T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

GÜZEL SANATLAR ENSTİTÜSÜ GRAFİK ANASANAT DALI

DİJİTAL İLLÜSTRASYON TEKNİĞİ İLE TIBBİ İLLÜSTRASYON SÜRECİ VE İNSAN APENDİKÜLER İSKELET KEMİKLERİ TIBBİ

İLLÜSTRASYON UYGULAMALARI

Serap YILMAZ

Yüksek Lisans Tezi

Danışman: Yrd. Doç. Murat ÇELİKER

ISPARTA, 2017

i

ÖNSÖZ

İlk çağlardan bu yana insan hayatında olan illüstrasyon, görsel iletişimin temel

araçlarından biridir. Günümüzde teknolojik ilerlemelerle birlikte sürekli değişen ve gelişen

illüstrasyon sanatının, farklı uygulama alanları ile disiplinlerarası iletişim sağladığı

görülmektedir.

Bilim ve sanatın ortak dilini oluşturan tıbbi illüstrasyon, tıp alanında görsel ve eğitsel

bir eksiliği tamamlamaktadır. Tıbbi illüstrasyonun tanımı ve uygulama süreci ile tıp ve sanat

disiplinlerinin birbirleri için gerekliliklerinin incelendiği çalışmada, tıbbi illüstrasyonun bilgi

aktarımına ve tıp eğitimine sağladığı katkıları anlatmak amaçlanmıştır.

Bu çalışmanın ortaya çıkış sürecinde, lisans ve yüksek lisans eğitimim boyunca

eğitimdeki özverili çabalarıyla daima örnek olduğu gibi çalışmamın her aşamasında da aynı

özveriyle destek veren danışmanım Yrd. Doç. Murat Çeliker’e, lisans eğitimim boyunca

sağladığı bilgi ve disiplin için sayın hocam Prof. Dr. Ali M. Bayraktaroğlu’na, çalışmamın

ortaya çıkmasında görüşleriyle destek olan değerli hocam Yrd. Doç. Ece Çalış Zeğerek’e,

sahip olduğu bilgi ve birikimleriyle tez sürecinde desteklerini esirgemeyen tıbbi illüstratör

sayın hocam Prof. Dr. Ahmet Sınav’a, tıbbi illüstrasyon alanında başarı elde etmenin yollarını

gösteren tıbbi illüstratör sayın Dr. Levent Efe’ye, her kararda yanımda olarak sağladığı

imkanlar için aileme ve kaynaklarından yararlandığım tüm araştırmacılara teşekkür ederim.

SERAP YILMAZ

Isparta, 2017

ii

ÖZET

DİJİTAL İLLÜSTRASYON TEKNİĞİ İLE TIBBİ İLLÜSTRASYON SÜRECİ VE

İNSAN APENDİKÜLER İSKELET KEMİKLERİ TIBBİ İLLÜSTRASYON

UYGULAMALARI

Serap YILMAZ

Süleyman Demirel Üniversitesi,

Güzel Sanatlar Enstitüsü Grafik Anasanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi

Yıl: 2017, Sayfa: 61

Danışman: Yrd. Doç. Murat ÇELİKER

Bilim, yayın ve reklam başta olmak üzere birçok alanda kullanılan illüstrasyon,

günümüz tıp biliminde bir gereklilik haline gelmiştir. Tıp eğitimi başta olmak üzere, bilimsel

çalışmalar ve toplumsal bilgilendirmelerde insan vücudunun daha net ve anlaşılır şekilde

görüntülenmesi tıbbi illüstrasyonlar ile mümkün olabilmektedir.

Görselleştirmenin tıp bilimi tarihi boyunca vazgeçilmez bir araç oluşu göz önüne

alınırsa, kaliteli bir tıp eğitiminin parçası -yeterli bilimsel düzeye sahip- tıbbi illüstrasyonlar

olmalıdır. Aynı şekilde, illüstrasyonun anlaşılır bir biçimde uygulanması da tıp bilgisinin

doğruluğunu yansıtması açısından son derece önemlidir. Bu yüzden, tıbbi illüstrasyonun etkili

bir aktarım sağlayabilmesi ancak yeterli tıp ve sanat bilgisi ile mümkün olabilmektedir.

Bu çalışmayla, tıbbi illüstrasyonun tarihsel gelişimini, tekniklerini ve tıp biliminde

illüstrasyonun gerekliliğini vurgulamak amaçlanmıştır. Tıbbi illüstrasyonun uygulama

aşaması için günümüzde en yaygın teknik olarak kullanılan dijital illüstrasyon tekniğine

başvurulmuştur. İnsan hareket sisteminde yer alan apendiküler iskelet kemiklerinin dijital

illüstrasyon tekniği ile oluşturulan uygulama örneklerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Tıbbi illüstrasyon, Hareket sistemi, Tıbbi illüstratör, Dijital

illüstrasyon, Tıp eğitimi.

iii

ABSTRACT

PROCESS OF MEDICAL ILLUSTRATION WITH DIGITAL PAINTING AND

MEDICAL ILLUSTRATION APPLICATIONS OF HUMAN APPENDICULAR

SKELETON BONES

Serap Yılmaz

Süleyman Demirel University,

Institute of Fine Arts, Graphic Department, MA Thesis

Year: 2017, Pages: 61

Supervisor: Asst. Prof. Murat ÇELİKER

The illustration, including science, publications and advertisements, has become a

necessity in today's medical science. Especially in medical education, medical studies and in

social information, it is possible to visualize the human body in a clear and understandable

way through medical illustrations.

Considering it is an indispensable tool visualization throughout the history of medical

science, is part of a quality education in medicine, should be sufficient scientific level with a

medical illustrations. Illustration implementation understandably, is extremely important in

terms of reflecting the accuracy of medical information. Therefore, medical illustration can

provide an effective transfer is only possible with sufficient knowledge of medicine and the

arts.

With this work, it is aimed to emphasize the historical development, techniques of the

medical illustration and necessity of illustration in medical science. Digital illustration

technique, which is the most common technique used today, has been applied for the

application phase of the medical illustration. Examples of applications created by the digital

illustration technique of the appendicular skeleton bones in the human motion system are

given.

Key Words: Medical illustration, Locomotor system, Medical illustrator, Digital

painting, Medical education.

iv

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

SUNUŞ .......................................................................................................................................i

ÖZET ........................................................................................................................................ii

ABSTRACT .............................................................................................................................iii

RESİMLER DİZİNİ ................................................................................................................v

GİRİŞ ........................................................................................................................................1

I. BÖLÜM

1. TIP BİLİMİNDE İLLÜSTRASYON ................................................................................ 3

1.1. Tıbbi İllüstrasyon Nedir? .............................................................................................. 4

1.2. Tıbbi İllüstrasyonun Tarihsel Gelişimi ......................................................................... 6

1.2.1. Tarih Öncesi ve İlk Çağda Tıbbi İllüstrasyon .......................................................7

1.2.2. Avrupa’da Tıbbi İllüstrasyon .............................................................................12

1.2.3. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıbbi İllüstrasyon ...................................................23

1.2.4. XXI. Yüzyılda Tıbbi İllüstrasyon .......................................................................27

1.3. Tıp Biliminde Tıbbi İllüstrasyonun Gerekliliği ..........................................................32

II. BÖLÜM

2. TIBBİ İLLÜSTRASYON UYGULAMA SÜRECİ VE TEKNİKLERİ .......................36

2.1. Araştırma ve Ön Hazırlık Süreci ................................................................................37

2.2. Geleneksel Teknikler ..................................................................................................39

2.3. Bilgisayar Destekli Teknikler .....................................................................................43

2.3.1. İnsan Apendiküler İskelet Kemikleri Tıbbi İllüstrasyon Uygulamaları ............49

III. BÖLÜM

3. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ...................................................................................54

KAYNAKÇA ..........................................................................................................................57

v

RESİMLER DİZİNİ Sayfa No

Resim 1. Frank H. Netter’e Ait Tıbbi İllüstrasyon Örneği ........................................................ 3

Resim 2. Retrobulber Anestezi Enjeksiyonu İllüstrasyonu, Dr. Levent Efe ….......................... 5

Resim 3. Kanun fi’t-Tıb’ın Avrupa’da Basılan Nüshası …....................................................... 6

Resim 4. Ramesseum Papyrus, James E. Quibell, M.Ö. 2000 ................................................. 8

Resim 5. Edwin Smith Cerrahi Papirüsü, M.Ö. 1600 .............................................................. 8

Resim 6. Ebers Papirüsü, M.Ö. 1600 ........................................................................................ 8

Resim 7. The Book Of The Dead, M.Ö. 1300 ........................................................................... 9

Resim 8. Plastik Burun Ameliyatı, Sushruta, M.Ö. 600 .......................................................... 10

Resim 9. Karşıdan Görünen Ayak Çizimi Örneği, M.Ö. 510–500 ......................................... 10

Resim 10. Kan Dolaşımı Şeması, Galenus .............................................................................. 11

Resim 11. Battle of Ten Nude Warriors, Antonio de Pollaiuolo, 1472 …............................... 12

Resim 12. Diseksiyonu Tanımlayan Ağaç Baskı Örneği, Mondino da Luzzi, 1478 ............... 13

Resim 13. Fasciculus Medicinae’ye Ait Bir Sayfa, 1491 ........................................................ 13

Resim 14. Leonardo da Vinci’ye Ait Tıbbi İllüstrasyon Eskizleri ......................................... 14

Resim 15. Vitruvian Man, Vitruvius Pollio, M.Ö. 20-30 ........................................................ 14

Resim 16. Vitruvian Man, Leonardo da Vinci, 1490 .............................................................. 14

Resim 17. De Humani Corporis Fabrica, Libri Septem, Andreas Vesalius, 1543 .................. 15

Resim 18. De dissectione partium corporis humani, Charles Estienne, 1545 ........................ 16

Resim 19. De re Anatomica, Mateo Realdo Colombo, 1559 .................................................. 16

Resim 20. Historia de la composicion del cuerpo humano, J. Valverde, 1560 ...................... 17

Resim 21. El Cerrahisi, Ambroise Pare, Les Ouvres, 1564 .................................................... 17

Resim 22. De Anatome Corporis Humani, Vidi Vidii Florentini, 1611 ................................. 18

Resim 23. De Motu Cordis, William Harvey, 1628 ................................................................18

Resim 24. Dr. Nicolaes Tulpius’un Anatomi Dersi, Rembrandt, 1632 ................................... 19

Resim 25. Cerebri Anatomy, Christopher Wren, 1664 ............................................................ 19

Resim 26. Anatomia Humani Corporis, Govert Bidloo, 1685 ................................................ 20

Resim 27. Tabulae Sceleti Musculorum Corporis Humani, Vandelaar ve Albinus, 1747 ..... 20

Resim 28. Practice of Midwifery, William Smellie, 1754 ...................................................... 21

Resim 29. Elin Kas Yapısı, C. Bernard ve C. Huette, 1848 .................................................... 21

Resim 30. Boyun Diyagramı, Henry Vandyke Carter, 1858 .................................................. 22

Resim 31. Brödel Çizgisini Tanımlayan Örnek İllüstrasyon, Smith ve Tanagho, 2012 ......... 22

Resim 32. Kemik İliği Biyopsisini Anlatan Tıbbi İllüstrasyon, Frank H. Netter .................... 23

Resim 33. Cerrahhiyyetü’l Haniyye, Sabuncuoğlu Şerefeddin, 1465 ..................................... 24

Resim 34. Ürogenital Sistem Şeması, Şemseddin-i İtaki ........................................................ 25

Resim 35. Miyârü’l-Etibbâ, Şanizade M. Ataullah ................................................................. 26

vi

Resim 36. Body World Sergisinden Bir Fotoğraf, İstanbul, 2010 ........................................... 27

Resim 37. Prostat Kanseri Gösteren Dijital İllüstrasyon, Body Scientific .............................. 28

Resim 38. Dış Kulağı Tanımlayan İllüstrasyon, Ahmet Sınav ............................................... 29

