tell me about the climate.compressed

8/19/2019 Tell Me About the Climate.compressed

1/54

Уур амьсгалын тухайН

а д а д я рь ж ө г

ө ө ч


2/54


3/54

Уур амьсгалын тухай

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч


4/54

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, Шинжлэх ухаан, СоёлынБайгууллагаас эрхлэн гаргав.7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

Энэхүү хэвлэлийн дизайн, ашигласан мэдээлэлд аль нэг улс гүрний эрхзүйнстатус, газар нутаг, хил хязгаар, хот суурин болон тэдгээрийн захиргааныталаар ЮНЕСКО болон аливаа нэгэн этгээдийн үзэл баримтлалыг тусгаагүйболно.Эх гарчиг: Explique-moi le climat

© ЮНЕСКО, 2005 (текст ба гэрэл зураг)© NANE-гийн бүтээл, 2005 (хэвлэлийн эх ба зураг)

ISBN 92-3-103990-3Зургийг: Тэри ЛивиаХэвлэлийн эхийг: Сюусан КлайнProost NV, Turnhout-д хэвлэв.

Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан.www.unesco.org/publishing

Англи хэлнээс хөрвүүлсэн: Ембүүгийн БатчулуунХянан тохиолдуулсан: Ембүүгийн БатчулуунХэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Ж. Даваадорж

Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийнгазрын санхүүжилтээр орчуулан, нэмэн засварласан хэвлэлт.2009 он.

Адмон хэвлэлийн компанид хэвлэв.


5/54

Зохиогч Гай Жакус

Уур амьсгалын тухай

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч


6/54

Óóð àìüñãàë ................................................................................................. 6 Дэлхийн уур амьсгал .................................................................................... 18Óóð àìüñãàë ýðò äýýð ¿åä ........................................................................ 28 Óóð àìüñãàë áà õ¿ì¿¿ñ ........................................................................ 33 Èðýýä¿éä óóð àìüñãàë ÿìàð áàéõ áîë? ........................................................... 41 Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð ........................................................................ 47

Хэрэгтэй õàÿã ................................................................................................. 49

Агуулга


7/54

èä ãàçàð õºäëºëò, ãàëò óóëûí äýëáýðýëò, öóíàìè зэрэг байгалийнаюултай үзэгдлүүд ÿìàð ¿ð äаãàâàð àâ÷ èðäýã òàëààð àëü õýäèéíээ

ìýääýã áîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí õàð ñàëõè, ¿åð, çóä ãýõ÷ëýí óóð àìüñãàë,

öàã àãààðò õàìààðàõ ãàìøãèéí òóõàé ÷ áàéíãà ñîíñîгдох áîëëîî.Áàéãàëèéí òºðºë á¿ðèéí ãàìøãèéí òàëààð ñîíèí ñýòã¿¿ë, çóðàãò ðàäèîçýðãýýñ ãàäíà ººðñäºº ÷ ¿çýæ òóóëñààð ýíý íü áèäíèé àìüäðàëûí áàðàã ëíýã õýñýã áîëñîí ãýëòýé.

Ýðäýìòýн, ñóäëàà÷èä öàã àãààðòàé õîëáîîòîé ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿ä íüäýëõèéí äóëààðëààñ áîëæ óóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºæ áóéí ¿ð äàãàâàð õýìýýí¿çýõ áîëëîî. Энэ ч үүднээс óëñ îðíóóä äýëõèéí äóëààðàëä íºëºº ¿ç¿¿ëæáóé õ¿ëýìæèéí õèéã áàãàñãàõ òàëààð îëîí óëñûí ò¿âøèíä õàìòàðñàí

óóëçàëò, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõ áîëñíû íýã íü 1997 îíä ßïîí улсаä áîëñîíÊèîòîãèéí óóëçàëò þì.

Уóð àìüñãàë èéíõ¿¿ ººð÷ëºãäºõºä бèä á¿ãäýýðýý ë íºëºөлсөн. Èéì ó÷ðààñþóíû ºìíº óóð àìüñãàëûí òàëààð òîäîðõîé îéëãîëòòîé áîëæ, áàéãàëüîð÷íîî õàìãààëàõ íü ÿàãààä ÷óõàë áîëîõûã ñàéòàð óõààðàõ нэн чухалюм.

Ýíý íîì íü óóð àìüñãàë ãýæ þó áîëîõ, ýíý íü áàéãàëü îð÷èíä õýðõýí

íºëººëäºã òàëààð îéëãîõîä òàíä òóñàëíà.

Ïàòðèñèî À.Áåðíàë Äàëàé ñóäëàëûí çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí

êîìèññûí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë

Á


8/54

Àëèâàà ãàçàð îðíû òóõàé òàíèëöóóëãàä ÿìàð óóðàìüñãàëòàé áîëîõ òàëààð çààâàë äóðäñàí áàéäàã. Òýãâýë

óóð àìüñãàë ãýæ þó âý? ¯¿íèéã ìýäýõèéí òóëä “öàã àãààð”ãýæ þó áîëîõ, óóð àìüñãàë нь öàã àãààðààñ ÿìàð ÿëãààòàéâý? ãýäãèéã îéëãîõ õýðýãòýé. “Маргааш áîðîî îðîõ íüýý, º÷èãäºð øîðîîí øóóðãà áîëñîí, ºíãºðñºí æèëèéí6 äóãààð ñàðä èõ õàëóóí áàéñàí” ãýõ çýðýã íü á¿ãä ë öàãàãààðûí òóõàé ÿðüæ áàéãàà õýðýã þì. Èíãýõëýýð öàã àãààðíü òîäîðõîé íýã ãàçàð îðíû òóõàéí ¿åèéí àãààðûí òºëºâáàéäàë þì. Ýíýõ¿¿ òºëºâ áàéäëûã àãààðûí òåìïåðàòóð,

äàðàëò, ñàëõè, õóð òóíàäàñ çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýýð èëýðõèéëýõ

áºãººä ýäãýýðèéã öàã óóðûí ýëåìåíò¿¿ä гýíý.

Öàã àãààðûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíûã “öàã óóð ñóäëàë”

ãýõ áºãººä ýíý íü àãààð ìàíäàëä ÿâàãäàõ ¿çýãäë¿¿ä, ò¿¿íèéáîãèíî õóãàöààíû õóâèðàë ººð÷ëºëòèéã ñóäàëíà. Öàã óóðñóäëàë áóþó îëîí óëñàä íýðëýäýãýýð “ìåòåîðîëîãè” íüÃðåêèéí “meteors” ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé. Ýíý íü õ¿÷òýéñàëõè, ìºíäºð, àÿíãà, öàõèëãààí, õàð ñàëõè çýðýã öàãàãààðûí àéìøèãò ¿çýãäëèéã òîâ÷îîð òîäîðõîéëñîí ¿ã àæ.

Õàðèí “óóð àìüñãàë” áîë öàã àãààðààñ èë¿¿ ºðãºíõ¿ðýýòýé îéëãîëò áºãººä òîìîîõîí ãàçàð íóòãèéã õàìàðñàí,

óðò óäààí õóãàöààíû äîòîðõ öàã àãààðûí åðºíõèé òºëºâ

áàéäëûã õýëíý.

Óур амьсгал

Та үүнийг

мэдэх үү?

“Óóð àìüñãàë”ãýäýã íüãðåêèéí

“êëèìà” (clima)áóþó “Нàðíû

öàöðàãèéíтусгал болон

äýëõèéн

гадаргынхооронд үүссэн

ºíöºã” õýìýýõóòãàòàé ¿ã

àæýý.

* Óóð àìüñãàë áà öàã àãààð

Òîðíàäî

6


9/54

Óóð àìüñãàëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààíû ñàëáàð íü“óóð àìüñãàë ñóäëàë” áºãººä ýíý íü òóõàéí ãàçàð îðíû

óóð àìüñãàëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ ìýäýý áàðèìòàäòóëãóóðëàäàã. Öàã àãààð áîëîí óóð àìüñãàëûã òîäîðõîéëîõîäòåìïåðàòóð, àãààðûí äàðàëò, ñàëõè, õóð òóíàäàñ çýðýãýëåìåíò¿¿äèéã õýìæèõ áà áîãèíî õóãàöààíû õýìæèëò íüöàã àãààðûã òîäîðõîéëîõîä, óðò óäààí õóãöààíû õýìæèëòíü óóð àìüñãàëûã òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýãäýíý.

Öàã óóð ñóäëàëûí àíõíû àëáà íü Àíãëèéí òºëºº áîëñîíÊðûìийí äàéíû ¿åä Íàïåëåîí III õààíû ñàíàà÷ëàãààðáàéãóóëàãäñàí ãýæ ¿çäýã.

Нэг өдрийн дотор (1854 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 14)õºëºã îíãîöíû ñ¿éðëýýð 400 цэрэгээ àëäсан Íàïàëåîíõààí Ïàðèñûí îäîí îðîí ñóäëàëûí çàõèðàë Óðáàéí äåÁåððèåðò ýíý õîõèðëûí øàëòãààíûã îëîõ äààëãàâàðºãñºí áàéíà. Ëå Áåððèåð (1811-77) Åâðîï òèâèéã á¿õýëä

íü õàìàðñàí хоёр өдрийн õ¿÷òýé øóóðãà íü уг сүйрлийнøàëòãààí áàéñíûã îëæ òîãòîîæýý. Èíãýñíýýð òýðýýð îð÷èí

¿åèéí öàã óóð ñóäëàëûí ýöýã õýìýýí òîîöîãäîõ áîëæýý.

Ìîíãîë îðîíä öàã óóðûí àëáà 1930 îíä áàéãóóëàãäæýý.Ìàíàé îðíû öàã óóðûí òºâ áàéãóóëëàãà íü Óñ öàã óóð,îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçàð áºãººä àéìàã, ñóìûí òºâçýðýã ñóóðèí ãàçðóóäàä íèéòäýý 500 îð÷èì öàã óóðûíàæèãëàëòûí ñòàíö àæèëëàæ áàéíà. Ýäãýýð ñòàíöóóäàä3 öàã òóòàìä õèéгддýã àæèãëàëòûí ä¿íã òºâä íýãòãýí öàãàãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýýã ãàðãàäàã.

Ïàðèñûí îäîíîðîí ñóäëàëûí

òºâ

7


10/54

Ãåîëîãи÷äûí òîäîðõîéëñíîîð дýëõèé нь 4.5 òýðáóì æèëèéí íàñòàé þì. Ãýâ÷ ýíä áèäíèé ÿðüæ áóé öàã àãààðáà óóð àìüñãàë íü äýëõèé äýýð äºíãºæ 500 ñàÿ æèëèéíºìíº ¿¿ññýí ¿çýãäýë þì. Òýð ¿åä äýëõèé äýýð èðýõ íàðíû

öàöðàãèéí õýìæýý îäîîãèéíõîîñ áàãà áàéñàí ÷ äýëõèéíòåìïåðаòуð àñàð ºíäºð áàéæýý. Ó÷èð íü òýð ¿åä õ¿ëýìæèéíõèé äýëõèéí àãààð ìàíäàëä èõ áàéñàí òóë ãàçðûí ãàäàðãààñ

ÿëãàðàõ äóëààí èõ áàéâ.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Óóð àìüñãàëäíºëºº ¿ç¿¿ëäýãõ¿ëýìæèéí

õèéäí¿¿ðñõ¿÷ëèéí

õèé, ìåòàí,îçîí áîëîí

óñíû óóð çýðýãõèé îðíî.Өнөө үед

í¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèé íü àãààðûí

ýçëýõ¿¿íèé400 ppm* -ýýñ

áàãà áàéíà.Харин äýëõèéí

¿¿ñëèéí ýõýí¿åä õ¿ëýìæèéí

õèé àñàð èõáàéæýý.

* Äýëõèé, àãààð ìàíäàë болон àìüäðàë

ªíºº ¿åä õ¿ëýìæèéí õèéí íºëººг óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòòýé õîëáîí èõ ÿðèõ áîëëîî. Õ¿ëýìæèéí õèé ãýжþó âý?

Ýíãèéí æèøýýí äýýð òàéëáàðëàÿ: нàðòàé ¿åä ãàäààòàâüñàí ìàøèíû öîíõîîð íàðíû ãýðýë íýâòðýí îðæèðýõ áîëîâ÷ ýíý äóëààí íü öîíõíû øèëýýð ýðãýæãàäàãøèëäàãã¿é. Èéìä ìàøèí äîòîð ìаø èõ õàëäàã. Óñíû

óóð, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé çýðýã äýëõèéí àãààðûí íàéðëàãàäáàéäàã çàðèì òºðëèéí õèé íü ìàøèíû öîíõòîé àäèë ¿¿ðýãã¿éöýòãýíý.

