The notion of effort in Bergson, in his predecessors and

his contemporaries

Theologia Kanteraki

To cite this version:

Theologia Kanteraki. The notion of effort in Bergson, in his predecessors and his contem-poraries. Philosophy. Université Charles de Gaulle - Lille III, 2014. Greek. .

HAL Id: tel-01158982

https://tel.archives-ouvertes.fr/tel-01158982

Submitted on 2 Jun 2015

HAL is a multi-disciplinary open accessarchive for the deposit and dissemination of sci-entific research documents, whether they are pub-lished or not. The documents may come fromteaching and research institutions in France orabroad, or from public or private research centers.

L’archive ouverte pluridisciplinaire HAL, estdestinée au dépôt et à la diffusion de documentsscientifiques de niveau recherche, publiés ou non,émanant des établissements d’enseignement et derecherche français ou étrangers, des laboratoirespublics ou privés.

https://hal.archives-ouvertes.frhttps://tel.archives-ouvertes.fr/tel-01158982

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ-ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗς ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

UNIVERSITÉ CHARLES DE GAULLE LILLE III U.F.R. de Philosophie

Συνεπιτηρούμενη ΔΙΑΤΡΙΒΗ απόκτησης ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΟΣ του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και του Πανεπιστημίου Lille 3

Ειδίκευση: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑσυγγραφέας: Θεολογία Καντεράκη

Cotutelle de THESE pour obtenir le grade de DOCTEUR de l'Université de Ioannina et ce l'Université de Lille 3

Discipline : PHILOSOPHIE rédigée par Theologia Kanteraki

''Η προσπάθεια στον Bergson, στους προγενέστερους και σύγχρονούς του''''L’effort chez Bergson, chez ses prédécesseurs et ses contemporains''

Συνεπιβλέποντες καθηγητές: Ιωάννης ΠΡΕΛΟΡΕΝΤΖΟΣ, καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Φιλοσοφίας του

Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Frédéric WORMS, καθηγητής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Lille 3

Co-directeurs de thèse : Ioannis Prélorentzos, professeur de Philosophie Moderne et Contemporaine à l'Université de

IoanninaFrédéric WORMS, profes seur de philosophie à l’Université de Lille 3

1

Ευχαριστώ θερμά τον κύριο Γιάννη Πρελορέντζο, καθηγητή Φιλοσοφίας στο

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, για τη βοήθεια και την υποστήριξη και την υπομονή, στοιχεία

απαραίτητα για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας.

Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κύριο Frédéric Worms, καθηγητή Φιλοσοφίας στο

Πανεπιστήμιο Lille 3, που δέχθηκε τη συνεπίβλεψη αυτής της διδακτορικής διατριβής καθώς

και για τις ενθαρρυντικές συνομιλίες.

Τέλος, ευχαριστώ όλους όσους συνόδευσαν και ενθάρρυναν τη συγγραφή αυτής της

εργασίας με τη φιλία τους.

Je remercie très chaleureusement monsieur Ioannis Prélorentzos, professeur de

philosophie à l’Université de Ioannina, pour l’aide, le soutien et la patience qui ont été

nécessaires à la réalisation du présent travail.

Je remercie tout particulièrement monsieur Frédéric Worms, professeur de philosophie à

l’Université de Lille 3, pour avoir accepté de codiriger cette thèse de doctorat ainsi que pour

les entretiens très stimulants.

Enfin, je remercie tous ceux qui ont accompagné et encouragé ce travail par leur amitié.

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................................................................5

Πρώτο Κεφάλαιο: Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

Α. Η μνήμη

1/ Το αίσθημα της προσπάθειας.................................................................................9

2/ Το ασυνείδητο και το όνειρο................................................................................17

3/ Το παρόν...............................................................................................................24

Β. Η βούληση

1/ Η προσπάθεια αυτοδημιουργίας του ανθρώπου...................................................31

2/ Ο ρόλος του σώματος...........................................................................................38

Γ. Η προσπάθεια στους Maine de Biran και W. James

1/ Η προσπάθεια ως το ''πρωταρχικό δεδομένο'' της αυτοσυνειδησίας

στον Maine de Biran...............................................................................................47

2/ Ιδεοκινητική και βουλητική δράση στον James....................................................53

3/ Το ζήτημα της προέλευσης του αισθήματος της μυϊκής προσπάθειας..................58

4/ Η μπερξονική διάρκεια και οι θεωρίες περί προσπάθειας.....................................69

Δεύτερο κεφάλαιο: Η ΝΟΗΣΗ

Α. Η προσοχή στη ζωή

1/ Η προσπάθεια προσοχής στη ζωή........................................................................80

2/ Η διανοητική προσπάθεια: η αναγνώριση............................................................87

3/ Η διανοητική προσπάθεια αυτή καθεαυτή: η προσοχή.......................................100

4/ Η επιλεκτική δραστηριότητα του πνεύματος στον James...................................113

5/ Η μπερξονική και η αισθησιοκινητική θεωρία

περί διανοητικής προσπάθειας..............................................................................118

B. Η μη προσοχή στη ζωή

1/ Η περίπτωση του κωμικού....................................................................................133

2/ Τα προβλήματα προσωπικότητας.........................................................................141

Τρίτο κεφάλαιο: Η ΑΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Α. Η ελευθερία

3

1/ Η ελεύθερη πράξη στη σκέψη του Bergson......................................................160

2/ Συνείδηση, βούληση και ελευθερία στους στοχασμούς

των Biran και James.............................................................................................173

Β. Η ζωτική προσπάθεια

1/ Η αναλογία ανάμεσα στη συνείδηση και τη ζωή..............................................192

2/ Η δημιουργική εξέλιξη......................................................................................204

3/ Το ανθρώπινο είδος...........................................................................................210

Γ. Το ανοιχτό και το κλειστό

1/ Ο όρος της προσπάθειας στο πλαίσιο της κλειστής κοινωνίας και ηθικής .......213

2/ Η μετάβαση στην ανοιχτή κοινωνία και ηθική..................................................226

3/ Τα ξεχωριστά άτομα και η κοινωνική αλλαγή στη σκέψη του James...............237

Τέταρτο κεφάλαιο: Η ΕΝΟΡΑΣΗ

Α. Η προσπάθεια στην μπερξονική μέθοδο

1/ Ο αληθινός εμπειρισμός......................................................................................252

2/ Η προσπάθεια ενδοσκόπησης στις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας......266

Β. Η ενόραση

1/ Η φιλοσοφική ενόραση.......................................................................................276

2/ Η καλλιτεχνική προσπάθεια................................................................................297

3/ Η ενόραση του μυστικιστή..................................................................................304

Γ. Ο ρόλος της εμπειρίας στις φιλοσοφίες των Biran και James

1/ Η εσωτερική εμπειρία στους Biran και James.....................................................320

2/ Η διεύρυνση της εμπειρίας στους Bergson και James.........................................327

3/ Η θρησκευτική εμπειρία......................................................................................337

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ................................................................................................362

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.....................................................................................................482

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ερώτημα περί της βούλησης στη φιλοσοφία του Henri Bergson (1859-1941) δεν

μπορεί να μελετηθεί παρά στους κόλπους του δημιουργικού χρόνου, τον οποίο ο γάλλος

φιλόσοφος αποκαλεί διάρκεια. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της βούλησης νοηματοδοτείται

πρωτίστως ως μία δύναμη που συναρτάται με την έννοια της δημιουργίας και όχι απλώς ως

μία πνευματική ικανότητα. Κύριο στοιχείο μίας τέτοιου είδους σύλληψης της ανθρώπινης

βούλησης είναι η καταβολή προσπάθειας ή, ειδικότερα, το αίσθημα καταβολής προσπάθειας.

Διαπιστώνουμε μάλιστα ότι μία συστηματική μελέτη της έννοιας της προσπάθειας

απουσιάζει από τις μπερξονικές σπουδές. Κύριος σκοπός της εργασίας μας είναι η ανάδειξη

του τρόπου σύνδεσης της βουλητικής προσπάθειας με την μπερξονική σύλληψη του χρόνου

ως επινόησης1.

Η εξέταση της προσπάθειας στον στοχασμό του Bergson θα πρέπει να ιδωθεί όχι μόνο σε

σχέση με τη βούληση, αλλά κυρίως πρέπει να συσχετιστεί με την έννοια της μνήμης. Με τον

τρόπο αυτό, θα αναδειχθεί η συσχέτισή της μπερξονικής προσπάθειας με την κεντρική έννοια

της μπερξονικής σκέψης, αυτήν της διάρκειας, της αδιάκοπης συνέχειας αλλαγής2. Πιο

συγκεκριμένα, στην μπερξονική φιλοσοφία ο χρόνος συλλαμβάνεται ως διάρκεια και

αντιδιαστέλλεται από τον χώρο (και τον ομοιογενοποιημένο χρόνο, ο οποίος είναι προϊόν της

σύλληψης του χρόνου διαμέσου του χώρου). Στη βάση της προαναφερθείσας διάκρισης ο

φιλόσοφος διαμορφώνει μια σειρά διπόλων αντίθετων εννοιών: συνέχεια-ασυνέχεια, αλληλοδιείσδυση-(συμ)παράθεση, ετερογένεια-ομοιογένεια,εσωτερικότητα-εξωτερικότητα,

αδιαιρετότητα- διαιρετότητα, ποιότητα-ποσότητα, βαθύ/θεμελιώδες/συγκεκριμένο/εσωτερικό

εγώ- επιφανειακό/εξωτερικό/κοινωνικό εγώ3.