Resim 39. Robotik Timektomiyi Tanımlayan Ödüllü İllüstrasyon, Levent Efe .................... 29

Resim 40. Kadınlarda Kardiyovasküler Hastalıklar, Christy Krames ..................................... 30

Resim 41. Bir Sandviçin Olağanüstü Sindirim Yolculuğu Makalesi, Arthur Lidov, 1962 .....33

Resim 42. Plastik ve Rekonstrüktif Cerrahi Dergisi, Levent Efe, 2017 ................................. 33

Resim 43. Tıbbi İllüstrasyon Kaynak Kitabı, AMI ................................................................. 33

Resim 44. Sezaryen İşlemi İllüstrasyonu, Christy Krames .................................................... 34

Resim 45. Kardiyovasküler Sistem, CIBA, Frank H. Netter .................................................. 35

Resim 46. Rahimdeki Fetüsü Anlatan Bir Eskiz, Leonardo da Vinci ..................................... 38

Resim 47. Altamira Mağarasındaki Figür Çizimleri ................................................................39

Resim 48. Kol Yapısını Tanımlayan Kara Kalem Tekniği, Tasha Obrin, 2012 ...................... 40

Resim 49. Kemik Yapısını Tanımlayan Kuru Kalem Tekniği, Timothy H. Phelps ................ 40

Resim 50. Pelvisi Tanımlayan Pastel Kalem Tekniği, Medical-Artist ................................... 41

Resim 51. Omuriliği Tanımlayan Suluboya Tekniği, Frank H. Netter ................................... 41

Resim 52. Kafatasını Alttan Gösteren Guaj Boya Tekniği, Patrick Lynch, 2007 .................. 42

Resim 53. Akciğeri Tanımlayan Mürekkep Tekniği, Mesa Schumacher ................................42

Resim 54. Boyun Yapısını Tanımlayan Akrilik Boya Tekniği, Jane Lichorowic .................. 43

Resim 55. Grafik Tablet ve Kalem Teknolojisi ....................................................................... 44

Resim 56. Sanal Gerçeklik (VR) Teknolojisinde Anatomi İncelemesi ................................... 44

Resim 57. 3D Model Uygulaması, Biodigital, 2017 ................................................................ 45

Resim 58. 3D Yazıcıda Kalp Baskısı ....................................................................................... 46

Resim 59. Organların Piksel Görüntüleri ................................................................................. 46

Resim 60. Piksel Tabanlı Böbrek Kesiti İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2016 .......................... 47

Resim 61. İnsan Derisini Gösteren Vektör Tabanlı İllüstrasyon ............................................. 48

Resim 62. Kürek Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 .................................................. 49

Resim 63. Köprücük Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017............................................ 50

Resim 64. Kol Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 .................................................... 50

Resim 65. Ön Kol ve Dirsek Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 .............................. 50

Resim 66. El Kemikleri İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 .................................................. 51

Resim 67. Kalça Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 .................................................. 52

Resim 68. Uyluk Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 ................................................ 52

Resim 69. Diz Kapak Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 ......................................... 52

Resim 70. Baldır ve Kaval Kemiği İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 ................................. 53

Resim 71. Ayak Kemikleri İllüstrasyonu, Serap Yılmaz, 2017 ............................................... 53

1

GİRİŞ

Fransızcadan dilimize geçen ve Türkçe karşılığı “resimleme” olan

illüstrasyon, açıklamak, süslemek veya örneklendirmek amaçlı hedef kitleye

iletilmek istenen mesajı resimlendiren sanat dalı olarak tanımlanabilir. Grafik

tasarımın bir dalı olan illüstrasyonun amacı, hikaye, şiir ve makale gibi metin

bilgilerini görsel tasarım uygulamalarıyla açıklamak ya da ilintili oldukları konuları

görselleştirerek, kolayca algılanmasına yardımcı olmaktır (Gikow, 1991:10).

Bilim, teknoloji ve sanat alanlarındaki gelişmeler, yeni yaklaşımları ortaya

çıkarmaktadır. Bu yaklaşımları tek bir alanda düşünme ve değerlendirme dönemleri

geride kalmıştır. Günümüzde birbirinden farklı disiplinler etkileşim halindedir, bu da

bizi disiplinlerarası olarak adlandırılan bir sürece götürmektedir. Dolayısıyla tıp ve

illüstrasyon disiplinlerinin birlikte anılması disiplinlerarası bir süreci başlatmaktadır.

Bu bağlamda, tıbbi illüstrasyondan bahsederken tıp alanından soyutlayarak

açıklayabilmek mümkün değildir. Öte yandan tıp bilimi, insan vücuduyla

ilgilenmektedir, detaylı cerrahi teknikler ve radyolojik işlemler uygulamaktadır. Bu

uygulamaların görsel anlatımla desteklenmesi ve bilgilendirmeyi amaçlaması yayın

alanında önemli bir yer tutmaktadır. Örneğin, hedef kitleyi bilgilendirmek ve

bilinçlendirmek amacıyla yapılan infografikler ve ortaya çıkan yeni tıbbi teknikler

veya araçların tanıtımında tıbbi illüstrasyonlardan yararlanılmaktadır.

İllüstrasyon, yayın dünyasında; öğretici, bilimsel, teknik ve mesleki

illüstrasyonlarda; ayrıntıları vurgulayarak güçlü bir anlatım aracı olarak yer

almaktadır (Özdemir vd., 2003:248). Dolayısıyla, tıp eğitiminde de insan vücudunun

görüntülenmesinde kullanılan illüstrasyonların öğretici ve kalıcı bir anlatım sağladığı

söylenebilir. Büyükmumcu vd. (2013:72), “bir öğrenme etkinliği ne kadar çok duyu

organına hitap ederse o kadar kalıcı bir öğrenme sağlanır ve unutma geç olur”

ifadesiyle kalıcı öğrenme ve duyu organlarının arasındaki ilişkiyi vurgulamıştır.

Akman vd., (2009:1)’e göre, sanatın tıp eğitiminde iki farklı işlevi vardır; “hastaların

görsel bulgularını daha iyi tanımlama veya belirsizlikle baş etme becerisinin

geliştirilmesi gibi enstrümantal (araçsal) işlevler ve kişisel gelişim, biyomedikal

perspektifin ötesinde düşünme ve kendini ifade etme biçimlerinin geliştirilmesi gibi

2

enstrümantal olmayan (araçsız) işlevler” olduğunu belirterek tıp eğitiminde sanatın

yerini vurgulamıştır.

Tıbbi illüstrasyonun gelişimi tıp alanındaki bilimsel yeniliklere paralel bir

şekilde süregelmiştir. Öyle ki, tıp biliminde öğrenme alanlarının sürekli genişlediği

ve yeni uzmanlık alanlarının oluştuğu görülmektedir. Bu hızlı gelişme, görsel

kaynakların da aynı paralelde geliştirilmesi gerektiğini göstermektedir (Sınav,

2008b:55). Günümüzde tıbbi illüstrasyon, teknolojinin sağladığı imkânlarla daha

etkili ifade araçlarına kavuşmuştur (Seylan, 2016:85). Bu illüstrasyonların

oluşturulmasında, sanatçının gerekli araştırma ve ön hazırlık sürecinden geçerek

konuyu tam olarak özümsemesi ve dijital veya geleneksel tekniklerden yaralanarak

konuyu en anlaşılır ve etkin şekilde ifade etmesi büyük önem taşımaktadır (Özdemir

vd., 2003:248). Öyle ki, sanatçının yaptığı iki veya üç boyutlu ya da hareketli dijital

illüstrasyonlar gerçek bilgileri ortaya koyması açısından oldukça eğitici olmaktadır

(Akar, 2015:355).

Konu ve problem ilişkisi bağlamında, tıp biliminde bir gereklilik haline gelen

illüstrasyonun, kullanım alanlarının -özellikle dijital çağla birlikte- daha da geniş

alanlara hitap etmesi gerektiği ve tıbbi illüstrasyonun oluşum sürecinde nitelikli

eserlerin ortaya koyulabilmesinin tıp ve sanat alanlarında yetkinlik gerektirdiği gibi

sorunlar ele alınacaktır. Tıbbi illüstrasyonun tanımı ve uygulama süreci ile tıp ve

sanat disiplinlerinin birbirleri için gerekliliklerini inceleyen bu çalışma, tıbbi

illüstrasyonun tıp biliminde önemli gelişmeler sağlayabileceğini anlatmak amacıyla

yapılmıştır.

Tıp bilimi ve illüstrasyon sanatının birbirleri için gerekliliklerinden ve tıbbi

illüstrasyonun gelişim sürecinden uygulama örnekleriyle bahsedilecektir. Ayrıca, tıp

alanında sanatın varlığının eğitim ve birçok alanda olumlu gelişmeler sağlayacağı

varsayılmıştır. Literatür taramaları, Süleyman Demirel Üniversitesi Kütüphanesi,

Pamukkale Üniversitesi Kütüphanesi, süreli yayınlar ve internet ortamındaki bilimsel

kaynaklardan yapılmıştır.

3

I.BÖLÜM

1. TIP BİLİMİNDE İLLÜSTRASYON

İnsanoğlu imgeyi, görme ile ilişkilendirerek ve bir anlam vererek

tanımlamaktadır. Bu tanımlama, insanlararası iletişim dilini oluştururken, görsel ve

işitsel duyuların önemini de anlatmaktadır. Resmin iletişim dili olarak, tarih

kaynaklarında yazıdan daha önce var olduğunu görmekteyiz. Buna ek olarak, sanatın

alegorik, tarihsel ve bilimsel birçok konuyu görselleştirdiği bilinmektedir (Seylan,

2016:86).

Bilim alanında görsel materyal kullanımı, öğrenmenin hızı ve kalıcılığı

konusunda etkilidir. Sayfalarca yazı ile anlatılan olgu, tek bir resimle daha kolay

ifade edilebilmektedir (Küçük, 2009:43). Seylan (2016:89)’a göre illüstrasyon,

anlamlandırma sürecinde dil farklılıklarından ve teknik terminolojiden kaynaklanan

problemlerin de kolaylıkla aşılmasına yardımcı olmaktadır. Amerikalı tıp ressamı

Frank H. Netter bir makalesinde “insanlar bir konuyu anlamışlarsa onu kafalarında

üç boyutlu olarak hayal edebiliyorlar demektir” ifadesini kullanmıştır (Sınav,

2008b:54). Öte yandan Burdett (2001:70)’e göre, zihinde bir resim oluşturmadan

bilginin hafızada kalıcılığının uzun ömürlü olmayacağı otoritelerin hemfikir olduğu

bir düşünce olarak kabul edilmektedir. Konunun anlaşılırlığı ile hayali resim

oluşturma arasındaki bu güçlü bağ, insanın öğrenmesinde ne kadar çok görsel

duyuya hitap edilirse o kadar çabuk ve kalıcı öğrenme sağlanacağının bir kanıtı

olarak kabul edilebilir.

Resim 1.: Frank H. Netter’e Ait Tıbbi İllüstrasyon Örneği

4

Kalıcı öğrenmenin görsel hafızayla ilişkisi olduğunu eğitimde sıklıkla

görebiliriz. Bedene dair öğrenilen yeni bilgi ve kullanılan tedavi yöntemi görsel

kaynak oluşturularak eğitimde kullanılmıştır. Günümüzde öğrenilen birçok tıbbi

bilgi, bu kaynaklar sayesinde gelişim göstermektedir. Bu yüzden ameliyat

tekniklerinin, protezlerin, dokuların, hatta hastalıkların oluşum sürecinin illüstrasyon,

animasyon veya video yoluyla anlatılma ihtiyacı ve zorunluluğu her zaman devam

edecektir (Akar, 2015:368).

1.1. Tıbbi İllüstrasyon Nedir?

Görselliğin önemine bağlı olarak, herhangi bir konuyu anlamaya, özellikle

anlatmaya çalışırken konu ile ilgili resim veya şema çizmenin insanın doğal

içgüdülerinden meydana gelen bir faaliyet olduğu söylenebilir (Netter, 1967:166). Bu

faaliyetlerin kısa tanımı olarak bilinen illüstrasyon, metinlerin, fikirlerin

betimlenmesi amacıyla uygulanan en yaygın resimleme türüdür (Becer, 1990:210).

