uetd brussels symposium multiculturality ottoman experience, kemal ciçek

8/9/2019 UETD Brussels symposium multiculturality ottoman experience, Kemal Ciek

1/8

AVRUPA BRLNN OK KLTRL KMLK

ARAYII: OSMANLI TECRBES

Kemal EK

Karadeniz Teknik niversitesi

Tarih Blm

Osmanl mparatorluu ok sayda din, rk ve cemaatn birlikte

yaad kozmopolit bir mparatorluktu. Bu elbette Osmanl

mparatorluu tarafndan icat edilmemiti. Blgede kurulan daha

nceki imparatorluklardan miras alnmt. Aslnda genelleme bile

yapmak mmkndr. Dou dnyasnda, daha dar anlamda ifade

edersek Akdeniz dnyasnda ok eski zamanlardan beri eitli dillerin,dinlerin, etnisitelerin mparatorluklar veya devletlerin vatandalar

olarak bir arada yaad bilinen bir olgudur.

Bir Almanya, spanya veya Polonya veya Bat Avrupa olarak da

genelletirilebilir, ancak Nasizim olayndan sonra ksmen toleransl bir

dneme geebilmitir. spanyada son Endls slam devleti yklnca,

btn Mslmanlar katledilmi veya srlmtr. Avrupann

tekilerinin en banda gelen Yahudiler kovulmu ve Osmanl

mparatorluu kendilerine snma hakk tanmtr. Bu ilk ve son

rnek de deildir. Daha sonra sve kral ve maiyeti 1709da Poltova

savanda yenilince Osmanlya snmtr. O bir siyasi snmacdr


2/8

modern anlamda ve Osmanlda bu ekilde muamele grmtr. Macar

Protestanlar Avusturyann kendilerine yaam hakk tanmamas

zerine Osmanl topraklarna snmlardr. Macar halknn

kahraman Rakoci Ferench bunlardan birisidir. 19 yzylda ise Louis

Kussoth 1848 Macar isyanndan sonra Osmanlya snm ve btn

tehditlere ramen Osmanl kendisini iade etmemekte direnmitir.

u sralar Avrupann tarih boyunca tekine asla tolerans

gstermeyen devletleri kusurlarn itiraf etme ve tarihleri ile yzleme

dnemini yaamaktadr. Dahas ayn yzlemeyi Trkiyeden bu

sralarda srarla talep etmektedir. Ancak Osmanl tarihi veya ondan

nceki Seluklu dnemleri de dahil olmak zere Trkiye topraklarnda

son yzyln balarna kadar tolerans kltr hep var olmutur ve

tekiletirme yaanmamtr. Anadolu ve yakn evresinde bir okkltrl yaam, farkl kltr ve dinlerin birlikte yaamasna msait bir

evre hep vardr. Bir uzlama biimi sz konusudur.

ehirlerde bu vardr. Mahalleler karktr. Ghettolar yoktur.

Yahudi an Judenglocke hi olmamtr. Bilakis Osmanl sultanlar

ehirlerin ok dinli, kltrl bir kimlik kazanmasna almlardr.

Bunun en iyi rnei stanbuldur. ehrin fethinden sonra Fatih Sultan

Mehmed ehre yahudi, Ermeni, Rum ve dier rklardan insanlar

getirmi ve yerletirmitir. Osmanl ehrinde Polonyallar bile mahalle

kurmutur.


3/8

Ynetim kademelerinde de bu vardr. Dlanma yoktur. Her rk

kendi kimlii ile var olabilir ve imparatorluun ynetiminde sz

sahibi olabilir. mparatorluk ortaktr. Zenci birisi babakan

olabilmektedir. Kkenlerine bakarsak -ki bu Osmanl ynetimi rk

bir baka ve anlaya sahip olmad iin yanl olacaktr- Osmanl

bakanlar kurulu yeleri ounlukla devirilmi Rum, Ermeni, Srp ve

sairedir. Bu yzden ierde mparatorluun yeterince Trk olmad

ynnde ciddi eletiriler de zaman zaman olmutur. Ama anlamak

lazm ki Osmanl mparatorluu bir hanedann ynetimindedir. Bu

hanedann bandaki Sultan kken olarak Trktr. Ama annesi Trk

deildir. slamlamtr, ama Trk deildir. Akrabalar ile ilikilerini

koparmamaktadrlar. Ksacas ierde hibir rk veya din

dlanmamaktadr. mparatorun himayesinde vergisini veren her rk,

din ve etnisite eit derecede yer almaktadr.