ªºðººð õýëáýë íàðíû öàöðàãийн зарим хэсэг газрынгадаргад шингэж дулаан болон хувираад эргэж агаар мандалруу цацарна. Эðãýæ àëäàãäàõ энэ õýñãèéã íü дээр дурдсанõèé òîãòîîí áàðüäàã тул агаарын температур газрын гадаргаорчимдоо нэмэгдэнэ. ßëàíãóÿà äýëõèéí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åäáàéãàëèéí ãàðàëòàé õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº àñàð èõ áàéñàí

òóë àãààðûí òåìïåðàòóð ºíäºð áàéñàí ãýæ ¿çäýã.

Õ¿ëýìæèéí

õèéí¿¿äèéí õèìèéí òîìü¸î:

CH 4 = ìåòàí,

NO 2 = àçîòûí

äàâõàð èñýë,CO

2 =

í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé,

N 2 O = àçîòûí

исэлCFC = õëîðò-

н¿¿ðñóñòºðºã÷

PP-parts per million-саяд эзлэх хэмжээ

8


11/54

Òýðáóì ãàðóé æèëèéí ºìíº äóëààí áà ãýðëèéí íºëººãººð äàëàéí óñàíä àìüäðàë ¿¿ñчýý. Íàðíààñ èðæ áóé ãýðëèéííºëººãººð äàëàéн çàìàãò ÿâàãäàõ ôîòîñèíòåçèéí à÷ààðí¿¿ðñòºðºã÷ á¿õèé ýðäñýýñ àìüä áîäèñ ÿëãàðàí äàëàéí

óñыг íàðíû öàöðàãèéí õîðòîé õýñãýýñ õàìãààëæ áàéâ.Ôîòîñèíòåçèéí óëìààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàãàñàæ, îðîíäíü õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðàõ ÿâö ýõýëæýý. Ýíý ¿éë ÿâö îäîî ÷àãààð ìàíäàëä ¿ðãýëæèëæ áàéäàã.

Óëìààð äýëõèéí àãààð ìàíäàëä 500 ñàÿ îð÷èì æèëèéíºìíº îçîíû õèé ¿¿ññýí íü àìüäðàë áèé áîëîõîä èõ íºëºº

¿ç¿¿ëñíèéã áèä ìýäíý. Îçîí õýìýýõ ýíý õèé ãàçðûíãàäàðãààñ äýýø 10-40 êì-èéí ºíäºðò тархах боловч 22-25 км-т õàìãèéí нягт байна. Озон нь íàðíû õýò ÿãààíòóÿàã ººðòºº øèíãýýæ ò¿¿íèé õîðò ¿éë÷ëýëýýñ àìüä áèå

ìàõáîäèéг õàìãààëæ áàéäàã.Îëîí çóóí ñàÿ æèëèéí ºìíº àãààð ìàíäàëä íºëººëæáàéñàí áàéãàëèéí õ¿ëýìæèéí õèé íü ¿íäñýíäýýí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà óñíû уур õî¸ðîîñ ë òîãòîæ áàéâ.Õàðèí õ¿ëýìæèéí õèéн áóñàä òºðë¿¿ä áîëîõ ìåòàí, àçîòûíèñýë çýðýã íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîðõîæèì ¿¿счýý. Æèøýý íü ìåòàí áóþó íàìãèéí õèéí ýõñóðâàëæ íü öàãààí áóäààíû òàðèàëàí þì.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äýëõèé äýýðàìüäðàëûíàíõíû õýëáýðíü 3.5 òýðáóìæèëèéí ºìíº¿¿ñчýý.

Îçîí õ¿÷èëòºðºã÷èéí

ãóðâàí àòîìààñòîãòäîã õèìèéíýëåìåíò þì.

Öàãààíáóäààíû òàðèàëàí

9


12/54

* Íàð

Äýëõèé äýýð èðæ áóé íàðíû ýíåðãèéí äóíäàæ õýìæýýнь äýëõèé íàðûã òîéðîõ çàìûí õýëáýð áîëîí òýíõëýãèéíõàçàйëòààñ õàìààðàõ àâ÷ ýíý íü ìàø óðò õóãàöààíû ººð÷ëºëòþì. Æèøýýëáýë èõ ìºñòëºã áîëîõ ¿å áа ìºñòëºã õîîðîíäûí

¿å íü 100,000 æèë áàéäàã íü ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëò õýð çýðýã óðò óäààí õóãаöààíä ¿ðãýëæèëäэãèéг õàðóóëæ áàéíà. Õàìãèéíñ¿¿ë÷èéí ìºñòëºã 20,000 æèëèéí ºìíº áîëæýý. Ãýòýë õ¿í

¿¿ññýíýýñ õîéø äºíãºæ ë íýã ñàÿ æèë áîëæ áàéãàà áèëýý.

“Íàðíû òîëáî” ãýäýã íü íàðíû ãàäàðãà äýýð ¿¿ñäýã áàðààíºíãèéí õýñýã áºãººä ýíä òåìïåðàòóð íü áóñàä õýñãýýñýýíýëýýä áàãà áàéäàã òóë èíãýæ õàðàãäàíà. Íàðíû ãàäàðãûíáóñàä õýñýãò 6000°Ñ áàéäàã áîë òîëáî õýìýýí íýðëýæ áóéòýð õýñýãò 4500°Ñ áàéõ æèøýýòýé.

Íàðíû ãýðýë áà äóëààí áàéãààã¿é áîë äýëõèé äýýð àìüäðàëáàéõã¿é áàéñàí ãýäýãò ýðãýëçýõ ç¿éëã¿é.

Íàð áîë òºâ õýñýãò íü 15 сая°С õ¿ðýõ

öºìèéí öàõèëãààí ñòàíö ë ãýñýí ¿ã.Øàòàæ áóé ýíýõ¿¿ “õèéí áºìáºëºã”-èéí ãàäíà òàë íü 4000-6000°Ñ õàëóóíáºãººä ýíý õýñãèéã íü ãýðýëò ìàíäàëõýìýýí íýðëýäýã. ×óõàì ýíäýýñ ë àñàðèõ õýìæýýíèé äóëààíû ýíåðãè äýëõèé

äýýð çººãäºí èðäýã áèëýý. ¯¿íèé à÷ààð äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð íü 15°Ñáàéäàã. Õýðýâ íàð áàéãààã¿éñýí áîë ýíý

íü -250°Ñ áàéõ áàéâ.

Íàðíààñ èðýõ ýíåðãè íýãýí õýâèéí,òîãòìîë áàéäàãã¿é áºãººд ýíý íü íàðíû

èäýâõæèëýýñ õàìààðíà. Íàðíû èäýâõæèë áóþó íàðíû òîëáîèõñýæ, áàãàñàõ ìº÷ëºã àðâàí íýãýí æèë òóòàìä äàâòàãääàãáîëîâ÷ ýíý íü óóð àìüñãàëä òºäèéëөí ìýäýãäýõ¿éö íºëºº

¿ç¿¿ëäýãã¿é. Òóõàéëáàë XVII-XVIII çóóíû ¿åä Åâðîïä áîëæáàéñàí èõ ìºñòëºãèéí ¿åä íàðíààñ èðýõ öàöðàãèéí õýìæýý

äºíãºæ 1%-èàð ë áàãàñàæ áàéñàí íü ¿¿íèé ãýð÷ þì.

Íàð

10


13/54

Та үүнийг

мэдэх үү?

Ýðò äýýð ¿åäñîëîíãûãäýëõèéãýýñäèâààæèí õ¿ðýõã¿¿ðèéã ýçýãíýíçàõèðäàãÃðåêèéí áóðõàí“Èðèñèéí

îðîîëò” õýìýýííýðëýäýãáàéæýý.

Àãààð ìàíäàë ãýäýã íü äýëõèéí áºìáºðöãèéí ãàäóóðõ¿ðýýëýí òîãòîæ áóé íèìãýí á¿ðõýâ÷ áºãººä ¿íäñýíäýý 100км îð÷èì çóçààí. Àãààð ìàíäàëä áàéõ õèéí èõýíõ íü àçîòáà õ¿÷èëòºðºã÷ þì. Äýëõèé нь íàðíààñ 150 ñàÿ êì çàéòàé

îðøèõ бөгөөд íàðíû ãýðýë ýíý çàéã 8 ìèíóòàнä òóóëäàã.Ó÷èð íü ãýðëèéí õóðä 300,000 êì/ñåê þì.

Íàðíû öàöðàã àãààð ìàíäëûã òóóëàí äýëõèéí ãàäàðãà äýýð èðýõ õ¿ðòëýý îéõ, õóãàðàõ, ¿¿ëýíä øèíãýõ çýðгээрìàø îëîí ÿíçààð ººð÷ëºãäñººð áàãàõàí õýñýã íü л ãàçðûíгàäàðãàä õ¿ð÷ øèíãýнэ.

* Àãààð ìàíäàë äàõü íàðíû ãýðýë

Áîðîîíû äàðàà ñîëîíãî òàòàõûã ¿çýýã¿é õ¿í ¿ã¿é. Цàãàãààðûí îíöãîé ¿çýãäýл áîëîõ ñîëîíãî íü áîðîîíû óñàí

äóñëóóäàä íàðíû ãýðýë õóãàð÷ áóé ¿çýãäýë þì. Өºðººðõýëáýë óñàí äóñëóóä íü ÿã ë ïðèçìòýé àäèë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ,òýíä õóãàðñàí ãýðýë îëîí ºíãººð ñîëîíãîðîí õàðàãääàã.

Ñîëîíãûí ¿íäñýí äîëîîí ºíãº íü íàðíû ãýðëèéíñïåêòðèéí ºíãº þì. Ýäãýýð íü óëààí, öýíõýð, óëáàð øàð,øàð, íîãîîí, ÿãààí çýðýã áîëíî.

“Àãààð ìàíäàë” õýìýýõ Грек

ãàðàëòàé ¿ãíü àòìîñ-õèé,

ñôåð-á¿ðõýâ÷ãýñýí óòãàòàé.

Èéìä õèéí ìàíäàë, õèéíá¿ðõýâ÷ õýìýýí

íýðëýõ íü ÷ áèé.

Ñîëîíãî

11


14/54

Àãààð ìàíäëûã äîòîð íü 4 ¿å äàâõàðãàä àíãèëäàã.Ãàçðûí ãàäàðãàä õàìãèéí îéð áóþó äîîä äàâõàðãûã íüîð÷èõ ìàíäàë áóþó òðîïîñôåð ãýæ íýðëýíý. Ýíä àãààðûíìàññûí 80%, àãààðûí õèéí 90% íü àãóóëàãäàíà. ̄ ¿ë ¿¿ñýæ,òóíàäàñ îðîõ çýðýã àãààð ìàíäëûí á¿õèé ë ¿çýãäë¿¿äçºâõºí ýíý äàâõàðãàä ë ÿâàãäàíà. Îð÷èõ ìàíäëûí õ¿ðýýíäàãààð ãàçðûí ãàäàðãààñ ýõëýí õàëàõ áà ºíäºð áîëîõ òóòàìàãààðûí òåìïåðàòóð 1 êì òóòàìä 60Ñ-ààð áóóðñààð äýýäõèë äýýð íü -60°Ñ õ¿ðíý.

Èéíõ¿¿ ãàçðûí ãàäàðãààñ äýýø àãààðûí òåìïåðàòóðûíáóóðàëò çîãñîõ õ¿ðòýë òýð ºíäрººð îð÷èõ ìàíäëûí äэýäõèëèéã òîãòîîäîã. Èéìä îð÷èõ ìàíäëûí çóçààí òóéëîð÷èìä 7 êì, ýêâàòîð îð÷èìä 20 êì õ¿ðíý.