Fleisman’a göre, “... yazılı bir metine eşlik eden ve onu tamamlayan bir çizimin

üretim sürecidir.” (2004:3). Saçan (1998:1)’a göre ise, ilintili olduğu metni

tanımlayıp, değişik anlam ve boyutlarda yeniden algılanmasına yardımcı olmaktadır.

İllüstrasyon bir sanat dalı, tıbbi illüstrasyon ise bilimsel bilginin aktarılmasını

sağlayan bu sanatın bir alt dalıdır (Yıldırım, [22.09.2016]). Tıbbi illüstrasyon,

bilimin ve illüstrasyon sanatının birleşerek tıp biliminde uygulama alanı bulmasıdır

(Özdemir vd., 2003:249). Tıbbi İllüstratörler Derneği (AMI)’nin tanımıyla tıbbi

illüstrasyon, tıbbi veya biyolojik bilgileri taşıyan, maddi veya sanal bir ortamda ifade

edilen, sanat becerilerinin sonucunda oluşan bir görsel ifadedir (Seylan, 2016:89).

Sanatsal becerinin yanı sıra tıbbi bilginin de önemli oluşundandır ki, resmedilen

konunun eksiksiz anlatılabilmesi ancak o konu hakkında elde edilen detaylı bilgiyle

mümkün olmaktadır. Öyleyse tıbbi illüstrasyon, tıp bilimindeki bilgilerin ve

metinlerin yorumlanması ve resimlendirilmesi olarak tanımlanabilir.

Tıbbi illüstrasyonun amacı, karmaşık metinleri veya görüntüleri en anlaşılır

biçimde aktarmayı mümkün hale getirmektir. Öyle ki, illüstrasyonun anlaşılır bir

biçimde uygulanması tıp bilgisinin doğruluğunu yansıtması açısından son derece

önemlidir. Örneğin; Kitabü’l Haşhayiş ile Acâibü’l Mahlûkât ve Garâibü’l-Mevcûdât

5

gibi eserler yüzyıllar boyunca doğaya bakılmadan tekrar kopya edilerek

çoğaltılmıştır. Bu çoğaltma sırasında sanatçının atladığı bazı ayrıntılar ya da yaptığı

bazı değişiklikler kopyaların asıl örnekten farklılaşmasına neden olmuştur.

Kopyalamalar sonucunda giderek deforme olan bazı tasvirler doğal halinden

uzaklaşmıştır. Böylece, doğru olan bilgi bir sonraki nesillere olarak yanlış

aktarılmıştır (Sarı, 2008:24). Öyleyse, bir illüstrasyonun doğruluğu, metinde

anlatılanlara veya örnek alınan görsel kaynağa uygun olmasına bağlıdır. Bu yüzden,

tıbbi illüstrasyonun anlaşılır bir aktarım sağlayabilmesi ancak iyi bir gözlem sonucu

yeterli tıp ve sanat bilgisi ile mümkün olabilir.

Tıbbi illüstrasyonlar, eğitimle ilgili konular başta olmak üzere tüm tıp

branşlarında etkin olarak kullanılmaktadır. Tıp ve sağlıkla ilgili konularda canlıların

anatomik yapılarını, prosedürleri ve patolojik durumları gereksiz ya da dikkat dağıtan

unsurlardan uzaklaşarak açıkça anlatmaktadır (Özdemir vd., 2003:249). Öyle ki, tıbbi

içerikli bir kaynağın içinde konuyu destekleyici görsellerin olması, konuya verilen

önemi ve konunun hedef kitle tarafından kolay anlaşılır olmasını sağlamaktadır.

Örneğin, bir ameliyatın canlı video görüntüleri ile illüstrasyon uygulamaları

karşılaştırıldığında tıbbi illüstrasyonun anlatım yalınlığı fark edilmektedir (Sınav,

1994:127). Bunun yanında, illüstrasyonların anlaşılır bir biçimde uygulanması,

anatomik doğruluk, karmaşık içeriğin çeşitli izleyicilerin ilgisini ve anlayışını

geliştirmek için profesyonel, unutulmaz ve estetik olarak iki boyutlu ve üç boyutlu

görsellere dönüştürülebilmesi son derece önemlidir. Dolayısıyla tıbbi illüstrasyonlar

yaratmak için çeşitli yazılım paketleri ve dijital araçlar kullanmada uzmanlık

kazanmak kaçınılmazdır.

Resim 2.: Retrobulber Anestezi Enjeksiyonu İllüstrasyonu, Dr. Levent Efe

6

1.2. Tıbbi İllüstrasyonun Tarihsel Gelişimi

Yaşamın içinde sürekli var olan sanat, toplumlara yön vermiştir. Tarihsel

gelişimlerin gelecek nesillere aktarılması mağara duvarlarındaki figürler, kil

tabletler, el yazmaları, papirüsler ve gravürler sayesinde olmuştur. Bu yüzden, tıbbi

illüstrasyonun tarihi, resmin yeryüzünde ortaya çıktığı zamanlara dayanmaktadır. Öte

yandan tıp bilimi, tarih boyunca görselliğin vazgeçilmez olduğu bir alan olmuş ve

yazılı kaynaklarda tıbbi bilgiler daima resimlenerek açıklanmıştır. Öyle ki, yazının

keşfinden sonra bilginin kayıt altına alınması ve faydalanılması için yazılı kaynaklar

oluşturulmuştur. Doktor ve sanatçının ortak çalışmalarıyla insan bedeninin bölümleri

resmedilmiştir. Tedavi için çeşitli tekniklerin denendiği Mısır, Yunan, Hint, Çin ve

Mezopotamya uygarlıklarında, tıp dünyasını etkileyen hekimler önemli eserler ortaya

çıkarmıştır. Dinsel baskılar sebebiyle bedenin kesilerek incelenmesinin yasaklandığı

bir dönemde, hayvanlar üzerinde yapılan diseksiyonlar1, yüzyıllar boyunca yanlış

anatomi bilgisi edinilmesine sebep olmuştur (Akar, 2015:17).

Yüzyıllar boyunca devam eden incelemeler önemli gelişmeleri de beraberinde

getirmiştir. Örneğin, bedenin kutsallığına sadık kalınması sonucu, tıp bilgisi eski

metinlerin çevirileri yapılarak araştırılmıştır. İslam dünyasında “Şeyhü’r-reis”,

Batı’da ise “Avicennae” olarak tanınan İbn Sina (980-1037), devrinin bilim dallarına

200’den fazla eser vermiştir. Zamanın en büyük tıbbi eseri olan “Kanun fi’t-Tıb”,

Batı dünyasında “Tıbbın İncil’i” olarak tanımlanmaktadır (Bayat, 2010:224).

Resim 3.: Kanun fi’t-Tıb’ın Avrupa’da Basılan Nüshası

1 Seçici fonksiyonların ve bileşenlerin ilişkilerinin gözlemlenmesi için sökme ve içyapının belirlenmesi amacıyla yapılan yardımcı bir işlemdir.

7

16. ve 17. yüzyıllarda bu incelemeler tüm Avrupa tıp eğitiminde kullanılmaya

başlanmıştır. İnsan vücudunun içyapısını öğrenmek için mücadele eden anatomistler,

en büyük desteği sanatçılardan almıştır. İnsan bedenini tasvir eden ünlü ressam ve

heykeltıraşlar, kadavra diseksiyonlarına katılarak yüzeysel şekillerin altındaki

yapıları inceleme fırsatı bulmuştur. Gözlemler sonucu ortaya çıkan sanatsal değerleri

yüksek illüstrasyonlar, anatomistlerin hazırladıkları kitaplarda kullanılmıştır. Akılcı

düşünceyi temsil eden bilim ile estetik duyguları yansıtan sanat arasındaki uyum

gerçekleşmiştir (Yılmaz ve Mesut, 2008:77-78). Bu işbirliği sayesinde anatomi ve

görsel sanatların en önemli oluşumu olan tıbbi illüstrasyon ortaya çıkmıştır.

1.2.1. Tarih Öncesi ve İlk Çağda Tıbbi İllüstrasyon

Hastalık kavramının ne olduğu konusunda henüz bir bilgisi olmadığı

zamanlarda ilk insanlar, bu durumu kavrayana kadar belli bir süre geçirmiştir.

Hastalık nedenlerini bulmaya çalışan insanoğlu, doğa, güneş, ay, deniz, gök

gürültüsü ve şimşeğin hareketlerinden tedavi edici doğa güçlerini ortaya çıkarmaya

çalışmıştır (Aydın, 2006:6). Sebeplerini bilmediği hastalıklar ve olaylar karşısında,

yöntemler geliştirerek korunma yolları aramıştır.

İnsan topluluklarının zamanla yerleşik hayata geçmesiyle, tıbbi bilgi ve

uygulama kendini daha belirgin bir şekilde göstermiştir. Yazının bulunmasıyla

edinilen bilgiler, tecrübeler, efsane ve ritüeller kayıt altına alınmaya başlanmıştır.

Mezopotamya, Sümer, Akad, Babil, Mısır, Çin, Yunan, Roma ve İskenderiye

uygarlıkları, tıbbi bilgilerini ve uygulamalarını, el yazmalarına, papirüslere, kil

tabletlere, gravürlere aktarmışlardır (Akar, 2015:18).

Eski Mısır’da papirüs üzerine çizilmiş tıbbi uygulamalar ilk tıbbi illüstrasyon

örnekleri olarak kabul edilmektedir (Sınav, 2008b:53). Kağıt üzerinde metni

destekleyici veya bir olaydaki anı vurgulayıcı görsel materyallerin M.Ö. 2000’li

yıllara kadar uzandığını görmekteyiz. İngiliz Mısır bilimci James E. Quibell

tarafından bulunan “Ramesseum Papyrus” resmedilmiş ve bilinen en eski papirüs

rulodur (Diringer, [06.06.2017]).

8

Resim 4.: Ramesseum Papyrus, James E. Quibell, M.Ö. 2000

Edwin Smith Cerrahi Papirüsü (M.Ö. 1600), bilinen tıbbi papirüsler içinde en

bilimsel olanıdır. Travmatik yaralanmaların tedavileri sistemli bir şekilde

sınıflandırılmıştır. Baş, boyun, göğüs ve omurga travmaları aktarılmıştır (Bayat,

2010:64).

Resim 5.: Edwin Smith Cerrahi Papirüsü, M.Ö. 1600

Öte yandan, Ebers Papirüsü (M.Ö. 1500), 700 büyü formülünün yanında,

timsah ısırığından, ayak tırnağı ağrısına kadar 250 civarında hastalık ve 875 tedavi

reçetelerini içermektedir. Özellikle dolaşım sistemi, kalp ve kan dolaşımı hakkındaki

bilgiler doğru kabul edilmiştir (Akar, 2015:19). Ayrıca bilinen diğer papirüsler ise

şunlardır; Hearts Papirüsü (M.Ö. 1500), Kahun Papirüsü, Karlsberg Papirüsü.

Resim 6.: Ebers Papirüsü, M.Ö. 1600

9

Eski Mısır Uygarlığı’nda, resim özelliği taşıyan ve tamamen dekoratif düzene

sahip “Hiyeroglif” adı verilen yazılara rastlanmaktadır. Okunma özelliğinin yanı sıra

mezar ve abideleri süslemek amacıyla kullanılmıştır. “The Book of The Dead (Ölüler

Kitabı)” mısır dönemi el yazmalarına verilecek en önemli örneklerdendir (Küçük,

2009:9). Öte yandan eski Mısır hiyerogliflerinde gösterilen kalbin inek kalbi,

gırtlağın sığırın nefes borusu ve kafası şeklinde, rahmin bir kadınınkinden farklı bir

biçimde çift boynuzlu görünümde tasvir edilmiş olmaları nedeniyle, anatominin

hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalardan öğrenildiği anlaşılmaktadır (Lewis,

1998:64).

