ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร

THE STUDY OF INSIGHT MEDITATION PRACTICE IN DHĀTUMANASIKĀRA PABBA

IN MAHĀHATTHIPADOPAMA SUTTA

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๔

ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๔

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba

in Mahāhatthipadopama sutta

Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for The Degree of

Master of Arts (Vipassanā Meditation)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok Thailand CE 2011

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya Univesity)

ก

ชอวทยานพนธ ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร ผวจย พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) ปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระครใบฎกามานตย เขมคตโต ศนบ MA PhD

พระมหาโกมล กมโล ปธ๘ พธบ ศศม อาจารยนมตร โพธพฒน ปธ๙

วนส าเรจการศกษา ๑ เมษายน ๒๕๕๕

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงค ๒ ประการ คอ ศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโท -ปมสตร และ ศกษา การ เจรญ วปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ โดยศก ษาจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ เรยบเรยงบรรยายตรวจสอบโดยผเชยวชาญ จากการศกษาพบวา มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทพระสารบตรกลาวอปมาถงรอยเทาสตวทงหลายรวมลงในรอยเทาชาง กศลธรรมท งหลายนบเขาในอรยสจ ๔ โดยชอพระสตรตงตามเนอหาใจความส าคญ ในพระสตรไดอธบายละเอยดถงทกขอรยสจ แสดงถงการทมนษยทกขเพราะความเขาไปยดมนในขนธจงกลายเปนอปาทานขนธ อนวาโดยยอไดแก รปขนธ นามขนธ ในรปขนธประกอบเพยงธาต ๔ โดยชประเ ดนททกขเวทนานนเกดจากมหาภตรปใดมหาภตรปหนงก าเรบเทานน พรอมทงกลาวถงการปฏบตวปสสนาเพอความพนทกข การเจรญวปสสนาในพทธศาสนามทางสายเดยว คอ สตปฏฐาน ๔ ไดแก กายานปส -สนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมานปสสนา ในการพจารณา กายในกายนนธาต -มนสการบรรพะเปนหนงในวธการปฏบตวปสสนา โดยแนวการปฏบตเหมอนกบในมหาหตถปโท -ปมสตร การพจารณากายประกอบเพยงธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม จนเหนลกษณะหรออาการของธาตนน ๆ มวธการก าหนด ๒ ลกษณะ ๑) แบบยอ ก าหนดลกษณะหรออาการของธาต ๒) แบบพสดาร คอ ก าหนดพจารณาแยกออกเปนสวน ๆ การเจรญธาตมนสการในขณะก าหนดอรยาบถตาง ๆ ถาลกษณะอาการของธาตปรากฏใหผปฏบตน าสภาวธรรมเหลานนมาก าหนดพจารณา ซงผปฏบตสามารถสงเกตลกษณะ ชดเจนของ

ข

ธาต คอ ธาตดน มลกษณะแขง-ออน ธาตน า มลกษณะซม-ซาบ ธาตไฟ มลกษณะ รอน-เยน ธาตลม มลกษณะหยอน-ตง สตทเขาไปตงมนพจารณาเหนสภาวธรรมสามารถยกขนสอารมณวปสสนาเกดความเบอหนายคลายก าหนดละความยดมนในรปขนธ

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔

ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ)

วทยานพนธนเปนสวนหนงของการศกษา ตามหลกสตรปรญญาพทธศาสตรมหาบณฑต

สาขาวชาวปสสนาภาวนา บณฑตวทยาลย

มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๕๔

(ลขสทธเปนของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย)

The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba

in Mahāhatthipadopama sutta

Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for The Degree of

Master of Arts (Vipassanā Meditation)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok Thailand CE 2011

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya Univesity)

ก

ชอวทยานพนธ ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร ผวจย พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) ปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระครใบฎกามานตย เขมคตโต ศนบ MA PhD

พระมหาโกมล กมโล ปธ๘ พธบ ศศม อาจารยนมตร โพธพฒน ปธ๙

วนส าเรจการศกษา ๑ เมษายน ๒๕๕๕

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงค ๒ ประการ คอ ศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโท -ปมสตร และ ศกษา การ เจรญ วปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ โดยศก ษาจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ เรยบเรยงบรรยายตรวจสอบโดยผเชยวชาญ จากการศกษาพบวา มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทพระสารบตรกลาวอปมาถงรอยเทาสตวทงหลายรวมลงในรอยเทาชาง กศลธรรมท งหลายนบเขาในอรยสจ ๔ โดยชอพระสตรตงตามเนอหาใจความส าคญ ในพระสตรไดอธบายละเอยดถงทกขอรยสจ แสดงถงการทมนษยทกขเพราะความเขาไปยดมนในขนธจงกลายเปนอปาทานขนธ อนวาโดยยอไดแก รปขนธ นามขนธ ในรปขนธประกอบเพยงธาต ๔ โดยชประเ ดนททกขเวทนานนเกดจากมหาภตรปใดมหาภตรปหนงก าเรบเทานน พรอมทงกลาวถงการปฏบตวปสสนาเพอความพนทกข การเจรญวปสสนาในพทธศาสนามทางสายเดยว คอ สตปฏฐาน ๔ ไดแก กายานปส -สนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมานปสสนา ในการพจารณา กายในกายนนธาต -มนสการบรรพะเปนหนงในวธการปฏบตวปสสนา โดยแนวการปฏบตเหมอนกบในมหาหตถปโท -ปมสตร การพจารณากายประกอบเพยงธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม จนเหนลกษณะหรออาการของธาตนน ๆ มวธการก าหนด ๒ ลกษณะ ๑) แบบยอ ก าหนดลกษณะหรออาการของธาต ๒) แบบพสดาร คอ ก าหนดพจารณาแยกออกเปนสวน ๆ การเจรญธาตมนสการในขณะก าหนดอรยาบถตาง ๆ ถาลกษณะอาการของธาตปรากฏใหผปฏบตน าสภาวธรรมเหลานนมาก าหนดพจารณา ซงผปฏบตสามารถสงเกตลกษณะ ชดเจนของ

ข

ธาต คอ ธาตดน มลกษณะแขง-ออน ธาตน า มลกษณะซม-ซาบ ธาตไฟ มลกษณะ รอน-เยน ธาตลม มลกษณะหยอน-ตง สตทเขาไปตงมนพจารณาเหนสภาวธรรมสามารถยกขนสอารมณวปสสนาเกดความเบอหนายคลายก าหนดละความยดมนในรปขนธ

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔

The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba

in Mahāhatthipadopama sutta

Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

A Thesis Submitted in Partial Fulfillment of The Requirement for The Degree of

Master of Arts (Vipassanā Meditation)

Graduate School Mahachulalongkornrajavidyalaya University

Bangkok Thailand CE 2011

(Copyright by Mahachulalongkornrajavidyalaya Univesity)

ก

ชอวทยานพนธ ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร ผวจย พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) ปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระครใบฎกามานตย เขมคตโต ศนบ MA PhD

พระมหาโกมล กมโล ปธ๘ พธบ ศศม อาจารยนมตร โพธพฒน ปธ๙

วนส าเรจการศกษา ๑ เมษายน ๒๕๕๕

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงค ๒ ประการ คอ ศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโท -ปมสตร และ ศกษา การ เจรญ วปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ โดยศก ษาจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ เรยบเรยงบรรยายตรวจสอบโดยผเชยวชาญ จากการศกษาพบวา มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทพระสารบตรกลาวอปมาถงรอยเทาสตวทงหลายรวมลงในรอยเทาชาง กศลธรรมท งหลายนบเขาในอรยสจ ๔ โดยชอพระสตรตงตามเนอหาใจความส าคญ ในพระสตรไดอธบายละเอยดถงทกขอรยสจ แสดงถงการทมนษยทกขเพราะความเขาไปยดมนในขนธจงกลายเปนอปาทานขนธ อนวาโดยยอไดแก รปขนธ นามขนธ ในรปขนธประกอบเพยงธาต ๔ โดยชประเ ดนททกขเวทนานนเกดจากมหาภตรปใดมหาภตรปหนงก าเรบเทานน พรอมทงกลาวถงการปฏบตวปสสนาเพอความพนทกข การเจรญวปสสนาในพทธศาสนามทางสายเดยว คอ สตปฏฐาน ๔ ไดแก กายานปส -สนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมานปสสนา ในการพจารณา กายในกายนนธาต -มนสการบรรพะเปนหนงในวธการปฏบตวปสสนา โดยแนวการปฏบตเหมอนกบในมหาหตถปโท -ปมสตร การพจารณากายประกอบเพยงธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม จนเหนลกษณะหรออาการของธาตนน ๆ มวธการก าหนด ๒ ลกษณะ ๑) แบบยอ ก าหนดลกษณะหรออาการของธาต ๒) แบบพสดาร คอ ก าหนดพจารณาแยกออกเปนสวน ๆ การเจรญธาตมนสการในขณะก าหนดอรยาบถตาง ๆ ถาลกษณะอาการของธาตปรากฏใหผปฏบตน าสภาวธรรมเหลานนมาก าหนดพจารณา ซงผปฏบตสามารถสงเกตลกษณะ ชดเจนของ

ข

ธาต คอ ธาตดน มลกษณะแขง-ออน ธาตน า มลกษณะซม-ซาบ ธาตไฟ มลกษณะ รอน-เยน ธาตลม มลกษณะหยอน-ตง สตทเขาไปตงมนพจารณาเหนสภาวธรรมสามารถยกขนสอารมณวปสสนาเกดความเบอหนายคลายก าหนดละความยดมนในรปขนธ

