SUETONIUS

e d i t e d b y

DONNA W. HURLEY

ab

p u b l i s h e d b y th e p r e s s s y n d i c a t e o f th e u n i v e r s i t y o f c ambr i d g eThe Pitt Building, Trumpington Street, Cambridge, United Kingdom

cambr i d g e u n i v e r s i t y p r e s sThe Edinburgh Building, Cambridge cb2 2ru, UK www.cup.cam.ac.uk

40 West 20th Street, New York, ny 10011-4211, USA www.cup.org10 Stamford Road, Oakleigh, Melbourne 3166, Australia

Ruiz de AlarcoÂn 13, 28014 Madrid, Spain

( Cambridge University Press 2001

This book is in copyright. Subject to statutory exceptionand to the provisions of relevant collective licensing agreements,

no reproduction of any part may take place withoutthe written permission of Cambridge University Press.

First published 2001

Printed in the United Kingdom at the University Press, Cambridge

Typeset in Baskerville and New Hellenic Greek [a o]

A catalogue record for this book is available from the British Library

Library of Congress Cataloguing in Publication data

Suetonius, ca. 69±ca. 122.Diuus Claudius / Suetonius ; edited by Donna W. Hurley.

p. cm. ± (Cambridge Greek and Latin classics)Includes bibliographical references and indexes.

i s b n 0 521 59325 5 (hardback) i s b n 0 521 59676 9 (paperback)1. Claudius, Emperor of Rome, 10 bc±54 ad. 2. Roman emperors ±

Biography. i. Title: Divus Claudius. ii. Hurley, Donna W.iii. Title. iv. Series.pa6700.A35 2001937 0.07 0092±dc21[b] 00-036299

i s b n 0 521 59325 5 hardbacki s b n 0 521 59676 9 paperback

CONTENTS

Frontispiece Silver didrachm struck in celebration of the conquest ofBritain by Claudius in ad 43. Reproduced by courtesy of theBarber Institute of Fine Arts, University of Birmingham.

Preface page vii

Introduction 1

1 Suetonius and his career 2

2 Biography and De uita Caesarum 4

3 Claudius 10

The man 10

The story 14

4 Structure and style 17

5 Text and afterlife 20

Important dates in the life of Claudius 23

Sigla 27

C. SVETONI TRANQVILL I DE VITA CAESARVM

LIBER QVINTVS DIVVS CLAVDIVS 29

Commentary 55

Abbreviations and references 245

Bibliography 247

Editions, commentaries and translations 247

Works cited 247

Indexes 262

1 Latin words 262

v

2 General 265

3 Persons 269

Stemmata

1 Claudius and the family of Augustus 273

2 Claudius and Messallina 274

CONTENTSvi

C. SVETONI TRANQVILL I

DE VITA CAESARVM LIBER QVINTVS

DIVVS CLAVDIVS

Patrem Claudi Caesaris Drusum, olim Decimum mox Ner-onem praenomine, Liuia, cum Augusto grauida nupsisset, in-tra mensem tertium peperit, fuitque suspicio ex uitrico peradulterii consuetudinem procreatum. statim certe uulgatusest uersus,

toiÄ v eu� tucouÄ si kaiÁ tri mhna paidi a.

is Drusus in quaesturae praeturaeque honore dux Raetici,deinde Germanici belli Oceanum septemtrionalem primusRomanorum ducum nauigauit transque Rhenum fossas nauiet immensi operis e¨ecit, quae nunc adhuc Drusinae uo-cantur. hostem etiam frequenter caesum ac penitus in intimassolitudines actum non prius destitit insequi quam species bar-barae mulieris humana amplior uictorem tendere ultra ser-mone Latino prohibuisset. quas ob res ouandi ius et trium-phalia ornamenta percepit; ac post praeturam confestim initoconsulatu atque expeditione repetita supremum diem morboobiit in aestiuis castris, quae ex eo Scelerata sunt appellata.corpus eius per municipiorum coloniarumque primores susci-pientibus obuiis scribarum decuriis ad urbem deuectumsepultumque est in campo Martio. ceterum exercitus hono-rarium ei tumulum excitauit, circa quem deinceps stato diequotannis miles decurreret Galliarumque ciuitates publicesupplicarent. praeterea senatus inter alia complura marmor-eum arcum cum tropaeis uia Appia decreuit et Germanicicognomen ipsi posterisque eius. fuisse autem creditur nonminus gloriosi quam ciuilis animi; nam ex hoste super uicto-rias opima quoque spolia captasse summoque saepius dis-