Resim 7.: The Book of The Dead, M.Ö. 1300

Zamanla daha kullanışlı ve işlevsel olan yazı malzemesi papirüs, yerini

kağıda bırakmıştır. Öyle ki, insanlara tıbbi konuların aktarılması kitaplarla

gerçekleştirilmiştir. Amacın daha iyi aktarılabilmesi için yazının yanında konuyu

anlatan illüstrasyonlara sıkça yer verilmiştir (Küçük, 2009:14).

Hint uygarlığında, hastalıkların tedavisi dini ritüellerle yapılmasına rağmen,

cerrahi bir sanat olarak görülmüştür. Antik Hindu cerrah Sushruta Samhita’nın

“Sushruta Samhita” isimli kitabında cerrahi teknikler, göz ve plastik

ameliyatlarından bahsedilmiştir. Örneğin, günümüzde estetik burun ameliyatlarının

öncülüğü olan rinoplasti operasyonu gerçekleştirilmiştir (M.Ö. 600). Burnu kesilen

zina suçlularına plastik burun ameliyatı uygulanmıştır. Alından ya da yanaktan deri

alınarak ve iki kamış parçası yardımıyla yeni bir burun yapma yöntemi kullanılmıştır

(Akar, 2015:19).

10

Resim 8.: Plastik Burun Ameliyatı, Sushruta, M.Ö. 600

Mısır resimleme tekniğinin etkisinde kalan Eski Yunan’da, zamanla

gözlemleme ön plana çıkarak dönemin kendi tarzı oluşturulmuştur. Sanatçılar tarihte

ilk kez, karşıdan görünen bir ayağın resmini çizdiklerinde, sanat tarihinde muazzam

bir dönüşüm yaşanmıştır (Gombrich, 1995:81).

Resim 9.: Karşıdan Görünen Ayak Çizimi Örneği, M.Ö. 510–500

Anatomi, M.Ö. 500 yıllarında tıp biliminin ayrılmış bir kolu olarak

tanınmıştır. İlk gelişmeler Hipokrat (M.Ö. 460-370) ve Aristoteles (M.Ö. 384-322)

tarafından gerçekleştirilmiştir. Aristoteles, anatomik illüstrasyonları bilimsel

çalışmalara dayandıran tarihteki ilk kişi olarak bilinmektedir (Tsafrir ve Ohry,

2001:100). Yunan tıbbının büyük hekimi Hipokrat, gözlemi dahil ederek tıbbı

mitolojik anlayıştan kurtarmıştır. Öyle ki, onun tıbbi anlayışı zaman içinde

geliştirilerek bugünkü modern tıbbı ortaya çıkarmış, geçmişin ampirik hekimliği

değerini kaybetmiştir. (Bayat, 2010:34).

11

Roma döneminde, Galenus (M.Ö. 129-200), tıbba en önemli katkılarını

anatomi ve fizyoloji alanlarında sağlamıştır. Kadavra üzerine çalışmalar ilk kez

Galenus tarafından yapılmıştır (Küçük, 2009:55). Hippokrates’in “Humoral Patoloji”

ve Erasistratos’un “Pneuma (ruh)” teorilerini sentezleyip kendi teorisini ortaya

koyma biçimini Bayat (2010), şöyle açıklamaktadır:

Temel organların (kalp, beyin, karaciğer) sağlığından özel bir

pneuma’nın (nefes, ruh) sorumlu olduğunu; kandan arınmış

sinirlerdeki pneuma’nın vücudun hareketini ve fonksiyonlarını

düzenlediğini; vücudun, kalpteki hayati ruh, beyindeki hayvani ruh,

karaciğerdeki doğal ruh ve dört humor (kan, balgam, safra, kara

safra) ile yönetildiğini savunmuştur (Bayat, 2010:141).

Resim 10.: Kan Dolaşımı Şeması, Galenus

Dönemin bir diğer önemli tıp yazarı Aulus Cornelius Celsus (M.Ö. 25-

50)’un, tıp klasikleri arasında yer alan eseri “De Medicina (Tıp Üzerine)” üç

bölümden oluşmuştur. Eserde cerrahi tedavi yöntemi olarak akıl ve kalp

hastalıklarının tanısını ve atardamar kanamalarının durdurulması için damarın

bağlanmasını açıklayan ilk kaynak olmuştur (Akar, 2015:20). Öte yandan, M.Ö. 1.

yüzyıldan günümüze ulaşan Roma duvar resimlerinde Herophilos’un tıbbi

uygulamaları betimleme olarak yer almaktadır (Üster, 2002:8).

12

1.2.2. Avrupa’da Tıbbi İllüstrasyon

Avrupa’da hızla gelişen bilimsel icatlar, yeni yerlerin keşifleri, ticaret

yollarının artması ve özellikle matbaanın icadıyla, bilginin hızla ve ucuz olarak

paylaşılması Rönesans’a geçiş dönemini hızlandırmıştır. Böylece 14. yüzyılda,

Aristo ve Galen’in tanımladığı bilgilerde eksik kısımların tespit edilmesiyle tıp

alanında Rönesans başlamıştır (Akar, 2015:361).

Rönesans’la birlikte tıp adamları, felsefi tartışmaları bırakıp ampirik

metodunu bilimsel bilgi üretim metoduna dönüştürmeye çalışmışlardır. Bu dönemde

akılcı, araştırmacı, bilim ve felsefi düşünce daha ön plana çıkmıştır. Gerçekleşen

gelişme sadece tıp alanında değil özellikle başta sanat olmak üzere toplumu

ilgilendiren her alanda kendini göstermiştir (Küçük, 2009:61). Sanatsal çalışmalar,

bilginin etkili anlatımı için oldukça gereklidir. Bu çalışmalar için seçilen yöntemler,

çağın getirdiği olanaklarla iyi resmi elde etmeye yöneliktir. Öyle ki, sanatçı

resmettiği figür resminin doğru ve etkileyiciliğini, doğru anatomi bilgisiyle eş

tutmaktadır (Akar, 2015:20). Rönesans devrinde birçok hekim ve sanatçı, modern tıp

alanında önemli çalışmalar yapmış, fakat devrim olarak nitelendirilebilecek

çalışmalarından dolayı bazı isimler ön plana çıkmıştır.

15. yüzyıldaki ilerlemelerin bir ölçüsü olan Antonio del Pollaiuolo (1433-

1498)'nun "Battle of Ten Nude Warriors (On Çıplak Savaşçının Savaşı)" isimli

eserinde muazzam gravürler görülmektedir. Koyu ve açık değerleriyle Roma

kabartması olduğu düşünülen bir manzara karşısında modellenen bu figürler,

yüzyıllarca sürecek bir anatomik gösterim söylemi oluşturmuştur (Rifkin vd.,

2013:8).

Resim 11.: Battle of Ten Nude Warriors, Antonio de Pollaiuolo, 1472

13

Anatomik şekiller 13. yüzyıldan itibaren, bir tahta parçası üzerine çizilerek ve

mürekkeplenerek kağıda basılmıştır. Bilgiye daha fazla ihtiyaç duyulduğu bu

dönemde tıp ve felsefe eğitimi veren Mondino da Luzzi (1270-1326), 1316 yılında

biten ve ilk kez Padova’da 1478’de yayınlanan “Anathomia” adında ilk anatomi

kitabına imzasını atmıştır. Mondino güncel anatomik yaklaşımları bir çalışma haline

getirerek ve anatomiyi insan kadavrası üzerinden öğreterek tıp tarihine büyük

katkılarda bulunmuştur (Lewis, 1998:56).

Resim 12.: Diseksiyonu Tanımlayan Ağaç Baskı Örneği,

Mondino da Luzzi, 1478

Birbirinden oldukça farklı ve bağımsız altı tıbbi tezden oluşan “Fasciculus

Medicinae (tıbbi fasikül)” ilk resimli tıbbi eser olarak dikkat çekmektedir. İçindeki el

yazmalarından sadece birinin sahibi olan Johannes de Kethamın bu eseri iki el

yazmasıyla ilk kez 1491 yılında basılmıştır (Yiğitler, 2003:109).

Resim 13.: Fasciculus Medicinae’ye Ait Bir Sayfa, 1491

14

Hem sanat hem de tıp alanında başarılarıyla bu dönemde en önemli

isimlerden biri olan Leonardo da Vinci (1452-1519)’nin, insanları ve nesneleri titiz

biçimde gözleyip resimlemesi, toplumun rasyonelliğe güvenmesini sağlamıştır

(Bayat, 2010:168). Bilimsel araştırmalarıyla sanatı birleştirerek, araştırmanın ve

merak etmenin önemini vurgulamıştır (Akar, 2015:7). Ayrıca 30’dan fazla kadavra

üzerinde çalışan Leonardo, oluşturduğu illüstrasyonlarla tıbbi özelliklerinden çok

sanatsal özellikleriyle değerlendirilmektedir (Loechel, 1960:169).

Resim 14.: Leonardo da Vinci’ye Ait Tıbbi İllüstrasyon Eskizleri

Leonardo, 1506-1513 yılları arasında, ikinci Milano döneminde Pavia’lı

anatomist Marcantonio della Torre ile birlikte genel bir anatomi kitabı hazırlamıştır.

Daha önce Roman mimar Marcus Vitruvius Pollio (M.Ö. 75-15)’un tanımladığı

Vitruvian Man’in yorumlanan halini de içinde bulunduran “Anatomi Notları”,

önemli eskizler içermektedir. 12 cilt ve 750 adet olağanüstü çizimden oluşan ve hiç

yayınlanmayan 20 yıllık çalışmalarını sadece çağdaşları görebilmiştir (Seylan,

2016:87).

Resim 15.: Vitruvian Man, Resim 16.: Vitruvian Man,

Vitruvius Pollio, MÖ. 20-30 Leonardo da Vinci, 1490

15

Rönesans’ta dini etkiden arınmış tıbbın ilk adımını, Andreas Vesalius

olağanüstü anatomi çalışmalarıyla atmıştır. 1538’de Padua Üniversitesi’nde anatomi

profesörü olan Andreas Vesalius (1514-1564), Galenus’un bilgilerine göre

hazırladığı ilk anatomi kitabı “Tabulae Anatomicae Sex (Altı Anatomi Levhası)”nı

yayınlamıştır. Ancak, bir süre sonra Galenus’un verdiği anatomi bilgilerinin

hayvanlara ait olduğunu tespit ederek, kendi gözlemlerine göre yeni bir anatomi

kitabı yazmaya karar vermiştir (Bayat, 2010:169). Daha sonra Vesalius, ham

eskizlerle kendi diseksiyonunu çizmiştir. Vesalius 1543’te, o zamana dek yazılmış

en büyük bilim kitaplarından biri olan ve 300’den fazla çizim içeren 663 sayfalık

“De Humani Corporis Fabrica, Libri Septem (İnsan Vücudunun Yapısı Üzerine Yedi

Kitap)” isimli kitabını yayınlamıştır. Bu kitap, anatominin bilim ve sanatta daha

önceki tüm çabalarını tamamen geçersiz kılmış ve tıp literatürü tarihinde büyük yer

tutmuştur (Rifkin vd., 2013:14). Flaman sanatçı Jan Stefan van Kalkar’ın yardımıyla

çizilen Vesalius’un baskılarında, öğrencilerin diseksiyon sürecinde gördükleri şeyin

hafızalarında canlandırdıkları şekil ile bağdaştırmaları amaçlanmıştır. Vesalius, insan

anatomisini Galenus’un yanlış bilgilerinden kurtarıp diseksiyon masalarına götüren

ve böylece modern tıbbın temeline ilk taşı koyan kişi olarak tanınmıştır (Bayat,

2010:175).

Resim 17.: De Humani Corporis Fabrica, Libri Septem,

Andreas Vesalius, 1543

16

Charles Estienne (1504-1564)’nin birtakım önemli tıbbi keşifleri içeren “De

dissectione partium corporis humani (İnsan bedeninin diseksiyonu)” kitabı

1530’larda yazılmıştır. Ancak Vesalius’un eserinden iki yıl sonrasına kadar

yayınlanmadığı için bu eserin gölgesinde kalmıştır (Rifkin vd., 2013:16).