Îð÷èõ ìàíäëààñ öààø àãààðûí òåìïåðàòóð äàõèííýìýãäýæ ýõýëäýã. Ýíý ¿å äàâõàðãûã ñòðàòîñôåð áóþó

äàâõðààò ìàíäàë õýìýýí íýðëýäýã. Ó÷èð íü ýíä îçîí èõ òóëàãààðûí òåìïåðàòóð èéíõ¿¿ íýìýãääýã. Îçîí íü íàðíû õýò

ÿàãààí òóÿàã ººðòºº øèíãýýäýã òóõàé ºìíº ¿çñýí ø¿¿ äýý.Èéìä äàâõðààò ìàíäëûã çàðèìäàà “îçîíû äàâõàðãà” ãýæ ÷íýðëýõ íü áèé. Îçîíû óëìààñ äàâõðààò ìàíäàëä àãààðûíòåìïåðàòóð íýìýãäýæ äýýä õèë îð÷èìäîî 0°Ñ õ¿ðäýã.

Îíãîöíû íèñýõ ºíäðèéí õàìãèéí äýýä õýìæýý íü îð÷èõìàíäàë áолон äàâõðààò ìàíäëûí õîîðîíä ë áàéíà.

Та үүнийг

мэдэх үү?

1980-ààäîíä îçîíûäàâõàðãàä“öîîðõîé”¿¿ññýíèéã

àíõ Àíãëèéíñóäëàà÷

Æîçåô Ôàðìàííýýæýý. Òýðýýð

ñóäàëãààíû

õàðüöóóëñàíõýìæèëò

õèéñíýýð 1977îíîîñ îçîíû

äàâõàðãàíèìãýð÷èðñíèéã

òîãòîîæýý.

Àéñáåðã-õºâºã÷ìºñºí óóë

12


15/54

Äóíä ìàíäàë áóþó ìåçîñôåð íü 40-85 êì-èéí õîîðîíäîõõýñýã þì. Äóíä ìàíäàë ýõëýõýä àãààðûí òåìïåðàòóð 0°Ñ-ààñ öààø äàõèí áóóð÷, ò¿¿íèé äýýä õèë äýýð -90°Ñ îð÷èìáîëäîã.

Ò¿¿íèé äýýð îðøèõ äàâõàðãûã äуëààí ìàíäàë áóþóòåðìîñôåð õýìýýí íýðëýõ áºãººä ýíý äàâõàðãûí õ¿ðýýíäàãààð àñàð èõ õàëæ 450 êì ºíäºð ãýõýä 500°Ñ õ¿ðíý. Ó÷èðíü ýíä àãààðûí õèé áàðàã ¿ã¿é øàõàì, íàðíû ãýðëèéííºëºº èõ áàéäàã. Ýíä “òóéëûí òóÿà” ãýõ ñîíèí ¿çýãäýëàæèãëàãäàõààñ ãàäíà ñîëèð èõýýð óíàäàã.

Íàðíààñ äýëõèé ð¿¿ èðæ áóé öàöðàãèéí 30 õóâü íüñàíñðààñ øóóä ýðãýí îéж, үлäñýí ãóðàâíû õî¸ð íü äýëõèé

ð¿¿ ÷èãëýõ áоëîâ÷ çàðèì õýñýã íü ¿¿ëýíä, àãààðûí õàòóóõýñã¿¿ä áîëîí óñíû óóðò øèíãýæ, áàãàõàí õýñýã íüõóóðàé ãàçàð áà äàëàéí óñàíä øèíãýíý. Èíãýñíýýð öàöðàãøèíãýýñýí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð íýìýãäýíý. Ãýâ÷ äóëààíûãøèíãýýñýí áèå ò¿¿íèéãýý ýðãýýä ÿëãàðóóëäàã òóë àãààð ньãàçðûí ãàäàðãààñ ýõëýí õàëäàã áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóð

дээшлэх òóсàì áóóðäàã òàëààð ºìíº äóðäñàíûã ñàíààðàé.

Äýëõèéí óñàíá¿ðõýâ÷èéí õºëäñºí

õýñýã íü óóð àìüñãàëäèõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.ªíäºð óóëûí

ìºñòëºãèéí íèéò õýìæýý íü 16 ñàÿ êì2

òàëáàé (Àâñòðàëèтивээс 2 äàõèí èõ)

ýçýëäýã áîë á¿ðõ¿¿ë ìºñòëºã 20-30 ñàÿ

êì2 , õàðèí öàñàíá¿ðõýâ÷ íü 1-40 ñàÿ

êì2 òàëáàé ýçýëäýã.Êðèîñôåð õýìýýí

íýðëýäýã ýíýõ¿¿öàñ, ìºñºí òàëáàéíü óóð àìüñãàë

äóëààðàõàä èõíºëººëíº. Òóõàéëáàë

òåìïåðàòóðíýìýãäýõýä öàñ, ìºñ

õàéëæ, íàðíû öàöðàãîéõã¿é áîëñíîîñ

ãàçðûí õºðñºíääóëààí øèíãýæ,

òåìïåðàòóðûã óëàìíýìýãä¿¿ëíý.

Ñàíñàð

30%

Íàð6,0000C

50%

Õ¿ëýìæèéíõèéí íºëºº

Íàðíû öàöðàã

Äýëõèéí òóÿàðàë

Äýëõèéí ÄóíÄàæ òåìïåðàòóð

150C

13

Íàðíààñèðæ áóéöàöðàã

(100%)

À ã à à ð ì à í

ä à ë Î

é ñ î í ö à ö ð à ã


16/54

Æèëèéí óëèðàë ñîëèãäîõ íü äýëõèé íàðûã òîéðîíýðãýõýýñ ãàäíà ò¿¿íèé òýíõëýã õàçãàé îðøäîãòîé õîëáîîòîé.

Äýëõèéí òýíõëýã îéðîëöîîãîîð 23° õàçãàé îðøäîã.

Õýðýâ äýëõèéí òýíõëýã íàðíû öàöðàãò øóëóóí áóþóïåðïåíäèêóëÿð îðøäîã áàéñàí áîë òóõàéí íýã ãàçàð îðíûõóâüä íàðíààñ àâàõ äóëààí íü æèëèéí òóðø àäèëõàí, óëèðàëñîëèãäîõã¿é áàéõ áàéâ. Ãýâ÷ III сарын 21-íээс IX ñàðûí 22õ¿ðòýëõ õóãàöààíä äýëõèéí õîéä õàãàñààðàà íàð ëóó õàíäàõòóë ýíä äóëààí èë¿¿ èõ èðæ, õîéä õàãàñûí íóòãóóäàä äóëààíáàéäàã. Òóõàéëáàë ìàíàé îðîíä çóí áîëîõ ¿åä ýêâàòîðооñõîéøëîõ òóòàì íàðíû ãèéã¿¿ëýõ õóãàöàà óðòàññààð Íîðâåãè,Îðîñ, Êàíàäûí õîéä õýñãèéí íóòãóóäàä á¿òýí õîíîãèéí

òóðøèä íàðòàé áàéäàã. Èéìä øºíº äóíä ÷ íàðòàé áàéíàãýñýí ¿ã þì.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Óëèðàë ãýäýãíü “ñîëèãäîõ”

ãýñýí óòãàá¿õèé ëàòèíãàðàëòàé ¿ã

àæýý.

* Óëèðàë

Æèëèéíäºðâºí óëèðàë

14


17/54

Õàðèí IX ñàðûí 23-íààñ III ñàðûí 20 õ¿ðòýëõ õóãàöààíä ¿¿íèé ýñðýã áóþó äýëõèéí ºìíºä õàãàñ íü íàð рóó õàíäñàíòóë èë¿¿ äóëààíûã õ¿ëýýí àâíà. ªäðèéí óðò äýëõèéí õîéäõàãàñûí íóòãóóäàä áàãà áàéõàä ºìíºä õàãàñт èõ. Èéíõ¿¿

äýëõèéí õîéä áà ºìíºä õàãàñт óëèðàë ýñðýã áàéäàã байна.Õàðèí III ñàðûí 21 болон IX ñàðûí 23-íä íàðíû òóñãàëýêâàòîð äýýð ýãö òóñàõ òóë äýëõèéí á¿õ íóòàãò ºäºð øºíºòýíöýíý.

Ýíý ºäð¿¿äèéã ºäºð øºíèéí òýíöëèéí ºäºð õýìýýíý.

Äýëõèéí òýíõëýãíü õîéä áà ºìíºäòóéëûã õîëáîíî.

Ýêâàòîð ãýäýã íü õî¸ð òóéëààñ èæèë

çàéä îðøèõ äýëõèéí

áºìáºðöãèéã îðîîñîí ìýòýýð òºñººëºíàâñàí öàãèðàã

þì. Ýêâàòîрòàéçýðýãö¿¿ëýí äýëõèéí

áºìáºðöãèéãòîéðóóëàí òàòñàíöàãèðàãóóäûã çýðãýäãýõ áà õàìãèéí óðò

çýðãýä íü ýêâàòîðþì. ªðãºðºã íüòóõàéí çýðãýä

äýëõèé äýýð õààíàîðøèæ áóéã çààõ áà

ýêâàòîðààñ ÿìàðçàéä áàéãààã íü

ºíöãººð èëýðõèéëíý.Ãîëäî÷ ãýäýã íü

äýëõèéí õî¸ð

òóéëûã äàéðóóëàíòàòñàí ìýòýýð

òºñººëºí àâñàíøóãàì þì. Òóõàéí

ãîëäî÷ äýëõèéäýýð õààíà îðøèæ

áóé óðòðàãààð õýìæèõ áà ýíý íü

àíõíû ãîëäî÷îîñàëñëàãäñàí çàéã

ºíöãººð èëýðõèéëæáóé õýìæýý þì.

Àíõíû ãîëäî÷ áóþó

Ãðèíâè÷èéí ãîëäî÷

íü Àíãëèéí Ëîíäîí

õîòûã äàéðäàã.

õîéÄ òóéë

àíõíû ãîëÄî÷

Õîéä òóéë90

90

0

0

0

0

0

0

90

ªìíºÄ òóéë

ªìíºä òóéë

Çóíû òóéëûí ºäºð - Äýëõèéí õîéä õàãàñò

ªâëèéí òóéëûí ºäºð - Äýëõèéí õîéä õàãàñò

15

Ì ý ë õ è é í ç à ì

Ì ý ë õ è

é í ç à

ì

Ý ê â à ò î ð

Ý ê â à ò

î ð

Ì à ò ð û í ç à ì

Ì à ò ð û

í ç à

ì

90


18/54

Äýëõèéí ó

Äàëàé òýíãèñèéí óóð àìüñãàë

Ãàçàð äóíäûí òýíãèñèéí óóð àìüñãàë

Ýõ ãàçðûí óóð àìüñãàë

16

Ýêâàòîð

Íîìõîíäàëàé

Àòëàíòûíäàëàé

ª ì í º ä ò ó é ë û

í ö à ã è ð à ã


19/54

ð àìüñãàë

Õàëóóí öºëèéí óóð àìüñãàë

Òðîïèêèéí óóð àìüñãàë

Ýêâàòîðûí óóð àìüñãàë

17

Íîìõîíäàëàé

Ýíýòõýãèéíäàëàé

5000 êì

Õîéä ìºñºí äàëàé

Õî é ä ò ó é ë û

í ö à ã è ð à ã


20/54

Äàðààõ çóðãèéã àæèãëàÿ. Õýðýâ äºðâºëæèí öààñûã ãàð

÷èéäýíãèéí ãýðýëд øóëóóí áà òàøóó òóñàõóéöààð áàðèâàëцаасны õàëàõ íü ÿëãààòàé áàéíà. ¯¿íòýé àäèë äýëõèéíãàäàðãà äýýð íàðíû ãýðýë øóëóóí òóñàæ áàéâàë èõ õàëóóí,òàøóó òóñàõ òóñìàà õàëàõ íü áàãàñíà. Èéìä äýëõèéíýêâàòîðààñ òóéë ðóó íàðíû ýíåðãè áà äóëààí áàãàñäàã.

Äýëõèéí óóð àìüñãàë

* ªðãºðºã áà óóð àìüñãàëТа үүнийг

мэдэх үү?

ÀíòàðêòèäèéíÂîñòîê ñòàíöäýýð äýëõèé

äýýðõ õàìãèéíáàãà òåìïåðàòóð

õýìæèãäñýí íü-89.20Ñ áàéâ.

Õàìãèéí ºíäºðòåìïåðàòóð íü

Ëèâèéí ÀëüÀçèçàÿõ ñòàíöàäàæèãëàãäñàí íü

580Ñ þì. Õàìãèéíõóóðàé ãàçàð íü

×èëèéí Àòàêàìûíöºë äýõ Àðèêà

áºãººä ýíä æèëä0.8 ìì òóíàäàñ

óíàäàã áà 14

æèëèéí äîòîðãàíö ч дóñàл усäóñààã¿é áàéíà.