1

2

3

4

29

1.2 naui MG: noui Z: magni ui X: gnaui Bentley

crimine duces Germanorum tota acie insectatus, nec dissim-ulasse umquam pristinum se rei p. statum, quandoque posset,restituturum. unde existimo nonnullos tradere ausos suspec-tum eum Augusto reuocatumque ex prouincia et quia cunc-taretur interceptum ueneno. quod equidem magis ne prae-termitterem rettuli quam quia uerum aut ueri simile putem,cum Augustus tanto opere et uiuum dilexerit ut coheredemsemper ®liis instituerit, sicut quondam in senatu professus est,et defunctum ita pro contione laudauerit ut deos precatus sit,similes ei Caesares suos facerent sibique tam honestum quan-doque exitum darent quam illi dedissent. nec contentus elo-gium tumulo eius uersibus a se compositis insculpsisse etiamuitae memoriam prosa oratione composuit.

Ex Antonia minore complures quidem liberos tulit, uerumtres omnino reliquit: Germanicum, Liuillam, Claudium.

Claudius natus est Iullo Antonio Fabio Africano coss. Kal.Aug. Luguduni eo ipso die quo primum ara ibi Augusto dedi-cata est appellatusque Tiberius Claudius Drusus. mox fratremaiore in Iuliam familiam adoptato Germanici cognomen as-sumpsit. infans autem relictus a patre ac per omne fere puer-itiae atque adulescentiae tempus uariis et tenacibus morbiscon¯ictatus est, adeo ut animo simul et corpore hebetato neprogressa quidem aetate ulli publico priuatoque muneri ha-bilis existimaretur. diu atque etiam post tutelam receptamalieni arbitrii et sub paedagogo fuit; quem barbarum et olimsuperiumentarium ex industria sibi appositum, ut se quibus-cumque de causis quam saeuissime coerceret, ipse quodamlibello conqueritur. ob hanc eandem ualetudinem et gladi-atorio munere, quod simul cum fratre memoriae patris ede-bat, palliolatus nouo more praesedit, et togae uirilis die circamediam noctem sine sollemni o½cio lectica in Capitoliumlatus est. disciplinis tamen liberalibus ab aetate prima nonmediocrem operam dedit ac saepe experimenta cuiusqueetiam publicauit. uerum ne sic quidem quicquam dignitatis

5

6

2

2

3

1.4 summo Polak

C. SVETONI TRANQVILL I30

assequi aut spem de se commodiorem in posterum facerepotuit.

Mater Antonia portentum eum hominis dictitabat, necabsolutum a natura sed tantum incohatum, ac si quem so-cordiae argueret, stultiorem aiebat ®lio suo Claudio. auiaAugusta pro despectissimo semper habuit, non a¨ari nisirarissime, non monere nisi acerbo et breui scripto aut perinternuntios solita. soror Liuilla cum audisset quandoqueimperaturum, tam iniquam et tam indignam sortem p. R.palam et clare detestata est. nam auunculus maior Augustusquid de eo in utramque partem opinatus sit quo certius co-gnoscatur, capita ex ipsius epistulis posui.

`Collocutus sum cum Tiberio, ut mandasti, mea Liuia, quidnepoti tuo Tiberio faciendum esset ludis Martialibus. con-sentit autem uterque nostrum semel nobis esse statuendumquod consilium in illo sequamur. nam si est artius (ut itadicam) holocleros, quid est quod dubitemus quin per eosdemarticulos et gradus producendus sit, per quos frater eiusproductus sit? sin autem h� lattwÄ sqai sentimus eum etbebla fqai kaiÁ ei� v thÁ n touÄ sw matov kaiÁ ei� v thÁ n thÄ v yuchÄ v

a� rtio thta, praebenda materia deridendi et illum et nosnon est hominibus taÁ toiauÄ ta skw ptein kaiÁ mukthri zein

ei� wqo sin. nam semper aestuabimus, si de singulis articulistemporum deliberabimus, mhÁ prouÈ pokeime nou hÿ miÄ n possearbitremur eum gerere honores necne. in praesentia tamenquibus de rebus consulis, curare eum ludis Martialibus tricli-nium sacerdotum non displicet nobis, si est passurus se abSiluani ®lio homine sibi a½ni admoneri ne quid faciat quodconspici et derideri possit. spectare eum circenses ex pului-nari non placet nobis, expositus enim in fronte prima spec-taculorum conspicietur. in Albanum montem ire eum nonplacet nobis aut esse Romae Latinarum diebus. cur enim nonprae®citur urbi si potest sequi fratrem suum in montem?