Resim 18.: De dissectione partium corporis humani,

Charles Estienne, 1545

Öte yandan, Vesalius’un öğrencisi olan Mateo Realdo Colombo (1516-

1559)’nun ölümünden sonra yayınlanan “De re Anatomica” kitabının çizimlerini de

Michelangelo Buonarroti (1475-1564) yapmıştır. Vesalius’un “De Humani Corporis

Fabrica” adlı eserinden sonra İtalya’da yayınlanan ikinci önemli yapıttır (Eknoyan,

1997:8).

Resim 19.: De re Anatomica, Mateo Realdo Colombo, 1559

17

Vesalius’un diğer bir takipçisi olan Juan Valverde de Amusco (1525-

1588)’nun, “Historia de la composicion del cuerpo humano (İnsan Vücudunun

Tarihçesi)” kas ve omurga üzerine çalışmalar içermektedir (Rifkin vd., 2013:27).

Resim 20.: Historia de la composicion del cuerpo humano,

J. Valverde, 1560

Modern cerrahide önemli bir yere sahip olan Ambrose Paré (1510-1590), tıp

eğitimini usta berber-cerrah olarak tamamlamıştır. Savaş cerrahı olarak görev

yapması sayesinde kesilen el ve ayakların yerine ortez ve protezleri tasarlamıştır.

Göz protezleri, cerrahi aletler ve doğum forsepslerini tanımladığı tüm eserlerini Les

Oeuvres’de toplamıştır (Akar, 2015:10).

Resim 21.: El Cerrahisi, Ambroise Pare, Les Oeuvres, 1564

18

Vidis Vidius ise, “canalis pterygoideus (kafatası kanalı)” ve bu kanaldan

geçen sinir, arter ve ven’i göstererek anatomi tarihine geçmiştir. Daha sonra 1611’de,

insan anatomisini kapsamlı bir şekilde anlatan “De Anatome corporis humani”

kitabını yazmıştır (Yılmaz ve Mesut, 2008:81).

Resim 22.: De Anatome Corporis Humani, Vidi Vidii Florentini, 1611

İngiliz doktor William Harvey (1578-1657), insan vücudundaki kanın akışını

incelemiştir. O zamana dek insanların çoğu, yiyecekler vücut tarafından yakıt olarak

kullanıldığında karaciğer tarafından kana dönüştürüldüğüne inanmaktaydı. Harvey,

“Exercitatio de Motu Cordis Sanguinis” eseriyle tüm vücutta dolaşan kanın kalpte

nasıl pompalandığını ve devridaim yaptığını açıklamıştır. Böylece, kalp ve kan

damarlarındaki tüm modern araştırmaların temelini oluşturmuştur (Ülman, 2009:62).

Resim 23.: De Motu Cordis, William Harvey, 1628

19

17. yüzyılda anatomik araştırmaların merkezi Kuzey Avrupa ülkelerine

kaymıştır. Hollandalı ressam Harmenszoon van Rijn Rembrandt (1606-1669),

anatomist Dr. Nicolaes Tulpius (1593-1674)’un diseksiyon çalışmalarından

etkilenmiştir. Hekimler, tüccarlar ve halktan oluşan izleyicilerin dahil olduğu

cerrahlar locasında yapılan incelemeden ilham alan sanatçı 1632 yılında dünyaca

ünlü “Anatomi Dersi” tablosunu tamamlamıştır. Renklerin ve açık – koyu kontrastın

emsalsiz örneği sayılan bu kompozisyon, konusu itibariyle de sanat ile tıp biliminin

birlikteliğini en iyi şekilde göstermiştir (Yılmaz ve Mesut, 2008:82).

Resim 24.: Dr. Nicolaes Tulpius’un Anatomi Dersi, Rembrandt, 1632

İngiliz hekim Thomas Willis (1621-1675), beyine aşağıdan yaklaşarak

kafatasından ayrı incelediği araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmaları içeren, “Cerebri

Anatomy (Beyin Anatomisi)” ve “The Anatomy of the Brain and Nerves (Beyin ve

Sinirlerin Anatomisi)” isimli kitapların çizimlerini ise çalışma arkadaşı Christopher

Wren (1632-1723) yapmıştır (Üstün, 2004:273-274).

Resim 25.: Cerebri Anatomy, Christopher Wren, 1664

20

Govert Bidloo (1649-1713)’nun resmettiği “Anatomia Humani Corporis” adlı

kitabın illüstrasyonları metal baskı kitaplarına verilebilecek örneklerden birisi

olmuştur. Bu baskı tekniğinin en belirgin özelliğinin ayrıntıyı daha iyi yansıtması

olduğu söylenebilir (Küçük, 2009:90).

Resim 26.: Anatomia Humani Corporis, Govert Bidloo, 1685

Öte yandan, Flaman sanatçı Jan Vandelaar (1690-1759) ve Bernard Siegfried

Albinus (1697-1770)’un başarılı işbirliği ile 1747 yılında “Tabulae sceleti

musculorum corporis humani” isimli büyük anatomi atlası basılmıştır. Tüm

iskeletlerin üç açıdan gravürü ve erkeklere ait tüm kasların dokuz adet gravürü

benzersiz bir illüstrasyon süreci kullanılarak üretilmiştir (Wilson-Pauwels, 2009:10).

Resim 27.: Tabulae Sceleti Musculorum Corporis Humani,

Vandelaar ve Albinus, 1747

21

William Smellie (1697-1763), “A Sett of Anatomical Tables, with

Explanations, and an Abridgement, of the Practice of Midwifery (Açıklamalı

Anatomi Tabloları Seti ve Ebelik Uygulamasının Kesintisi)” isimli eserini geniş

deneyimleriyle harmanlamıştır. 531 vaka içeren bu eser 3 ciltten oluşmaktadır.

Resim 28.: Practice of Midwifery, William Smellie, 1754

Deneysel tıbbın kurucusu cerrah Claude Bernard (1813-1878), Charles Huette

ile beraber 1848’de ilk cerrahi atlasını hazırlamıştır. Atlasın içeriğinde, operatif

cerrahi ve cerrahi hakkında temelde farklı prosedürler ve cerrahi teknikler hakkında

bilgiler verilmiştir. Ayrıca, damar cerrahisi ve alt ekstremite cerrahi ampütasyonu2 da

detaylı bir şekilde gösterilmiştir (Akar, 2015:25).

Resim 29.: Elin Kas Yapısı, C. Bernard ve C. Huette, 1848

2 İyileşmesi olanaksız görülen bir organı kesip atma işlemi.

22

Dr. Henry Gray (1831-1897)’in anatomi çalışmalarını içeren “Gray’s

Anatomy”nin ilk baskısı 1858 yılında yapılmıştır. 1200'den fazla ikonik anatomik

diyagramın yer aldığı kitabın illüstrasyonlarını anatomist ve ressam Henry Vandyke

Carter (1831-1897) hazırlamıştır. Zamanının en kapsamlı ve ulaşılabilir kaynağı

olmuştur (Pearce, 2009:292).

Resim 30.: Boyun Diyagramı, Henry Vandyke Carter, 1858

Bir başka ünlü tıbbi illüstratör olan Max Brödel’in (1870-1941) modifiye

ederek geliştirdiği nefropeksi3 ameliyatında kullanılan Brödel Dikişi ve böbrekteki

Brödel çizgisi tıp literatürüne geçmiştir (Schultheiss vd., 2000:55). Max Brödel,

modern tıp illüstrasyonu eğiliminin en önemli yenilikçilerinden ve yaratıcılarından

biri olarak tanınmıştır (Crosby, 1991:131).

Resim 31.: Brödel Çizgisini Tanıımlayan Örnek İllüstrasyon,

Smith ve Tanagho, 2012

3 Sarkan böbreğin yerine getirilmesi ameliyatı.

23

Medikal illüstratörlüğü “görülemeyeni ve hiç yapılmamış olanı çizmek ve

bunu binlerce insana sözsüz olarak söylemek” olarak ifade eden Frank H. Netter

(1906-1991), insan anatomisi, fizyolojisi ve patolojisinin yanı sıra tıpta çığır açan

keşiflerin illüstrasyonlarını da üretmiştir. Daha sonra, insan anatomisini,

embriyolojisini, fizyolojisini, patolojisini ve her bir sistemde ortaya çıkan

hastalıkların ilgili klinik özelliklerini kapsayan bir dizi atlas serisini yayınlamıştır

(Seylan, 2016:88).

Resim 32.: Kemik İliği Biyopsisini Anlatan Tıbbi İllüstrasyon, Frank H. Netter

Gerek sanat tarihinde, gerekse anatomi tarihinde çok önemli yerler işgal eden

bu ünlü sanatçı ve bilim insanları, yaşadıkları dönemin ruhuna uygun hareket

etmişlerdir. Özellikle fotoğraf tekniğinin olmadığı çağlarda, yetenekli ressamların

çizimleriyle matbaa teknolojisine, tıp bilimine ve eğitimine paha biçilmez hizmetler

sunulmuştur (Yılmaz ve Mesut, 2008:83). Avrupa tarihinin bu önemli isimleri ve

eserleri sonraki nesillere kaynak olmuştur.

1.2.3. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıbbi İllüstrasyon

Osmanlı İmparatorluğu’nda tıpla ilgili çalışmalar 14. yüzyılda başlamıştır. En

eski Türkçe tıp kitabı olduğu tahmin edilen, Hekim Bereket’in “Tuhfe-i Mübarizî

(Karşılıklı Tartışmaya Hediye)” adlı eseri oldukça önemlidir. Kitabın içeriğinde

bitkiler, tedavi ve ilâç hazırlama hakkındaki deneyimler ve daire biçiminde şema

çizimleri bulunmaktadır. Yazıldığı tarih tam olarak belli olmamakla birlikte, 13. veya

14. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen eserin bilinen iki nüshası vardır. Diğer yandan,

24

İshak bin Murat'ın “Havasü'l Edviye” (1389) adlı eseri ise, Osmanlılarda yazılmış ilk

Türkçe telif tıp eseridir (Erdağı, 2001:46).

Osmanlı’da tıp alanında görselleştirme, minyatürlerle sağlanmıştır. Türk tıp

tarihinde, cerrahi uygulamaya yönelik en eski minyatürler, 15. yüzyıl cerrahisinde

görülmüştür (Küçük, 2009:81). Öyle ki, 1386’da Amasya’da doğan Sabuncuoğlu

Şerefeddîn (1386-1468), iyi bir tahsilden sonra şehrin önemli hekimlerinden usta -

çırak ilişkisi içinde tıbbı öğrenmiştir. Cerrahi tıp alanına ilgi duyarak inceleme ve

araştırmalar yapmıştır (Bayat, 2010:302). Türkçe çeviriler ve renkli minyatürleri

eklediği “Cerrahhiyyetü’l Haniyye” isimli kitabında kendi tecrübe ve yeniliklerini

tanımlamıştır. Kitapta yer alan renkli minyatür resimler, Türk Tıp tarihinde ilk

olmuştur. Eserde 136 cerrahi girişim, 163 cerrahi aletin resmi yer almıştır (Akar,

2015:24). Acar (2015) ise, bu eseri şöyle tanımlamaktadır:

Cerrahiyetü’l-Haniyye’nin belki de en önemli özelliği, 100’den

fazla renkli çizim içeriyor olmasıdır. Bu çizimlerin tümünde,

metinlerdeki tedavi uygulamaları resmedilmiştir. Bu uygulamalarda

hastanın, hekimin, hastalıklı bölgenin ve yapılan işlemin açıkça

tanımlandığı görülmektedir. Kitaptaki çizimlerde jinekolojik

pozisyonların resmedilmiş olması ve kadın sağlıkçıların da

çizimlerde yer almış olması, kitaba ayrı bir özellik

kazandırmaktadır. Bu nedenlerden dolayı Cerrahiyetü’l-Haniyye,

Türk ve İslam dünyasının ilk resimli tıp ders kitabı olarak da kabul

edilmektedir. ...Türk tıp tarihinin önemli kaynaklarından birisi olan

Cerrahiyetü’l-Haniyye’nin yazılışının üzerinden 550 yıl geçmiştir

(Acar, 2015:38).