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔

ก

ชอวทยานพนธ ศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ ในมหาหตถปโทปมสตร ผวจย พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) ปรญญา พทธศาสตรมหาบณฑต (วปสสนาภาวนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ พระครใบฎกามานตย เขมคตโต ศนบ MA PhD

พระมหาโกมล กมโล ปธ๘ พธบ ศศม อาจารยนมตร โพธพฒน ปธ๙

วนส าเรจการศกษา ๑ เมษายน ๒๕๕๕

บทคดยอ

วทยานพนธฉบบน มวตถประสงค ๒ ประการ คอ ศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโท -ปมสตร และ ศกษา การ เจรญ วปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ โดยศก ษาจากคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท ไดแก พระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา และคมภรอน ๆ ทเกยวของ เรยบเรยงบรรยายตรวจสอบโดยผเชยวชาญ จากการศกษาพบวา มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทพระสารบตรกลาวอปมาถงรอยเทาสตวทงหลายรวมลงในรอยเทาชาง กศลธรรมท งหลายนบเขาในอรยสจ ๔ โดยชอพระสตรตงตามเนอหาใจความส าคญ ในพระสตรไดอธบายละเอยดถงทกขอรยสจ แสดงถงการทมนษยทกขเพราะความเขาไปยดมนในขนธจงกลายเปนอปาทานขนธ อนวาโดยยอไดแก รปขนธ นามขนธ ในรปขนธประกอบเพยงธาต ๔ โดยชประเ ดนททกขเวทนานนเกดจากมหาภตรปใดมหาภตรปหนงก าเรบเทานน พรอมทงกลาวถงการปฏบตวปสสนาเพอความพนทกข การเจรญวปสสนาในพทธศาสนามทางสายเดยว คอ สตปฏฐาน ๔ ไดแก กายานปส -สนา เวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมานปสสนา ในการพจารณา กายในกายนนธาต -มนสการบรรพะเปนหนงในวธการปฏบตวปสสนา โดยแนวการปฏบตเหมอนกบในมหาหตถปโท -ปมสตร การพจารณากายประกอบเพยงธาต ๔ คอ ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม จนเหนลกษณะหรออาการของธาตนน ๆ มวธการก าหนด ๒ ลกษณะ ๑) แบบยอ ก าหนดลกษณะหรออาการของธาต ๒) แบบพสดาร คอ ก าหนดพจารณาแยกออกเปนสวน ๆ การเจรญธาตมนสการในขณะก าหนดอรยาบถตาง ๆ ถาลกษณะอาการของธาตปรากฏใหผปฏบตน าสภาวธรรมเหลานนมาก าหนดพจารณา ซงผปฏบตสามารถสงเกตลกษณะ ชดเจนของ

ข

ธาต คอ ธาตดน มลกษณะแขง-ออน ธาตน า มลกษณะซม-ซาบ ธาตไฟ มลกษณะ รอน-เยน ธาตลม มลกษณะหยอน-ตง สตทเขาไปตงมนพจารณาเหนสภาวธรรมสามารถยกขนสอารมณวปสสนาเกดความเบอหนายคลายก าหนดละความยดมนในรปขนธ

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔

ข

ธาต คอ ธาตดน มลกษณะแขง-ออน ธาตน า มลกษณะซม-ซาบ ธาตไฟ มลกษณะ รอน-เยน ธาตลม มลกษณะหยอน-ตง สตทเขาไปตงมนพจารณาเหนสภาวธรรมสามารถยกขนสอารมณวปสสนาเกดความเบอหนายคลายก าหนดละความยดมนในรปขนธ

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔

ค

Thesis Tlitle The Study of Insight Meditation Practice in Dhātumanasikāra Pabba in Mahāhatthipadopama sutta Resercher Phra Narongsej Tetamitoll (Kummanee)

Degree Master of Arts (Vipassanā Meditation) Thesis Supervisory Committee

Phrakhrubaidika Manit Khemagutto MA PhD Phramahā Komol Kamalo Pali VIII MA Ajarn Nimit Photiphat Pali IX Date of Graduation 1 April 2012

Abstract

This thesis is of two main objectives - 1) to study the principles of Mahahatthipadopama Sutta 2) to study the Dhatumanasikara Pabba by the Tipitaka the commentaries the sub-commentaries composed narrated and verified by expert

From the study it is found that Mahahatthipadopama Sutta is the Sutta which Ven Sariputta compaire with the feet of the animals That is to say the feet of all the animal are concluded the feet of the elephants The Kusala-Dhammas are included in the four Noble truths The names of the Suttas were established with the important points which explain the details of Dukkha-Ariyasacca showing that the human beings are of suffering becouse they hold the Aggregate which is the Upadana- Khandha consisting of the form Aggregate and the norm Aggregate The Form Aggregate consists of only 4 elementby showing the point that the feeling of suffering arises from one of Mahabhutarupas which become more serious It also mentions the practice vipassanā to be away from Suffering

This is one way of practising Insight Meditation That the Four Foundation of mindfulness namely - Kayanupassana Vedananupassana Cittanupassana and Dhammanupassana In the consisderation of the body in the body Dhatumanasikara-Babba is one of the methods of practising the Insight Meditation This practice is the same as the practice in Mahahatthipadopama Sutta The consideration of the body consised of the 4 elements namely earth element the fire element the wind element and the water element Up to seeing of the three

ง

characteristic of elements They are two methods of the practice regarding the elements namely 1 short method by fixing the charactiristics and the manners of the elements 2 the detailes method by fixing and considering the elements into different parths

The development of Dhatumanasikara by fixing the differents if the characteristic of the element appears the must bring such the state to consider The practiser can notice the clear characteristics of the element the Pathavidhuatu of the strong and weak Characteristic the Apodhatu is of the obsorbing characteristic Tejodhatu is of the characteristic of heat and Vayodhatu is of the characteristic of loosing and tightness The firm mindfulness can consider the doctrinal state which can go to the temperament of Vipassana which causes practiser is bored of the elements and does not strong hold the forms (Rupas)

จ

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธ เรอง ldquoศกษาการปฏบตวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตรrdquo ส าเรจลงไดดวยความเมตตา และความชวยเหลออยางด ผวจยขอกราบขอบพระคณดวยความเคารพอยางยง ณ โอกาสนแด เจาพระคณ สมเดจพระพทธชนวงศ (สมศกด อปสโม ป ธ ๙ MA PhD) รองอธการบดมหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆส นครปฐม ผจดท าหลกสตรพทธศาสตรมหาบณฑต สาขาวปสสนาภาวนา คณาจารย ทปรกษาวทยานพนธ ทง ๓ ทาน ม พระครใบฎกามานตย เขมคตโต พระมหาโกมล กมโล อาจารยนมตร โพธพฒน ทไดใหค าปรกษาและชแนะแนวทางในการศกษาคนควา เพอวทยานพนธมความสมบรณ ผศเวทย บรรณกรกล ใหค าแนะน าวธการเขยนวทยานพนธ โดยใหขอมลและแนะน าวธการเขยน เพอใหนสต ท าไดถกตองตามระเบยบทางมหาวทยาลย ทงเปนผควบคมดแลการเขยนวทยานพนธคอยใหค าปรกษาทกดาน ขอขอบคณพระมหาวจตร กลยาณจตโต เจาอาวาสวดมหาสวสดนาคพ ฒาราม อสาม-พราน จนครปฐม ผใหความเออเฟออ านวยความสะดวกดานทพก อาหาร อนเปนประโยชนอยางยงตอการวจย ขออนโมทนาบญกบเจาหนาทหองสมด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศกษาพทธโฆสนครปฐม ทอ านวยความสะดวกในการใหบรการต าราอยางดยง ขออนโมทนา คณพอประเสรฐและคณแมวไล คมมณ ผใหก าเนด พรอมทงมอบทนทรพยในการศกษาปรญญาโทในครงน

ขออานสงสแหงคณงามความดท ผวจยไดประพฤตปฏบตมา อทศแดคณโยมมารดาผลวงลบไปแลว และบญกศลทงมวลมอบใหแดครอปชฌาย อาจารย และผมอปการคณทก ๆ ทานทกลาวมาแลวนน ดวย อ านาจคณพระศรรตนตรย จง ประทานพรใหทกทาน ประสบความเจรญรงเรอง และประพฤตปฏบตจนเขาถงมรรค ผล นพพาน ทกทานทกคน เทอญ

พระณรงคเศรษฐ ตเมโธ (คมมณ) วนท ๑ เดอนเมษายน พศ ๒๕๕๕

ฉ

สารบญ เรอง หนา

บทคดยอภาษาไทย ก บทคดยอภาษาองกฤษ ค กตตกรรมประกาศ จ สารบญ ฉ ค าอธบายสญลกษณและค ายอ ซ บทท ๑ บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา ๑ ๑๒ วตถประสงคของการวจย ๓ ๑๓ ขอบเขตการวจย ๓ ๑๔ ปญหาทตองการทราบ ๓ ๑๕ นยามเฉพาะศพททใชในการวจย ๓ ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๔ ๑๗ วธด าเนนการวจย ๘ ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๘ บทท ๒ เนอหาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

๒๑ ความหมายของชอพระสตร ๑๐ ๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๐ ๒๒๑ อรยสจ ๔ ๑๑ ๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ๑๖ ๒๒๓ มหาภตรป ๔ ๒๑ ๒๒๔ ปฏจจสมปปนธรรม ๒๔ ๒๓ หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา ๒๕ ๒๓๑ อรยสจ ๔ ๒๕