Õàìãèéí ÷èéãëýããàçàð íü ÊîëóìáûíËëîðî áºãººä æèëä13.3 ì áîðîî îðäîã

áàéíà. Ìîíãîëäæèëèéí äóíäàæ

òåìïåðàòóðûíõàìãèéí èõ íü ãîâüä8.5°Ñ, õàìãèéí

áàãà íü óóëàðõàãíóòàãòàà 7.8°Ñ

áàéíà. Æèëèéíõàìãèéí áàãà

òåìïåðàòóð I ñàðä-52.9°Ñ, õàìãèéí èõíü VII ñàðä +42.2°Ñ

õ¿ðíý.

18


21/54

Дýëõèéí õàìãèéí õàëóóí газрууд Ìýëõèéí çàì áàÌàòðûí çàìûí õîîðîíä îðøèно. Ó÷èð íü òýíä íàðíûãýðýë áàéíãà ýãö òóñäàã. Õàðèí õàìãèéí õ¿éòýí ãàçðóóä íü

äýëõèéí õî¸ð òóéë îð÷èìä áàéõ áºãººä ýíä ¿ä äóíä ÷ íàð äºíãºæ òýíãýðèéí õàÿàíä ¿çýãääýã. Èéì áîëîõîîð íàðíààñèðýõ äóëààí ÷ áàãà áàéíà.

Ýäãýýð íºõöëººñ õàìààðàí äýëõèéí ãàäàðãûã óóðàìüñãàëûí á¿ñ¿¿äýä õóâààäàã. Óóð àìüñãàëûí ÿëãààãõàìãèéí òîä òîìðóóí èëýðõèéëäýã íýã ç¿éë íü óðãàìàëþì. Ó÷èð íü õààíà ÿìàð óðãàìàë óðãàõ íü òóõàéí ãàçðûí÷èéã, äóëààí, õóð òóíàäàñ, ñàëõè, íàðíû ãýðýë ãýõ çýðýãîëîí ç¿éëýýñ õàìààðäàã. Ýäãýýð íü óóð àìüñãàëûí á¿ñáîëãîíä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ áºãººä бүс дотроо ч

ялгаатай байдаг байна. Энд гàäàðãûí ºíäºð íàì, äàëàé

òýíãèñýýñ àëñëàãäñàí áàéäàë ãýõ÷ëýí áóñàä îëîí хүчинç¿éë íºëººëíº.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Õàâàéí àðàëäýýð îðøèõÕóéëàëàé ãàëòóóëûí îð÷èìæèëèéí 354õîíîã ¿¿ëòýéáàéõ áà æèëä11600 ììòóíàäàñ óíàäàã.

Àíòàðêòèä

Öºë

19


22/54

Àãààð õóóðàé ãàçàð áà äàëàé òýíãèñýýñ ýõýëæ õàëäàã.Õàëñàí àãààð äýýø õººðºõºä îðîíä íü ºíäðººñ õ¿éòýí àãààð

óðóóäàí ãàçðûí ãàäàðãà äýýð èðæ äàõèí õàëàõ áàéäëààð ¿éë ÿâö ¿ðãýëæèëíý. Ýíý ¿çýãäëèéã ñîëèã óðñãàë áóþó

êîíâåêö õýìýýí íýðëýíý. Êîíâåêöèéí ¿ð ä¿íä äóëààíûáîñîî õóâààðèëàëò ÿâàãäàíà. Õýðýâ èéì ¿éë ÿâö áàéäàãã¿éáàéñàí áîë ãàçðûí ãàäàðãà äýýðõ àãààðûí òåìïåðàòóð 150Ñáóñ харин 300Ñ áàéõ áàéæýý.

Àãààð óñíû óóðûã àãóóëäàã. Ãýâ÷ ýíý óñíû óóð íü äàâñíû òàëñò, òîîñîíöîð çýðýã àãààðò îðøèõ æèæèã õàòóóõýñã¿¿äèéí íºëººãººð øèíãýí òºëºâт øèëæèн óñàí äóñàë

¿¿ñãýíý. Ýíý íü ¿¿ë ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö þì. Äóëààí, ÷èéãëýã

àãààðò óñíû óóð èõ àãóóëàãäàõ áà èéì àãààðò ¿¿ë ¿¿ñýõ ÿâö ýð÷èìòýé ÿâàãäаæ çóçààí áººí ¿¿ë ¿¿ñíý. ßëàíãóÿàáîðîîíû áººí ¿¿ë бол ìàø çóçààí áºãººä 10 îð÷èì öàãîðøèí òîãòíîæ, óñàí äóñëóóä á¿ð èõ áîëñîí ¿åä áîðîîáîëîí ñàðíèíà.

Та үүнийг

мэдэх үү?

¯¿ë ¿¿ññýíýýñõîéø

îéðîëöîîãîîð10 ìèíóòûí

äàðàà àðèëäàã.

Õàðèí õàãàññàÿ òîíí óñûãàãóóëäàã

áîðîîíû áººí¿¿ë 10 öàãèéí

“íàñòàé” àæ.

* Àãààð ìàíäëûí ñîëèã óðñãàë

¯¿ëñ

20


23/54

Ñîëèã óðñãàë

áóþó êîíâåêöãýäýã íü

õàëñàí õèé

áîëîí øèíãýíáîäèñ (àãààð,

óñ ãýõ ìýò)äýýø ºðãºãäºõ

áàéãàëèéí¿çýãäýë þì.

Та үүнийг

мэдэх үү?

1887 îíäÀíãëèéí öàãóóð÷ ÐàëôÀáåðêðîìâèäýëõèéí òîéðîíàÿëàí ¿åäýý ¿¿ëñõààíà ÷ àäèëõàíáàéäãèéã îëæìýäæýý. ¯¿íийäàðàà Õîâàðäынболовсруулсан¿¿ëíèé àíãèëëûã1891 îíä албанёсоор хүлээнзөвшөөрсөнбайна.

Àíãëèéí öàã óóð÷ Ëóóê Õîâàðä 1803 онд ¿¿ëèéã хэвши îäîî õ¿ðòýë õýðýãëýãäýæ áàéíà. Òýðýýð ¿¿ëíèé õýâøèíæ á¿ðèéã ëàòèíààð íýðëýñýí òóë àëü ÷ îðîíä ò¿ãýýìýëõýðýãëýгдäýã. Ìàíàé оронä ýíý íýðøëèéã ìîíãîë îíоîñîí

¿ãýýð íýðëýæ õýâøñýí ÷ ëàòèí íýðøëèéã ÷ áàñ àøèãëàíà.

Òóõàéëáàë ºíäºðò îðøèõ ñýâñãýð íèìãýí ¿¿ëèéã ñýìæèí(cirrus), äóíä çýðãèéí ºíäºðò áàéõ áººãíºðñºí çóçààíõýëáýðòýé ¿¿ëèéã áººí (cumulus), õýâòýý ÷èãëýëä ¿åëñýíáàéäàëä ¿¿ññýí áîë äàâõðààò (stratus) ãýõ÷ëýí íýðëýäýã.

Èéíõ¿¿ ¿¿ëíèé ãóðâàí ¿íäñýí òºðºë áàéâ÷ äîòîð íüíàðèéâ÷ëàí íèéò 10 õýâ øèíæèä àíãèëäàã. Ýäãýýð õýâøèíæ¿¿ä íü ãîë÷ëîí õýëáýð, îðøèõ ºíäºð çýðãýýðýý

ÿëãàãäàíà. Ãîëäóó 1 êì õ¿ðòýëõ ºíäºðò áîðîîíû äàâõðààò ¿¿ë, 1-2 êì-èéí ºíäºðò äàâõðààò, 4-5 êì-ò áººí ¿¿ë, 5-7

êì-èéí ºíäºðò ºíäðèéí áººí ¿¿ë болон äàâõðààò áººí ¿¿ë,7-8 êì-èéí õîîðîíä ºíäðèéí äàâõðààò ¿¿ë, 8-10 êì-èéíõîîðîíä ñýìæèí áººí ¿¿ë ¿¿ñäýã. Õàðèí áîðîîíû áººí ¿¿ëíü 2-10 êì-èéí õîîðîíä ¿¿ñýõ áà 10 êì-ýýñ äýýøèõ ºíäºðòñýìæèí áººí áîëîí ñýìæèí ¿¿ë îðøèíî.

Ү¿ë ÿìàð íºëººòýé âý?

Ү¿ë ¿¿ñýí á¿ðýëäýæ ýõëýõýýñýý àâààä ë õ¿ëýìæèéíõèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Ó÷èð íü óñíû óóð áîë õ¿ëýìæèéíõèéí íýã òºðºë þì. Èéìä ¿¿ëýí äýõ óñàí äóñàë, ìºñºíòàëñòóóä íü äýëõèéí ãàäàðãààñ öàöðàõ äóëààíûã òîãòîîíáàðüäàã. ¯¿ëòýé øºíº äóëààõàí áàéäãèéí íóóö íü ýíý þì.

Íºãºº òàëààс ñàíñðûí óóäìààñ èðæ áóé íàðíû öàöðàã ¿¿ëýíä èðýýä áóöàí îéäîã байна.

Ү¿ëèéã íýâòëýí íèñýõ îíãîöîíä ñóóæ ÿâàõ ¿åäýý äîîø

õàðâàë çóëñàí õºâºí øèã ë ¿çýãääýã.

21

Õàëñàí àãààðäýýø õººðºõ

Õ¿éòýí àãààðäîîø ñóóõ

Õ¿éòýí àãààðäîîø ñóóõ

Äóëààíäàìæèõ


24/54

Àãààðûí áîëîí äàëàéí óðñãàëààð äàìæèí àñàð èõõýìæýýíèé äóëààí ýêâàòîðààñ òóéëûí ç¿ã çººãäºíº.Èíãýñíýýð òåìïåðàòóðûí ÿëãàà áàãàñäàã õýäèé ÷

Àíòàðêòèäэä -600Ñ, Ñàõàðûí öºëä 450Ñ áàéäàã íü äýëõèéí

ÿíç á¿ðèéí ãàçàð, îðîí õýðõýí ÿëãààòàé áîëîõûã õàðóóëæáàéíà.

Õýðýâ àãààðûí áîëîí äàëàéí óðñãàëààð õî¸ð òóéëûí ç¿ãèíãýæ äóëààí çººãääºãã¿é áàéñàí áîë ýêâàòîð äýýð 510Ñ,òóéë äýýð -1000Ñ áàéõ áàéâ. Ãýòýë ýêâàòîð äýýð äóíäàæòåìïåðàòóð íü 270Ñ, òóéë äýýð -110Ñ байдаг байна.

Äýëõèéí áºìáºðöºã òýíõëýãýý òîéðîí ýðãýëäýæ áàéäàã

áºãººä ýðãýëòèéí õóðä íü ýêâàòîð äýýð öàãт 1660 êì áàéõàäòóéë äýýð òýãòýé òýíöýíý. Äýëõèé òýíõëýãýý ýðãýõ ÷èãëýëíü áàðóóíààñ ç¿¿í òèéø ÷èãëýäýã òóë ýíýõ¿¿ ýðãýëòèéí

óëìààñ àëèâàà õºäºëæ áóé áèå õºäºëãººíèéõýý ÷èãëýëýýñõîéä õàãàñт áàðóóí ãàð òèéø, ºìíºä õàãàñт ç¿¿í ãàð òèéøõàçàéäàã. Ýíý ¿çýãäëèéã Êîðèîëèñèéí õ¿÷ ãýæ íýðëýäýã.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Îëîí óëñûíõýëýëöýýíèé

äàãóó öàãóóð÷èä 90-

100 êì/öàã áàò¿¿íýýñ äýýøõ¿÷òýé ñàëõè

áîëîõ ¿åä

àíõààðóóëанçàðëàõ

үүрэгтэйáàéäàã áàéíà

* Àãààðûí îð÷èë óðñãàë

Êîíâåêö

22

Õàëóóí îðíû àãààðûí îð÷íû õºäºëãººí

Îð÷èõ ìàíäàë

Òðîïîïàóç

Òóéë0

10

20

600300Ýêâàòîðûíáàãà

äàðàëòûíá¿ñ

Ïàññàò

Àãààðûí

ºãñºõõºäºëãººí

êì


25/54

Õýäèéãýýð ãàçàð á¿ð ººð ººðººð íýðëýãäýõ õàð ñàëõè(Àìåðèêò òîðíàäî, Àçè-Íîìõîí äàëàéí á¿ñýä òàéôóí,

Àâñòðàëèä âèëëè-âèëëè ãýõ ìýò) íü èõ аþóë ãàìøèã äàãóóëäàã áîëîâ÷ òåìïåðàòóðûí çîõèöóóëàëòàнä èõ ¿¿ðýãã¿éöýòãýäýã àæ. Ó÷èð íü õàð ñàëõè õýò èõ õàëñàí äàëàéíãàäàðãà äýýð ýõýëæ ¿¿ñдэг байна. Èéìýýñ ÷ áèä äàëàéíõàð øóóðãà õýìýýí íýðëýäýã. ªºðººð õýëáýë äàëàéí óñíûòåìïåðàòóð 28°Ñ-ààñ äýýø õàëñàí ¿åä óñíû ãàäàðãà äýýðõàãààðûí äàðàëò áàãàñàæ, àãààðûí õ¿÷òýé õóéëðàà áóþóöèêëîí ¿¿ñíý. Èéì òîõèîëäîë ýêâàòîð îð÷ìûí äàëàé äýýð

үзэгдэх áºãººä ýíäýýñ èõ õýìæýýíèé ÷èéã, äóëààí ñàëõèàð äàìæèí òóéëûí ç¿ã çººãääºã.