Προκειμένου μάλιστα να μελετήσουμε τις διάφορες μορφές της βουλητικής προσπάθειας

στον στοχασμό του Bergson, θα εξετάσουμε τον τρόπο σύνδεσης του αισθήματος της

προσπάθειας με τα επίπεδα μνήμης, τα οποία σηματοδοτούν συγχρόνως και επίπεδα

συνείδησης. Η εσωτερική σύνδεση της προσπάθειας με τα επίπεδα συνείδησης συνιστά, όπως

θα δούμε, τη βάση ιεράρχισης της ανθρώπινης δραστηριότητας ανάλογα με τον βαθμό

απροσδιοριστίας της κάθε δράσης. Εκκινώντας από τη θέση ότι το αίσθημα της προσπάθειας

συνιστά τον κύριο όρο ύπαρξης της ανθρώπινης προσωπικότητας, δεδομένου ότι η τελευταία

1 Βλ. ενδεικτικά, EC, Œuvres, σ. 784/341.2 Βλ. « The problem of personality », σ. 1062/1079. Για τα πλήρη βιβλιογραφικά στοιχεία τόσο της κύριας όσο

και της δευτερεύουσα βιβλιογραφίας, βλ. τη συγκεντρωτική βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας μας.3 Πβ. G. Deleuze, Le bergsonisme, σ. 11.

5

αφορά στη σχέση ανάμεσα στη μνήμη και τη βούληση, ανάμεσα στις χρονικές διαστάσεις του

παρελθόντος και του μέλλοντος, θα προχωρήσουμε στη μελέτη του ρόλου της προσπάθειας

αναφορικά με τις διαφορετικές μορφές μορφές της μνήμης. Η διαφοροποίηση της

προσπάθειας θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους

εκδηλώνεται η βούληση, από την προσπάθεια μερικής αυτοδημιουργίας του εγώ έως τις

επιμέρους μορφές βουλητικής δράσης.

Θα εστιάσουμε μάλιστα την προσοχή μας στον κομβικό ρόλο που διαδραματίζει το

ανθρώπινο σώμα στην μπερξονική σκέψη, η ύπαρξη του οποίου καθορίζει τον τρόπο

αντίληψης του εξωτερικού κόσμου και τη δράση μας επί αυτού. Το αίσθημα της προσπάθειας

συναρτάται με τη δυαδικότητα της μνήμης (καθαρή μνήμη και μνήμη-έξη), τις δύο όψεις της

ανθρώπινης συνείδησης και του εγώ: αυτήν της εσωτερικότητας (της διάρκειας) και αυτήν

της εξωτερικότητας (της πλευράς που γίνεται αντιληπτή διά της προβολής της στον χώρο).

Επιπλέον, το ερώτημα περί της μυϊκής προσπάθειας μας οδηγεί στη σύγκριση της

μπερξονικής θεωρίας με αυτήν της κινητήριας προσπάθειας στον Maine de Biran (1766-

1824) (γνωστός ως ο φιλόσοφος της προσπάθειας4). Ο γάλλος φιλόσοφος ταυτίζει το αίσθημα

της προσωπικής ύπαρξης με την επενέργεια της βουλητικής δύναμης επί του ανθρώπινου

σώματος. Στη συνέχεια, θα συναντήσουμε μία γνωστή θεωρία του 19ου αιώνα, αυτήν της

εννεύρωσης (innervation). Η μπερξονική θέση ότι οι μυϊκές κινήσεις δεν χρειάζονται τη

διαμεσολάβηση κάποιας κεντρικής δύναμης θα φέρει τον φιλόσοφο κοντά στη θεωρία του

William James (1842-1910)5 Παρά τις διαφορές ανάμεσα στην ψυχολογία του Αμερικανού

και την μπερξονική διάρκεια, η ανάπτυξη της τζαιημσιανής φιλοσοφίας, όπως θα δούμε, θα

προσεγγίσει τη σκέψη του Γάλλου.

Η αναλυτική εξέταση της νοητικής λειτουργίας στην μπερξονική θεωρία θα αναδείξει την

κομβική σημασία που κατέχει η έννοια της προσπάθειας προσοχής στη ζωή, η οποία θα φέρει

τον γάλλο φιλόσοφο κοντά στη θεωρία του Pierre Janet σχετικά με τη λειτουργία του

πραγματικού. Υπό το πρίσμα της μη προσοχής στη ζωής, θα μελετήσουμε τις διαταραχές της

προσωπικότητας αλλά και την αφηρημάδα που καθιστά μία κίνηση ή μία πράξη κωμική,

δίχως να ξεχνάμε ότι η μπερξονική προσοχή στη ζωή, συνδεόμενη με την έννοια της

διάρκειας, λαμβάνει μεταφυσικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με τη θεωρία του Janet.

4 Βλ. A. Devarieux, « Gabriel Tarde lecteur de Maine de Biran ou “la difficulté formidable” », στο Gabriel

Tarde, Maine de Biran et l'évolutionnisme en psychologie, σ. 13 καθώς και Α. Devarieux, Maine de Biran.

L'individualité persévérante, σ. 14. 5 Σχετικά με τη σχέση που συνδέει τους δύο στοχαστές σε φιλοσοφικό αλλά και προσωπικό επίπεδο, βλ . Henri

Bergson, Sur le pragmatisme de William James, σ. XXIII-XXXIX (κριτ. έκδ. P.U.F., παρουσίαση).

6

Όπως θα δούμε, άλλη μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στον Bergson και τον Janet, αλλά

και τον James, είναι η ύπαρξη, σύμφωνα με τον πρώτο, ενός ασυνείδητου, το οποίο

προσεγγίζει την φροϋδιανή ιδέα περί ασυνειδήτου, σε αντίθεση με τους άλλους δύο οι οποίο

αναφέρονται στο υποσυνείδητο, εννοώντας μία δευτερεύουσα συνείδηση. Μολονότι το

ασυνείδητο στον Bergson δεν ταυτίζεται με τον τρόπο σύλληψης της ίδιας έννοιας από τον

Freud, ο ψυχολογικός, αλλά και μεταφυσικός, χαρακτήρας του θα αποτελεί ένα σταθερό

σημείο αναφοράς της συγκριτικής προσέγγισης ανάμεσα στην μπερξονική και την

τζαιημσιανή σκέψη. Άλλωστε, το υποσυνείδητο διαδραματίζοντας, επιπλέον, καθοριστικό

ρόλο στον τρόπο με τον οποίο ο δεύτερος συλλαμβάνει τη διεύρυνση της εμπειρίας.

Διερευνώντας τη σύνδεση της βουλητικής προσπάθειας με την μπερξονική ελευθερία, θα

αντιληφθούμε ότι η δεύτερη συνιστά μία προσπάθεια ενοποίησης των δύο πλευρών του εγώ.

Η ψυχολογική προσπάθεια, στη βάση πάντα της μπερξονικής διάρκειας, εμφανίζεται ως

απόρροια μίας ευρύτερης πνευματικής δύναμης, ανάλογης της συνείδησης. Η βουλητική

προσπάθεια λαμβάνει πλέον έναν ξεκάθαρο ηθικό προσανατολισμό. Πέραν μάλιστα της

καθοριστικής σημασίας της (ως δύναμης υπέρβασης) στη μετάβαση από το κλειστό στο

ανοιχτό, η καταβολή προσπάθειας είναι συστατικό στοιχείο (ως δύναμη συντήρησης) της

έμφυτης κοινωνικότητας που χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος.

Η κινητικότητα της συνείδησης θα αποτελέσει τον κεντρικό άξονα της ελευθερίας στον

Biran, ενώ ο αμερικανός ψυχολόγος θα προσεγγίσει σταδιακά περισσότερο την μπερξονική

σκέψη, αναπτύσσοντας τον φιλοσοφικό του στοχασμό με κεντρικό, θα λέγαμε, θέμα την

ηθική διάσταση της βουλητικής προσπάθειας. Πιο συγκεκριμένα, παρά τις θεμελιώδεις

διαφορές (ως προς τα σημεία από τα οποία εκκινούν καθώς και όσον αφορά τις μεθόδους

έρευνας), οι στοχασμοί των James και Bergson συγκλίνουν στο θέμα της εμπειρίας της

καινοτομίας.

Επιπλέον, ο ρόλος της εσωτερικής εμπειρίας είναι κρίσιμος για την ανάπτυξη και των

τριών προαναφερθέντων στοχασμών. Βέβαια, ο Bergson υπερβαίνει τη μέθοδο της

ενδοσκόπησης, την απλή εξερεύνηση της εσωτερικής εμπειρίας για να θεμελιώσει μία νέα

μέθοδο, αυτήν της ενόρασης. Ειδικότερα, η μπερξονική ενόραση μας τοποθετεί στην καρδιά

της πραγματικότητας, προσφέροντάς μας μια ''στιγμιαία'' επανάκτηση του πραγματικού. Η

μπερξονική ενόραση, η οποία δεν πρέπει να συγχέεται με την προσπάθεια ενδοσκόπησης,

αφορά σε μία νέα μέθοδο που θα αποτελέσει την μπερξονική πρόταση στη φιλοσοφία.