Öyle ki, sadece üç adet el yazmasının günümüze ulaştığı ve Sabuncuoğlu’nun

en bilinen eseri olan bu kitabın, Türkçe yazılmış olması da Türk tıp tarihinde önemli

bir yer tutmasını sağlamıştır.

Resim 33.: Cerrahhiyyetü’l Haniyye, Sabuncuoğlu Şerefeddin, 1465

25

17. yüzyılın ilk yarısından itibaren Osmanlılarda Avrupa etkisi görülmeye

başlanmıştır. Şirvan'lı Şemseddin-i İtaki'nin (1570-1640) yazmış olduğu “Risale-i

Teşrih-i Ebdan ve Tercüman-ı Kibale-i Feylosofan (1632)” adlı eseri bu etkiye bir

örnek olarak gösterilebilir. Bu eser içinde yer alan anatomik bilgiler, resimler,

gösterdiği dil özellikleri ve anatomi terminolojisi bakımından önemli bir yere

sahiptir. Ayrıca eserde kemikler, sinirler, kaslar, damarlar, beyin, iç organları ve

duyu organları ele alınıp incelenmiştir. (Kahya, 1996:171).

Resim 34.: Ürogenital Sistem Şeması, Şemseddin-i İtaki

19. yüzyılda ilk tıp kitabını hekim, bilim adamı ve tarihçi Şanizade Ataullah

Efendi (1771-1826)’nin yazdığı bilinmektedir. “Hamse-i Şanizade” isimli kitabını,

çevirilerinin yanı sıra tecrübelerini de ekleyerek beş bölümde tamamlamıştır. Kitabın

içinde 56 adet resim ile Türkçe ve Latince anatomi terimleri açık bir Türkçe ile

yazılmıştır. Kitap, insan vücudunun genel bilgisiyle başlayarak kas, kemik ve

sinirlerin ince yapıları anlatılmasıyla devam etmiştir (Akar, 2015:23). Ayrıca,

dönemin tıp eğitimindeki boşluğu doldurmuş ve uzun süre ders kitabı olarak

okutulmuştur. 5 kitaptan oluşan ve “Hamse-i Şânîzâde” olarak adlandırılan tıbbi

eserleri sırasıyla şöyledir: “Mir’âtü’l-Ebdân fî Teşrîhi Âzâü’l-İnsân” (anatomi),

“Usûlü’t-Tabî‘a” (fizyoloji), “Miyârü’l-Etibbâ” (iç hastalıkları), “Kanûnü’l-

Cerrâhîn” (cerrahi) ve “Mîzânü’l-Edviye” (farmakoloji) olarak bilinmektedir. Bu

eserlerden, batının tanınmış anatomistlerinin eserlerinden 56 anatomik levhayı ihtiva

26

eden “Mir’âtü’l-Ebdân” ilk modern anatomi kitabı, “Usûlü’t-Tabî‘a” ise Türkiye’de

basılmış ilk fizyoloji kitabı olma özelliğini taşımaktadır (Bayat, 2010:326).

Resim 35.: Miyârü’l-Etibbâ, Şanizade M. Ataullah

1827 yılında, bir yandan tıp okulunun açılması gibi bilimsel ve eğitim

alanında gelişmeler yaşanırken, öte yanda devletin sağlık hizmetlerine olan ilgisi

artmaya başlamıştır (Aydın, 2006:247). Öyle ki Türkiye’de, Avrupa’daki tıp

eğitiminin örnek alınarak kurulan Galatasaray’ı Mekteb-i Tıbbiyesi (1841- 1842)’nin

eğitim dönemi ders programına ilk defa resim dersleri eklenmiştir. Muallim Tevfik

Bey ikinci sınıf öğrencilerine “fenn-i tasvir” ve üçüncü sınıf öğrencilerine “fenn-i

resmu tasvir” dersleri vermiştir. Tıp öğrencisinin gördüğünü resmetmesi gerekli

bulunmuş, öğrenciye “bakmak değil ‘görmek’ öğretilmelidir” düşüncesi uygulamaya

konulmuştur. Ancak, daha sonraki yılların ders programlarında tıp bilgisinin

resmedilmesi Tıbbiye müfredatında yer almamıştır (Sarı, 2008:32).

Tıbbi illüstrasyonun gelişiminde sadece bilimdeki ilerlemeler değil, toplumun

kültürel, politik ve dinsel inanışlarındaki değişikliklerin yansımalarının da etkili

olduğu söylenebilir (Sınav, 1994:128). Bu yüzden, Osmanlı tarihindeki eserler ve

ilerlemeler tıbbi illüstrasyonun gelişimine önemli katkılar sağlamıştır.

27

1.2.4. XXI. Yüzyılda Tıbbi İllüstrasyon

Tıp bilimindeki gelişmeler her zaman bilim ve teknolojideki ilerlemelere

paralel olarak ilerlemiştir (Wells, 1990:230). Bilimsel ve teknolojik gelişmelerin çok

büyük ilerleme kaydettiği bu yüzyılda, tıbbi illüstrasyon da bu değişimine bağlı

olarak gelişim göstermiştir. Anatomik yapıların anlaşılmasında bir ihtiyaç haline

gelen diseksiyonun bilimsel bir metot olarak kabul edilmesi sağlanmıştır. Tıbbi

illüstrasyonların kullanılmasıyla birlikte klinik, cerrahi, otopsi gözlem bulguları vb.

bulunduğu çağın yöntemleri kullanılarak, çeşitli ortamlara aktarılıp tıp biliminin

hizmetine sunulmuştur (Whillis, 2001:55).

Çağdaş tıp çalışmalarının DNA, hücresel, hormonal olarak çok detaylı

yapılması sonucu kas, doku, zar ve kemik gibi anatomik özellikler kolaylıkla

öğrenilmiştir. Örneğin, vücuttan çıkarılan sıvı ve yağların yerine likit plastik

konularak kadavraların bozulmasını önleyen yöntemi keşfeden Dr. Gunther von

Hagens, bağışlanan bedenleri kullanarak Dr. Angelina Walley ile birlikte Body

World Sergi’sini düzenlemiştir. Bilimin, sanatın ve teknolojinin birleşerek bedenin

tüm çıplaklığıyla görülebildiği bu sergide, insanın ana rahminden ölümüne kadarki

serüveni, sanatsal bir estetikle anlatılmıştır. Ayrıca, insan anatomisinin her detayı üç

boyutlu olarak görülebilmiştir (Akar, 2015:366). 1995 yılından bu yana düzenlenen

sergi, halen Dünya’nın farklı ülkelerinde belirli sürelerle gösterilmeye devam

etmektedir. Bu sergi, tıp eğitiminde görselliğin ve sanatın önemini bir kez daha

gözler önüne sermiştir.

Resim 36.: Body World Sergisinden Bir Fotoğraf, İstanbul, 2010

28

Sürekli yenilenen bilginin, aktarılması ve anlaşılabilir olmasının ancak

kullanılan görsellerin çokluğu ve kalitesiyle mümkün olmaktadır. Günümüz tıp

eğitiminde, öğrencilere anatomi bilgisi her ne kadar kadavra üzerinden veriliyor olsa

da, öğrenilen bilginin tekrarlanması ve daha detaylı görülmesi, bu bilgileri

destekleyici görsellerle sağlanmaktadır. Bu yüzden 21. yüzyılda, tıp eğitimi

içerisinde tıbbi illüstrasyonların kullanım alanları hızla artmaktadır.

21. yüzyılda, yeni bir teknik olarak kullanılan “Dijital İllüstrasyon” ile

birlikte, görülemeyeni göstermek ve görsellere hareket kazandırmak mümkün hale

gelmiştir. Böylece, elde edilen görüntülerin işlenmesinde yeni metotlar geliştirilerek,

diseksiyon veya cerrahi müdahale yapılamasa dahi, tıbbi çizimlerle anlatım

yapılması sağlanmıştır (Shepperd, 2001:109). Bilgisayar destekli olarak hazırlanan

bu illüstrasyonlar, interaktif ortamlara da taşınmıştır. Bu yöntemle birlikte, detaylı

anatomik incelemeler, üç boyutlu ve hareketli mültimedya uygulamalar doktorların

ve eğitimcilerin hizmetine sunulmuştur. Öte yandan, teknolojik gelişmeler sayesinde

canlı ameliyatların, eş zamanlı olarak dünyanın dört bir tarafından izlenebilme

imkanı elde edilmiştir. Özellikle, etkileşimli bilgisayar ortamlarında öğrenci, anatomi

bilgisini daha detaylı, katmanlar halinde veya ön - arka ilişkilerini görerek

öğrenebilmektedir (Seylan, 2016:90).

Eğitim sistemine getirilen modern görselleştirme metotlarının yaygınlaşması

tıp eğitiminde kolaylıklar sağlamıştır. Tıbbi illüstrasyona verilen önemin artması ve

ilgili alanlarda görsellerin oluşturulması, bilginin kolay ve anlaşılır olmasına imkan

sağlamıştır (Küçük, 2009:104).

Resim 37.: Prostat Kanseri Gösteren Dijital İllüstrasyon, Body Scientific

29

Önemli tıbbi illüstratörlerden biri olan Prof. Dr. Ahmet Sınav, bu konudaki

yaklaşımını şöyle açıklamıştır:

...“daha az öğretimle daha çok öğrenmek” prensibine dayalı yeni

eğitim projeleri üzerinde çalışmalara her geçen gün bir yenisi

eklenmektedir. Bu projelerin en göze çarpan ortak noktasında

“interactivity” terimini görmekteyiz. Bu terimi Türkçeye

“öğrenicinin öğrenme materyali ile aktif etkileşimi” olarak tercüme

edebiliriz. İnteraktivitenin öğrenme sürecini kısalttığı bilimsel

deneylerle kanıtlanmış durumda. Bunun yanında virtual reality

(sanal gerçeklik) sayesinde eğitimde tıbbi uygulamaların

simülasyonları yapılabilmektedir (Sınav, 2008b:56).

Resim 38.: Dış Kulağı Tanımlayan İllüstrasyon, Prof. Dr. Ahmet Sınav

Bir diğer önemli tıbbi illüstratör Dr. Levent Efe ise, teknolojik gelişmeler

ışığında tıbbi illüstrasyon alanını şöyle anlatmıştır:

21. yüzyılın Tıbbi Resmi, Atlantik’in her iki yanında farklı ekoller

olarak varlığını sürdürüyor. Baskı teknolojilerinin ilk kez ortaya

çıktığı Avrupa ülkelerinde mükemmel örneklerini gördüğümüz

tıbbi resimler, doğal olarak bu ülkelerde belirli ekollerin

gelişmesine yol açtı. Ancak günümüzde, Avrupa kökenli bilimsel

dergilerde daha konservatif, daha yalın anlatımlı çizimler izlerken,

ABD’den gelenlerde daha çok görsel anlatımlara olanak tanıyan bir

anlayışı görebiliyoruz (Efe, 2008:61).

Resim 39.: Robotik Timektomiyi Tanımlayan Ödüllü İllüstrasyon, Dr. Levent Efe

30

Tıbbi illüstratör, tıp, bilim, sanat, grafik tasarım, görsel teknoloji, medya-

iletişim teknikleri ve öğrenme ile ilgili teoriler konusunda uzmanlaşmış ve ileri

düzeyde eğitim görmüş profesyonel bir sanatçı olarak tanımlanabilir. Bilim insanları,

hekimler ve eğitimcilerle işbirliği içinde eğitim, tıp ve biyoloji araştırmaları, hasta

bakımı ve eğitimi, halkla ilişkiler ve pazarlama hedeflerini desteklemek için

karmaşık teknik bilgilerin görsel çevirmenleri olarak görev yapmaktadırlar (Seylan,

2016:89).