Æèëä èéì õàð ñàëõè áóþó öèêëîí õýäýí çóóí óäàà ¿¿ñýõáà ãîëäóó õîéä ºðãºðãèéí 10° îð÷èìä ¿¿ñýн 30°-40° õ¿ðòýë

“àÿëíà”. Èéì õóéëðààíû ¿åä àãààðûí óðñãàë ãàäíààñàà äîòîãø ÷èãëýõ áà îéðîëöîîãîîð 20-30 êì-èéí äèàìåòðòýé,“öèêëîíû í¿ä” õýìýýí íýðëýãäýõ òºâ õýñýãò íü ñàëõèíûõóðä àñàð èõ буюу 350 êì/öàã õ¿ðíý. Çàõ õýñýãò ñàëõèíûõóðä àðàé áàãàñäàã ÷ 250 êì/öàã îð÷èì áàéäàã бөгөөд õýðçýðýã àþóëòай ¿çýãäýë áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.

Монголын говь нутгаар “угалз” хэмээн нэрлэгдэх хүчтэйшороон шуурга үүсдэг ч энэ нь халуун орны хар салхи биш

бөгөөд түүнээс хэд дахин бага хүчтэй.

Та үүнийг

мэдэх үү?

1954 îíîîñýõëýí õàð салхиáîëãîíûã ººðººð íýðýýðíýðëýõ áîëжээ.Үүний үр дүндóðüä÷èëàíсэргийлэх аргахэмжээ авахболон ìýäýýëэл

солилцоходтэдгээрийгõîоðîíäíü õîëüæõóòãàõгүйбайх сайнталтай болжээ.Æèøýý íü:Êàòðèíà õàð

ñàëõè ãýõ ìýò.

Õàëóóí îðíûöèêëîí áóþóõàð ñàëõè

23


26/54

Ïàññàò ãýäýãíü Мýëõèé áà

Мàòðûí çàìààñýêâàòîðûíç¿ã ñàëõèëäàã

òîãòìîëñàëõèéã õýëíý.

Ïàññàò íüäýëõèéí õîéä

õàãàñт ç¿¿í õîéíîîñ, ºìíºä

õàãàñт áàðóóí

ºìíººñ ç¿¿í õîéø ÷èãëýíý.

Ýëü-Íèíî íü Íîìõîí äàëàéí ç¿¿í ýðýã îð÷èì Ïåðóáолон Ýêâàäîðûí ýðãèéí äàãóó èõ õýìæýýíèé áîðîî îðæ,

¿åð ¿¿ñýõ ¿çýãäýë þì.

Ýíý íü 3-5 æèëèéí äàâòàãäàëòàéãààð ãîë÷ëîí Çóë

ñàðûí áàÿðûí ¿åýð òîõèîëäîëäîã òóë XIX äóãààð çóóíû ¿åä Ïåðó÷óóä “Åñ¿ñèéí õ¿¿õýä” ãýñýí óòãàòàé Иñïàíè ¿ãýýð íýðëýæýý.

Îäîî ýíý ¿çýãäëèéí ó÷ðûã àëü õýäèéíý òàéëñàí áºãººäýíý íü ïàññàò ñàëõèíû ýð÷ ñóëàðñàí ¿åä àãààðûí èõ, áàãàäàðàëòûí ìóæ ýýëæëýí ñîëèãäîõ ¿çýãäýë þì.

Ýëü-Íèíîãèéí ¿åэð öèêëîíä áàðàãòàé áîë àâòäàãã¿éÏîëåíåçèéí àðàëä õ¿ðòýë õóð òóíàäàñ ýëáýã îðäîã àæýý.

¯åðèéí óñ

24


27/54

Гàçàð нутгийн óóð àìüñãàë ÿìàð áàéõ íü îðøèõ ºðãºðãººñхамаарах боловч òóõàéí ãàçðûí îðøèõ ºíäºð áîëîí äàëàéíòýíãèñýýñ àëñëàãäñàí áàéäàë óóð àìüñãàëä íºëººëíº.

Äàëàéí ýðýã îð÷èìä ýõ ãàçðûí òºâ õýñãýýñ èë¿¿ ÷èéãëýã òóë äóëààí èõ øèíãýæ, ýõ ãàçðûã áîäâîë óóð àìüñãàë íü çººëºíáàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äàëàéí äóëààí óðñãàëààð õ¿ðýýëýãäñýíãàçðóóäûí óóð àìüñãàë ÷èéãëýã çººëºí, ºâºëäºº õ¿éòýíáèø ÷ çóíäàà õýò èõ õàëóóí áîëäîãã¿é.

Ýêâàòîð îð÷ìûí äàëàéä ¿¿ñýõ äàëàéí äóëààí óðñãàëóóäíü òóéëûí ç¿ã äóëààíûã çººñíººð äýëõèéí äóëààíû äàõèíõóâààðèëàëòûã áèé áîëãîæ óóð àìüñãàëä íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Äàëàéí óðñãàëààð ìàø èõ õýìæýýíèé óñ çººãäºíøèëæèíý. Æèøýý íü Ãîëüôñòðèìûí óðñãàëààð íýãñåêóíäэä 100-150 ñàÿ êì3 óñ çººãäºæ áàéäàã íü äýëõèéí á¿õãîëûí óñíààñ çóó äàõèí èõ þì.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Àòëàíòûíäàëàéä ¿¿ñäýãГîëüôñòðèìûíóðñãàë íüÍîìõîí äàëàéíÊóðîñèîãèéíóðñãàëòàé ýíòýíöýíý.

* ªðãºðºãººñ õàìààðàõã¿é ç¿éë ÷ áàñ áèé

Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë

25


28/54

Ýíý óðñãàëûí íºëººãººð Áàðóóí Åâðîïûí ýðýãîð÷ìûí íóòãóóäûí óóð àìüñãàë äóëààí áàéäàã. ßëàíãóÿàÑàðãàññûí òýíãèñèéí óñàíä õóðèìòëàãäñàí èõ õýìæýýíèé

äóëààí ¿¿íä èõ íºëººëíº. ¯¿íèé íýã æèøýý íü èæèëºðãºðºãò îðøèõ àòëàà Ôðàíöûí Áîðäî õîòûí óóð àìüñãàëíü Êàíàäûí Êþáåê õîòûíõîîñ èë¿¿ äóëààí, çººëºí áàéäàãàæ. Францын нийслэл Парис ба Улаанбаатар хот барагижил өргөрөгт (х.ө 480) орших боловч уур амьсгалын хувьдэрс ялгаатай байдаг нь далай тэнгисийн нөлөө юм.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äýëõèéí á¿õãîëóóäûí óñíûíèéò çàðöóóëãàíü íýã ñåêóíäýä

1 ñàÿ øîîäºð.êì. Ýíý

íü Àòëàíòûíäàëàéãààñ

Ãèáðàëòàðûíõîîëîé ðóó

íèéëæ áóé óñíûõýìæýýòýé

òýíöýõ áîëîâ÷Ãîëüôñòðèìûí

óðñãàëààðçººãäºõ óñíààñ100-150 äàõèí

áàãà þì.

Óóð àìüñãàëä газар нутгийн îðøèõ ºðãºðãººñ ãàäíàºíäºð áà äàëàéãààñ àëñëàãäñàí áàéäàë íºëººëäºã òàëààðºìíº äóðäñàí. Газрын гадаргаас дээшлэх тусам àãààðûíòåìïåðàòóð 100 ì òóòàìä 0.60Ñ-ààð áóóðäàã. Èéì áîëîõîîðºíäºð ãàçàð íü íàì ãàçðààñ èë¿¿ ñýð¿¿í áàéíà. ßëàíãóÿà÷èéã èõ àãóóëñàí äóëààí àãààð ºíäºð óóëûã äàâàõ ¿åäõºð÷, òóíàäàñ èõ óíàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ó÷èð íü ÷èéãòýéàãààðûí òåìïåðàòóð áóóðàõàä àãóóëàãäàæ áàéñàí óñíû óóðíü øèíãýí òºëºâт øèëæèíý. ¯¿íèéã óñíû óóðûí ºòãºðºëáóþó êîíäåíñàöè ãýæ íýðëýäýã. Êîíäåíñàöè ¿¿ñýæ áуйн

íýã èëðýë íü ¿¿ë ¿¿ñýõ ÿâäàë þì. Óóëàðõàã ãàçàð õóð òóíàäàñèõòýé, ºâºëäºº öàñ èõ óíàäàãèéí ó÷èð ýíý þì.Õàðèí óóëàíä òóíàäàñ õýëáýðýýð ÷èéãýý àëäàí õóóðàé

áîëñîí àãààð óóëûí íºãºº õàæóóãààð äîîø íü óðóóäàõäàà äóëààðíà. Ó÷èð íü àãààð ºíäºð р¿¿ ºãñºõäºº òåìïåðàòóðíü áóóðäàã áîë óðóóäàõ ¿åä ýñðýãýýð äóëààðäàã. Èéìä ¿å ¿å

óóëíààñ á¿ëýýí ñàëõè ¿ëýýõ ÿâäàë òîõèîëäîõ áºãººä ¿¿íèéã“ô¸í” ãýíý.

Ô¸í ñàëõè íü öàã àãààð ººð÷ëºãäºõ íýã íºõöºë áîëíî.

Æèøýý íü 1983 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 11-íä Êàíàä óëñûí

Áðåñò280 ºäºð áîðîîòîéӨдөрт дунджаар 4 цаг нартай

Øòðàñáóðã200 ºäºð áîðîîòîéӨдөрт дунджаар 5.30 öàã нартай

Óóð àìüñãàëûí äèàãðàìì

26


29/54

Êàëãàðàä àãààðûí òåìïåðàòóð -170Ñáàéñíàà дөрөвхөн öàãèéí äîòîð ýðñíýìýãäýæ 130Ñ áîëæ áàéñàí òîõèîëäîëòýìäýãëýãäæýý. Ýíý íü 500 êì-èéíòýðòýýõ Íîìõîí äàëàéãààñ çººãäñºí

äóëààí ÷èéãëýã àãààð Áàéöàò óóëûã äàâàõ явцад äýýðõ “ô¸í” ñàëõè ¿¿ññýíýýñáîëæýý.

Àçè òèâèéí ç¿¿í ºìíºä õýñэгт ¿¿ñäýãìóññîí ÷ ¿¿íòýé íýí òºñòýé бөгөөд õóóðàé,õàëóóí àãààðûã äàãóóëíà. Ó÷èð íü Íîìõîí

äàëàéãààñ èðýõ ÷èéãëýã àãààð Ãèìàëàéííóðóóã äàâàõ ¿åäýý õүйтрэн ÷èéãèéíêîíäåíñàöè ¿¿ññýíýýñ óóëûí ºìíºä

õàæóóä õóð òóíàäàñ èõ îðíî. ßëàíãóÿàÝíýòõýãèéí õîéä õýñãèéí íóòãóóäìóññîíû áîðîîíä áàéíãà íýðâýãääýã.

Ãèìàëàéí ºìíºä õàæóóä ÷èéãýý àëäñàíõóóðàé àãààð нь àð õàæóó ðóó óðóóäàõäààá¿ð ÷ õàëäàã. ¯¿íèé óëìààñ Ãèìàëàéííóðóóíû àð õýñãýýð Òàêëàìàêàí, Òàðçýðýã òîìîîõîí öºë ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæýý.