Βέβαια και ο James θα προχωρήσει στη θεμελίωση μίας νέας φιλοσοφίας, επανεξετάζοντας

τη σχέση μεταξύ υποκειμενικότητας και αντικειμενικότητας.

Από την άλλη πλευρά, ο Biran συγκριτικά με τους άλλους δύο φιλοσόφους, εγκαθιδρύει

7

μία, άλλου είδους σχέση ανάμεσα στο εγώ και στον εξωτερικό κόσμο εξαιτίας της διάκρισης

της αντίστασης του δικού μας σώματος από αυτήν των εξωτερικών σωμάτων. Τούτο έχει ως

αποτέλεσμα μία διαφορετική (συγκριτικά με αυτές των Bergson και James) οριοθέτηση της

βουλητικής προσπάθειας και μία σύλληψη της σχέσης του σώματος με τα εξωτερικά

αντικείμενα που σηματοδοτεί έναν διαφορετικό τρόπο ύπαρξης του υποκειμένου ως προς τα

πράγματα του εξωτερικού κόσμου, αλλά και προς με τους άλλους ανθρώπους.

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι και οι τρεις φιλόσοφοι στο τελευταίο στάδιο της

σκέψης τους πραγματεύονται το θέμα της θρησκευτικής εμπειρίας, η οποία επιφέρει

σημαντικές αλλαγές και στους τρεις τρόπους θεώρησης της βούλησης. Στον Bergson,

ειδικότερα, η μυστικιστική ή έντονη θρησκευτική εμπερία, η επίληση της θεϊκής δύναμης

εμφανίζεται να τροποποιεί την προσωπική υπόσταση, εμπλουτίζοντάς την. Με τον τρόπο

αυτό, η προσπάθεια του μεγάλου μυστικού θα συμπυκνώσει το νόημα της βουλητικής

δύναμης ως προσπάθειας εισχώρησης της ελευθερίας στην ύλη. Ιδωμένη υπό το πρίσμα αυτό,

η προσπάθεια του μεγάλου μυστικού εμφανίζεται ως η ύψιστη μορφή προσπάθειας, αυτή της

πληρέστερης πραγμάτωσης (συγκριτικά με τις άλλες μορφές προσπάθειας, όπως αυτή του

φιλοσόφου ή του καλλιτέχνη) του πρωταρχικού ''στόχου'' της ζωής, αυτού της δημιουργίας.

Από την άλλη μεριά, στον James η έντονη θρησκευτική εμπειρία χαρακτηρίζεται από τη

μη καταβολή προσπάθειας, ενώ ο Biran αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στη ζωή της βούλησης

(της ατομικής ύπαρξης) και της ζωής υπό την επίδραση της θεϊκής δύναμης. Αξίζει να

σημειωθεί ότι ο τελευταίος πραγματεύεται το θέμα με βιωματικό τρόπο, ενώ στους άλλους

δύο η προσέγγιση είναι θεωρητική, μολονότι και οι δύο εξετάζουν τα εν λόγω φαινόμενα με

άξονα την επίδραση τους στην δράση των ανθρώπων.

Οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η μελέτη μας έχει ως κύριο αντικείμενο πραγμάτευσης

την έννοια της προσπάθειας στην μπερξονική σκέψη και την ανάδειξη της κεντρικής θέσης

που η εν λόγω έννοια κατέχει σε αυτήν. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, επιχειρούμε την σύγκριση

της μπερξονικής προσπάθειας και, διαμέσου αυτής, άλλων κύριων μπερξονικών εννοιών

(όπως η διάρκεια, η μνήμη, η συνείδηση, η ελευθερία, η ζωή, η κλειστή και η ανοιχτή ηθική)

με τις θεωρίες περί προσπάθειας στους Biran και James, δίχως να εμβαθύνουμε πλήρως στις

φιλοσοφίες των δύο τελευταίων.

8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ

Α. Η ΜΝΗΜΗ

1/ Το αίσθημα της προσπάθειας

Η μπερξονική έννοια της μνήμης (mémoire) συνίσταται στην αδιάκοπη ψυχολογική ροή

των συνειδησιακών γεγονότων κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η συνεχής εισαγωγή

του παρελθόντος στο παρόν6, δηλαδή «η σύνθεση παρελθόντος και παρόντος βλέποντας προς

το μέλλον »7. Στη φιλοσοφία του Bergson, ο ρόλος της μνήμης είναι ιδιαίτερα σημαντικός· η

ίδια η συνείδηση «σημαίνει προπαντός μνήμη»8, μνήμη του παρελθόντος, ενώ η διάσταση του

μέλλοντος υπεισέρχεται στον ίδιο τον ορισμό της μνήμης ως σύνθεσης παρελθόντος και

μέλλοντος.

Ο χρόνος, η χρονική υπόσταση της ύπαρξής μας9, λοιπόν συλλαμβάνεται ως

πραγματικότητα «μέσω της μνήμης», όμως δεν αποτελεί μια ανεξάρτητη και εξωτερική

οντότητα ως προς αυτήν, άρα και ως προς εμάς. Για τον φιλόσοφο, η διάρκεια είμαστε εμείς

οι ίδιοι και εμείς είμαστε όχι απλώς ό,τι θυμόμαστε, αλλά και ό,τι νιώσαμε, ό,τι ζήσαμε, αφού

το παρελθόν «διατηρείται αφ’εαυτού, αυτομάτως»10 και «παραμένει για εμάς συνεχώς

παρόν». Με λίγα λόγια, «το σύνολο του παρελθόντος μας διατηρείται ακέραιο»11 και «δεν

χωράει αμφιβολία ότι μας ακολουθεί σύσσωμο ανά πάσα στιγμή»12.6 Ο φιλόσοφος, μεταξύ άλλων, φέρνει το ακόλουθο παράδειγμα, βλ. EC, Œuvres, σ. 495-496/1-2 (ελλην. μτφρ.,

σ. 17-18): «ας πάρουμε λοιπόν την πιο σταθερή εσωτερική κατάσταση, την οπτική αντίληψη ενός ακίνητου

εξωτερικού αντικειμένου», το οποίο «μολονότι παραμένει το ίδιο, μολονότι το κοιτάζω από την ίδια πλευρά, την

ίδια γωνία και το αυτό φως, αυτό που βλέπω διαφέρει από αυτό που έβλεπα προηγουμένως, καθότι η θέαση

πάλιωσε κατά μία στιγμή». Όσον αφορά τις ελληνικές μεταφράσεις των έργων του Bergson, βλ. τη

συγκεντρωτική βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας μας.7 MM, Œuvres, σ. 354/248.8 «L’âme et le corps», ES, Œuvres, σ. 857/88 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας). Πβ. «La conscience et la vie»,

ES, Œuvres, σ. 818/5.9 Στη σκέψη του Bergson ο ψυχολογικός χρόνος (διάρκεια) αντιδιαστέλλεται από τον ομοιογενή χρόνο, δηλαδή

από τον χρόνο έτσι όπως προβάλλεται στο χώρο. Υπενθυμίζουμε ότι στη βάση της θεμελιώδους αυτής

διάκρισης στηρίζεται μία σειρά από δίπολα αντίθετων εννοιών. Πβ. την εισαγωγή της εργασίας μας.10 EC, Œuvres, σ. 498/5 (ελλην. μτφρ., σ. 20).11 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1062/1079 (όσον αφορά τη συγκεκριμένη διάλεξη, ο πρώτος

αριθμός αναφέρεται στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο και ο δεύτερος αντιστοιχεί στη γαλλική μετάφραση). 12 EC, Œuvres, σ. 498/5 (ελλην. μτφρ., σ. 20). Στη φιλοσοφία του Bergson επομένως η διάρκεια προβάλλει

λοιπόν ως μια «ιδιάζουσα δύναμη» [βλ. DI, Œuvres, σ. 103/117 (ελλην. μτφρ., σ. 212)], που συνίσταται στην

«συνεχή πρόοδο του παρελθόντος που ροκανίζει το μέλλον και ογκώνεται προελαύνουσα», βλ. EC, Œuvres, σ.