ช

๒๓๒ อปาทานขนธ ๕ ๒๕ ๒๓๓ ธาต ๔ ๒๕ บทท ๓ การปฏบตวปสสนา

๓๑ ความหมายของวปสสนาภาวนา ๓๑๑ ความหมายโดยสททนย ๒๖ ๓๑๒ ความหมายโดยอตถนย ๒๗ ๓๒ อารมณวปสสนา ๓๐ ๓๓ วปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๓๑ ๓๔ ธาตมนสการ ๓๙ บทท ๔ การเจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๔๑ ความหมายธาตมนสการ ๔๑ ๔๒ แนวการเจรญธาตมนสการ ๔๕ ๔๓ การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๕๐ ๔๔ อานสงสของการเจรญธาตมนสการ ๖๐ บทท ๕ บทสรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕๑ สรปผลการวจย ๖๑ ๑) หลกธรรมทปรากฏในมหาหตถปโทปมสตร ๖๑ ๒) หลกการปฏบตธาตมนสการ ๖๒ ๓) การประยกตธาตมนสการเจรญวปสสนา ๖๓ ๕๒ ขอเสนอแนะ ๖๓ บรรณานกรม ๖๕ ภาคผนวก ๖๙ ประวตผวจย ๘๕

ซ

ค าอธบายสญลกษณและค ายอ

ก การใชอกษรยอ

อกษรยอชอคมภรใน วทยานพนธน ใชอางองจากคมภร พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก และพระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙ ในการอางอง โดยระบ เลข ขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน ท ส (บาล) ๙๓๓๖ หมายถง สตตนตปฎก ทฆนกาย สลกขนธวคค พระไตรปฎก ภาษาบาล เลมท ๙ ขอท ๓ หนา ๓๖

พระวนยปฎก

วมหา (บาล) = วนยปฏก มหาวภงคปาล (ภาษาบาล) วมหา (ไทย) = วนยปฎก มหาวภงค (ภาษาไทย) วม (บาล) = วนยปฎก มหาวคคปาล (ภาษาบาล) วม (ไทย) = วนยปฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) วจ (บาล) = วนยปฏก จฬวคคปาล (ภาษาบาล) วจ (ไทย) = วนยปฏก จฬวรรค (ภาษาไทย) วป (บาล) = วนยปฏก ปรวารวคคปาล (ภาษาบาล) วป (ไทย) = วนยปฎก ปรวาร (ภาษาไทย)

พระสตตนตปฎก

ทส (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกายปาล (ภาษาบาล) ทส (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ทม (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ทม (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) มม (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล) มม (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) มอ (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกวคคปาล (ภาษาบาล) มอ (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) สส (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย)

ฌ

สส (บาล) = สตตนตปฏก สยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) สน (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย นทานวรรค (ภาษาไทย) สน (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย นทานวคคปาล (ภาษาบาล) สข (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย ขนธวารวรรค (ภาษาไทย) สข (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย ขนธวารวคคปาล (ภาษาบาล) สสฬา (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) สสฬา (บาล) = สตตนตปฏเก สยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) สม (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาไทย) สม (บาล) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย มหาวารวรรค (ภาษาบาล) องเอกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย เอกกนบาต (ภาษาไทย) องเอกก (บาล) = สตตนตปฏเก องคตตรนกาย เอกกนบาตปาล (ภาษาบาล) องจตกก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย จตกกนบาต (ภาษาไทย) องจตกก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย จตกกนบาตรปา (ภาษาบาล) องปญจก (ไทย) = สตตนตปฎก องคตรนกาย ปญจกนบาต (ภาษาไทย) องปญจก (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ปญจกนบาตปาล (ภาษาบาล) ขธ (ไทย) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ขธ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ขอ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย อทาน (ภาษาไทย) ขอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย อทานปาล (ภาษาบาล) ขม (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานทเทส (ภาษาไทย) ขม (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ขป (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ขป (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล)

พระอภธรรมปฎก

อภสง (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณปาล (ภาษาบาล) อภสง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย) อภว (บาล) = อภธมมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภว (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงคปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธมมปฏก ปคคลปญญตตปาล (ภาษาบาล)

ญ

อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก ปคคลปญญตปกรณ (ภาษาไทย) อภป (ไทย) = อภธรรมปฎก มหาปฏฐานปกรณ (ภาษาไทย) อภป (บาล) = อภธรรมปฏก มหาปฏฐานปาล (ภาษาบาล) ข ค ายอเกยวกบคมภรอรรถกถา

วทยานพนธฉบบนใชอรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหา จฬาลงกรณราชวทยาลยในการอางอง โดยระบ เชน ดรายละเอยดใน ldquoเชงอรรถrdquo ในพระไตรปฎก อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏกถา เลมท หนา วมหาอ (บาล) = วนยปฏก สมนตปาสาทกา มหาวภงคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทสอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน สลกขนธวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) ทมอ (บาล) = ทฆนกาย สมงคลวลาสน มหาวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย ปปญจสทน มลปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) มมอ (บาล) = มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกอฏฐกถา (ภาษาบาล) สสอ (บาล) = สยตตนกาย สารตถปปกาสน สคาถวคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) องทกอ (บาล) = องคตตรนกาย มโนรถปรณ เอกกนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขธอ (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทฏฐกถา (ภาษาบาล) ขสอ (บาล) = ขททกนกาย ปรมตถทปน สตตนปาตอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขชาเอกกอ (บาล) = ขททกนกาย เอกกนปาตชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขมอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา มหานทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขจอ (บาล) = ขททกนกาย สทธมมปปชโชตกา จฬนทเทสอฏฐกถา (ภาษาบาล) ขปอ (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภสงอ (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภวอ (บาล) = อภธมมปฏก วภงค สมโมหวโนทนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภปญจอ (บาล) = อภธรรมปฏก ปญจปกรณอฏฐกถา (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล)

ฎ

ค ค ายอเกยวกบคมภรฎกา

วทยานพนธฉบบนใชฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ในการอางอง โดยจะระบ เลมขอหนา หลงคายอชอคมภร เชน วมตฏกา (บาล) ๒๒๔๑๑๑๐ หมายถง วมต- วโนทนฏกา เลมท ๒ ขอท ๒๔๑ หนา ๑๑๐ วชรฏกา (บาล) = วชรพทธฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถฏกา (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย) วมตฏกา (บาล) = วมตวโนทนฏกา (ภาษาบาล) กงขาฏกา (บาล) = กงขาวตรณปราณฏกา (ภาษาบาล) มลฏกา (บาล) = มลสกขาฏกา (ภาษาบาล) ทสฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน สลกขนธวคคฏกา (ภาษาบาล) ทมฏกา (บาล) = ทฆนกาย ลนตถปปกาสน มหาวคคฏกา (ภาษาบาล) ทสอภนวฏกา (บาล) = ทฆนกาย สาธวลาสน สลกขนธวคคอภนวฏกา (ภาษาบาล) ขธฏกา (บาล) = ธมมปทมหาฏกา (ภาษาบาล) อภสงมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก ธมมสงคณมลฏกา (ภาษาบาล) อภวมลฏกา (บาล) = อภธมมปฏก วภงคมลฏกา (ภาษาบาล) มฏกา (บาล) = มณทปฏกา (ภาษาบาล) ง ค ายอเกยวกบคมภรปกรณวเสส

วทยานพนธฉบบนใชปกรณวเสส วสทธมรรค ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ใน การอางองโดยระบ เลมขอหนา หลงยอชอคมภร เชน วสทธ (บาล) ๒๕๗๘๑๗๐ ฉบบมหาจฬา -ลงกรณราชวทยาลย เลมท ๒ ขอท ๕๗๘ หนาท ๑๗๐ เนตต (บาล) = เนตตปกรณ (ภาษาบาล) มลนท (บาล) = มลนทปญหปกรณ (ภาษาบาล) สงคห (บาล) = อภธมมตถสงคห (ภาษาบาล) วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธมหาฏกา (บาล) = ปรมตถมญชสา วสทธมคคมหาฏกา (ภาษาบาล) วภาวน (บาล) = อภธมมตถวภาวนฏกา (ภาษาบาล)

บทท ๑

บทน า

๑๑ ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ตงแตสมยกอนพทธกาล มนษยทกคนลวน แสวงหาความสข เกล ยดทกขดวยกนทงสน มงหาสงตอบสนองความตองการของตนเอง โดยมวธการแสวงหาความสขทสดอย ๒ อยาง นนคอ กามสขลลกานโยค คอ การหมกมนอยดวยกามสข ๒ อตตกลมถานโยค คอ การประกอบความล าบากทรมานตนเองใหเดอดรอน แตถงอยา งไรกยง ไมสามารถตอบสนอง หรอแกปญหา ใหถงทสดไดเพราะสงเหลานนระงบกเลสไดเพยงชวครงชวคราว เทานน จนกระทง เมอเจาชายสทธตถะพระองค ทรงเหนความทกข เหลานน จงทรงออกบรรพชาเพอคนหา หนทางแหง การพนทกข เฉกเชนเดยวกบ นกพรต ทานอน ๆ โดยทรง ได เขาไป ศกษาอยใน ส านกดง ทง ๒ ในขณะนน ๒ คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอททกดาบส รามบตร จนหมดสน แหงความร แตทรงเหนวา ไมใชหนทางแหงการตรสร จงหลก ไปบ าเพญทกรกรยา ทรมานพระองค ถง ๓ วาระดวยกน๓แตกยงไมส าเรจ จนกระทงทรงพจารณาเหนวาเปนการปฏบตทตงเกนไป จงเปลยนมา ประพฤตในทางสายกลางแลวจงไดตรสรส าเรจเปนพระสมมาสมพทธเจา พรอมทงทรงปฏเสธซงความสขทสด ทง ๒ อยาง ทรงวางหล กการไวนนคอ มชฌมาปฏปทา อนประกอบดวย อรยมรรคมองค ๘๔ ไดแก ขอปฏบตพอดทจะน าไปสหนทางแหงความหลดพน ทงทรงไดตรสแนวทางการท าใหมรรคเกดขน พระพทธองคไดทรงวางรากฐานในการอบรมสงสอน เรมจากการเจรญ ศล สมาธและปญญา อนมวธการช าระจตใหบ รสทธนน เรยกวา ldquoภาวนาrdquo๕ เพอทจะไดเขาถงซงการบรรล มรรค ผล นพพาน หลกปฏบตทส าคญนนไดแก สตปฏฐาน ๔ คอ ทตงของสต เพอความบรสทธของสตว

ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒ ๒ มม (ไทย) ๒๒๗๗-๒๗๘๓๐๐-๓๐๓ มม(ไทย) ๓๓๒๗-๓๒๘๓๙๕-๓๙๘ ๓ มม (ไทย) ๒๓๗๗-๓๗๙๔ ๒-๔ ๔ มม(ไทย) ๓๓๓๒-๓๓๔๔๐ -๔๐๓ ๔ ขป (ไทย) ๓ ๓๐๔๘๒

๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม พมพครงท ๙ (นนทบร บรษท เอส อาร พรนตง แมส โปรดกส จ ากด ๒๕๕๓) หนา ๗๐

๒

เพอระงบความเศราโศก ความคราครวญ เพอดบทกขและโทมนส เพอความรแจงแหงพระนพพาน การปฏบตวปสสนาภาวนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ ดงน๖ ๑ กายานปสสนา คอ การพจารณาเหนกายในกาย ๒ เวทนานปสสนา คอ การพจารณาเหนเวทนาในเวทนา ๓ จตตานปสสนา คอ การพจารณาเหนจตในจตหรอความคด

๔ ธรรมมานปสสนา คอ การพจารณาเหนธรรมหรออารมณทเกดขนกบจต ในสตปฏฐาน ๔ กายานปสสนาสตปฏฐานถอวาเปนกมมฏฐานทกาหนดได สะดวกและ

ชดเจนมากทสด เพราะเปน การใชสตพจารณากาหนดร อาการทปรากฏทางกาย ซงยงเป นอารมณอยางหยาบจงกาหนดไดงาย คอ เอาสตไปตงไวทกาย รวมถงอรยาบถตาง ๆ เชน ยน เดน นง นอน เหยยด ค หายใจเขา- หายใจออก จากภาคปฏบตจะสงเกตวามสภาวะอยางหนงทปรากฏชดเจน เชน เยน รอน ออน แขง หยอน ตง ไหล เกาะกม สงเหลานปรากฏในการเจรญธาตมนสการบรรพะ อนเปนหมวดยอยในกายานปสสนาสตปฏฐาน เมอโยคประสบพบอาการดงกลาวในขณะปฏบตสามารถยกขนมาพจารณาเปนอารมณในการเจรญวปสสนาภาวนาได ดงไดมกลาวแลวถงการพจารณาธาต ๔ ในมหาหตถปโทปมสตร๗

ในสมยหนงพระสารบตรไดกลาวสอนแก ภกษทงหลายเรองการพจารณาธาต ๔ วา ldquoรอยเทาสตวทงหมดรวมลงในรอยเทาชาง ฉนใด เรองกศลธรรมทงหมด นบเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนrdquo ไดบรรยายตอไปวาอรยสจ ๔ นน ทกขอรยสจ ๘ คอ ชาตเปนทกข ชราเปนทกข มรณะเปนทกข โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอ ปายาสเปนทกข การไมไดสงทตองการเปนทกข โดยยอ อปาทานขนธ ๕๙ เปนทกข อนไดแก รปขนธ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ ไดยกซงรปขนธมาอธบายโดยไดแยกรปขนธออกเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ และลม ใหพจารณาวาเมอแยกธาตออกจากกน จะไมปรากฏตวเราของเรา คลายความยดมนถอมนในสงขารน จากหลกธรรมพบวาเนอหาในพระสตรนคลายกนกบการเจรญธาตมนสการบรรพะ ในกายานปสสนาสตปฏฐาน จงเปนทสนใจในการนามาวจยศกษาคนควาขอมล และหลกธรรมทกลาวไวในมหาหตถปโทปมสตร รวมถงวธการนาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา ในการศกษาครงนทาใหเกดประโยชนความรตอตนเอง อกท งเปนขอมลท

๖ ทม (ไทย) ๑๐๓๗๓๓๐๑ ๗ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๓๐ ๘ ทม (ไทย) ๑๐๓๘๖๓๒๔ ๙ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๖๒

๓

ถกตองแกการ ประพฤต ปฏบตธรรมตา มคมภรพระไตรปฎกเถรวาท และนามาสบถอดเผยแผพระพทธศาสนาตอไป ๑๒ วตถประสงคของการวจย

๑๒๑ เพอศกษาหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๒๒ เพอศกษาการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

๑๓ ขอบเขตการวจย

การศกษา ครงนเปนการศกษาวจยเชง เอกสาร (Documentary Research) เพอมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหา หตถปโทปมสตร ซง มเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎก พรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕

๑๓๑ ขอบเขตดานเนอหา โดยศกษาจากเอกสารในคมภรพทธศาสนาเถรวาท ไดแกพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารและงานวจยทเกยวของ

๑๓๒ ขอบเขตดานการศกษาวเคราะห โดย ศกษาเฉพาะหลกธรรมใน มหาหตถปโท -ปมสตร และนาขอมลมาเรยบเรยงตรวจสอบความถกตองและบรรยายเชงพรรณนาตอไป

๑๔ ปญหาทตองการทราบ

๑๔๑ มหาหตถปโทปมสตรไดกลาวหลกธรรมไวอยางไรบาง ๑๔๒ การเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะทาอยางไร

๑๕ นยามศพทเฉพาะทใชในการวจย

๑๕๑ การเจรญวปสสนา หมายถง การฝกปญญาใหเกดความเหนแจง รชดภาวะของสงทงหลายตามทมนเปนของมนเอง๑๐ ๑๔๒ ภาวนา หมายถง การทาใหมใหเกดขน การเจรญพฒนา ๑๕๓ ธาต หมายถง สงททรงสภาวะของมนเองตามธรรมดาของเหตปจจย

๑๐ ทปา (ไทย) ๑๑๓๗๙๒๙๐ องทก (ไทย) ๒๐๒๗๕๗๗

๔

๑๕๔ มนสการ หมายถง การกระทาอารมณไวในใจ ใสใจ ๑๕๕ บรรพะ หมายถง ขอ หมวด ตอน ๑๕๖ ธาตมนสการ หมายถง การกาหน ดพจารณากายนแยกเปนสวนๆ ใหเหนเปนเพยงธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มา ประชมรวมกนเทานน ไมใชของเรา ไมใชเรา ไมใชตวตนของเรา๑๑ ๑๕๗ มหาหตถปโทป มสตร หมายถง พระสตรทพระสารบตร กลาว สอนภกษพจารณาธาต ๔๑๒ ทมเนอหาในพระไตรปฎกภาษาไทย เลมท ๑๒ ๑๕๘ การประยกตใช หมายถง การนาหลกปฏบตในหมวดธาตมนสการไปใชในการเจรญวปสสนา ๑๖ ทบทวนเอกสารและรายงานวจยทเกยวของ

๑๖๑ เอกสารทเกยวของในการวจยมดงน พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก พทธศกราช ๒๕๐๐ พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ พระไตรปฎก พรอมอรรถกถา ภาษาไทย ฉบบมหา มกฎราช วทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) ไดกลาวไวในหนงสอพทธธรรม ๑๓ วา การเจรญสมถะและวปสสนาผลทมงหมายอาจตางกน แตผเจรญวปสสนาตองอาศ ยสมถะ คอ เจรญสมถะจนไดฌานในระดบหนงกอ นแลวจงกาวตอไปสวปสสนา จะเอาฌานเปนบาทของวปสสนากได หรออาจเจรญวปสสนาไปกอน แลวจงเจรญสมถะตามหลงกได หรอเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แมแตผเจรญวปสสนาลวนๆ โดยไมไดเจรญสมถะจนไดฌานใดๆ เลยกอนเจรญวปสสนา ซงในความเปนจรงกตองอาศยสมถะเบองตนคอสมาธนนเอง เมอวปสสนาปรากฏการเหนแจง รชดตามสภาวะความเปนจรง จนถอนความหลงผดยดมนถอมน สามารถเปลยนความคดตอโลกและชวตใหม ทงมมมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองเกดขน

๑๑ โสภณมหาเถระ อครมหาบณฑต (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน แปลโดย พระคนธสารภวงศ (กรงเทพฯ หจก ไทยรายวนการพมพ ๒๕๔๙) หนา ๑๘๘ ๑๒ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐-๓๐๖๓๓๐-๓๓๖ ๑๓ พระพรหมคณาภรณ (ปอปยตโต) พทธธรรม ฉบบ ปรบปรงและขยายความ พมพครงท ๑๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒) หนา ๓๐๖