Bu genel durumu anlamak iin mparatorluun vatandalarna

bakn ksaca hatrlamakta yarar vardr.

Osmanl mparatorluunda halklar; Mslmanlar ve Mslman

olmayanlar eklinde dini ayrma tabi tutulmutur Dorudur, fakat bu

ayn zamanda slam eriatnn Mslman devlete empoze ettii bir

ayrmdr, nk slam devlet anlaynda Mslman tebaa millet-i

hakime (yneten, hakim unsur), Mslman olmayanlar Millet-i

mahkume (ynetilen, zimmi unsur) olarak snflanmtr. Ancak bu

dini ayrm Mslmanlarn stn olduklar fikrine dayanmakla birlikte,


4/8

sadece vergi ynnden Osmanl mparatorluu erevesinde dnr

isek nem kazanmaktadr, nk Seluklulardan miras ald

kozmopolit toplum sayesinde veya yznden Osmanl devletinde bu

ayrm ok kesin deildir. Gayrimslim tebaa kesinlikle kolonileme

dnemindeki gibi esir deildir. badethaneleri, okullar, giyimleri baz

kstlamalarla birlikte Osmanl hakimiyetine girdikten sonra

deimemitir. Kamu alan dnda kendi kanunlarna bal olmaya ve

uygulamaya devam etmilerdir. Aslnda zimmi ad verilen devletin

Mslman olmayan tebaas, temel hak ve hrriyetler bakmndan

Mslmanlardan farkszdr.

Her ne kadar baz tarihiler tek tarafl olarak zimmilere dinlerine

gre giyim kuamda renk ve tarz bakmndan kstlamalar getirildiini

ne srerler ise de, aslnda bu snrlamalar karlkldr. (Ayrcaparantez iinde ifade etmek gerekirse 635 de Hz. mer devrinde

yaplan zimmet szlemesinde yer alan bu kstlamalar B. Lewis ve

pek ok oryantaliste gre blge Hristiyanlarnn talepleri zerine

antlamaya girmitir. Sonuta dini liderler bu tr kstlamalar

sayesinde mensuplarn sk bir ekilde takip edebiliyor veya kontrol

altnda tutabiliyorlard.)

Zimmi statsnde olanlar temel haklar bakmndan ifade edecek

olursak himaye edilirler ve gvenlikleri salanrd. Btn bunlara

karlk cizye vergisi verirlerdi ama askerlikten de muaftlar. dari

adan ise btn dinler bir millet olarak grlmtr. Ancak Osmanl


5/8

anlaynda millet bugnk anlamda nation deil, cemaat, baka

bir deyile dini mensubiyeti ifade etmektedir. Bu itibarla Osmanl

devlet tekilatnda dinler ve tekilatlar zerk bir yap iinde yer

almaktadr. dari ve mali adan 40tan fazla eyalet, zerk ynetim ve

vasal devlet Osmanl dzeninin paralarn oluturmaktadr.

Ancak kltr erevesinde bakarsak elbette daha snrl bir

zerklikten ve danklktan sz etmeliyiz. Mslmanlar tek bir yap

olarak gren Osmanl dzeni, gayrimslimleri balangtan itibaren

dinlerine gre Hristiyan ve Yahudi olarak iki snfta

deerlendirmitir. Hristiyanlar ise -buras ok nemlidir- etnik

yaplarna gre snflandrmamtr. Bu yzden Osmanl hukuk

sisteminde Mslman olmayan toplumlar iersinde Hristiyanlar,

Museviler, Mecusiler ve sabiler saylmtr. Dolaysyla Esas ayrmetnik temele gre deil, mezheplere gre yaplmtr.

Bu ayrm u ekilde formle edilmitir.

1. Katolikler (Latinler ve Katolik mezhebini kabul etmi

olan bir ksm Grc, Sryani, Keldani, Maruni, Kpti

ve Rumlar)

2. Ortodokslar (Gregoryen, Nesturi, Yakubi-Sryani,

Melkitler ve Mandeiler)

3. Yahudiler (-ki Osmanl toplumunda sadece Rabbaniler,

Karailer ve Samirler tannmtr.)


6/8

Osmanl devleti bu ayrm yaparken muhatap olarak millet

ba adn verdii ruhani liderleri almtr ve burada da Mslman

olmayan toplumun etnik esasa gre tanmlanmad aklkla ortaya

kmaktadr. Zira Osmanl snrlar ierisinde 20 farkl etnik gruptan

gayrimslim yayordu. Bu etnik gruplar kabaca unlard. Rumlar,

Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Hrvatlar, Karadallar, Bosnallar,

Arnavutlar, Romenler, Gagauzlar (Trk kkenli), Macarlar,

ingeneler, Ermeniler, Grcler, Sryaniler, Keldaniler, Araplar

(Maruni, Melkit vs.), Yahudiler,Kptiler ve Habeliler.