9

Βάσει λοιπόν της εσωτερικής μεταβολής και συνεχούς διαφοροποίησης των ψυχολογικών

μας καταστάσεων, της διαδικασίας ή αμοιβαίας διείσδυσης των συνειδησιακών γεγονότων13,

η εσωτερική ζωή φανερώνεται ως «η συνεχής ζωή μιας μνήμης που επεκτείνει το παρελθόν

στο παρόν»14. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, δηλαδή στη συνέχεια της ψυχολογικής ροής,

έγκειται η πρωτοτυπία της μπερξονικής σύλληψης του χρόνου, της φιλοσοφίας «του

επανευρεθέντος χρόνου», όπως πολύ εύστοχα έχει χαρακτηρίσει την μπερξονική σκέψη ο

Vladimir Jankélévitch15. Με την αλληλοδιείσδυση16 και αμοιβαία τροποποίηση των

εσωτερικών μας ''καταστάσεων'' και δεδομένης της μη δυνατότητας ύπαρξης στατικών και

πλήρως διακριτών μεταξύ τους ψυχικών καταστάσεων, οι έννοιες του παρελθόντος, του

παρόντος και του μέλλοντος επαναπροσδιορίζονται και δεν συνίστανται σε πλήρως διακριτές

και ξεχωριστές η μια προς την άλλη χρονικές διαστάσεις. Οι διαστάσεις του χρόνου

συμπλέκονται μεταξύ τους, αφού κατά τον Bergson ακόμα και η κατάσταση (état) αυτή

καθεαυτή συνίσταται σε «ένα ακατάπαυστο γίγνεσθαι (perpétuel devenir)»17.

Η ύπαρξη μιας αδιαίρετης συνέχειας ετερογενών και πολλαπλών προόδων, εντός της

οποίας το κάθε γεγονός τροποποιείται ριζικά, αφού μεταβάλλεται εσωτερικά, οδηγεί στο

«βαθμιαίο εμπλουτισμό του εγώ»18. Η μπερξονική διάρκεια, με τον τρόπο αυτό, θα μπορούσε

ή ακόμα θα έπρεπε να ιδωθεί σε άμεση συνάρτηση με τη θέση που εξέφρασε ο φιλόσοφος

στη διάλεξη με θέμα «το πρόβλημα της προσωπικότητας». Σύμφωνα με το προαναφερθέν 498/4 (ελλην. μτφρ.), σ. 20.13 Βλ. το δεύτερο κεφάλαιο του Δοκιμίου, DI, Œuvres, σ. 51-92/56-104.14 «Introduction à la métaphysique», PM, Œuvres, σ. 1411/200-201. Έτσι, «η ψυχική μου κατάσταση,

προχωρώντας στη οδό του χρόνου, ογκoύται συνεχώς από τη συσσώρευση της διάρκειας» (βλ. EC, Œuvres, σ.

496/2 (ελλην. μτφρ., σ. 18). Πβ. επίσης τη σύνοψη από τον Jules Grivet του μαθήματος του Bergson για την

προσωπικότητα στο «Théorie de la personne», Mélanges, σ. 849. Με την αλληλοδιείσδυση των εσωτερικών μας

καταστάσεων και «τη δυναμική ενότητά τους» (βλ. DI, Œuvres, σ. 156/179) η διάρκεια αναδεικνύεται ως ο

συνεκτικός ιστός της εσωτερικής μας ζωής, ή, με άλλα λόγια, ο χρόνος αποτελεί το «υφάδι (étoffe, tissu)» της

ανθρώπινης προσωπικότητας. Χαρακτηρίζεται μάλιστα ως το «πιο στέρεο και ανθεκτικό υφάδι», διότι «η

διάρκειά μας δεν είναι μόνο μια στιγμή που αντικαθιστά μιαν άλλη», καθώς, «αν αυτό ίσχυε, θα υπήρχε μόνο το

παρόν, δεν θα υπήρχε προέκταση του παρελθόντος στο παρόν ούτε εξέλιξη ούτε συγκεκριμένη διάρκεια (durée

concrète)», βλ. EC, Œuvres, σ. 498/4-5 (ελλην. μτφρ., σ. 20). 15 V.Jankélévitch, Henri Bergson, σ. 44. 16 Για την αλληλοδιείσδυση, βλ. ενδεικτικά E. Moutsopoulos, «Une dynamique ontologique: l'interpénétration»,

σ. 473-474, Φιλοσοφία (Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Φιλοσοφίας της Ακαδημίας Αθηνών),

καθώς και Γ. Πρελορέντζος, «Η αλληλοδιείσδυση στο ψυχικό πεδίο στη φιλοσοφία του Bergson», διά-ΛΟΓΟΣ,

σ. 128-148.17 «Introduction à la métaphysique», PM, Œuvres, σ. 1412/201 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας).18 DI, Œuvres, σ. 72/80 (ελλην. μτφρ., σ. 147).

10

κείμενο: «κάθε στάδιο της ψυχολογικής μας εξέλιξης αντιστοιχεί σε μια ολοένα και

εντονότερη προσπάθεια { . . . }, προκειμένου να αποκτηθεί αυτή η συνέχεια»19. Επομένως, η

συσχέτιση προσωπικής διάρκειας και προσπάθειας συντελείται στη βάση της δυναμικής

ανάπτυξης της ψυχολογικής ζωής, της συνέχειας της εσωτερικής κίνησης. Ειδικότερα, η

έννοια της προσπάθειας συνδέεται άρρηκτα με το αίσθημα της συνέχειας, κι άρα της

ενότητας της προσωπικότητάς μας διαμέσου της πολλαπλότητας και της ετερογένειας των

ψυχολογικών γεγονότων.

Πιο συγκεκριμένα, παρόλο που η ύπαρξη του υποκειμένου ως χρόνου συνεπάγεται ότι η

ετερογενής και πολλαπλή συνέχεια υφίσταται αναπόδραστα, το επιμέρους άτομο θα πρέπει

να καταβάλλει κάθε στιγμή μια προσπάθεια ανάλογη της εκάστοτε θέσης του ως προς τον

εξωτερικό κόσμο (προσπάθεια προσοχής στη ζωή)20. Άλλωστε, οι διαταραχές της

προσωπικότητας, εκλαμβανόμενες ως ρήξη της χρονικής συνέχειας21, αυτού που συντελείται

φυσικά δίχως να έχουμε συνείδηση της καταβαλλόμενης προσπάθειας.

Εκκινώντας ο γάλλος φιλόσοφος από την θεμελιώδη θέση περί χρονικής φύσης της

ανθρώπινης συνείδησης, στηριζόμενος δηλαδή στο άμεσο δεδομένο της διάρκειας, στο

γεγονός ότι η ψυχική μας ζωή έγκειται σε μια διαδικασία εξέλιξης, σε μια δυναμική πορεία

όπου «όλες οι συνειδησιακές μας καταστάσεις είναι κινητές διαδικασίες», κι άρα το εγώ

βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη και «ακατάπαυστη διαμόρφωση (formation)»22, ο Bergson ορίζει

την έννοια της ανθρώπινης προσωπικότητας ως «μια ορισμένη συνέχεια αλλαγής» η οποία

είναι αδιαίρετη. Μάλιστα, στη βάση της αδιαιρετότητας αυτής συγκροτείται η υπόσταση του

συγκεκριμένου προσώπου και η ενότητά του23, η οποία διασφαλίζεται από την προσπάθεια

προσοχής στη ζωή.

Με ποιόν όμως τρόπο, η ενότητα της προσωπικότητας, θεμελιώνεται στην πολλαπλότητα

και την ετερογένεια της διάρκειας; Η παράδοξη, εκ πρώτης όψεως, μπερξονική θέση περί

μιας πολλαπλής αλλά αδιαίρετης προσωπικότητας24 αποσαφηνίζεται, αν λάβουμε υπ’όψιν τη

19 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1070/1086. 20 Βλ. κεφ. 2 (ενοτ. Α. 1).21 Βλ. κεφ. 2 (ενοτ. Β. 2). 22 DI, Œuvres, σ. 79/89 (ελλην. μτφρ., σ. 162). 23 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1062/1079 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας). Πβ. ό.π., σ.

1064/1080: «σε αυτή τη συνέχεια αλλαγής οφείλεται αυτό που αποκαλούμε η μονιμότητα, η ενότητα, η

υπόσταση του προσώπου». 24 Τα ερωτήματα που προκύπτουν σχετικά με τη δυνατότητα συμφιλίωσης των εννοιών της ενότητας (unité) και

της πολλαπλότητας (multiplicité) είναι αναπόφευκτα, καθώς ο Bergson ισχυρίζεται ότι η διάρκεια συνίσταται σε

μια αδιαίρετη (indivisible) συνέχεια αλλαγής, αλλά ταυτοχρόνως την εκλαμβάνει ως πολλαπλότητα, έννοια η

11

χρονική φύση του εγώ, διότι το άμεσο γεγονός της εσωτερικότητάς μας ως διαρκούς

συνέχειας αλλαγής, δηλαδή ως μιας συνεχούς και προοδευτικής συνέχεια αλληλοδιείσδυσης

των ψυχολογικών γεγονότων, η οποία δεν είναι δυνατό να διαιρεθεί. Έτσι, κάθε εσωτερική

κατάσταση είναι ξεχωριστή, άρα διακρίνεται από τις υπόλοιπες αλλά, συνάμα, εντός της

εμπεριέχει κι όλα όσα έχουν βιωθεί, οπότε η κάθε κατάσταση δεν μπορεί να ιδωθεί

απομονωμένη από την ψυχολογική συνέχεια της προσωπικότητάς μας25. Πρόκειται για μια

κύρια συνέπεια της μπερξονικής θέσης περί αλληλοδιείσδυσης των εσωτερικών μας

καταστάσεων: η ψυχική ροή δεν συνίσταται παρά σε μια συνέχεια αλληλοδιείσδυσης

στοιχείων ή μάλλον τάσεων, ετερογενών η μια προς την άλλη26.