Ìàíàé Ãîâèéí öºë ¿¿ññýí ÷ ¿¿íòýé õîëáîîòîé þì.

Ìàíàé íóòãèéí ºìíº õýñãèéã ýçëýõ ãîâü öºëä æèëäýý äºíãºæ 50-100 ìì òóíàäàñ óíàæ áàéõàä õîéä õýñãèéí óóëàðõàã ýíý íü àðàé èõ, 300-350 ìì òóíàäàñ îðíî. ÕýðýâÃèìàëàéí íóðóó “õºíäºëäºí” îðøäîãã¿é áàéñàí áîëÍîìõîí äàëàéí ÷èéãëýã àãààð ñààäã¿é íýâòýð÷ èðýõ áàéâ.

Ìóññîíû áîðîî

Ô¸í ñàëõèíû íºëºº

50C, 100%

100C, 75%

170C, 31%

Êîíäåíñàöûí ò¿âøèí

Êîíäåíñàöûí ò¿âøèí

Áººí ¿¿ë

Ô¸í ñàëõè

ªíäðèéí áººí ¿¿ë

27


30/54

Та үүнийг

мэдэх үү?

Õóóðàé ãàçàð áàäàëàéí ¸ðîîëûã

á¿ðä¿¿ëýõõàâòàíãóóä

æèëä 2-10 ñì

õóðäòàéãààðøèëæèí õºäºëæ

áàéäàã. Ýíý íü1 ñàÿ æèëèéí

äîòîð 50 êìáîëíî. 1912

îíä Ãåðìàíûýðäýìòýí

À.Âåãåíåð “òèâ

í¿¿õ” òóõàéòààìàãëàëäýâø¿¿ëñýííü ºíººãèéí“õàâòàíãèéí

øèëæèëòèéíîíîë”-ûí ýõëýëáîëñîí áàéíà.

Îéðîëöîîãîîð 435 æèëèéí ºìíº Ñàõàð íü ºìíºä òóéëîð÷èìä îðøèæ, ºíººãèéí ýëñýýð á¿ðõýãäñýí òàëáàé íü

ìºñºí õó÷ëàãààð á¿ðõýãäýæ áàéæýý. Îäîî Ñàõàðò ýëáýãáàéäàã “U” õýëáýðòýé òýâøèí õºíäèé, õîòîñ áîëîí Àëæèðûí òýãø ºíäºðëºã íü òýð ¿åä 20 ñàÿ æèëèéí òóðø ¿ðãýëæèëñýí ìºñòëºãèéí óë ìºð þì.

Öýðäèéí ãàëаâûí ñ¿¿ë÷ áóþó 65 ñàÿ æèëèéí ºìíºÑàõàðûí óóð àìüñãàë îäîîãèéíõîîñ ýðñ ÿëãààòàé áàéâ.

Àôðèêèéí õîéä õýñãèéí òàë газар òðîïèêèéí äàëàéãààðõó÷èãäàí, Åãèïåòèéí áàðóóí ºìíºä õýñýãò áè÷èë áèåòэí,

çàìàã ¿ðæèæ, øîõîéí ÷óëóó òóíàí áèé áîëæýý. Óóðàìüñãàë õóóðàéøñàíû äàðàà ñàëõèíä èäýãäýí îíöãîéñîíèí õýëáýðòýé õàä ÷óëóó á¿õèé ãàçðûã ýä¿ãýý “Öàãààíöºë” õýìýýí íýðëýäýã íü ò¿¿íèé ãàðàë ¿¿ñëèéã õàìòàä íüèëòãýæ áóé íýð þì.

Óур амьсгал эрт дээр үед* Ñàõàðûí öºë ýðò äýýð ¿åä

“Öàãààí öºë”

28


31/54

Áàñ íýã æèøýý àâúÿ. Õýðýâ áèä 20,000 æèëèéí ºìíºõ ¿å ð¿¿ áóöàæ î÷âîë òýð ¿åä ÀÍÓ-ûí Íüþ-Éîðê, ÅâðîïûíÌàí÷åñòð, Ñòîêãîëüì áîëîí Áåðëèí á¿ãä ë ìºñòëºãò àâòàí,öàñ ìºñººð õó÷èãäсан байх áàéæýý. Òýð ¿åä äàëàéí ò¿âøèí

îäîîãèéíõîîñ 120 ìåòðýýð äîîð áàéñàí íü ìºñ èõ áàéñíààñáîëæýý.

Òèéìýýñ ÷ òýðòýý öàãò Ïàðèñààñ Ëîíäîí õ¿ðòýë, Àðãåíòèíààñ Ôîëêëåíäûí àðëóóä ðóó, òýð ÷ á¿¿ õýë Àçèàñ Àìåðèê ðóó Áåðèíãèéí õîîëîéãîîð äàìæèí “àëõààä” õ¿ð÷áîëîõ áàéëàà. Ýíý ìºñòëºãèéí ¿åä Åâðîïä òåìïåðàòóðîäîîãèéíõîîñ 6-10 õýìýýð õ¿éòýí áàéñàí íü öàà áóãàºñºõºä òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëæ áàéâ.

* Àçèàñ Àìåðèê õ¿ðòýë “ÿâãàíààð”

Áåðèíãèéí õîîëîé äàõü ìºñòëºãèéí ¿åèéí “ã¿¿ð”

29

Ñèáèðü

Àëÿñêà

21000 æèëèéí ºìíº-120 ì

Áåðèíãèéíõîîëîé


32/54

Òýðòýý áàëàð ¿åèéí óóð àìüñãàë ÿìàð áàéñíûã ìýäýõýäáèäýíä “òóñàëäàã” ç¿éë îëîí áèé. ¯¿íèé íýã íü ýðò äýýð

¿åèéí ìºñèéã ºðºìäºæ “ìºñºí ñîðèë” õèéõ ÿâäàë þì.Ìºñ ¿¿ñýõ ÿâöàä àãààð á¿õèé õîîñîí çàé ãàðäàã. Îäîîìºñºí á¿ðõýâ÷èéã õýäýí çóóí ìåòðèéí ã¿í õ¿ðòýë ºðºìäºæ,ìºñ ¿¿ñýõ ¿åèéí àãààðûí íàéðëàãà ÿìàð áàéñíûã ñóäëàíòîãòîîæ áàéíà. Энэхүү ñóäàëãààãààð õàìãèéí ýðòíèé ìºñíýã ñàÿ îð÷èì æèëèéí ºìíº ¿¿ñчýý.

Ãåîëîãèéí öàã õóãàöàà….Äýëõèé 4.5 òýð áóì æèëèéí íàñòàé.Ãåîëîãèéí öàã õóãàöàà õè÷íýýí óðò áîëîõûã òºñººëºõèéíòóëä äàðààõ õàðüöóóëàëò õèéå. Äýëõèé ºíãºðñºí øºíºäóíä ¿¿ññýí, îäîî үд äóíä áîëæ áàéãàà ãýæ áîäâîë:• õàìãèéí àíõíû òóíàìàë ÷óëóóëàã 01 öàã 58 минутанд

¿¿ññýí,• эãýë áèåòýí (çàìàã) 04:37,• аíõíû àìüä áèåò 08:17,• оçîíû äàâõàðãà 11:40,• Ñàõàðын цөл ºìíºä òóéë болж áàéñàí íü 11:50,• аíõíû õ¿í íýã ìèíóòûí ºìíº,• оð÷èí ¿åèéí àíõíû õ¿í íýã ñåêóíäûí ºìíº,• аæ ¿éëäâýðèéí ýðèí áîëîí õ¿íèéí ¿éë àæèëëàãàà

óóð àìüñãàëä íºëººëæ ýõýëñýí íü á¿ð ñåêóíäûã ìÿíãàõóâààñàíòàé òýíöýõ õóãàöààíû ºìíº ë ¿¿ñчýý.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Ýðò äýýðóóð àìüñãàë

ÿìàð áàéñíûãñóäàëäàã

ìýðãýæëèéí

õ¿ì¿¿ñèéãïàëåî-óóðàìüñãàë

ñóäëàà÷ ãýæíýðëýíý.

Áàëàð ýðò ¿åäóóð àìüñãàë

ÿìàð áàéñíûãìýäýõèéí

òóëä ýðòíèé

óóð àìüñãàëñóäëàà÷èä ÿíç

á¿ðèéí àðãàõýðýãëýäýã.

Òóíàìàëõóðäàñíû

øèðõýã,äàëàéí ¸ðîîëáîëîí õóóðàé

ãàçàð ¿ëäñýí÷óëóóæñàí ÿñ,òóéëûí ìºñòëºã

¿¿ñýõ ¿åèéíàãààð á¿õèé

çàéã ñóäëàõ ãýõìýò.

Ìºñíèé ñóäàëãàà

30


33/54

Ãðåíëàíä äàíäàà ÷ ìºñººð õó÷èãäñàí àðàë áàéãààã¿éþì. ÌÝª 900-ààñ 1300 îíû õîîðîíä òýíäõèéí äóíäàæòåìïåðàòóð 160Ñ áàéæýý (иéì äóëààí òåìïåðàòóðò õîéäòóéëûí ìºñ õàéëах байлаа). 982 îíä тэнд анх очсон судлаач

Ýðèê дэ Рэд үíýõýýð ë “Íîãîîí ãàçàð” (Greenland буюуÃðåíëàíä) юм гээд энэ нэрээр íýðëýõ болжээ. Үүний дарааÂèêèíã÷¿¿ä ìàë õóíàðàà àâàà÷èí тэнд ñóóðьøñàí áîëîâ÷XIV çóóíû äóíä ¿åýñ óóð àìüñãàë õ¿éòэрч àìüäðàõûíàðãàã¿é áîëæýý. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é öàñàí øóóðãà áîëîíõºâºã÷ ìºñºí óóë Ñêàíäèíîâ áà Èñëàíäûí õîîðîíäîõçàìûг ýâäýæ, áóöàõ çàìûã õààñàí íü Вèêèíã÷¿¿äèéí ñî¸ëèðãýíøèë ìºõºõ øàëòãààí áîëñîí õýìýýí ¿çäýã.

* Âèêèíã÷¿¿äèéí ¿å

Үүний дàðàà “Áàãà ìºñòëºãèéí ¿å” òîõèîëäñîí бөгөөд

үүний óë ìºð íü Àëüïèéí ìºñòëºã þì. Ýíý ¿åä ºâºë íüõàõèð õ¿éòýí, çóí íü ÷èéãëýã, áîãèíî áàéæýý.

Õýðýâ Ôðàíöàä òåìïåðàòóð îäîîãèéнõîîñ 10Ñ-ààð áàãàáàéñàí áîë õîéä õýñãýýðээ 40Ñ-аар äîîш áàéñàí ãýñýí

¿ã þì. Ýíýõ¿¿ õ¿éòðýë íü äýëõèéí îëîí ãàçàðт íºëººëæ Àëÿñêà, Àíä áà Øèíý Çåëàíäûí ìºñòëºã ¿¿ñýõ øàëòãààíáîëæýý. Áàãà ìºñòëºãèéí ¿åä буюу 1645-1715 îíû õîîðîíäõàìãèéí õ¿éòýí áàéñàí íü íàðíû èäýâõæèë áàãàññàíòàé

õîëáîîòîé þì.

Âèêèíã÷¿¿äèéíàÿëàëûí çàì

Ãðåíëàíä

Õîéä Àìåðèê

Åâðîï

Èñëàíä

Ýðèê äý Ðýä982

Ñêàíäèíîâ

31


34/54

Àæ ¿éëäâýðèéí ýðèí ýõëýõýýñ ºìíºõ 400,000 æèëийн дотор àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý õàìãèéíèõээсээ áàга хүртэл ººð÷ëºãäсөн ажээ. Өөрөөр хэлбэл

дэлхий анх үүсэх үед нүүрсхүчлийн хий агаарт ихсэж, дараа

нь ногоон ургамал үүссэнээр хэмжээ нь багассан байна.Гэвч аæ ¿éëäâýðèéí ýðèí ýõýëñíýýñ õîéø í¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèéí àãóóëàìæ дахин ýðñ èõэсæýý. Ингэснээр äýëõèéí

äóíäàæ òåìïåðàòóð 0.60Ñ-ààð нэмэгдэж, äàëàé òýíãèñèéí óñíû ò¿âøèí 20 ñì-ýýð дээшлэн, äóëààí áà õ¿éòýí á¿ñýäáàéñàí ìºñòëºã óõðàâ.