Teknolojik gelişmeler sayesinde illüstrasyon sürecini daha anlaşılır uygulama

imkanı bulan tıbbi illüstratörler, yüksek teknolojiyi oldukça verimli bir şekilde

kullanmaktadır (Ansary, 2000:70). Farklı tekniklerle oluşturulan tıbbi illüstrasyonlar,

çeşitli metotlarla çoğaltılarak metinleri tanımlayıcı bir şekilde basılmaktadır. Bunun

yanında, yeni medya olanakları ile internet ağı, alan mensuplarının mesleki

iletişimlerini güçlendirmektedir.

Resim 40.: Kadınlarda Kardiyovasküler Hastalıklar, Christy Krames

Günümüzde tıbbi illüstratörlerin çalışma alanları oldukça artmıştır. Öyle ki,

bu sanatçılar tıp fakültelerinin tıbbi resimleme birimlerinde, büyük eğitim ve

araştırma hastanelerinde, animasyon stüdyolarında, yayınevlerinde, adli tıp

bürolarında ve grafik ajanslarında iş olanakları bulabilmektedir (Efe, 2008:62).

Öte yandan, Batı’da bu alanda açılan okullar, sergiler, meslek kuruluşları ve

kütüphane arşivleri tıbbi illüstratörlüğün tamamen kurumsallaştığının bir göstergesi

olmuştur (Seylan, 2016:85). Örneğin, 1945 yılında 5 tıbbi illüstratörün girişimleri ile

Chicago’da kurulan “The Association of Medical Illustrators (Tıbbi İllüstratörler

31

Derneği)”, aynı yılın temmuz ayında 30 tıbbi illüstratörün delegasyonu ile

toplanmıştır. Derneğin resmi amacının ise; tıbbi illüstratörlüğü ve görsel eğitim

alanındaki çalışma ve gelişmeleri desteklemek, tıp bilimini anlayıp tıp bilim

insanlarıyla ortak çalışmalar yaparak tıbbi illüstratörlüğü geliştirmek olduğu

belirtilmiştir (Sınav, 2008a:47). Örneğin, her yıl yapılan yarışmalar ve sergiler bu

gelişime katkı sağlamak amacıyla düzenlenmektedir. Öte yandan, ABD’deki

“National Library of Medicine (Ulusal Tıp Kütüphanesi)” ve Londra’daki

“Wellcome Library” 150 yıllık geçmişe sahiptir. Bu kütüphaneler, üç milyondan

fazla tıp bilim arşivini dijitalleştirerek çevrimiçi hizmete sunmuştur (Seylan,

2016:89).

Alanında verilen eğitimler sayesinde tıbbi illüstrasyon, günümüzde akademik

seviyede bir bilim dalı ve profesyonel bir meslek dalı olmuştur (Ollerenshaw,

2000:2). Öyle ki 19. yüzyıl başında Amerika’da gerçekleşmiş olup halen Amerika,

Kanada ve Avrupa’da uluslararası alanda hizmet ve eğitim veren birçok akademik

birim mevcuttur (Sınav, 2008b:57). Günümüzde Amerika ve Kanada’da, tıbbi

illüstrasyon eğitimi veren 5 adet tıbbi resim birimi bulunmaktadır:

I. Graduate Program in Medical Illustration School of graduate Studies The

Medical College of Georgia, Augusta.

II. Department of Biomedical Visualization College of Associated Health

Professions University of Illinois at Chicago, Chicago, Illinois.

III. Department of Art as Applied to Medicine The Johns Hopkins School of

Medicine, Baltimore.

IV. Dept. of Biomedical Communications The University of Texas Southwestern

Medical Center, Dallas, Texas.

V. Biomedical Communications Institute of Medical Science, Faculty of

Medicine, University of Toronto, Toronto, Canada (AMI, [18.11.2016]).

Tıbbi illüstrasyon alanında alınan eğitimler ve doğru bilgi elde edilerek

oluşturulan tıbbi illüstrasyonlar sayesinde, cerrahi ve tıp eğitiminde gelişim

sağlanmaktadır. Öyle ki, çağdaş teknolojinin imkânları sürekli yenilenerek eğitim

alanındaki kullanımı devam etmektedir. Bu yüzden tıp biliminde, görsel sanatların

önemli olduğu düşüncesi vazgeçilmezliğini halen korumaktadır.

32

1.3. Tıp Biliminde Tıbbi İllüstrasyonun Gerekliliği

Günden güne artan bilgi, paylaşıldığı müddetçe topluma ve bilime hizmet

etmektedir. Görselleştirme sanatı, tarih boyunca bilgi aktarımı, eğitim – öğretim ve

öğrenim amacıyla kullanılmıştır. Öyle ki, tıp biliminin bilgi aktarımına dayalı bir

alan olması, illüstrasyonlardan önemli ölçüde yararlanıldığını göstermektedir. Bu

aktarımlar, uygulamalı olarak gösterildiğinde öğrenim daha kolay sağlanmaktadır.

Birbirine bağlı olan öğrenme ve uygulama sistemi parça - bütün ilişkisine

dayanmaktadır. İnsan vücudunu da bu sistem içerisinde ele almak gerekmektedir

(Küçük, 2009:44). Öyle ki, tıbbi bir uygulama için, vücudun her parçasını bilerek

uygulama yapılması, doğru bilgiye ulaşmayı sağlamaktadır. Buna bağlı olarak doğru

bilgi, eğitim ve tıp biliminin gelişimi için oldukça önemlidir.

Yeni bir cerrahi işlemi anlatmak ya da yeni bulunan tıbbi cihazın uygulamalı

tanıtımını yapmak, kadavra incelemesi yapılamayan durumlarda veya fotoğraflardan

görülemeyen açılarda ön - arka ilişkisini anlatmak için tıbbi illüstrasyonlardan yoğun

bir şekilde yararlanılmaktadır. Öte yandan, vücudun kesilerek incelenmesiyle

keşfedilen organ yapıları, resimlenerek kitaplara basılmaktadır. Basılan bu kitapların

içinde konuyu destekleyici görsellerin olması, konuya verilen önemin derecesini ve

konunun hedef kitle tarafından anlaşılır olmasını sağlamaktadır (Eroğlu, 1995:9).

Ayrıca bu illüstrasyonlar, içerdikleri farklı yorum ve stilleriyle hedef kitle üzerinde

estetik bir haz uyandırmaktadır.

Tıp alanında bildiri, afiş, katalog, makale, kitap ve dergi gibi bilimsel

çalışmalar, toplumu sağlık konusunda bilinçlendirme bağlamında üretilen

infografikler ve her düzeyde yapılan sağlık veya tıp eğitimleri gibi birçok süreçte

ifade gücünü artırıcı ya da anlamayı kolaylaştırıcı iki veya üç boyutlu ve hareketli

illüstrasyonlara yoğun olarak ihtiyaç duyulmaktadır. Bunlara ek olarak ilaç sektörü,

medikal ürünler, tıp teknolojisiyle ilişkili tüm ara alanlarda da, kolay ve etkili

anlatım, illüstrasyonların kullanımıyla sağlanmaktadır (Seylan, 2016:90). Öyle ki,

bilginin artması, teknolojinin gelişmesi ve tıp alanında gerçekleştirilen yayınların

çoğalması tıbbi illüstrasyonun gerekliliğini şart koşmaktadır. Ayrıca, tıp biliminin

sanatla bir bütün halinde olması, tıp iliminin ilerlemesi açısından son derece

önemlidir.

33

Resim 41.: Bir Sandviçin Olağanüstü Sindirim Yolculuğu Makalesi, Arthur Lidov, 1962

Resim 42.: Plastik ve Rekonstrüktif Cerrahi Dergisi, Levent Efe, 2017

Resim 43.: Tıbbi İllüstrasyon Kaynak Kitabı, AMI

34

Tıbbi kaynakların resmedilme sürecinde gerekli olan hekim – illüstratör

işbirliği çalışmanın bir sanat yapıtına dönüşmesini sağlamaktadır (Akar, 2015:357).

Öyle ki, tıbbi illüstrasyon uygulama sürecini yürüten tıbbi illüstratör, bilginin doğru

aktarılmasında önemli bir yere sahiptir. Tıbbi illüstratör, konu içinde daha önemli

olanı vurgulamak amacıyla abartıdan uzak ve gerektiğinde yalınlaştırmaya

başvurarak bir fotoğraf makinesinden daha fazlasını yapmayı hedeflemektedir

(Becer, 1990:211). Bu yüzden tıbbi illüstrasyonların, fotoğraflama yolu ile elde

edilen bilimsel kayıtlara göre daha çok tercih edilmesinin başlıca iki sebebi olduğunu

söyleyebiliriz. Bu sebepler; insan organları içersinde bulunan kan ve sıvıların

fotoğraflama sırasında parlayarak net olmayan çekimlere neden olması ve çekilen

fotoğrafların gereksiz ve karışık detaylarla dolu olması olarak sıralanabilir

(Hidayetoğlu, [14.11.2016]).

Resim 44.: Sezaryen İşlemi İllüstrasyonu, Christy Krames

Akman vd. (2009) illüstrasyon sanatının tıp bilimi ve eğitiminde sağladığı

faydaları şöyle açıklamaktadır;

....akademik disiplinlerden biri olarak sanat, yansıtma ve soyut

düşünme yoluyla tıpta açımlayıcı perspektifler sunabilir. ...Tıp

pratiği içinde yer alan profesyoneller veya tıp öğrencileri, sanat

yoluyla bireysel farklılıkları daha iyi anlayabilir, bireyin benzersiz

yönlerini ortaya çıkarabilir, düşünme ve dil becerilerini

zenginleştirerek, sık görülen tepki ve algılayışlara daha

derinlemesine bir bakış sunabilirler. Böylece hastalık ve

rahatsızlıkları daha iyi tanımlayabilir, hastaların tedavi ve iyileşme

süreçlerini daha iyi yönlendirebilirler. Ayrıca tıp eğitimi içinde

kullanıldığında, sanatın öğrencilerin genel iyilik hali açısından da

pozitif yönde bir etkiye sahip olduğu bildirilmiştir (Akman vd.,

2009:3).

35

Öte yandan, Frank Netter 1956’da yazdığı bir yazıda; “Yıllar önce patoloji,

anatomi, cerrahi ve diğer tıp kollarında tıbbi illüstrasyonun eğitim açısından çok

etkili olmadığını düşünmüştüm. Fakat tıbbi illüstrasyonun tarihine indiğim zaman

resimlerin sadece öğretmede değil aynı zamanda cerrahinin gelişmesine katkı

sağlayan hayati bir rolü olduğunu gördüm.” diyerek tıp alanındaki her konuda

kullanılan illüstrasyonun önemini vurgulamıştır (Becer, 1990:101). Öyle ki, bir

cerrah, aşamaları olan yeni bir cerrahi operasyonu, tek bir görüntüyle bile

oluşturulmuş illüstrasyonla kolaylıkla anlayabilmektedir. Bu yüzden, cerrahi

alanında sıkça kullanılan illüstrasyonlar tıp biliminin gelişmesine de katkı

sağlamaktadır. Örneğin, 20. yüzyılın sonlarında Netter’in hazırlamış olduğu sekiz

ciltlik anatomi atlası, tıp bilimine önemli bir kaynak olmuştur. 1948’de çizimine

başlanan illüstrasyonlar, CIBA (Tıbbi İllüstrasyon Koleksiyonu) olarak basılmıştır.

Netter‘in bu atlasından günümüzde CD ve interaktif ortamlarda üç boyutlu olarak

halen yararlanılmaktadır (Küçük, 2009:97).

Resim 45.: Kardiyovasküler Sistem, CIBA, Frank H. Netter

Tıp alanındaki bu aktarım araçları sayesinde, konu etkili ve açık bir şekilde hedef

kitleye sunulmaktadır. Öyle ki, hedef kitlenin konuya ilk göz atışındaki süreç, görsel

algılama açısından oldukça önemlidir. Özellikle başlıkları, sloganı ve metni

doğrudan tanımlayan unsurlardır.