Θεωρούμε μάλιστα ότι ο γάλλος φιλόσοφος ''συμπυκνώνει'' την σύλληψή του περί

ενότητας του προσώπου (βάσει της απαιτούμενης τροποποίησης τόσο της έννοιας της

ενότητας όσο και αυτής της πολλαπλότητας27) στη μελέτη που φέρει ως τίτλο «Εισαγωγή στη

οποία φαίνεται να προϋποθέτει τη διαιρετότητα. Βλ. ενδεικτικά Γ. Πρελορέντζος, «Η προβληματική του χρόνου

στη φιλοσοφία του Bergson», Μορφές κατανόησης και διαχείρισης του χρόνου, σ. 71. Ακριβώς μάλιστα σε αυτό

το σημείο, στο συνταίριασμα των δυο, φαινομενικά τουλάχιστον, αντικρουόμενων εννοιών συνίσταται αυτό που

ο φιλόσοφος αποκαλεί ως πρόβλημα της προσωπικότητας, βλ. «The problem of personality», Mélanges, σ.

1051-1053/1071-1072. Σχετικά με το ''πρόβλημα της προσωπικότητας'' στη σκέψη του Bergson βλ. τη

διδακτορική διατριβή της Patricia Verdeau που εκδόθηκε το 2010 με τίτλο: La personnalité au centre de la

pensée bergsonienne.25 Το ακόλουθο απόσπασμα είναι άκρως ενδεικτικό, βλ. EC, Œuvres, σ. 713-714/258 (ελλην. μτφρ., σ. 246):

«Άραγε η προσωπικότητά μου, σε μια δεδομένη στιγμή, είναι μια ή πολλαπλή; Αν δηλώσω ότι είναι ενιαία, τότε

κάποιες εσωτερικές φωνές εγείρονται και διαμαρτύρονται είναι οι φωνές των αισθήσεων, των συναισθημάτων,

των παραστάσεων ανάμεσα στις οποίες κατανέμεται η ατομικότητά μου. Αλλά αν πάλι τη χαρακτηρίσω

διακριτά πολλαπλή, εξεγείρεται η συνείδησή μου με την ίδια δριμύτητα· βεβαιώνει ότι οι αισθήσεις μου, τα

συναισθήματά μου, οι σκέψεις μου είναι αφαιρέσεις του εαυτού μου, και ότι κάθε κατάστασή μου εμπεριέχει

όλες τις άλλες».

Διαπιστώνουμε ότι η ''επίλυση'' του ζητήματος της ασυμβατότητας των όρων της ενότητας και της

πολλαπλότητας συντελείται μέσω της διερεύνησης και της κατανόησης του τρόπου με τον οποίο ο γάλλος

φιλόσοφος νοηματοδοτεί και χρησιμοποιεί τις έννοιες της διαιρετότητας και της αδιαιρετότητας. Σύμφωνα με

τον G. Deleuze (βλ. G. Deleuze, Le bergsonisme, σ. 34-36 [ελλην. μτφρ. (για όλες τις μεταφράσεις των έργων

στα ελληνικά, βλ. τη συγκεντρωτική βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας μας), σ. 64-67], υπάρχουν δύο ειδών

διαιρέσεων: το αντικειμενικό, η διαίρεση του οποίου δεν συνεπάγεται καμία μεταβολή φύσεως και η

υποκειμενική διάρκεια, η οποία διαιρείται ακατάπαυστα, μεταβάλλοντας όμως τη φύση της. 26 Σχετικά με το θέμα αυτό, βλ. I. Prélorentzos, «Le problème de la délimitation des choses, des qualités et des

états dans la continuité du tout de la réalité selon Bergson», Annales bergsoniennes, (τόμος Δ'), σ. 433-466.27 Σύμφωνα με τον Bergson (PM, Œuvres, σ. 1384/166), « δεν υπάρχει ούτε ένα αυστηρό κι ακίνητο υπόβαθρο

ούτε διακριτές καταστάσεις οι οποίες περνούν σαν ηθοποιοί πάνω σε μια σκηνή. Υπάρχει απλώς η συνεχής

μελωδία της εσωτερικής μας ζωής, - μελωδία που συνεχίζεται και θα συνεχίζεται, αδιαίρετη, από την αρχή έως

12

μεταφυσική»:

«Το ότι η προσωπικότητα είναι ενιαία είναι βέβαιο· ωστόσο μια παρόμοια επιβεβαίωση δεν

προσφέρει γνώση για την θαυμαστή (extraordinaire) φύση της ενότητας αυτής που συνιστά το πρόσωπο.

Συμφωνώ ακόμα στο ότι το εγώ μου είναι πολλαπλό, εντούτοις εκεί υπάρχει μια πολλαπλότητα στην

οποία θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι δεν έχει τίποτα κοινό με καμία άλλη. Στην πραγματικότητα αυτό

που [η προαναφερθείσα διαπίστωση] επιφέρει στη φιλοσοφία είναι να μάθει ποιά ενότητα, ποιά

πολλαπλότητα, ποιά ανώτερη πραγματικότητα της αφηρημένης ενότητας και πολλαπλότητας συνιστά την

πολλαπλή ενότητα του προσώπου»28.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να γίνει μια πολύ σύντομη αναφορά στον τρόπο με τον οποίο η

μπερξονική σκέψη διαφοροποιείται ριζικά από τον πλωτινικό στοχασμό, δεδομένου ότι,

σύμφωνα με τον ίδιο τον Bergson, ο Πλωτίνος (205-270 μ.Χ.) είναι ένας από τους ελάχιστους

φιλοσόφους οι οποίοι άσκησαν βαθιά επίδραση στη σκέψη του29. Οι αναφορές βέβαια του

γάλλου φιλοσόφου στον νεοπλατωνιστή φιλόσοφο είναι λίγες, σε σύγκριση με αυτές που

αφορούν άλλους φιλοσόφους. Εντούτοις η συγκριτική προσέγγιση των δυο θεωρήσεων (της

μπερξονικής και της πλωτινικής) αναφορικά με την ενότητα της ανθρώπινης ψυχής

παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο πλαίσιο εξέτασης της μπερξονικής έννοιας της

ενότητας της προσωπικότητας.

Σημειώνουμε ότι η σχέση μεταξύ πλωτινικού και μπερξονικού στοχασμού έχει

απασχολήσει αρκετούς ερευνητές: κατά τον Pierre Magnard, «ο Πλωτίνος αναβιώνει μέσω

του Bergson και ότι ο Bergson ξαναζωντανεύει τον Πλωτίνο»30 και η Rosse-Marie Mossé-

Bastide υποστηρίζει ότι ο στοχασμός του Πλωτίνου αναδεικνύεται ως η «γέφυρα» πάνω στην

οποία στηρίχθηκε ο Bergson ώστε να υπερβεί τα επιχειρήματα της καντιανής μεταφυσικής31.

Μάλιστα, πρέπει να σημειωθεί ότι ο Bergson είχε δώσει δύο σειρές μαθημάτων, εκ των

οποίων η πρώτη έλαβε χώρα στην École normale supérieure, γύρω στα 1898-189932, ενώ η

το τέλος της συνειδητής μας εμπειρίας. Η προσωπικότητάς μας συνίσταται ακριβώς σε αυτό. Ακριβώς σε αυτήν

την αδιαίρετη συνέχεια αλλαγής συνίσταται η αληθής διάρκεια». Όπως επισημαίνει ο φιλόσοφος (A.-D.

Sertillanges, Avec Henri Bergson [entretiens], σ. 37), « το να ορίζεις την υπόσταση και το εγώ διά της ίδιας της

κινητικότητάς τους, δεν σημαίνει ότι τα αρνείσαι περισσότερο από τα μέρη μιας συμφωνίας η οποία συνιστά

επίσης μια ουσιώδη κινητικότητα». Πβ. επίσης την επιστολή του Bergson στον à L. Dauriac (6 Ιουλίου 1891),

Correspondances, σ. 20.28 « Introduction à la métaphysique », PM, Œuvres, σ. 1409/198 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας).29 Βλ. G. Maire, Bergson. Mon maître, σ. 122-123. Πβ. επίσης Émile Bréhier, « Images plotiniennes, images

bergsoniennes », Les Études bergsoniennes, (2ος τόμος), σ. 107. 30 P. Magnard, «Bergson interprète de Plotin», Bergson. Naissance d'une philosophie, σ. 118-119.31 R.-M. Mossé-Bastide, Bergson et Plotin, σ. 24 και σ. 38. 32 Βλ. Cours IV. Cours sur la philosophie grecque, σ. 17-78.