1765 îíä óóðààð

àæèëëàäàã ìîòîðûã àíõá¿òýýæ, 1767

îíä óóðààðýðãýäýã ìàøèí

áèé áîëñîííü íýõìýëèéí

¿éëäâýðò¿ñðýëò

àâ÷èðæýý. Äàðàà íü 1825

îíä óóðààðàæèëëàäàã

ãàëò òýðýãàíõ ãàðñàí íü

àæ ¿éëäâýðèéí

õóâüñãàëûíýõëýë áàéñàí

þì. Èéíõ¿¿÷óëóóæñàí

ò¿ëøèéãøàòààõ

íü èõñýæ¿éëäâýðèéí

óòàà àñàðíýìýãäñýí

нь äýëõèéí

äóëààðàëäíýðìýýñ áîëæ

ýõýëñýí þì.

* Àæ ¿éëäâýðèéí ýðèí

Óóð àìüñãàë ñóäëàà÷èä õ¿ëýìæèéí õèéí óëìààñ äýëõèéí äóëààðàë áèé áîëæ áóéã áàòàëæ áàéíà. Õ¿ëýìæèéí õèé íüòîäîðõîé õýìæýý õÿçãààðûí õ¿ðýýíä áàéâàë óóð àìüñãàëäà÷ õîëáîãäîëòîé áîëîâ÷ õýìæýýíýýñ õýòðýõ íü ñºðºã ¿ð

äàãàâàðò õ¿ðãýíý. ßëàíãóÿà í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, ìåòàí,áîëîí õºðãºëòèéí ñèñòåìýýñ ÿëãàðñàí õèé àãààðò èõýññýí

íü äýëõèéí äóëààðàë áîëîõîä èõýýð íºëººëæ áàéíà.

Àãààðûí áîõèðäîë

32


35/54

Óур амьсгал ба хүмүүс

* Ýíãèéí àæèãëàëòààñ õèéìýë äàãóóë õ¿ðòýë

Öàã àãààðûí òºëºâ áàéäàë, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí ìýäýõ íü áèäýíä àæèë òºðëºº çîõèöóóëàõàäòóñòàé. ßëàíãóÿà ìàë àæ àõóé ýðõýëäýã ìàíàé îðíû õóâüäýíý íü á¿ð ÷ õýðýãòýé þì. Õºäººãèéí ìàë÷èí àéë ðàäèîõ¿ëýýí àâàã÷ã¿é áàéõ íü áàðàã ¿ã¿é. Ó÷èð íü òýä öàãàãààðûí áàéäàë ìàðãààø, íºãººäºð ÿìàð áîëîõ, áîðîî õóðîðîõ ýñýõ, ñàëõè øóóðãà ¿¿ñýõ òóõàé ìýäýýëëèéã ñîíñäîã.Áóñàä óëñ îðíû õ¿ì¿¿ñ ÷ ìºí àäèë, õîò суурин газрынхүмүүс íü õóâöàñ õóíàðàà òààðóóëæ ºìñөõººñ àâõóóëààäçàãàñ÷èä, äàëàé÷èä, ãàçàð òàðèàëàí эрхлэгчидэд òýíãýðèéí

“ààø” ÿìàð áàéõ íü ÷óõàë. Îäîî õýäèéãýýð ñàéí áàãàæòºõººðºìæèéí òóñëàìæòàéãààð öàã àãààðûí áàéäëûã óðüä÷èëàí òîîöîîëîí ãàðãàäàã áîëñîí ÷ ýðò äýýð ¿åýñõ¿ì¿¿ñ òýíãýðèéí áàéäëûã øèíæèí ìýääýã áàéâ. Ìàíàéàðä ò¿ìýí ÷ íýãýí àäèë “äàâñ ÷èéãòâýë áîðîî îðíî”, “ìàëõîòîíäîî òîãòîõã¿é áîë ñàëõè ãàðàõûí äîõèî” ãýõ÷ëýíòýíãýð øèíæäýã óëàìæëàë íü ¿åýñ ¿åä äàìæèí èðæýý.

Çàðèìäàà õ¿ì¿¿ñ öàãàãààðûí áàéäàë íü ñàðíûõàðàãäàõ õýëáýðýýñõàìààðäàã õýìýýí áîääîãíü áóðóó îéëãîëò þì. Ó÷èðíü ñàð òýðãýë õàðàãäàõ áàñàð õàðàãäàõã¿é (áèò¿¿í)õàðàíõóé áàéõ ¿å íü äýëõèéíá¿õ ãàçàð àäèëõàí байдагáîë öàã àãààð нь ãàçàðáîëãîíд ººð ººð áàéäàã.Èéìä öàã àãààð ñàðíûõýëáýðýýñ õàìààðàõã¿é.Õàðèí ñàð õ¿ðýýëýõ íüòýíãýð ìóóäàõûí äîõèî

áîëäîã áîë ñàð õîòëîõ ¿åä òýíãýðèéí õàÿà óëàéõ нь òýíãýðñàéõàí áàéõûí äîõèî áîëäîã. Ýíý íü àãààðûí äàðàëò áà

÷èéãøèë ººð÷ëºãäñºíººñ áîëæ áóé òóë øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé òàéëáàðëàãäàíà.

Ýñðýã öèêëîí

íü àãààðûí èõäàðàëòûí ìóæ

áºãººä ¿¿ëгүй,öýëìýã, õóóðàé

öàã àãààðûãäàãóóëäàã.Òóõàéëáàë

Ìîíãîëäºâëèéí öàãò

äàðàëò èõñýíýñðýã öèêëîí

òîãòäîãîîñöýëìýã, õóóðàé,

õ¿éòýí áàéäàã.

Ñàð õ¿ðýýëýõ

33


36/54

Öàã àãààðûí òºëºâ áàéäëûã ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîõ íüõàìãèéí ÷óõàë áºãººä ¿¿íä íàðèéí õýìæèëòèéí áàãàæóóäûã

àøèãëàäàã. Àãààðûí äàðàëòõýìæäýã áàãàæ áîëîõ áàðîìåòðèéãàíõ 1640 îíä Италийн эрдэмтэнÅ.Òîððè÷åëëè çîõèîí á¿òýýñýí áîë

Äýâèä Ãàáðèýëü Ôðàíãåéò 1709îíä ñïèðòýí òåðìîìåòðèéã, 1714îíä ìºíãºí óñò òåðìîìåòðèéã òóñòóñ á¿òýýæýý. Àãààðûí ÷èéãøèëõýìæäýã áàãàæ áîëîõ ãèãðîìåòðèéã1780 îíä Õîðàêå äå Ñàóññóíå,ñàëõèíû õóðä õýìæäýã áàãàæ-

àíåìîìåòðèéã 1846 îíä Òîìàñ Ðîáèíñîí á¿òýýñýí áàéíà.

Òåìïåðàòóðûã хэмждэг хэд хэдэн хуваарь бий

Yíýìëýõ¿é òåìïåðàòóð áóþó òåðìîäèíàìèêòåìïåðàòóðûã õýìæèõýä Êýëüâèíèé õóâààð (0K)-èарàøèãëàíà. Àíãëèéí ôèçèê÷ Âèëëèÿì Òàìïñîí, ËîðäÊåëüâèí (1824-1907) ýíý øàòëàëûã çîõèîæýý. Êåëüâèíèéõóâààðь òåìïåðàòóð íü õýçýý ÷ õàñàõ óòãàòàé áàéäàãã¿éбөгөөд Êåëüâèíèé òýã õýì áóþó ¿íýìëýõ¿é òýã õýìõ¿ðýõýä ìîëåêóëûí õºäºëãººí çîãñîíî ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü-273.160Ñ-òýé òýíö¿¿ þì. Êåëüâèíèé õóâààðèéã ãîëäóóëàáîðàòîðò àøèãëàíà.

1742 îíä Øâåäèéí îäîí îðîí ñóäëàà÷, ôèçèê÷ ÀíäåðñÖåëüñèéí çîõèîñîí òåðìîìåòðèéí øàòëàëûã îäîî õ¿ðòýëàøèãëàæ áàéíà. Öåëüñèéí õóâààðü (0C) íü õàìãèéí ºðãºíòàðõñàí. Мåòðèéí ñèñòåì õýðýãëýäýã èõýíõ óëñ îðîí

áîëîí ìàíàé оронä ýíý õóâààðèéã õýðýãëýäýã. Öåëüñèéíõóâààðèàð ìºñ õàéëàõ òåìïåðàòóð (0°C), óñ áóöëàõòåìïåðàòóð (100°C)-ûí õîîðîíäîõ õýìæýýã 100 õóâààñíûíýã íü 1 õýìòýé òýíöýíý.

Ôðàíãåéòèéí õóâààðü (0F) íü Àíãëè-Ñàêñîíû îðíóóäàäºðãºí õýðýãëýãääýã. Ïðóñ ãàðàëòàé Äàíèåëü ÃàáðèåëüÔðàíãåéò (1686-1736) ìºíãºí óñíû áàãàíààð òåìïåðàòóðûãõýìæäýã òåðìîìåòð çîõèîí á¿òýýæýý. Ôðàíãåéòèéíõóâààðèéã àíäóóðàõ ÿâäàë ýëáýã. Æèøýý íü Öåëüñèéí

õóâààðèàð 00

Ñ áà 40°Ñ íü Ôðàíãåéòèéí 32°F áà 104°F-òýéòýíöýíý.

Áàðîãðàô(àãààðûí äàðàòûã

ººðºº áè÷èã÷)

Àíåìîìåòð(ñàëõè õýìæèã÷)

Òåðìîìåòð

34


37/54

Õýäèéãýýð öàã àãààðûí õýìæèëòèéí áàãàæóóäáîëîâñðîíãóé áîëñîîð áàéãàà ÷ îð÷èí ¿åä õèéìýë äàãóóëààñàâñàí ñàíñðûí çóðãèéã èõ àøèãëàõ áîëîâ. ßëàíãóÿà òîìõýìæýýíèé ãàçàð íóòãèéí öàã àãààðûí ººð÷ëºëòèéã íýãýíçýðýã ñóäëàõàä öàã óóðûí õèéìýë äàãóóëûí çóðàã ìàø èõ

äýâøëèéã àâ÷ èðæ áàéíà. Ñàíñðûí çóðàã íü ¿¿ëøèëò, äàëàé

áà õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãûí òåìïåðàòóð, àãààð ìàíäëûí äóëààíû õóâààðèëàëò, ñàëõèíû ÷èãëýë õºäºëãººí, õóðòóíàäàñíû òàðõàëò, äàëàéí óðñãàëûí õóðä, ÷èãëýë çýðãèéíòàëààð óðüä ºìíº áàéãààã¿é àñàð èõ ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéíà.

¯¿ëøèëò.Õèéìýë

äàãóóëûí çóðàãäýýð

Åâðîï òèâ.Õèéìýëäàãóóëûí çóðàã

35


38/54

Õèéìýë äàãóóë нь îëîí ÿíç байдаг. Öàã óóðûí ñóäàëãààíûõóâüä áàéíãûí áîëîí àëñûí çàéí òàíäàëòûí õèéìýë

äàãóóëûã àøèãëàäàã.•Áàéíãûí õèéìýë äàãóóë ãýäýã íü äýëõèé òýíõëýãýý

ýðãýõ õóðäòàé èæèë õóðäààð äýëõèéã òîéð÷ áàéäàã òóëòîäîðõîé íýã ë ãàçàð áàéíãûí “àæèãëàëò” ÿâóóëàõ áàîéðîëöîîãîîð äýëõèéí ãàäàðãûí 42%-òàé òýíöýõ òàëáàéãõàìàðäàã. Ò¿¿íèé îðáèò áóþó äýëõèéã òîéðîõ çàì íü

äýëõèéãýýñ 36,000 êì-èéí ºíäºðò îðøèíî.

Та үүнийг

мэдэх үү?

1765 îíäóóðûí ìîòîðûг

íýýñýí íü õ¿íòºðºëõòºí

áàéãàëü îð÷èíä,ÿëàíãóÿà óóð

àìüñãàëûíººð÷ëºëòºä

íºëººëæýõýëñýí

ýðèí ¿åèéíýõëýë áàéëàà.“Àíòðîïîãåí”

ãýñýí íýðòîìú¸î ÷ ýíý

¿åýñ ¿¿ññýí áà“àíòðîïîñôåð”-

èéã “õ¿íèé

íºëººëëèéíá¿ðõýâ÷” ãýõ íü

çîõèñòîé.