4.1 et ut ita Beroaldus: et ita Casaubon

2

4

2

3

DIVVS CLAVDIVS 31

habes nostras, mea Liuia, sententias, quibus placet semel detota re aliquid constitui ne semper inter spem et metum ¯uc-tuemur. licebit autem, si uoles, Antoniae quoque nostrae deshanc partem epistulae huius legendam.' rursus alteris litteris:

`Tiberium adulescentem ego uero, dum tu aberis, cotidieinuitabo ad cenam ne solus cenet cum suo Sulpicio et Athen-odoro. qui uellem diligentius et minus metew rwv deligeretsibi aliquem, cuius motum et habitum et incessum imitaretur.misellus a� tuceiÄ ; nam e� n toiÄ v spoudai oiv, ubi non aberrauiteius animus, satis apparet hÿ thÄ v yuchÄ v au� touÄ eu� ge neia.' itemtertiis litteris:

`Tiberium nepotem tuum placere mihi declamantem po-tuisse, peream nisi, mea Liuia, admiror. nam qui tama� safwÄ v loquatur, qui possit cum declamat safwÄ v dicerequae dicenda sunt, non uideo.'

Nec dubium est quid post haec Augustus constituerit, utreliquerit eum nullo praeter auguralis sacerdotii honore im-pertitum ac ne heredem quidem nisi inter tertios ac paeneextraneos e parte sexta nuncuparet, legatoque non ampliusquam octingentorum sestertiorum prosecutus.

Tiberius patruus petenti honores consularia ornamenta de-tulit, sed instantius legitimos ¯agitanti id solum codicillis re-scripsit quadraginta aureos in Saturnalia et Sigillaria misisseei. tunc demum abiecta spe dignitatis ad otium concessit,modo in hortis et suburbano, modo in Campaniae secessudelitescens, atque ex contubernio sordidissimorum hominumsuper ueterem segnitiae notam ebrietatis quoque et aleae in-famiam subiit, cum interim, quamquam hoc modo agenti,numquam aut o½cium hominum aut reuerentia publicedefuit.

4.7 ut Smilda: et codd.: qui Stephanus: cum Bentley: cum et Oudendorpius: ut qui P.Thomas legato Torrentius: legato quoque Ernesti prosecutus sit Stephanus5 suburbana domo modo X: suburbana modo domo M: suburbanis modo G

4

5

6

7

5

C. SVETONI TRANQVILL I32

Equester ordo bis patronum eum perferendae pro se lega-tionis elegit, semel cum deportandum Romam corpus Augustiumeris suis ab consulibus exposceret, iterum cum oppressumSeianum apud eosdem gratularetur; quin et spectaculis adue-nienti assurgere et lacernas deponere solebat. senatus quoqueut ad numerum sodalium Augustalium sorte ductorum extraordinem adiceretur censuit et mox ut domus ei, quam in-cendio amiserat, publica impensa restitueretur dicendaequeinter consulares sententiae ius esset. quod decretum abolitumest, excusante Tiberio imbecillitatem eius ac damnum lib-eralitate sua resarsurum pollicente. qui tamen moriens et intertiis heredibus eum ex parte tertia nuncupatum, legatoetiam circa sestertium uicies prosecutus commendauit insuperexercitibus ac senatui populoque R. inter ceteras neces-situdines nominatim.