๕

เรอย ๆ วชชา ยอมปรากฏซง เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผด ภาวะทมญาณเปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนอานาจการครอบงาของกเลส พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ ) ไดกลาวในหนงสอ ldquoมหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพานrdquo ๑๔ วา กการกาหนดธาต ๔ โดยยอผมปญญาแกกลาอยางนวา ดกอนภกษทงหลาย ldquoคนโคหรอลกมอของคนฆาโค นาโคไปสทฆา ผกโคไว ฆาโค และดโคทถกฆา เขายอมสาคญวามโค แตเมอชาแหละโคออกเปนกองเนอนงขายอยทหนทางสแพรง เขายอมสาคญวาเราขายเนอ ไมสาคญวาเราขายโคrdquo ฉนใด ภกษกฉนนน เมอยงไมพจารณาวาเปนธาต ยอมสาคญวาเปนตวตน เปนบคคล ตวเรา ของเรา บรษ หรอสตร ตอเมอพจารณาวาเปนเพยงธาตแลวยอมไมยดมนถอมนธาตใดธาตหนงวาเปนตวตน พระรด แพรร (ปสนโน) ไดกลาวเรองพจารณาธาต ๔๑๕ วาการพจารณาธาต ๔ ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม เปนวธทชวยใหเราสงเกตสภาพทแทจรงของรางกาย โดยปกตเรามกจะมองรางกายวาเปนของเรา หลงตวเอง ฉะนน ควรมองเรองธาตในแงของพระพทธศาสนาวา รางกายประกอบดวยธา ต ๔ สงทเปนธาตดนไดแก ผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน ธาตนาคอ ธรรมชาตทมลกษณะไหล เกาะกม เอบอาบ ธาตไฟคอ มลกษณะเยน หรอรอน คอไฟทยงกายใหอบอน และไฟทยงกายใหทรดโทรม ธาตลมคอ มลกษณะพดไปพดมา และการทเราเหยยดแขนไดกเพราะธาตลม พระปราโมทย ปาโมชโช ไดกลาวไวในหนง สอ ldquoทางสายเอก rdquo ๑๖ วาสมถะ-วปสสนา กรรมฐานทง ๒ อยางมประโยชนทงค เพยงแตมประโยชนแตกตางกนเสมอนหวใจกบสมอง ซงตางกมประโยชนดวยกนทงค ดงนนเราจงทาตามทพระพทธองคสอนไวคอเจรญกรรมฐานทงสอง นดวยปญญาอนยงโดยมสตสมปชญญะกากบไวเสมอ ไดแก จะตองรชดวา ๑) จะเจรญกรรมฐาน ใด ๒) เพออะไร ๓) เจรญอยางไร ๔) ระหวางเจรญกรรมฐานกตองหมนรตว ไมหลงไมเผลอ ตลอดถงการเคลอนไปจากอารมณกรรมฐานนน ๆ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต) และคณะ ไดอปมามนษยกบธาต ๔ ขออปมาวาดวยหนในวมตตมรรค ๑๗ พระอปตสสเถระรจนา วามนษยเหลานเกดข นพรอมวญญาณธาตตกอยในอานาจ ความโกรธ ความโศก ความเศรา ความทกขเพราะเหตและปจจยแหงความโกรธและความ

๑๔ พระโสภณมหาเถระ (มหาสสยาดอ) มหาสตปฏฐานสตร ทางสพระนพพาน หนา ๒๐๑ ๑๕ พระรด ปสนโน (แพร) สตปฏฐาน (กรงเทพมหานคร กองทนธรรมบชา ๒๕๔๐) หนา ๑๘๑ ๑๖ พระปราโมทย ปาโมชโช ทางสายเอก พมพครงท ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพธรรมดา ๒๕๒๔) หนา ๑๖๐ ๑๗ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตดต) และคณะ วมตตมรรค พมพครงท ๖ (กรงเทพมหานคร โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๘) หนา ๑๙๒

๖

เดอดรอน พวกเขาหวเราะสนกสนานหรอเลนดวยกน อาหารรกษาหนนไวและชวตนทรย ทาใหหนเหลานนเดนไปทสดแหงชวตทาใหหนแตก กระจดกระจาย ถากรรมกเลสเกดขน หนใหญกจะเกดขนอก การเกดครงแรกของหนนนไมสามารถรได จดสดทายของหนนนใครไมสามารถมองเหนไดชดเชนเดยวกน โยคกาหนดธาตทงหลาย โดยเปรยบเทยบกบหนอยางน และโยคนนกาหนดรกายนโดยเปรยบกบหนโดยกจกรรมเหลาน อยางนวา ldquoไมมสตว ไมมชวะrdquo พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต ไดกลาวในหนงสอ วปสสนาภาวนา ๑๘ วาอารมณในเบองแรกของวปสสนาทตองการกาหนดรตามรดตามความเปนจรงคอกายซงอยในสวนรปจะถกยกขนสกรรมฐานเปนอารมณเจรญกอน เพราะกาย มรปพรรณสณฐานใหสมผสจบตอง การกาหนดดกรยาอาการทางกายจงทาไดงาย (นามกาหนดรป ) ตางจากอารมณความรสกนกคดทางใจจะกาหนดไดยาก (นามกาหนดนาม ) กรยาอาการกายไมมความซบซอนตอการปฏบตและจะชดขนตามลาดบ วปสสนาภาวนาจะนาเอาอรยาบถใดอรยาบถหนง ซงมอยและกาลงเปนอยในขณะนนๆ มาเจรญกาหนดดกรยาอาการตางๆ พระคนถสาราภวงศ ไดเรยบเรยงในหนงสอสองสภาวธรรม ๑๙ กลาววาสภาวธรรม คอธรรมชาตทมจรงของทกรปนามทปรากฏในปจจบนขณะ ไมขนกบบญญตตามทเรยกขานสมมต คลายกบทนกวทยาศาสต รระบวา H2O เปนองคประกอบทมจรงในสงบญญตทเรยกวา ldquoนาrdquo สภาวธรรมจงเปนธรรมชาตจรง สภาวธรรมคอร ปนามทงหมด ในพทธศาสนาไดแนะนาใหระลกธาต ๔ เพราะปรากฏชดเจนกวารปนามอยางอน แลวกนบวาไดเจรญกายานปส สนา คอ การตามรกองรป ตอมากจะสาม ารถตามรเวทนา (เวทนานปส สนา) ตามรจต (จตตานปสสนา ) และตามรสภาวธรรม (ธรรมานปสสนา)

๑๖๒ รายงานการวจยทเกยวของมดงน พรรณราย รตนไพฑรย ไดศกษาเรอง การศกษาวธการปฏบตวปสสนากมมฏฐานตามแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธ รราชมหามน (โชดก าณสทธ) ๒๐ พบวา

๑๘ พระมหาอเทน ปญญาปรปรทตต วปสสนาภาวนา (กรงเทพมหานคร สานกพมพธรรมดา ๒๕๔๖) หนา ๕๐

๑๙ พระคนถสาราภวงศ สองสภาวธรรม (กรงเทพมหานคร โรงพมพ หจกไทยรายวนการพมพ ๒๕๕๑) หนา ๔ ๒๐ พรรณนาราย รตนไพบลย ldquoการศกษาวธการปฏบตวปสสนาก รรมฐานตาแนวสตปฏฐาน ๔ ศกษาแนวการสอนของพระธรรมธรมน (โชดก ญาณสทธ ) วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๔๔)

๗

การสอนทงสมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐานควบคกนไป แตในการปฏบตนนทานปฏบตและสอนโดยมวปสสนานาหนาสมถะ วปสสนากตามแนวสตปฏฐาน ๔ ตามหลกพระไตรปฎก ไดนาวธการเดนจงกรม นงสมาธ และกาหนดอรยาบถยอย แบบพมามาใช จนเปนตนแบบการกาหนดพองหนอ ndash ยบหนอมาจนถงปจจบนน พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ไดศกษาเรอง ศกษามญจตกมยตาญาณในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพาะกรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo ในกายานปสสนาหมวดธ าตมนสการบรรพะ ไดแก การพจารณากองรปวาเปนเพยงกองรป ผปฏบต ตองพยายามกาหนดพจารณาธาตวาม ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม อยในกาย ตงอยโดยอาการอยางใดอยางหนง เชน ยนเกดขนทรงตวอยได เพราะอานาจของการตงการคาจนของธาตลม ใหรเพยงวา กาลงยนอย รอาการยน กคอการกาหนด ธาตลม๒๑

พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนา rdquo รป คอกาย สงทเปนรปราง จบตองได นาม ไดแก จต และเจตสก การกาหนดรปนามตองอาศยสต คอ ระลกสภาวะท กาลงปรากฏ ลกษณะโดยเฉพาะของแตรป แตละนามไมเหมอนกน รปเดนจะมลกษณะแขงหรอออน เปนตน เหนนามจะมลกษณะรส ไดยน นกคดรเรองราวตาง ๆ เปนตน แตสามญลกษณะ คอ ลกษณะโดยทวไป เหมอนทกรปนาม ไดแก อนจจง ทกขง อนตตา เมอรสภาวธรรมตามความเปนจรง ยอมสามารถละความยดมนถอมนอปาทานขนธ ๕๒๒

พระสรภพ ป ทโป (สวนดง ) ไดศกษาเรอง ldquoการศกษาการ เจรญกายานปสสนา ในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาท rdquo กลาว ถง การกาหนดธาต ๔ เปนอารมณ คอ การพจารณากายทตงอยโดยธาต ๔ ไมวาบคคล หรอสตวเล ยงใหพจารณาวากายประกอบดวยธาต ดน นา ไฟ ลม มาประชมอย เมอพจารณาแยกแยะโดยความเปนธาตแลว จตยอมตงจดจออยดวยความเปนธาต ความเปนกายของสตว หรอบคคล จะไมปรากฏ๒๓

๒๑ พระครอนกลกลยาณกจ (วชย วชร าโณ) ldquoศกษามญจตกมยตาญาณ ในการปฏบตวปสสนาตามหลกสตปฏฐาน ๔ เฉพากรณการปฏบตวปสสนาภาวนา ๗ เดอนrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๒ พระมหาสเรส สเรโส (แจมแจง) ldquoการศกษาวเคราะหวธการกาหนดรปนามในอรยาปถปพพะในการปฏบตวปสสนาภาวนาrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๒๓ พระสรภพ ป ทโป (สวนดง) ldquoการศกษาการเจรญกายานปสสนาในคมภรพระพทธศาสนาเถรวาทrdquo วทยานพนธ พทธศาสตรมหาบณฑต (บณฑตวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๕๒)