13

δεύτερη στο Collége de France (1901-1902) με θέμα το 9ο βιβλίο της 6ης Εννεάδας33. Επίσης,

ο Bergson είχε αφιερώσει το τρίτο μάθημα της σειράς επτά μαθημάτων στο λύκειο Henri-IV,

το 1894, με θέμα τις θεωρίες περί ψυχής34. Επιπλέον, ο φιλόσοφος είχε δώσει μαθήματα

σχετικά με την Σχολή της Αλεξάνδρειας στο λύκειο Blaise-Pascal στο Clermont-Ferrand

(γύρω στα 1884) και στο λύκειο Henri-IV (Vacher) στα 1894-1895 στο πλαίσιο μαθημάτων

για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία35.

Σύμφωνα με τον Bergson, στη σκέψη του Πλωτίνου συμπυκνώνεται το σύνολο της

αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ενώ η πρωτοτυπία και η δύναμη του στοχασμού του έγκειται

στη κεντρική θέση που κατέχει σε αυτήν το ζήτημα της ανθρώπινης ψυχής36. Όπως

επισημαίνει μάλιστα ο Bergson ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, ακολουθώντας μια ψυχολογική

μέθοδο έρευνας37, οδηγείται σε μια θεωρία της προσωπικότητας, όπου ως θεμελιώδες ζήτημα,

σύμφωνα με τον γάλλο φιλόσοφο, αναδεικνύεται αυτό της ενότητας του προσώπου έναντι

των πολλαπλών ψυχολογικών καταστάσεων38.

Ο νεοπλατωνιστής φιλόσοφος συλλαμβάνει τον Ον ως Εν, αιώνιο και αμετάβλητο και, ως

εκ τούτου, η ενότητα της ανθρώπινης ψυχής και η αδιαιρετότητά της προϋποθέτουν την

έννοια της αιωνιότητας. Πιο ειδικά, σύμφωνα με τον Πλωτίνο, η ψυχή, αν και παρούσα στα

σώματα, γεγονός το οποίο προϋποθέτει τη διαίρεσή της, παραμένει ενιαία, δηλαδή η ψυχή

« μολονότι δίνεται σε ολόκληρο το σώμα, δεν παύει να είναι ενιαία »39. Επιπλέον, η αληθινή

ουσία της ψυχής για τον Πλωτίνο βρίσκεται στον νοητό κόσμο όπου η ψυχή είναι πάντα

«χωρίς διακρίσεις και αμέριστη, αλλά εκ φύσεως επιδέχεται καταμερισμό (φύσιν μερίζεσθαι).

Ο καταμερισμός δεν σημαίνει παρά την απομάκρυνση της ψυχής από τον Νου και το να

βρεθεί μέσα σε σώμα». Ωστόσο η ψυχή «δεν απομακρύνεται ολόκληρη, αλλά υπάρχει ένα

μέρος της που δεν φτάνει στα σώματα, το οποίο είναι από τη φύση του ανεπίδεκτο

καταμερισμού». Ακόμη λοιπόν και ερχόμενη σε επαφή με τον αισθητό κόσμο, η ψυχή

«καταμερίζεται αμέριστα (ἁμερίστως μερίζεται)», δηλαδή, παρότι επιμερίζεται στα

33 Βλ. Mélanges, σ. 512.34 Βλ. «Leçons sur les théories de l’âme, Lycée Henri-IV, 1894 και πιο συγκεκριμένα, «3e Leçon : La théorie de

l’âme chez Plotin», Cours III, Leçons d’histoire de la philosophie moderne. Théories de l‘âme, σ. 213-218.35 Βλ. Cours IV. Cours sur la philosophie grecque, σ. 136-146 και 147-152 αντίστοιχα.36 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1054-1055/1072-1073.37 Ό.π., σ. 1054/1073 καθώς και Cours IV. Cours sur la philosophie grecque, σ. 34.38 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1054-1055/1073.39 Εννεάδες, IV, 2.1.59-75, παραπέμπουμε στη σχολιασμένη μετάφραση του Παύλου Καλλιγά, βλ. τη

συγκεντρωτική βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας μας.

14

επιμέρους σώματα, βρίσκεται σε αυτά ολόκληρη, καθώς «διατηρεί τη φύση της ως όλον»40.

Η πλωτινική ψυχή επομένως είναι το «ένα και το αυτό πράγμα» που βρίσκεται σε πολλά

μέρη, είναι δηλαδή ταυτόχρονα «και ένα και πολλά». Εν συντομία, η ψυχή προερχόμενη από

τη Νόηση, όταν έρχεται σε επαφή με την πολλαπλότητα της ύλης, καταμερίζεται στα σώματα

του αισθητού, συγχρόνως όμως διατηρεί την ενότητά της, τον ενιαίο και αδιαίρετο

χαρακτήρα της, παραμένοντας έτσι εξολοκλήρου παρούσα σε κάθε καταμερισμό της41.

Ο γάλλος φιλόσοφος αναγνωρίζει ότι κεντρική θέση στην πλωτινική φιλοσοφία κατέχει η

έννοια της ανθρώπινης ψυχής, η ουσία της οποίας είναι αδιαίρετη42 και άρα ενιαία, γεγονός

που συνεπάγεται την συνεχή παρουσία του όλου σε κάθε επιμέρους ''στοιχείο''. Ωστόσο, όπως

χαρακτηριστικά επισημαίνει ο ίδιος ο Bergson, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος μας ζητά να

«τοποθετηθούμε εκτός χρόνου»43. Για τον γάλλο φιλόσοφο ο Πλωτίνος αναζητά το θεμέλιο

της ενότητας της ανθρώπινης ψυχής στον χώρο της αιωνιότητας, στο σταθερό κι αμετάβλητο

είναι και όχι στο ίδιο το γίγνεσθαι, στην αέναη χρονική μεταβολή. Επιπλέον, σύμφωνα με τον

Bergson, «το πρόβλημα της προσωπικότητας» χαρακτηρίζεται ως «το κεντρικό πρόβλημα της

φιλοσοφίας», καθώς «όλα τα φιλοσοφικά προβλήματα βρίσκονται να συγκλίνουν σε αυτό το

υπέρτατο πρόβλημα, το οποίο εμφανίζεται ως το κέντρο προς το οποίο έλκεται όλη η

φιλοσοφία ή ως το κέντρο προς το οποίο πρέπει να έλκεται»44.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι στην μπερξονική σκέψη ο εσωτερικός δυναμισμός της ψυχικής

40 Εννεάδες, IV, 1.41 Εννεάδες, IV, 2.2, 40-55. Η ολοκληρωτική παρουσία της ψυχής διασφαλίζει, όπως μας υποδεικνύει ο Παύλος

Καλλιγάς, την ψυχοσωματική ενότητα του ανθρώπου, βλ. τα σχόλια του ιδίου, Πλωτίνου. Εννεάς Τέταρτη, σ.

325.42 Βλ. Cours III: Leçons d'histoire de la philosophie moderne. Théories de l'âme, σ. 213. 43 «The problem of personality», Mélanges, σ. 1065/1076.44 Ό.π., σ. 1051-1052/1071. Ωστόσο, ο γάλλος φιλόσοφος διαφωνεί με τον ισχυρισμό ότι στον Πλωτίνο

απαντάται, για μοναδική φορά στην αρχαία ελληνική σκέψη, μια θεωρία της συνείδησης, καθώς, σύμφωνα με

αυτόν, στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η έννοια της συνείδησης συνίσταται σε μια ενδιάμεση ύπαρξη και

εμφανίζεται έτσι ως κάτι «δευτερεύον (accessoire)» που συνοδεύει (accompagnement ) την ψυχή στον κόσμο

της χρονικής πολλαπλότητας. Ειδικότερα όσον αφορά την πλωτινική σκέψη, η συνείδηση έγκειται σε μια

έκπτωση της έλλογης αρχής, σε μια «ελάττωση (atténuation, diminution)» ενός ανώτερου όντος, σε μια

«έκπτωση (déchéance )» από την έλλογη αρχή του κόσμου, καθώς αυτή και μόνο αυτή χαρακτηρίζεται ως

αυτάρκης και ανεξάρτητη ύπαρξη, δηλαδή μόνο αυτή υπάρχει αυτή καθεαυτή (existe en soi), βλ. Cours IV.

Cours sur la philosophie grecque, σ. 71, 74, 75, 77-78.

Εν συντομία, σύμφωνα με τον Bergson, οι αρχαίοι Έλληνες δεν απέδωσαν στην ανθρώπινη συνείδηση

την εξέχουσα θέση, αυτή του κέντρου έλξης σύνολης της σκέψης τους, ιδέα άλλωστε, η οποία, όπως

υποστηρίζει ο γάλλος φιλόσοφος, διαμορφώθηκε την περίοδο της νεωτερικότητας, βλ. ό.π., σ. 71.