Sub Gaio demum fratris ®lio secundam existimationemcirca initia imperii omnibus lenociniis colligente honores aus-picatus consulatum gessit una per duos menses, euenitque utprimitus ingredienti cum fascibus forum praeteruolans aquiladexteriore umero consideret. sortitus est et de altero con-sulatu in quartum annum, praeseditque nonnumquam spec-taculis in Gai uicem, adclamante populo, `feliciter' partim`patruo imperatoris' partim `Germanici fratri!' nec eo minuscontumeliis obnoxius uixit. nam et si paulo serius ad prae-dictam cenae horam occurrisset, non nisi aegre et circuitodemum triclinio recipiebatur, et quotiens post cibum addor-misceret, quod ei fere accidebat, olearum aut palmularumossibus incessebatur, interdum ferula ¯agroue uelut per ludumexcitabatur a copreis. solebant et manibus stertentis socciinduci ut repente expergefactus faciem sibimet confricaret.

Sed ne discriminibus quidem caruit. primum in ipso con-sulatu, quod Neronis et Drusi fratrum C. Caesaris statuassegnius locandas ponendasque curasset, paene honore sum-

9.1 summotus Bentley

6

2

7

8

9

DIVVS CLAVDIVS 33

motus est, deinde extraneo uel etiam domesticorum aliquodeferente assidue uarieque inquietatus. cum uero detectaesset Lepidi et Gaetulici coniuratio, missus in Germaniaminter legatos ad gratulandum etiam uitae periculum adiit, in-dignante ac fremente Gaio patruum potissimum ad se missumquasi ad puerum regendum, adeo ut non defuerint qui trad-erent praecipitatum quoque in ¯umen sic ut uestitus adue-nerat. atque ex eo numquam non in senatu nouissimus con-sularium sententiam dixit, ignominiae causa post omnesinterrogatus. etiam cognitio falsi testamenti recepta est in quoet ipse signauerat. postremo sestertium octogies pro introitunoui sacerdotii coactus impendere, ad eas rei familiaris an-gustias decidit ut cum obligatam aerario ®dem liberare nonposset, in uacuum lege praediatoria uenalis pependerit subedicto praefectorum.

Per haec ac talia maxima aetatis parte transacta quinqua-gesimo anno imperium cepit quantumuis mirabili casu. ex-clusus inter ceteros ab insidiatoribus Gai, cum quasi secretumeo desiderante turbam summouerent, in diaetam, cui nomenest Hermaeum, recesserat, neque multo post rumore caedisexterritus prorepsit ad solarium proximum interque prae-tenta foribus uela se abdidit. latentem discurrens forte gre-garius miles, animaduersis pedibus, studio sciscitandi quis-nam esset, agnouit extractumque et prae metu ad genua sibiaccidentem imperatorem salutauit. hinc ad alios commili-tones ¯uctuantes nec quicquam adhuc quam frementes per-duxit. ab his lecticae impositus et, quia sui di¨ugerant, ui-cissim succollantibus in castra delatus est tristis ac trepidus,miserante obuia turba quasi ad poenam raperetur insons.receptus intra uallum inter excubias militum pernoctauit,aliquanto minore spe quam ®ducia. nam consules cum senatu

10.2 adgnouit Ihm: adcognouit codd.: Madvig deletes and writes extractum et: ex-tractum before [ex] studio Wall

2

10

2

3

C. SVETONI TRANQVILL I34

et cohortibus urbanis forum Capitoliumque occupauerant as-serturi communem libertatem; accitusque et ipse per tr. pl.in curiam ad suadenda quae uiderentur, ui se et necessitateteneri respondit. uerum postero die et senatu segniore inexequendis conatibus per taedium ac dissensionem diuersacensentium et multitudine, quae circumstabat, unum rec-torem iam et nominatim exposcente, armatos pro contioneiurare in nomen suum passus est promisitque singulis quinadena sestertia, primus Caesarum ®dem militis etiam praemiopigneratus.

Imperio stabilito nihil antiquius duxit quam id biduum,quo de mutando rei p. statu haesitatum erat, memoriae ex-imere. omnium itaque factorum dictorumque in eo ueniam etobliuionem in perpetuum sanxit ac praestitit, tribunis modoac centurionibus paucis e coniuratorum in Gaium numerointeremptis, exempli simul causa et quod suam quoque cae-dem depoposcisse cognouerat. conuersus hinc ad o½cia pie-tatis ius iurandum neque sanctius sibi neque crebrius instituitquam per Augustum. auiae Liuiae diuinos honores et circensipompa currum elephantorum Augustino similem decernendacurauit; parentibus inferias publicas, et hoc amplius patri cir-censes annuos natali die, matri carpentum, quo per circumduceretur, et cognomen Augustae ab uiua recusatum. at infratris memoriam per omnem occasionem celebratam comoe-diam quoque Graecam Neapolitano certamine docuit ac desententia iudicum coronauit. ne Marcum quidem Antoniuminhonoratum ac sine grata mentione transmisit, testatusquondam per edictum tanto impensius petere se ut natalempatris Drusi celebrarent, quod idem esset et aui sui Antoni.Tiberio marmoreum arcum iuxta Pompei theatrum, decre-