Ancak etnik bir kimlik olarak tannma olmad iin her birinin

ayr ayr millet ba yoktu. Bu nedenle Katolik mezhebi mensuplar

Katolik Patriklerine baland. Katolik olan her rk bu patrie balyd.

Bu patrikhane 1659 ylna kadar varln srdrd. Daha sonra Roma piskoposluk yapld Vatikan tarafndan. Bunun zerine 1830da II.

Mahmudtan izin alan Katolik Ermeniler ilerini takip iin Katolik

Ermeni Patrikhanesini kurdular. Katolik Sryaniler ise kendi

kiliselerini 1783te kurdular. Ama hala bu almlara ramen etnik

temelde bir millet yaplanmasndan sz edemeyiz.Bunlar etnik deil

mezhep karlar erevesinde alm veya kurulmu kilise tekilatlar

olarak kaldlar.

Nitekim bu ynde bir siyaset olduuna en nemli kantlardan bir

tanesi Fatih Sultan Mehmetin 1459 ylnda Srp Patrikhanesini

kapatmas ve bal kiliselerin Bulgar Kilisesine balamasdr. Bulgar


7/8

Kilisesi ise Fener Rum Patrikhanesine baldr. (Bu kararn Sokollu

tarafndan 1557 de kaldrlmas ve patrikhanenin tekrar alarak 1766

ylna kadar varln korumas ayr bir olgu olarak

deerlendirilmelidir).

19. yzylda Islahat Ferman ile biraz da misyoner ve

emperyalist devletlerin politikalarnn sonucunda Osmanl

mparatorluunun etnik temelli olmayan millet sistemi deimeye

balad. Ermeni Millet Nizamnamesinin kabul (1863)Osmanl Millet

sistemini etnik temele kaydran nemli bir gelime oldu. Nitekim Rum

Ortodoks kilisesi millileince Bulgarlar da 1870 de kendi milli

kiliselerini (Ekserkhane) kurdular.

Ayn srecin sonucunda devletin ynetimi laikliktenuzaklamaya balad. Mesela vilayet ynetimlerinde, meclisinde

ruhani reisler de temsil edilmeye baland. Bu durum bat Avrupada

veya burada yadrganmayabilir ama Osmanl imparatorluunda

batnn dayatmasyla reformlar yaplncaya kadar kimse dini unvan,

yada liderlii sebebiyle ynetimde temsil edilmiyordu. Yeni

dzenlemelerden sonra mesela Diyarbakr meclisine bakyorsunuz;

idari memur ve brokratlardan baka (hakim, savc, nfus mdr,

ziraat mdr vs.) afi mfts, Hanefi mfts, Sryani-kadim,

Sryani-Katolik metropolitleri, Ermeni ve Ermeni Katolik ve Ermeni

Protestan din grubunun ruhani lideri de bulunmaya balad.


8/8

Okullar da yine farkllat. Osmanl resmi devlet okullarnda din

ayrm yoktu. Eitim laikti. Devlet okullarnda gayrimslimler iin

snrlama yoktu. Her dinden ocuklar bir arada byyordu.

Her Osmanl rk kendisine darda bir hami, koruyucu bulunca

kendi etnik kimlii ile ortaya kmaya balad. Bunu bamszlk

talepleri izledi. Osmanl mparatorluunun asl unsuru olan Trkler ise

etnik kimliklerini dierlerini grdkten sonra en son ortaya srdler.

Buna ramen bu genel kabul grmedi. 1913 ylnda resmi ttihat

politikas bile hala unsurlarn birlii fikrini nemsiyor ve

savunuyordu. Trkler iktidarda aznlktlar. Ama Arap Arapm,

Arnavut Arnavutum, Rum Rumum deyince Trk unsurlarda

Trkm dediler. Ama devlet yinede adn Trkiye Cumhuriyeti koysa

da asla rk olamazd. Nasl olsun ki erkez, Arap, Abaz, Bonak gibi5 milyon kii sava sonunda kurulan devletin nfusunun 3/1ini

oluturuyordu. Bu yzden anayasada rk stnlne dayal bir

vatandalk tanm asla yaplmad.

uetd brussels symposium multiculturality ottoman experience, kemal ciçek

Documents