15

ζωής και η προσπάθεια κατάκτησης της ενότητας του προσώπου αποτελούν όρους που είναι

αλληλένδετοι και οι οποίοι συνέχονται μεταξύ τους στο πλαίσιο μιας σύλληψης της

ανθρώπινης προσωπικότητας ως εντατικής διαδικασίας. Στον όρο της έντασης φαίνεται να

συμπυκνώνεται η μπερξονική σύλληψη της προσωπικότητας ως ''αδιαίρετης συνέχειας

αλλαγής'', δεδομένου ότι ο φιλόσοφος ''ορίζει'' την ανθρώπινη ύπαρξη «αυτή καθεαυτή» ως

«έντονη και επώδυνη διαδικασία (strain, tension)». Παρόλο λοιπόν που δεν παρατηρούμε

συνεχώς, την ύπαρξη της προσπάθειας κατάκτησης της προσωπικής συνέχειας, διότι είναι

σταθερή και συνεχής, αυτή αποτελεί μια «έντονη και επώδυνη διαδικασία», όπως ακριβώς, η

ίδια η ύπαρξη45.

Επομένως, στην προσπάθεια έγκειται ο συνδετικός κρίκος της ενιαίας συνέχειας των

ετερογενών ψυχικών καταστάσεων, η οποία έχει ως συνέπεια μια υπαρξιακή, θα λέγαμε,

ένταση. Με τον τρόπο αυτό, η προσπάθεια αναδεικνύεται ως η απαραίτητη συνθήκη του

αισθήματος συνοχής του προσώπου μας μέσω του εσωτερικού γίγνεσθαι, διαδικασία που

συναρτάται με μια ολοένα και μεγαλύτερη ένταση αλλά και με μια πρόοδο. Η ενιαία

συνέχεια της ψυχικής μας ζωής εξαιτίας της έντασης που εμπερικλείει φανερώνεται ως μια

εντατική πρόοδος. Μπορούμε λοιπόν να υποστηρίξουμε ότι, η προσπάθεια συνιστά έναν

κύριο όρο της συγκρότησης του εγώ καθώς επίσης και ότι συνδέεται άρρηκτα με την

πρωτοτυπία της μπερξονικής σύλληψης της προσωπικότητας46 ως εντατικής συνέχειας και

αναπτυσσόμενης προόδου.

Πώς ακριβώς όμως επιτελείται ο συνεκτικός ρόλος που διαδραματίζει η προσπάθεια σε

αυτή τη συνέχεια του ψυχολογικού χρόνου, ρόλος ο οποίος θα μπορούσαμε να πούμε ότι

λαμβάνει δομικό χαρακτήρα αναφορικά με την ανθρώπινη ύπαρξη; Αρχικά, μπορούμε να

παρατηρήσουμε ότι η προσπάθεια συσχετίζεται με «τις δυο ουσιώδεις πλευρές» της

ανθρώπινης προσωπικότητας, με τα δυο στοιχεία που καθιστούν δυνατή την αυτοσυνειδησία:

πρώτον, με τη μνήμη, η οποία συνίσταται στη συντήρηση (conservation) του συνόλου του

παρελθόντος στο παρόν και, δεύτερον, με τη βούληση (volonté), η οποία έγκειται στην ορμή

(élan) προς το μέλλον47.

Ο συνεκτικός ρόλος της προσπάθειας επαληθεύεται από τα λεγόμενα του φιλοσόφου, 45 Ό.π., σ. 1065-1066/1082 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας). Βλ. επίσης J. Grivet « Théories de la personne »,

Mélanges, σ. 849.46 Μάλιστα, κατά τον Francesco Corsini, έχουμε να κάνουμε με μια από τις πιο πρωτότυπες προσεγγίσεις του

εικοστού αιώνα σχετικά με το θέμα της «ατομικής ακεραιότητας», πρωτοτυπία η οποία συνίσταται στο γεγονός

ότι η ουσία της ανθρώπινης προσωπικότητας βρίσκεται εντός της ίδιας της ανάπτυξής της, ή με άλλα λόγια, στο

γεγονός ότι η αδιαίρετη συνέχεια του προσώπου συλλαμβάνεται «στους κόλπους της αλλαγής», βλ. F. Corsini

« Bergson psychopathologue », Annales bergsoniennes, (τόμος Γ'), σ. 396.

16

κατά τα οποία, το αίσθημα της προσπάθειας, αν και δεν συμμετέχει στη διατήρηση της

μνημονικής ολότητας εν γένει, έγκειται «στη συνείδηση του παρόντος», όρος ο οποίος, όπως

θα δούμε, συστοιχεί με αυτόν της άμεσης μνήμης, « κι επιπλέον, σε αυτό το οποίο μπορούμε

να αποκαλέσουμε προεξόφληση του μέλλοντος (anticipation sur l’avenir)». Συνακόλουθα, το

αίσθημα της προσπάθειας συνίσταται στη σχέση ανάμεσα στα δύο αυτά στοιχεία, της

συνείδησης του παρόντος και της προεξόφλησης του μέλλοντος, και μάλιστα δεδομένου ότι

πρόκειται για κάτι που συντελείται υπό τους όρους της διάρκειας, έχουμε να κάνουμε με μια

«βιωμένη σχέση», η οποία διαμορφώνεται μεταξύ των όρων της μνήμης του παρόντος και της

βουλητικής ορμής προς το μέλλον48.

Σε ένα πρώτο επίπεδο, φαίνεται ότι συναντάμε την ύπαρξη μιας διπλής προσπάθειας

ανάμεσα σε αυτούς τους δύο συστατικούς όρους της αυτοσυνειδησίας, της συγκρότησης του

εγώ. Προκειμένου ωστόσο να διερευνήσουμε τη σχέση αυτή, οφείλουμε να προχωρήσουμε

στη μελέτη δύο ιδιαιτέρως ενδιαφέροντων μπερξονικών ζητημάτων: α) το πρώτο,

αναλογιζόμενοι το γεγονός της συνολικής διατήρησης του παρελθόντος, αναφέρεται στην

ύπαρξη της ασυνείδητης μνήμης, ζήτημα το οποίο θα μας οδηγήσει στην εξέταση του ονείρου

και του ρόλου του ως εκδήλωση του μνημονικού βάθους, ενώ β) το δεύτερο αναφέρεται στην

ύπαρξη της μνήμης του παρόντος, στην οποία, όπως θα δούμε, συνενώνεται η (μερική)

μνήμη του παρελθόντος και η βούληση ως ορμή προς το μέλλον.

2/ Το ασυνείδητο και το όνειρο

i/ Το ασυνείδητο : Άραγε ποιά θέση κατέχουν οι ασυνείδητες ενθυμήσεις εντός του

μνημονικού όλου και της συνέχειάς του; Σύμφωνα με τον γάλλο φιλόσοφο, το μεγαλύτερο

μέρος του παρελθόντος διατηρείται σε ασυνείδητη μορφή και απωθείται στο ασυνείδητο49, το 47 «The problem of personality», Mélanges, σ.1065-1066/1081-1082 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας). Βλ.

επίσης J. Grivet, « Théorie de la personne », Mélanges, σ. 850, 859, 860, 866. 48 Βλ. τη σύνοψη από τον Paul Fontana του μαθήματος του φιλοσόφου για τις θεωρίες βούλησης στο Collège de

France (1906-1907) στο « Théories de la volonté », Mélanges, σ. 693 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας).49 EC, Œuvres, σ. 498/20 (οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας). Το κύριο, ίσως, επιχείρημα του φιλόσοφου υπέρ

της διατήρησης των ενθυμήσεων σε ασυνείδητη μορφή έχει ως εξής [βλ. MM, Œuvres, σ. 284/157-158 (οι

υπογραμμίσεις είναι του συγγραφέα)]: όπως η ενθύμηση των εξωτερικών αντικειμένων και η ιδέα περί μιας

ασυνείδητης αναπαράστασής τους είναι σαφής, με αποτέλεσμα οι αναπαραστάσεις των αντικειμένων αυτών να

συνεχίζουν να υπάρχουν ακόμη και όταν αυτά δεν είναι αντιληπτά μέσω των αισθήσεων, παρομοίως, το σύνολο

των εσωτερικών μας γεγονότων συνεχίζει να υπάρχει σε ασυνείδητη μορφή, παρόλο που κάτι τέτοιο δεν γίνεται

αντιληπτό από τη συνείδηση. Με λίγα λόγια, το σημείο εκκίνησης του μπερξονικού επιχειρήματος είναι το

ακόλουθο: για ποιόν λόγο η ύπαρξη μιας «ασυνείδητης αναπαράστασης», μιας μορφής αντίληψης «εκτός της

συνείδησης» αποτελεί μια σαφή ιδέα όσον αφορά τα εξωτερικά αντικείμενα, ενώ, για τα εσωτερικά δεδομένα,

17

οποίο θα μπορούσαμε να το ''απεικονίσουμε'' ως μια ζώνη που σχηματίζεται γύρω από τη

συνειδητή μνήμη και η οποία, με τον τρόπο αυτό, συνιστά «μια ζώνη δυνητικών ενθυμήσεων

(souvenirs virtuels)»50. Το σύνολο του παρελθόντος διατηρείται σε μια λανθάνουσα («latent»)

κατάσταση και το μεγαλύτερο μέρος του αδυνατεί να εισχωρήσει στην παρούσα

κατάσταση51. Το ερώτημα λοιπόν που προκύπτει αφορά τον ρόλο του ασυνειδήτου στην

αδιάκοπη ψυχική ροή και την προσπάθεια απόκτησης αισθήματος εσωτερικής συνέχειας.