10.3 maiore Perizonius, Shackleton Bailey (CJ 78 (1983) 317) 11.2 uiua Lipsius:auia codd. at in fr. memoriam Ihm, Wall: ad fratris memoriam Z: a fratrismemoria MGX

4

11

2

3

DIVVS CLAVDIVS 35

tum quidem olim a senatu uerum omissum, peregit. Gai quo-que etsi acta omnia rescidit, diem tamen necis, quamuisexordium principatus sui, uetuit inter festos referri.

At in semet augendo parcus atque ciuilis praenomine Im-peratoris abstinuit, nimios honores recusauit, sponsalia ®liaenatalemque geniti nepotis silentio ac tantum domestica reli-gione transegit. neminem exulum nisi ex senatus auctoritaterestituit. ut sibi in curiam praefectum praetori tribunosquemilitum secum inducere liceret utque rata essent quae procu-ratores sui in iudicando statuerent precario exegit. ius nundi-narum in priuata praedia a consulibus petit. cognitionibusmagistratuum ut unus e consiliariis frequenter interfuit; eos-dem spectacula edentes surgens et ipse cum cetera turba uoceac manu ueneratus est. tribunis plebis adeuntibus se pro tri-bunali excusauit, quod propter angustias non posset audireeos nisi stantes. quare in breui spatio tantum amoris fauor-isque collegit ut, cum profectum eum Ostiam perisse ex in-sidiis nuntiatum esset, magna consternatione populus et mil-item quasi proditorem et senatum quasi parricidam dirisexecrationibus incessere non ante destiterit quam unus atquealter et mox plures a magistratibus in rostra producti saluumet appropinquare con®rmarent.

Nec tamen expers insidiarum usquequaque permansit, sedet a singulis et per factionem et denique ciuili bello infestatusest. e plebe homo nocte media iuxta cubiculum eius cumpugione deprehensus est; reperti et equestris ordinis duo inpublico cum dolone ac uenatorio cultro praestolantes, alter utegressum theatro, alter ut sacri®cantem apud Martis aedemadoriretur. conspirauerunt autem ad res nouas Gallus Asiniuset Statilius Coruinus, Pollionis ac Messallae oratorum ne-potes, assumptis compluribus libertis ipsius atque seruis. bel-lum ciuile mouit Furius Camillus Scribonianus Delmatiae le-gatus, uerum intra quintum diem oppressus est legionibus,quae sacramentum mutauerant, in paenitentiam religione

12

2

3

13

2

C. SVETONI TRANQVILL I36

conuersis, postquam denuntiato ad nouum imperatorem itin-ere casu quodam ac diuinitus neque aquila ornari nequesigna conuelli mouerique potuerunt.

Consulatus super pristinum quattuor gessit, ex quibus duosprimos iunctim, sequentes per interuallum quarto quemqueanno, semenstrem nouissimum, bimenstres ceteros, tertiumautem nouo circa principem exemplo in locum demortuisu¨ectus.