• Àëñûí çàéí òàíäàëòûí õèéìýë äàãóóë íü áàéíãûí äàãóóëûã áîäâîë äîîãóóð çàìààð äýëõèéã òîéðäîã. Ò¿¿íèéçàì íü 600-1500 êì-èéí ºíäºðò îðøèíî.

Õèéìýë äàãóóëûí “äóðàí” íü ôèçèê ¿çýãäë¿¿äèéí øèíæ÷àíàðûã òîîí ñèãíàë áîëãîí õóâèðãàäàã.

Öàã óóðûí õèéìýë äàãóóë-Ìåòåîñàò

36


39/54

* Äýëõèéí äóëààðàë

Ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ ¿çýõýä íýã æèëä 7 òýðáóì òîííí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé àãààð ìàíäàëä îðæ áàéäàã. ¯¿íèé èõýíõíü îéí ò¿éìýð áîëîí í¿¿ðñ, байгалийн õèé, ãàçðûí òîñçýðýã ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ÿëãàðíà. Ò¿ëø øàòàõ ¿åä äóëààí

болон í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé çýðýã ÿëãàðäàã.

Ýíåðãèéí ýíý ýõ ¿¿ñâýðèéã “÷óëóóæñàí ò¿ëø” ãýæíýðëýõ íü ÷ áèé. Ó÷èð íü í¿¿ðñ, áàéãàëèéí õèé, ãàçðûíòîñ çýðýã íü ýðòíèé àìüòàí, óðãàìëûí ¿ëäýãäýë îí óäààí

æèëийн турш газрын хөрсөн дор äàðàãäàí, агааргүй орчиндçàäðàëä îðñíы дүнд ¿¿ñäýã. Æèøýý íü í¿¿ðñ 300,000

æèëèéí ºìíº ¿¿ñчээ.

Äàëàé áà õóóðàé ãàçðûí áèîìàññ õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ÿëãàð÷ áóé í¿¿ðñõ¿÷ëèéí áàðàã õàãàñ õóâèéãøèíãýýíý. Õàðèí õ¿ëýìæèéí õèéí íºëººãººð æèëýýñ æèëäàãààð ìàíäàë äахь í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéн хэмжээ íýìýãäýæáàéãàà áºãººä ýíý íü æèëä 3 òýðáóì òîíí õ¿ðíý.

Äýëõèéí õîéä õàãàñûí íóòãóóäààñ ÿëãàðóóëæ áóéí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õýìæýý áóñàä ãàçðûíõààñ èë¿¿ èõ. Æèøýýíü àãààðò ÿëãàðóóëæ áóé íèéò í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ãóðàâíûíýãèéã Õîéä Àìåðèê, мөн ãóðàâíû íýãèéã Åâðîï ýçýëæáàéõàä Àôðèê äºíãºæ 3%-ààñ äýýøã¿é õýñãèéã ýçýëäýã.Ãýâ÷ ýíý íü Àôðèêò ñàíàà çîâîëòã¿é ãýñýí ¿ã õàðààõàí áèøбилээ. Учир нь нүүрсхүчлийн хий àãààðûí îð÷èë óðñãàëûí

íºëººãººð “õîëèëäîí” äýëõèéí ãàäàðãûí ÿíç á¿ðèéíõýñã¿¿äýä áàðàã àäèë õýìæýýòýé тархсан áàéäàã áàéíà.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Í¿¿ðñ,áàéãàëèéíõèé, ãàçðûíòîñ çýðýã íü÷óëóóæñàíò¿ëø þì.

Àãààðûíáîõèðäîë

37


40/54

1997 îíä ßïîíû Êèîòî õîòíîî áîëñîí îëîí óëñûíõóðëààñ 2012 îí õ¿ðòýë õ¿ëýìæèéí õèéí хэмжээг 1990îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 5% áàãàñãàõ çîðèëò òàâüñàí þì.Ýíý çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûã

áàòàëñàí áºãººä ¿¿íä íýãäýí îðñîí óëñ îðíóóä òîäîðõîé ¿¿ðýã хүлээжээ. Òóõàéëáàë Ãåðìàí óëñ хийн ялгаруулалтыг21%-èàð áàãàñãàõ үүрэг авсан байна. Ôðàíö óëñын хувьдèõýíõ äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöàà àòîìûí öàõèëãààí ñòàíöáîëãîí ººð÷èëñºí тул í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé ÿëãàðóóëàлт íü1990 îíûõîî ò¿âøèíä буюу ìàø áàãà áàéãàà àæ.

Õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä 2012 îí õ¿ðòýë õèéí ÿëãàðóóëàëòûã áàãàñãàõ òàë äýýð òîäîðõîé çààëòàнäõàìðàãäààã¿é þì.

Монгол улс ч мөн энэхүү протоколд элсэн орсонбилээ.

* Êèîòîãèéí ïðîòîêîë

ßïîíû Êèîòî õîòíîî áîëñîí îëîí óëñûí õóðàë

38


41/54

Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ 2004îíû 10 äóãààð ñàðä íýãäýí îðñíîîð ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéãñàéæðóóëàõàä óëàì ò¿ëõýö áîëæ áàéíà.

Түүнчлэн дээрх çîðèëòîä õ¿ðýõèéí òóëä ýíýïðîòîêîëîîñ “хийн ÿëãàðóóëàëòûг õóäàëäàõ ýðõ” îëãîæáàéõààð øèéäâýðëýæýý. 2005 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñýõëýí Ëîíäîí áîëîí Ïàðèñûí õºðºíãèéí áèðæ äýýðí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé ялгаруулах ýðõèéã õóäàëäààëæ ýõýëæýý.Ýíý íü бага нүүрсхүчлийн хий ялгаруулдаг óëñ îðíóóä

үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа буюу их хий ялгаруулжбуй улсад “ÿëãàðóóëàõ ýðõ”-ýý õóäàëäàõ ¿éë ÿâö þì.

Àíãëè, Ôðàíц, ßïîí зэрэг óëñ îðíóóä õ¿ëýìæèéí

õèéí õýìæýýã èõýýð ÿëãàðóóëæ áàéãàà óëñ орнуудад õàòóóøààðäëàãà òàâüæ áàéгаа билээ.

Åâðîï, ÀÍÓ áàéãàëèéí øàòàã÷ àøèãò ìàòìàëûííººöºº îëîí àðâàí æèë õýðýãëýæ áàéõàä Õÿòàä, Áðàçèë,Ýíýòõýã çýðýã óëñ îðíóóä øàòàã÷ ò¿ëøýý àøèãëàõã¿éãýýðí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûã áóóðóóëàõ òóõàéøààðäëàãûã çàð÷ìûí õóâüä çºâøººðºõã¿é áàéãàà þì.

Çºâëºìæèéíäàãóó àâàõ

àðãà õýìæýýíü çºâõºí

í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã áàãàñãààä

çîãñîõã¿é õ¿ëýìæèéí

õèéнä áàãòäàãáóñàä òàâàí

òºðëèéí õèéáîëîõ íàìãèéí

õèé áóþó ìåòàí, àçîòûíислүүд, фторт

нэгдлүүдèéí ÿëãàðóóëàëòûã

÷ ìºí áàãàñãàõ¸ñòîé.

Ò¿ëøíèé øàòàëòààñ ÿëãàðàõí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé

Êèîòîãèéí ïðîòîêîëûãáàòëàõ ¿åä

Íýã õ¿íä íîãäîõ õèéíÿëãàðóóëàëòûí õýìæýý

Òàâüñàí çîðèëò

Áóñàä óëñ îðíóóä

Îëîí óëñûí ýäèéí çàñàã, õàìòûíàæèëëàãààíû áàéãóóëëàãûí

ãèø¿¿í îðíóóä

Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä íýãäýí îðñîí óëñóóäûíí¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã ÿëãàðóóëàõ áàéäëûã òîîöîîëñîí íü

Àìåðèê Õÿòàä

Ýíýòõýã

39


42/54

Ãýâ÷ õºãæèæ áóé îðíóóä Ãèìàëàéí ìºñ õàéëàõ, äàëàéí óñíû ò¿âøèí íýìýãäýõ, ¿å ¿å òîõèîëäîõ õ¿÷òýé õàðñàëõè áîëîí ìóññîíû óëìààñ ¿åð óñàíä àâòàõ çýðãýýð óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí çîëèîñ áîëñîîð áàéíà.

Íýìæ õýëýõýä ò¿ëøíèé õýðýãëýý áàãàñàæ áóéã áàòëàõàðãà áàãàòàé. Í¿¿ðñèéã àøèãëàæ ýõýëñíýýñ õîéø 100

æèë, ãàçðûí òîñ 50 æèëèéí äàðàà ë áàãàñàæ áóé ýñýõ íüìýäýãääýã. Èéìä àãààðûã áîõèðäóóëàõã¿é áàéõ ýíåðãèéíøèíý ýõ ñóðâàëæèéã îëîõ øààðäëàãà çàéëøã¿é áèé áîëæ

áàéíà.Ìîíãîë îðíû õóâüä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéã èõýýð ÿëãàðóóëàã÷ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ýð÷èì õ¿÷ áºãººä íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðóóëàëòûí 55.7 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Õàðèí ìåòàíáóþó íàìãèéí õèéí ÿëãàðóóëàã÷ын ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü ìàë àæàõóé àæýý. Áóñàä õ¿ëýìæèéí õèéí õóâüä ýäãýýð íü çºâõºí

óëàìæëàëò ò¿ëø болох нүүрсíèé øàòàëòààñ ÿëãàðäàãáºãººä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áà ìåòàíòàé õàðüöóóëàõàä ìàøáàãà õýìæýýòýé þì.

Эðäýìтэн сóäëàà÷èäÓуð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ýðäýìòäèéí ñàíààã çîâîîæáóé áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëûí íýã ìºí. 1988îíä Í¯Á-ààñ Äýëõèéí öàã óóðûí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí“Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ óëñ õîîðîíäûíõýëýëöýýð”–èéã ¿íäýñëýсэн ба үүнд äýëõèéí 189 îðîííýãäýí îðñîí áàéíà. Ýäãýýð òºëººëºã÷èä íü õ¿íèéíºëººãººð ¿¿ñýæ áóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàðò øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ ¿íýëãýý ºãºõ ÿâäàë þì.

Ãèìàëàéí ìºñõàéëñààð áàéíà

40


43/54

Àãààð ìàíäàë äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí õýìæýý æèëä0.5%-èàñ ÷ èë¿¿ íýìýãäýæ áàéãàà íü ñóäàëãààãààð íýãýíò

íîòëîãäñîí ç¿éë. Èéíõ¿¿ ãýíýò èõ íýìýãäñýí íü îäîîãèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàëä õ¿ðãýæ áàéãàà áèëýý. Дýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 0.60Ñ-ààð ºñºæ, äàëàéí óñíû ò¿âøèí20 ñì-ýýð íýìýãäýí, äóëààí áîëîí ñýð¿¿í á¿ñèéí èõýíõìºñòëºã áàãàñàæ áàéíà.

1999 îíû 12 äóãààð ñàðä áîëñîí öàñàí øóóðãà, 2003 îíûçóí Åâðîïä áîëñîí аагим õàëóóí, 2004 îíû çóíû òóðøèäÇ¿¿í ªìíºä Àçèä ãýíýò “çî÷èëñîí” õ¿÷òýé ìóññîíûãàìøèã ãýõ çýðýã óóð àìüñãàëûí ãýíýòèéí ººð÷ëºëò¿¿ä íü÷óõàìäàà äýëõèéí óóð àìüñãàëûí áàéãàëèéí ººð÷ëºëòººñàíãèä ¿¿ññýí ¿çýãäë¿¿ä þì. Õýðýâ ýäãýýð íü 5000 æèëèéíºìíº òîõèîëäñîí áîë îäîîãèéíõ øèã èõ ãàé ãàìøèã

ó÷ðóóëàõã¿é áàéâ.

Х¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàë èõýññýíýýñ áîëæ äýëõèéí äóëààðàë áîëîí óóð àìüñãàëûí ººð÷лºлт áèé áîëæ áàéíà.

Та үүнийг

мэдэх үү?

1860 îíîîñõîéøèõ õàìãèéíõàëóóí áîëñîíãóðâàí îí:1998 (+0.550C),2002 (+0.480C),

2003 (+0.450C)

Ирээдүйд уур амьс�

tell me about the climate.compressed

Documents