Αρχικά, πρέπει να σημειωθεί ότι στο Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης

(Essai sur les données immédiates de la conscience), ο φιλόσοφος αρνείται τον ύπαρξη

ασυνείδητων σκέψεων, ιδεών και συναισθημάτων, αναφέροντας απλώς ότι πρόκειται για

καταστάσεις τέτοιες τις οποίες δεν θα θέλαμε να λάβουμε υπ’όψιν μας. Παρ’όλα αυτά, ο

τρόπος με τον οποίο, στο ίδιο απόσπασμα, περιγράφει τον σχηματισμό αυτών των

εσωτερικών μας καταστάσεων, ως σκέψεων, ιδεών και συναισθημάτων απωθημένων στα

«σκοτεινά βάθη» (profondeurs obscures) του εγώ, εξαιτίας «μιας ανεξήγητης απέχθειας της

βούλησης», «κάθε φορά που αυτά αναδύονταν στην επιφάνεια»52, φαίνεται να υποδηλώνει

την έννοια του ασυνείδητου53. Προφανώς, έχουμε να κάνουμε με ένα ζήτημα πάνω στο οποίο

η σκέψη του φιλοσόφου παρουσιάζει κάποια ασυμφωνία, η οποία οφείλεται προφανώς στην

ίδια την εξέλιξη του μπερξονικού στοχασμού και, για τον λόγο αυτό, δεν μπορούμε να

κάνουμε λόγο για μια ουσιαστική διαφοροποίηση ή ασυμβατότητα μεταξύ τους.

Στο σημείο αυτό, πρέπει να επισημάνουμε τη σύγκλιση αλλά και τις αποκλίσεις της

μπερξονικής θέσης περί ύπαρξης ενός ασυνείδητου μέρους της ψυχής με την αντίστοιχη του

Freud. Από την πλευρά του μάλιστα ο ίδιος ο γάλλος φιλόσοφος, προς το τέλος της ζωής του,

επισημαίνει τη συνάφεια μεταξύ των δύο ιδεών περί «περί μιας ολοκληρωτικής διατήρησης

του παρελθόντος»54. Η ύπαρξη λοιπόν ενός ασυνείδητου μέρους της ανθρώπινης ψυχής και η μας φαίνεται ως κάτι ασαφές; 50 Βλ. « L’inconscient », Mélanges, σ. 806.51 Βλ. MM, Œuvres, σ. 283/156-157. 52 Βλ. DI, Œuvres, σ. 112/127-128 (ελληνική μετάφραση, σ. 231).53 Πβ. A. François, Bergson, Schopenhauer, Nietzsche. Volonté et réalité, σ. 49.54 Βλ. PM, Œuvres, σ. 1316/81. Άλλες αναφορές του φιλοσόφου στη σκέψη του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης

βρίσκουμε αναφορικά με διάφορες θεματικές, όπως η αισθητηριακή αφασία (aphasie sensorielle) (βλ. MM,

Œuvres, σ. 267-268/137), το στοιχείο του κωμικού (βλ. R, Œuvres, σ. 383-384/v-vi), και το όνειρο (βλ. « Le

rêve », ES, Œuvres, σ. 895-896/107-108). Όσον αφορά τη σχέση ανάμεσα στον Bergson και τον Freud, βλ. α) P.

Soulez, Bergson. Le Philosophe et l’Homme politique, σ. 137-254, β) του ιδίου, « Lorsque Bergson parle de

Freud », Psychanalyse à l’Université, γ) του ιδίου, «Lorsque Freud parle de Bergson », Psychanalyse à

l’Université, δ) A. Vinson, « La fausse reconnaissance, le pressentiment et l’ ''inquiétante étrangeté''. Réflexions

sur les conceptions respectives de Freud et de Bergson », Les Études philosophiques, σ. 471-489, ε) Y. Brès,

18

αξία μελέτης των καταστάσεων του ονείρου συνιστούν δύο κύρια σημεία σύγκλισης των

απόψεων ανάμεσα στο γάλλο φιλόσοφο και τον εισηγητή και θεμελιωτή της ψυχανάλυσης.

Επιπροσθέτως, τόσο ο φιλόσοφος όσο και ο ψυχαναλυτής αντικρούουν τη θέση περί πλήρους

εξομοίωσης του ψυχικού με το συνειδητό καθώς και την υπόθεση ύπαρξης μιας

δευτερεύουσας ή μιας υπο-συνείδησης (είτε ψυχικού είτε εγκεφαλικού χαρακτήρα).

Ειδικότερα, ο Bergson υποστηρίζει ότι η ιδέα περί ύπαρξης ασυνείδητων ψυχικών

καταστάσεων έχει υποστεί κριτική εξαιτίας της αντίφασης ανάμεσα στους όρους του ψυχικού

και του ασυνείδητου, καθώς το ψυχικό θεωρείται εκ των προτέρων ως συνειδητό. Πρόκειται

λοιπόν για μια θέση που συναντάται στις απαρχές της ψυχολογικής επιστήμης55.

Σύμφωνα μάλιστα με τον γάλλο φιλόσοφο, η ανάγκη αυστηρού καθορισμού του

αντικειμένου της επιστημονικής ψυχολογίας, είχε ως συνέπεια την ταύτιση του ψυχικού με

την συνείδηση56. Η διαπίστωση της ύπαρξης ενός ασυνείδητου μέρους, οδήγησε σε δύο

υποθέσεις: α) ότι «η αποκαλούμενη ασυνείδητη ψυχική κατάσταση αποτελούσε στην

πραγματικότητα μια εγκεφαλική κατάσταση» και β) ότι ακόμα και εάν ήταν ψυχική

κατάσταση, θα έπρεπε «να αποδοθεί σε μια δευτερεύουσα συνείδηση, η οποία διαχωρίζεται

από τη θεμελιώδη». Και οι δύο υποθέσεις απορρίπτονται από τον φιλόσοφο. «Μια μνήμη της

οποίας δεν έχουμε συνείδηση δεν αποτελεί, κατά την άποψή μου, απλώς μια εντύπωση του

εγκεφάλου» ούτε ανήκει σε μια συνείδηση διαφορετικής μορφής. Κατά τον τρόπο με τον

οποίο ο φιλόσοφος συλλαμβάνει την ψυχή, η φύση του ασυνείδητου είναι ψυχική. Με τον

ακριβή καθορισμό του ψυχικού στοιχείου αποκλείουμε «πολλά πράγματα των οποίων έχουμε

μια ενορατική αίσθηση (intuition) όταν σκεφτόμαστε το ''ψυχικό''». Επομένως, ο Bergson

αντιτίθεται σε μια θεώρηση που συνεπάγεται τον περιορισμό της εσωτερικής μας ζωής και

ζητά τη διεύρυνση της ψυχολογικής επιστήμης. Υποστηρίζει, μάλιστα, ότι η αντιπαράθεση

L’être et la faute, σ. 152-173: «Bergson et Freud», στ) το πρώτο κεφάλαιο της μελέτης της M. Cariou

(αναφορικά με την μπερξονική ερμηνεία της θεωρίας του Freud περί ονείρων), Lectures bergsoniennes, σ. 33-

79, ζ) F. Worms, «Le rire et sa relation au mot d’esprit, note sur la lecture de Bergson et Freud», Freud et le rire,

η) A. L. Benton, « Bergson and Freud on Aphasia : A Comparison », Bergson and Modern Thought: Towards a

Unified Science, σ. 175-186, θ) το τέταρτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους του έργου του F. Worms, La

philosophie en France au XXe siècle. Moments, σ. 117-130. Επιπροσθέτως, στις 22 και 23 Νοεμβρίου του 2012

έλαβε χώρα στο Παρίσι ένα διεθνές συνέδριο με θέμα τους Bergson και Freud.55 Όσον αφορά την μπερξονική επιχειρηματολογία, βλ. την έκτη διάλεξη με θέμα το «πρόβλημα της

προσωπικότητας» (βλ. «The problem of personality», Mélanges, σ. 1062-1063/1079-1080). 56 Μπορούμε να σημειώσουμε ότι και στο πεδίο της φιλοσοφίας το ψυχικό στοιχείο έχει ταυτιστεί με την

συνείδηση. Κατά τον Descartes, η ψυχή ταυτίζεται με την ανθρώπινη συνείδηση, ενώ και ο Sartre αρνείται την

ύπαρξη ασυνειδήτου, θεωρώντας ότι δεν συνάδει με την ανθρώπινη ελευθερία.

19

ανάμεσα στο ψυχικό και το ασυνείδητο είναι προσωρινή και αποτελεί «το σημάδι» της

επιστημονικής αυτής διεύρυνσης57.

Ωστόσο, η θέση του Bergson κατά την οποία η προσωπικότητα αναπτύσσεται ως μια

ολότητα μνήμης παρελθόντος και βούλησης μέλλοντος συνεπάγεται ότι η ύπαρξη ενός

ασυνείδητου μέρος της ψυχής αποτελεί ένα αναπόσπαστο μέρος της χρονικής διαδικασίας, το

οποίο είναι μεν αδύναμο (impuissant) ως προς την επενέργ