๘

จากการทบทวนเอกสารรายงานและการวจยทเกยวของของผวจยทไดคนความานน ไมพบรายงานการวจยทศกษาเรองนโดยตรง เพยงแตพบเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของในการปฏบตวปสสนา ซงไดมเนอหาทเกยวของอยางเพยงพอตอการวจยน ดงนนผวจยจงตองการทจะศกษาถงหลกธรรม ในมหาหตถปโทปมสตร และการนาหลกธรรม ในมหาหต ถปโทปมสตร ไปประยกตใชในการเจรญวปสสนา เพอทจะไดบรรลเปาหมายและตามวตถประสงคทไดตงไวตอไป ๑๗ วธด าเนนการวจย

การศกษาวจยเรองหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตรกบการ เจรญวปสสนาหมวดธาตมนสการบรรพะ น เปน การศกษาวจย เชงเอกสาร (Documentary Research) โดยมงเนนประเดนเกยวกบหลกการปฏบตวปสสนาในมหาหตถปโทปมสตร ซงมเนอหาในพระไตรปฎกเลมท ๑๒ ภาษาไทยฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๓๙ และพระไตรปฎกพรอมอรรถกถาภาษาไทยเลมท ๑๘ ฉบบมหามกฎราชวทยาลย พทธศกราช ๒๕๒๕ ไดแบงการวจยวธการสบคนขอมล และลาดบเอกสารไวดงน ๑๗๑ ศกษาขอมลจากเอกสารทางดานพทธศาสนาเถรวาทในคมภรพระไตรปฎก อรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสส วสทธมรรค รวมทงเอกสารวชาการและรายงานการวจยทเกยวของ ๑๗๒ นาขอมลมาเรยบเรยงนาเสนอผ ควบคมวทยานพนธตรวจสอบความถกตอง โดยอาจารยทปรกษา ผเชยวชาญจานวน ๓ ทาน ๑๗๓ นาขอมลทผเชยวชาญตรวจสอบแลวนน นามาปรบปรงเรยบเรยงและบรรยายเชงพรรณนา ๑๘ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑๘๑ ทาใหทราบถงหลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร ๑๘๒ ทาใหทราบถงการเจรญวปสสนาภาวนาหมวดธาตมนสการบรรพะ

บทท ๒

หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

ในพทธศาสนาองคพระบรมศาสดาไดทรงแสดงธรรมแกพทธบรษท คร งตงแตเมอตรสรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงกอนจะปรนพพาน ตลอด ๔๕ พรรษา ทรงแนะน า ใหเรมจาก การส ารวมอนทรย การตงอยใน ศล การท าจต ใหตงมนอยในสมาธ และการพจารณาสภาวธรรมตามความเปนจรงนนคอเจรญวปสสนา เมอนนแลผปฏบต ยอมเกดธรรมจกษ อนหลกธรรมทงหมดนนสงเคราะหเขา ในอรยสจ ๔๔ นนคอ ทกขสจจ สมทยสจจ นโรธสจจ มรรคสจจ โดยทรงตรสสอนในพระสตรตาง ๆ ทงโดยตรง และโดยออม ดง ในมหาหตถปโทปมสตร ๕ กมวธการ แสดงธรรมลกษณะดงกลาว เปนพระสตรทวาดวยรอยเทาชาง ยอมเปนทรวมของรอยเทาสตวทงหลาย เปรยบดงหลกธรรมตาง ๆ นนยอมสงเคราะหลงในอรยสจ ๔

ในบทน ผวจยไดน าเสนอสาระโครงสรางของพระสตรทพระพทธองคไดทรงแสดงในพระไตรปฎก โดยวางกรอบแนวการศกษาไว ขอ ดงน

ความหมายของชอพระสตร หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร หลกธรรมทเกยวกบการปฏบตวปสสนาภาวนา

มหาหตถปโทปมสตร แปลวา พระสตรทวาดวยอปมารอยเทาชางสาเหตทตงชอ มหาหตถปโทปมสตร กเพราะวาตองการใหตรงกบเนอหาของพระสตร พระสตรนเปนขอสนทนาระหวางพระสารบตรกบภกษทงหลาย โดยพระสารบตรเปนผเรยกภกษทงหลายมาฟงค าบรรยาย

พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๐๗ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต ) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลศพท พมพครงท

๕ (กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๕๕ ) หนา ๔ ทส (ไทย) ๙ ๕ ๘๖ ส ม (ไทย) ๕ ๐๘ ๕๙๕ ๔ ทม (ไทย) ๐ ๕๕๙๙ ทปา (ไทย) ๕๔ ๗๘ ๕ มม (ไทย) ๐๐- ๐๖ ๐- ๖

๑๐

๒๑ ความหมายของชอพระสตร

มหาหตถปโทปมสตร เปนพระสตรทรวบรวมรอยกรองไวในสตตนตปฎก มชฌม-นกาย มลปณณาสก ค าวามหาหตถปโทปมสตร ตดเปน ๔ บท คอ มหนต + หตถ + ปท + อปมา โดยรปศพทและความหมายแลวเปนพระสตรทอปมาเปรยบเทยบเหมอนกบรอยเทาช าง พระสารบตรประสงคแสดงอรยสจ ๔ ธรรมะของพระพทธองคทงหมดสงเคาระหเขาในอรยสจ ๔ ประดจดงรอยเทาของสตวทงหมดชางใหญทสด กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง กศลธรรมทงหมด ยอมสงเคราะหเขาในอรยสจ ๔ ฉนนนเหมอนกน๖

๒๒ หลกธรรมในมหาหตถปโทปมสตร

หลกธรรมทปรากฏในพระสตร เรมจากอรยสจ ๔ คอ ความจรงอนประเสรฐ ไดกลาวถงทกขอรยสจ ไดแก โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส ฯลฯ กเพราะความเขาไปยด มนในขนธ เรยกวา อปาทานขนธ ซงขนธประกอบดวย รป- นาม อนรปขนธแบงออกเปนธาตใหญ ๆ เรยกวา มห าภตรป ประกอบไปดวย ธาตดน ธาตน า ธาตไฟ ธาตลม ฉะนน เรายอมคลายความยดมนถอมนในความเปนตวตนเสย ในอรรถกถาไดมกลาวถงความฉลาดของทาน พระสารบตร ในการแสดงธรรมเปนล าดบ ๆ สมกบทไดรบต าแหนงอคครสาวกเบองขวา หรอเสนาบด

ดงในอรรถกถาไดกลาวอปมาวา๗

ldquoพระธรรมเสนาบดเรมพระสตตนตะน โดยวางมาตกาวาอรยสจ ๔ เปรยบเหมอนเวลาทพระเชษฐโอรสเปดหองแลวน าห บ ๔ ใบวางไว การเวนอรยสจ ๓ แลวจ าแนกทกข อรยสจแสดงปญจขนธ เปรยบเหมอนการเวนหบ ๓ ใบแลว เปดใบเดยวน าหบเลก ๕ ใบ ออกจากหบใบเดย วนน ฉะนน การทพระเถระเวนอรปขนธ ๔ แลวแสดงจ าแนกรปขนธเดยวแสดง ๕ สวน โดยมหาภตรป ๔ และอปายรป ๑ เปรยบเหมอนเวนหบเลก ๔ ใบ เปดใบเดยว แลวน าผอบ ๕ ผอบจากหบเลกใบเดยวนน ฉะนน การทพระเถระเวนมหาภตรป ๓ และอปาทายรปแลวจ าแนกปฐวธ าตอยางเดยวเวนปฐวธาตภายนอกเสยเหมอนปดไว เพอจะแสดงปฐวธาตภายในทมอาการ ๒๐ โดยสภาวะตาง ๆ จงกลาวค ามอาทวา เปรยบเหมอนเวนหบ ๔ ใบ เปดใบเดยวเวนหบทปดไวขางหนงแลว ใหเครองประดบมอและ

๖ มม (ไทย) ๑๒๓๐๐๓๒๙ ๗ มม (ไทย) มหามกฎราชวทยาลยฉบบพรอมอรรถกถา เลม ๑ ภาค ๒ หนาท ๕๓๒-๕๓๔

๑๑

เครองประดบเทาเปนตน พงทราบวาแมพระเถ ระจ าแนก มหาภตรป ๓ อปาทายรป อรปขนธ ๔ อรยสจ ๓ แลว แสดงตามล าดบในภายหลงเหมอนราชโอรสนนน าผอบ ๔ ใบ หบเลก ๔ ใบ และหบ ๓ ใบเหลานนแลวประทานเครองประดบตามล าดบในภายหลงrdquo

๒๒๑ อรยสจ แปลวา ความจรงอนประเสรฐ ความจรงของพระอรยะ ความจรงทท าใหคนเปนพระอรยะ ค าวา อรยะ แปลวา เปนของแท เปนของไมผด ความจรงแทไมแปรผน ไมเปนอยางอน เพราะฉะนนจงเรยกวา อรยสจ ๔๘

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน

ldquoวจนตถโต ปน อรยาน จ อวตถฏเฐน สจจาน จาต อรยสจจาน อรยสส วา ภควโต สจจาน เตน เทสตตตา อรยภาวกราน วา สจจานต อรยสจจานrdquo ๙

กโดยความหมายของค า ชอวา อรยสจ เพราะประเสรฐและจรง เพราะอรรถวาแท อกอยางหนงชอวาอรยสจ เพราะพระผมพระภาคเจาผประเสรฐทรงแสดงสจจะ หรอเพราะสจจะอนกระท าความเปนพระอรยะ๑๐

พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธ ปธ๙) ใหความหมายไวดงน๑๑ ค าวา ldquoอรยสจrdquo แยกไดเปนหลายศพทและหลายชนดงน คอ ชนท ๑ แยกเปน ๒ ศพท

คอ อรย-สจ แปลความหมายดงน

๑ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนประเสรฐ ดงหลกฐานยนยนวา อรยาน สจจ าน อรย -สจจาน หมายความวา ถาใครไดเหนอรยสจ ๔ แลว ผนนมกาย วาจา ใจ อนประเสรฐ คอจะเปลยนจากปถชนเปนพระอรยบคคลไปเลย

๘ อภว (ไทย) ๓๕๑๘๙๑๖๓ ๙ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ (กรงเทพมหานคร โรงพมพวญญาณ ๒๕๓๔) หนา ๑๕๘ ๑๐ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาท rdquo (นครปฐม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตบาฬศ กษาพทธโฆส ) (อดส าเนา) หนา ๘๖

๑๑ พระธรรมธรราชมหามน (โชดก าณสทธเถร ) วปสสนากรรม ฐาน ภาค ๑ เลม ๑

(กรงเทพมหานคร โรงพมพ สหธรรมก จ ากด ๒๕๔๘) หนา ๓๑๖

๑๒

๒ อรยสจจะ แปลวา ของจรงแหงพระอรยเจา ดงหลกฐานรบรองไววา อรยาน สจจานต อรยสจจาน หมายความวาผจะเปนพระอรย เจานน ตองเจรญวปสสนากรรมฐาน จนไดบรรลอรยสจจทง ๔ น

๓ อรยสจจะ แปลวา ของจรงอนไปจากขาศก ของจรงอนไมผด ดงหลกฐานรบรองไววา ldquoอรยาน อวตถาน สจจานต อรยสจจาน rdquo ความวา ถาผใดเดนตามทางสายน ขาศกคอกเลสไมม และเมอเดนทา งถงทแลว จะไมมวนกลบไปสอบายภมไดอกเลย และไมมโอกาสจะผดพลาด ไมมโอกาสจะตกต าได มแตจะเจรญยง ๆ ขนไปโดยล าดบ ๆ จนกระทงถงพระอรหนต

๑ ทกขอรยสจ คอ ธรรมชาตทเปนทกข หรอสภาพททนไดยาก สภาวะทบบคน อนปจจยปรงแตงใหเรารอน ปรวนแปร ขาดแกนสารและความเทยงแท ไดแก ชาต ชรา มรณะ โสกะ ฯลฯ การประจวบกบสงไมเปนทรกทพอใจ โดยยอวา อปทานขนธ ๕ เปนทกข๑๒

๑๑ วนจฉยโดยการจ าแนก ทกข มความหมายวา บบคน อนปจจยปรงแตง ใหเรารอน ปรวนแปร นเปน

อรรถของทกข เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๑๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๓ อทญจะ ปะฐะมะสจจง กจฉตง อะเนกปทกะวาทฏฐานะโต ตจฉง พาละชะนะ-

ปะรกปปตะธวะสภะสขตตะภาวะวระหโต ตสมา ตจฉตตตา ตจฉตตาจะ ทกขนต วตตง ฯ

กสจจะท ๑ น ชอวานาเกลยด เพราะเปนทตงแหงอปทวะเปนอเนก เปนตน ชอวาเปลา เพราะเวนขาดจากความเปนของยงยน งาม เปนสข และเปนตวตน ซงพาลชนหมายใจแลว เพราะฉะนนจงเรยกวาทกข เพราะเปนสภาพนาเกลยด และเปนของวางเปลา

ลกษณะ มการเบยดเบยนเปนลกษณะ รสะ มการท าใหเดอนรอนเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนไปในวฏฏสงสาร เ ปนอาการปรากฏ ในปญญา

ของบณฑตทงหลาย

๑๒ มม (ไทย) ๑๒๙๑๖๖ ๑๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม (กรงเทพมหานคร โรง

พมพรงเรองธรรม ๒๕๓๔) หนา ๕๔

๑๓

๒ ทกขสมทย คอ ธรรมชาตทเปนเหตใหเกดทกข ค าวา สมทย แปลวา ตนเหต หรอเปนเหตมอบใหซงผล ๑๔ ดงนน ทกขสมทย จงแปลวา ตนเหตให เกดทกข อนวาตนเหตใหเกดทกขนน คอ ตณหา

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน ldquo ต ทกข สมเทต เอตสมาต สมทโย ตณหาrdquo๑๕ แปลความวา ชอวา สมทย๑๖ ไดแกตณหาเพราะเปนแดนเกดแหงทกข

๒๑ วนจฉยโดยการจ าแนก สมทย มความหมายวา ประมวลมา หมายถง เปนเหตมอบใหซงผล ประกอบ

ไว เปนเครองกงวล ๒๒วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๑๗ อทญจาป ทตยสจจง อะเสสะปจจยะสะมาโยเค สะต ทกขสสปตตการะณง อต

สงโยเค อปปตตการะ นตตา ทกขะสะมทยนต วจจะต ฯ แมสจจะท ๒ แมนชอวาเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอมการประจวบกนแหง

ปจจยทเหลอดงน ทานจงเรยกวาทกขสมทย เพราะเปนเหตเกดแหงทกข ในเมอทกขมาประกอบรวม

ลกษณะ มความเกดแหงกองทกข เปนลกษณะ รสะ มการกระท าเพอความไมเขาไปตดขาดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความหวงกงวลเปนอาการปรากฏในปญญาของบณฑต

ทงหลาย

สรป ทกขสมทยสจ คอ ตณหาทเพลดเพลนยนดอปาทานขนธ ๕ วาเปนสงทดงามนาพอใจ ผทมตณหาอยยอมจะท ากรรมดหรอกรรมชวดวยความตองการจะใหตนเปนสขในปจจบน หรอในอนาคต ทกขสจเกดจากกรรม สวนกรรมเกดจากตณหา ผทละตณหาไดแลวยอมไมท ากรรม

๑๔ วสทธ (บาล) ๒๑๔๐-๑๔๓ ๑๕ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถrdquo อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬา อฏ

กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๑๖ พระมหาประเสรฐ มนตเสว ldquoศกษาวเคราะหสตปฏฐาน ๔ และหลกการปฏบตวปสสนา ๗ เดอน

ในคมภรพทธศาสนาเถรวาทrdquo หนา ๙๑ ๑๗ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๔

๑๔

ใหม แมกรรมเกากไมใหผลเปนปฏสนธในภพใหม เพราะรากแกวคอตณหาถกตดขาดไดแลว มลเหตของอปาทานขนธกคอตณหานนเอง๑๘

๓ ทกขนโรธ คอ ธรรมทเปนเครองดบทกข ภาวะทตณหาดบสนไปแลว ส ารอกตณหาสนแลว องคธรรมไดแก นพพาน๑๙

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน ใหความหมายไวดงน สสารจารกสงขาโต นตถ เอตถ โรโธ เอตสม วา อธคเต ปคคลสส โรธาภาโว

โหต นรชฌต ทกขเมตถาต วา นโรโธ นพพาน๒๐ ชอวา นโรธ เพราะในพระนพพานนนไมมฝง (สงสารเปนทเทยวไป ) หรอวาเมอ

บคคลบรรลพระนพพานนนแลว ยอมไมมฝง หรอเปนทดบทกข ไดแกพรนพพาน

๓๑ วนจฉยโดยการจ าแนก นโรธ มความหมายวา สลดออก สงด อนปจจยปรงแตงไมได เปนอมตะ ฯลฯ

๓๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๑ ตะตยะสจจง ปะนะ ตส มา นสทโท อะภาวง โรธะสทโท จาระกง ทเปต ตส มา

อะภาโว เอตตะ สงสาระจาระกะสงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ สพพะคะตสญญตตา สะมะธคะเต วา ตสมง สงสาระจาระกะ สงขาตสสะ ทกขะนโรธสสะ อะภาโว โหต ตปปะฏกขตตาตป ทกขะน-โรธนต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๓ ทานเรยกวา ทกขนโรธ เพราะเหตทน ศพทความสองไมมและนโรธศพทสองความระหกระเหน ฉะนน ความไมมเพราะวางจากคตทงมวลแหงความระหกระเหนไปในทกข กลาวคอระหกระเหนไปในสงสาร เพราะสจจะท ๓ นนเปนปฏปกษตอความระหกระเหนไปในทกขนน ฯ

ลกษณะ มความสงบจากรปนามขนธ ๕ เปนลกษณะ รสะ มการไมตองเคลอนยายเปนกจ

๑๘ ดรายละเอยดใน สารตถสมจจย อตถกถาภาณวาร เลม ๔ (กรงเทพมหานคร บรษท โรงพมพกรงเทพ จ ากด ๒๕๓๒) หนา ๒๘๖-๒๘๗

๑๙ เรองเดยวกน หนา ๕๓-๖๑ ๒๐ ดรายระเอยดในมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๙ ๒๑ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๕

ปจจปฏฐาน มการไมมนมตเปนปจจปฏฐาน

สรป นโรธ มความหมายวา สลดออก อนปจจยปรงแตงไมได นโรธสจ หมายถง ความดบของทกขสจทเปนรปนามทงหมด เมอนกปฏบตบ รรลมรรคญาณรบเอาพระนพพานเปนอารมณแลวยอมหยงเหนวา รปนามทงหมดเปนทกข และปราศจากตณหาทเพลดเพลนยนดในรปนาม ดวยเหตน อปาทานขนธ ๕ ทควรจะเกดขนยอมดบไปไมเกดขนอก จงเรยกวา นพพาน