36

II.BÖLÜM

2. TIBBİ İLLÜSTRASYON SÜRECİ VE YÖNTEMLERİ

Tıp bilimi ve illüstrasyon sanatı alanlarında anatomi, bir başlangıç noktası

olarak görülmektedir. Tıbbi illüstrasyon, her iki dalın kendi sınırları içinde anatomiyi

farklı biçimlerde algılamasına karşın, tıp bilimi ve illüstrasyon sanatının birleşimiyle

meydana gelmiştir. İllüstratör ve hekim ortaklığı ile, organların yapısı çizilerek tıbbi

eğitim materyalleri oluşturulmaktadır (Akar, 2015:20).

Sanatsal veya ticari kaygıyla yapılan tıbbi illüstrasyonlar; hedef kitlenin

dikkatini çekmeyi veya konuyu izleyiciye kısa sürede ve etkili bir şekilde anlatmayı

amaç edinmektedir. Bu anlatımı sağlayan tıbbi illüstratörün, kalıcı ve etkileyici

illüstrasyonlar oluşturabilmesi, ancak doğru anatomi bilgisiyle mümkündür. Öyle ki

tıbbi illüstratör, çizmesi gereken konuya hem bir sanatçı, hem de bir hekim gözüyle

bakarak, sade ve doğrudan anlatımla bunu hedef kitleye aktarmaktadır. Bu yüzden,

bir tıbbi illüstratörün hem tıp, hem de sanat alanında eğitimli olması gerekmektedir

(Özdemir vd., 2003:249).

Yıldırım (2011), tıbbi illüstrasyon sürecinin yönetimi hakkındaki yaklaşımını

şöyle açıklamıştır:

Bir ressama resim yaptırdığınızda, bunu neden böyle yaptın demek

gibi bir hakkınız olmaz. Çünkü o bir sanat icra eder, öyle

algılamıştır, öyle yorumlamıştır. Tıbbi resimde yorum yoktur.

Orada bir gerçek var ve resmin gerçeği yansıtması gerekir. Bu

yüzden tıbbi bilgisi olmayan bir ressamın çizim yapması, bazı

sorunları beraberinde getirir. Bir ressam, tıbbi resim çizecekse bir

süre tıbbi dersler almasında çok ciddi yarar var. Tıbbi resim

yaparken, ressam sanat için sanat kavramından uzaklaşarak, bilim

için sanat anlayışını benimsemelidir (Yıldırım, 2011:62).

Seylan (2016) ise, bir tıbbi illüstratörün karmaşık bilgileri kavramak, onu

damıtmak, hikâyeyi doğru, eğitici ve ilgi çekici açık bir görsel anlatım ile iletişim

sağlamasının ancak tıbbi ve bilimsel bilgiye sahip olmasıyla mümkün olacağını

savunmuştur. Öte yandan tıbbi illüstratörün, eğitici içerik planlamasından anlaması,

görsel ve işitsel teknolojideki deneyimiyle karmaşık kavramları görsel olarak

basitleştirebilmesi, tıp eğitiminde değişen rolüne hazırlarken eğitim alanını, eğitim

planlamasını ve eğitim teknolojisini etkin kullanabilmesi gerekmektedir (Seylan,

2016:90).

37

2.1. Araştırma ve Ön Hazırlık Süreci

Bilginin görüntüyle aktarılması, tıp biliminin ilerlemesine katkı sağlamıştır.

İllüstrasyonla tanımlama hem düşünmeyi, hem de sanatta ustalığı gerektirmektedir.

İllüstrasyonun hangi teknikle yapılacağı ve nerede kullanılacağı belirlenerek çizim

aşamasına geçilmelidir. Öyle ki, bir sanat dalının kendi kültür çerçevesi içinde,

işlevini iyi yapması ve kullanışlı olması, amaca iyi hizmet eder şekilde tasarlandığı

anlamına gelmektedir (Sarı, 2008:23). Öte yandan, sanat eserinin kişisel ve göreceli

oluşundandır ki, belirli bir işlev yerine getirmeyi amaçlamaz. Buna karşın

kullanılabilirlik amaçlayan tasarımlar, ölçülebilir kriterler ışığında

değerlendirilmektedir. Öyle ki, bir çalışmanın tasarım olarak kabul görmesindeki en

önemli unsurların da bu kriterler olduğunu söyleyebiliriz (Becer, 2007:9).

Tıbbın her zaman karmaşık ve karşılıklı ilişkiler içinde geliştiği göz ardı

edilmemelidir. Görüleni illüstrasyon ile anlatmak, seçici ve yönlendirilmiş süreçler

kapsamında algılanmaktadır. Nitelikli eserler, aktarılmak istenen bilginin doğruluğu

kadar, sanatsal düzenlemenin de bütünden özele indirgenmesi sonucu ortaya

koyulabilir. Uçar’a göre, “...tasarımcıyı başarılı bir orkestra şefine benzetebiliriz.

Farklı enstrümanları iyi tanır, bir uyum içinde birleştirir, öncelik sıralarını belirler ve

bir düzen dahilinde sessizlik denen uzay içinde görsel sesleri var eder.” (Uçar,

2004:147). Uçar, burada sanatçının görsel düzenlemeyi yönetme biçimini

benzetmelerle anlatmıştır. Öte yandan Becer’e göre ise, “bir görsel unsurun tasarım

içindeki diğer unsurlarla kurduğu orantısal ilişkiler, algı ve iletişimi doğrudan

etkiler” (Becer, 1990:69). Öyle ki, “seçici bir niteliğe sahip insan gözü kalabalıktan

seyreğe, koyudan açığa, kolay algılanabilirden zor algılanabilire, büyükten küçüğe,

etkin ve güçlü renklerden solgun ve pastel renklere doğru bir algılama sırası izler”

(Uçar, 2004:155). Öyleyse, bir sanatçı çalışmalarının her aşamasında bu unsurları

dikkate alarak eserini oluşturmalıdır.

Bu süreçte, görselleştirilecek konu hakkında bilgi sahibi olmak, o alanda daha

önce yapılmış çalışmaları incelemek kadar önem taşımaktadır. Öyle ki, bilginin ya da

görselleştirmenin eksik kalması, nitelikli ve etkili eserler ortaya çıkarılmasına engel

olmaktadır. Örneğin kadavra diseksiyonları, bu sürecin en önemli öğesini

oluşturmaktadır. Çizilecek parçaların yakından incelenmesiyle, doğru bilgiye ulaşma

38

imkanı sağlanmaktadır. Kadavra üzerinde veya cerrahi müdahale işlemlerinde,

anlatılmak istenen konuya uygun açılar belirlenerek, fotoğraf çekimi ya da eskizler

yapılmalıdır. O’Grady ve O’Grady’e göre, “eskiz, biçim ve iletişim problemlerinin

çözümü için tasarımcılar tarafından çok yaygın olarak kullanılan temel araştırma

metodudur.” (O’Grady ve O’Grady, 2009:58). Elde edilen fotoğraf veya eskizler,

uygulama sürecinde daima doğru bilgiye yönlendirecek kaynaklar olacaktır. Bu

yüzden, yapılacak ön taslakların dikkatle hazırlanması gerekmektedir. Bu aşama

boyunca çalışmalar rengin, tipografinin, tekniğin birçok çeşidiyle oluşturulabilir. Öte

yandan, kadavra incelemesi, cerrahi uygulama gözlemi veya tıp alanındaki bir

yeniliğin tanıtımını anlatmak için elde edilen eskizler, ortaya çıkacak eserin temelini

oluşturmaktadır. Kullanılacak teknik ve materyaller belirlendikten sonra uygulama

sürecine geçilmelidir.

Resim 46.: Rahimdeki Fetusu Anlatan Bir Eskiz, Leonardo da Vinci

Tıbbi illüstrasyonlar oluşturulurken seçilen yöntem, çağın getirdiği

olanaklarla doğru orantılıdır. Karakalem, suluboya, guaj boya, pastel boya, akrilik,

mürekkep, kuru boya ve yağlı boya gibi geleneksel tekniklerin kullanıldığı

illüstrasyonların yanı sıra; bilgisayar ortamında hazırlanan, içerisinde vektörel veya

bitmap tabanlı dijital illüstrasyonlar da kullanılmaktadır.

39

2.2. Geleneksel Teknikler

İlk mağara duvarı resimlerinden, teknolojik çağa kadar geçen süreçte görsel

anlatımların tamamı, geleneksel tekniklere dayanmaktadır. Kullanılan bu teknikler

uygulandığı alanlara göre farklılık göstermiştir. Akar (2015) bu tekniklerin

kullanımını, “anatomik şekiller; siyah-beyaz basılmış resimler elle boyama, tahta

oyma, yakarak dağlama, baskı teknikleri olan gravür, metal, ağaç ve taş baskılar tıp

kitaplarında kullanılmıştır” şeklinde açıklamıştır (Akar, 2015:20). Tasarım sürecinde,

uygulanan teknikler, anlatımın etkisi açısından oldukça önemlidir. Öte yandan, bu

tekniklerin meydana getirdiği dokular, döneme ait bilgiler verdiği gibi, anlatılmak

istenen konunun algılanmasında da kolaylık sağlamaktadır. Öyle ki doku; yüzey,

renk, ton gibi iki boyut etkisi veren konuyu, üçüncü boyuta götüren bir öğe

konumunda yer almaktadır. Formu, biçimi, yüzeyi karşı tarafa aktaran unsur dokudur

(Atalayer, 1994:194).

Bütün dönemlerde kara kalem tekniği, nesnelerin görünüşü için en çok

kullanılan yöntemlerinden biridir (Eroğlu, 1995:22). Dalley (1980), kara kalem

tekniğinin çok eski tarihlere dayandığını şöyle açıklamıştır:

Bir çizim aracı olarak kömürün kullanıldığı ispatlanmış var olan en

eski örnekler, Fransa ve İspanya’daki ilk insan tarafından mağara

duvarlarına yapılmış süslemelerdir. Çeşitli doğal maddelerden

yapılan pigmentlerle beraber ilkel ateşte yanan çubuklar, şaşırtıcı

kalite ve boyutlarda çizimler üreten bu ilk sanatçılar tarafından

kullanılıyordu. Örneğin, Altamira’ daki pek çok çizim, beş ve yedi

adım arası genişliğindedir. Bu ölçüde bir çalışma için, kara kalem,

hem geniş bir çizgi, hem de ton alanı üretebilmek için, son derece

uygun bir araçtır (Dalley, 1980: 18).

Resim 47.: Altamira Mağarasındaki Figür Çizimleri

40

Kara kalem günümüzde halen, amatör ve profesyonel tasarımcılar tarafından

kullanılmaktadır. Tonlamaya olanak sağlaması ve istendiğinde silinebilir olması gibi

avantajlara sahip olan kara kalem, illüstratörlerin tasarımlarında veya eskiz

aşamalarında sıklıkla tercih ettikleri bir teknik olarak kullanılmaktadır (Atabey,

2010:76). Görme eylemi açık - koyu, renk, mekan, nesneler, düzen ve birlik

kavramlarıyla ortaya çıkmaktadır. Çizginin kalınlığı, inceliği, rutinliği gibi çizgi

hareketlerindeki değişiklere karşı insan algısı oldukça gelişmiştir (Akar, 2015:20).

Resim 48.: Kol Yapısını Tanımlayan Kara Kalem Tekniği, Tasha Obrin, 2012

Öte yandan, kuru boyalar hızlı renklendirme ve tıbbi illüstrasyon eskizleri

veya uygulamaları için önemli bir yere sahiptir. Kuru boyalar, tasarımda tonlama,

renk çeşitliliği ve gölgelendirme oluşturmaya imkan sağlamaktadır. Bunun yanı sıra,

tek bir rengin üst üste kullanılması sonucu oluşan koyu tonla güçlü zıtlıklar elde

edilmektedir (Atabey, 2010:79).

Resim 49.: Kemik Yapısını Tanımlayan Kuru Kalem Tekniği, Timothy H. Phelps

41

Pastel kalem tekniği, sadece pastel boyalardan oluşan malzemeler ile

kullanılmaktadır. Çabuk dağılma dezavantajına sahip olduğu için titizlikle

yürütülmesi gereken bir çalışma alanı gerektirir.