๔ ทกขนโรธคามนปฏปทา ปฏปทาทน าไปสความด บทกข ขอปฏบตใหถงความดบทกข ไดแก มชฌมาปฏปทา แปลวา ทางสายกลาง มรรรคมองค ๘ สรปลงในไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา๒๒

คมภรอรรถกถาปรมตถทปน๒๓ ใหความหมายไวดงน กเลเส มาเรนโต คจฉต นพพานตถเกห มคคยตต วา มคโค สมมาทฏ อาทโย อฏ

ธมมา แปลความวาชอวา มรรค เพราะฆากเลสทงหลายไป หรอเพราะผตองการพระนพพาน

จะตองแสวงหา ไดแกธรรม ๘ ประการมสมมาทฏฐเปนตน

๔๑ วนจฉยโดยการจ าแนก มรรค มความหมายวา การน าออก เปนเหต เปนทสสนะ (เหน) เปนอธบด

อรรถ ๔ แหงมรรคนเปนอรรถของมรรค เปนของแท เปนของไมผด ไมเปนอยางอน

๔๒ วนจฉยโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๔ จะตตถะสจจง ปะนะ ตสมา เอตง ทกขะนโรธง คจฉะต อารมมาณะวะเสนะ

ตะทะภมขภตตตา ปะฏปะทา จะ โหต ทกขะนโรธปปตตยา ตส มา ทกขะนโรธะคามนปะฏ ปะทาต วจจะต ฯ

สวนสจจะท ๔ ทานเรยกวา ทกขนโรธคามนปฏปทา เพราะเหตทสจจะท ๔ นนด าเนนไปสทกขนโรธน โดยความเปนคณบายหนาตรงตอทกขนโรธนน ดวยสามารถท าใหเปนอารมณ และเปนปฏปทา เพราะด าเนนถงความดบทกข ฯ

๒๒ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๑๕๕ ๒๓ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๒ หนา ๑๕๘ ๒๔ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕

๑๖

ลกษณะ มการน าออกเปนลกษณะ รสะ มการประหาณกเลสเปนกจ ปจจปฏฐาน มการออกพนเปนผล

สรป นอกจากมรรคแลว เครองน าออกอยางอนยอมไมม แมมรรคนนมใชเครองน าออกกหาไม เพราะฉะนน มรรคนนบณฑตจงรวาเปนสจจะ เพราะอรรถวาเปนเครองน าออกอยางแทจรง สภาวะอรยสจจธรรมทง ๔๒๕

๑ สภาวะของทกขอรยสจ มสภาพ เบยดเบยดเปนนจ ตองปรงแตงเนอง ๆ เรารอนอยไมวาย ไมคงทแปรปรวนอยเสมอ

๒ สภาวะของทกขสมทยอรยสจ มสภาพ กระท าใหทกขบงเกดขน เปนแดนเกดแหงทกข ประกอบไวซงทกข ใหกงวลอยแตในกองทกข

๓ สภาวะของทกข นโรธอรยสจ มสภาพ สลดออกจากกองทกขทงปวง มไดมกงวลอยดวยกองทกข มไดมสงใดมาประชมปรงแตง ไมมการตาย การเกดสบไปอกเลย

๔ สภาวะของทกขนโรธคามนปฏปทาของอรยสจ มสภาพ เปนธรรมทน าออกจากทกข เปนเหตดบเสยซงทกข เปนเครองเหนพระนพพาน เปนใหญในการใหส าเรจกจเหนแจงแลวสจจะทง ๔

มรรคมองค ๘ จดเขาในธรรมขนธ ๓ ดงน สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ จดเขาศล สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ จดเขาในสมาธ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ จดเขาในปญญา๒๖

๒๒๒ อปาทานขนธ ๕ ขนธ ๕ แปลวา กอง คอกองแหงรปธรรม และนามธรรมหาหมวดทประชมกนเปน

หนวยรวม ไดแก ๑ รปขนธ (กองรป) ๒ เวทนาขนธ (กองเวทนา) ๓ สญญาขนธ (กองสญญาณ) ๔ สงขารขนธ (กองสญญาณ ) ๕ วญญาณขนธ (กองวญญาณ ) ซงบญญตเรยกวา สตว บคคล ตวตนเราเขา

๒๕ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๖๒ ๒๖ พระพรหมคณาภรณ (ปอ ปยตโต) พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม หนา ๒๑๕

๑๗

อปาทานขนธ มาจากอปาทาน + ขนธ แยกอธบายความหมายไดดงน อปาทาน แปลวา ความถอมน (อป=มน + อาทาน=ถอ) มความหมายหลายนย เชน ชอ

ของราคะทประกอบดวยกามคณ ๕ ldquoปญจกามคณกราคสเสต rdquo ๒๗ หมายถงความถอมน ดวยอ านาจตณหามานะและทฏฐ

อปาทานวาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๒๘ ภสง อาทยนต อะมญจะคาหงคยหนตต = อปาทาน ธรรมชาตเหลาใดยดอยางแรงกลา ไมยอมปลอย ฉะนน ธรรมชาตเหลานนชอวา

อปาทาน ไดแก โลภ ทฏฐ ลกษณะ มการยดไวเปนลกษณะ รสะ มการไมยอมปลอยเปนกจ ปจจปฏฐาน มตณหาทมก าลงอยางมนคง และมความเหนผดเปนอาการปรากฏของ

บณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มตณหาเปนเหตใกล ขนธ แปลวา กอง (ตสส ขนธสส) ราสอาทวเสน อตโถ เวทตพโพ๒๙ อปาทานขนธ จงหมายถง กองอนเปนอารมณแหงความถอมน ldquoอปาทานาน อารมมณ

ภตา ขนธา = อปาทานกขนธาrdquo๓๐ และเมอน าองคธรรม คอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ มารวมกบอปาทานขนธ

เชน วญญาณ + ปาทานกขนโธ จงแปลไดวา กองอนเปนอารมณแหงความถอมนคอวญญาณ ตามนยอภธรรมวา วญญาณเมว ขนโธ = วญญาณกขนโธ (กองวญญาณ) ๓๑

อนง เม อกลาวโดยสรป อปาทานขนธ หมายถงทกข ตามบาลวา ldquoสงขตเตน ปญจปา -ทานกขนธา ทกขาrdquo แปลวา วาโดยยออปาทานขนธ ๕ เปนตวทกข๓๒

๒๗ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏ กถา เลม ๑๒ หนา ๔๔๒

๒๘ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๕๕ ๒๙ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบ บมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๐ ส ข ฏกา ๒๒๒๕๔ ทปา (ไทย) ๑๑๓๑๑๒๐๔ ๓๑ ดรายระเอยดใน มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ldquoเชงอรรถ rdquo ในอรรถกถา ภาษาบาล ฉบบมหา

จฬาอฏ กถา เลม ๕ หนา ๑๙๒ ๓๒ อภว (ไทย) ๓๕๒๐๒๑๖๖

๑๘

เปนกระบวนธรรมของจตฝายกอใหเกดความทกข ประกอบดวยความยดมนถอมนในกเลส ใหเปนไปตามความพงพอใจของตวตนเปนใหญ คอมความยดมนเยยงนแฝงอยใน รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ ในขนธตาง ๆ ของขนธ ๕ ตามภพทไดเลอกไวโดยรตวหรอไมรตวกด เชน กามภพชนดขนเคองเกดจากอปาทานไมไดรบการตอบสนองตามทตวตนคาดหวง กามภพชนดสขใจกเกดจากอปาทานไดรบการตอบ สนองเปนไปตามคาดหวงของตวตน เชน พดหรอคดหรอกระท าใหบางคน เชน ลก พอแม คนรก ซงจะเปน ldquoรปrdquo อปาทานความยดมนถอมนใน ความ สขของตวตนเองอยใน น คอมอปาทานยดมนพงพอใจในรปนนตดมาดวยแบบรตวหรอไมรตวกด ถามตณหากระตนเพยงเลกนอยกจกเปนเหตปจจยใหอปาทานทนอนเนองอย เกดการท างานด าเนนไปตามวงจรปฏจจสมปบาททนท เปนรปทกอเปนสขหรอทกขกไดแทบทนท เพราะความคนเคยหรอดจดงฟนทเคยไฟ

๑ รปขนธ กองรป ไดแก สวนทเปนรป รางกาย พฤตกรรม ธรรมชาตทงปวงทปรากฏขนมาแลวตองสลายไป รปขนธหรอตวตนทม อปาทานครอบง า หรอท างานรวมดวยแลววา รปปาทานขนธ หรอ อปาทานรป

รปโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๓ สตณหาทวโรธปจจะเยห รปปะตต = รปง ธรรมชาตใดยอมยอยสลายไป เพราะปจจยทเปนปฏปกษมความเยนความรอน เปนตน

ฉะนนธรรมชาตนนจงชอวา รป ไดแก กมมชรป ลกษณะ มการสลายแปรปรวนเปนลกษณะ รสะ มการแยกออกจากกนไดเปนกจ ปจจปฏฐาน มความเปนอพยากตธรรม หรอมความไมรอารมณเปนอาการปรากฏ

ปญญาของบณฑตทงหลาย ปทฏฐาน มวญญาณเปนเหตใกล

๒ เวทนาขนธ กองเวทนา ไดแก สวนทเปนการเสวยอารมณ สข ทกข อเบกขา ซงเกดจากผสสะทางประสาททง ๕ สวนเวทนปาทานขนธ หรออปาทานเวทนา คอเวทนาความรสก ทประกอบหรอแอบแฝงดวยความยดมนดวยกเลส เพอความพงพอใจของตวตน

เวทนาโดยวจนตถะ และลกษณาทจะตกะ๓๔

๓๓ พระมหาถวลย าณจาร รวบรวม ลกขณาทจตกแหงปรมตถธรรรม หนา ๔๓ ๓๔ เรองเดยวกน หนา ๔๔