Ius et consul et extra honorem laboriosissime dixit, etiamsuis suorumque diebus sollemnibus, nonnumquam festis quo-que antiquitus et religiosis. nec semper praescripta legum se-cutus duritiam lenitatemue multarum ex bono et aequo, perin-de ut a½ceretur, moderatus est; nam et iis, qui apud priuatosiudices plus petendo formula excidissent, restituit actiones etin maiore fraude conuictos legitimam poenam supergressusad bestias condemnauit. in cognoscendo autem ac decer-nendo mira uarietate animi fuit, modo circumspectus et sa-gax, interdum inconsultus ac praeceps, nonnumquam friuolusamentique similis. cum decurias rerum actu expungeret, eum,qui dissimulata uacatione quam bene®cio liberorum habebatresponderat, ut cupidum iudicandi dimisit; alium inter-pellatum ab aduersariis de propria lite negantemque cogni-tionis rem sed ordinari iuris esse, agere causam confestimapud se coegit, proprio negotio documentum daturum, quamaequus iudex in alieno negotio futurus esset. feminam nonagnoscentem ®lium suum dubia utrimque argumentorum ®dead confessionem compulit indicto matrimonio iuuenis. absen-tibus secundum praesentes facillime dabat, nullo dilectu cul-pane quis an aliqua necessitate cessasset. proclamante quo-dam praecidendas falsario manus, carni®cem statim acciricum machaera mensaque lanionia ¯agitauit. peregrinitatisreum orta inter aduocatos leui contentione togatumne anpalliatum dicere causam oporteret, quasi aequitatem in-tegram ostentans, mutare habitum saepius et prout accusar-

14

15

2

DIVVS CLAVDIVS 37

etur defendereturue iussit. de quodam etiam negotio ita extabella pronuntiasse creditur secundum eos se sentire, quiuera proposuissent.

Propter quae usque eo euiluit ut passim ac propalam con-temptui esset. excusans quidam testem e prouincia ab eo uo-catum negauit praesto esse posse dissimulata diu causa; acpost longas demum interrogationes, `mortuus est,' inquit,`puto, licuit.' alius gratias agens quod reum defendi pater-etur, adiecit, et tamen ®eri solet.' illud quoque a maioribusnatu audiebam, adeo causidicos patientia eius solitos abuti utdiscedentem e tribunali non solum uoce reuocarent sed et,lacinia togae retenta, interdum pede apprehenso detinerent.ac ne cui haec mira sint, litigatori Graeculo uox in alter-catione excidit, kaiÁ suÁ ge rwn ei� kaiÁ mwro v. equitem quidemRomanum obscaenitatis in feminas reum, sed falso et ab im-potentibus inimicis con®cto crimine, satis constat, cum scortameritoria citari aduersus se et audiri pro testimonio uideret,graphium et libellos, quos tenebat in manu, ita cum magnastultitiae et saeuitiae exprobratione iecisse in faciem eius utgenam non leuiter perstrinxerit.

Gessit et censuram intermissam diu post Plancum Paul-umque censores sed hanc quoque inaequabiliter uarioqueet animo et euentu. recognitione equitum iuuenem probriplenum, sed quem pater probatissimum sibi a½rmabat, sineignominia dimisit, habere dicens censorem suum; alium cor-ruptelis adulteriisque famosum nihil amplius quam monuit utaut parcius aetatulae indulgeret aut certe cautius, addiditque,`quare enim ego scio quam amicam habeas?' et cum or-antibus familiaribus dempsisset cuidam appositam notam,`litura tamen', inquit, extet.' splendidum uirum Graeciae-que prouinciae principem, uerum Latini sermonis ignarum,non modo albo iudicum erasit sed in peregrinitatem redegit.nec quemquam nisi sua uoce, utcumque quis posset, ac sinepatrono rationem uitae passus est reddere. notauitque mul-tos, et quosdam inopinantes et ex causa noui generis, quod se

3

4

16

2

C. SVETONI TRANQVILL I38

inscio ac sine commeatu Italia excessissent; quendam uero etquod comes regis in prouincia fuisset, referens maiorum tem-poribus Rabirio Postumo Ptolemaeum Alexandriam creditiseruandi causa secuto crimen maiestatis apud iudices motum.plures notare conatus, magna inquisitorum neglegentia sedsuo maiore dedecore, innoxios fere repperit, quibuscumquecaelibatum aut orbitatem aut egestatem obiceret, maritospatres opulentos se probantibus; et quodam, qui sibimet uimferro intulisse arguebatur, illaesum corpus ueste deposita os-tentante. fuerunt et illa in censura eius notabilia, quod esse-dum argenteum sumptuose fabricatum ac uenale ad Sigillariaredimi concidique coram imperauit; quodque uno die XXedicta proposuit, inter quae duo, quorum altero admonebatut uberi uinearum prouentu bene dolia picarentur, altero nihilaeque facere ad uiperae morsum quam taxi arboris sucum.

Expeditionem unam omnino suscepit eamque modicam.cum decretis sibi a senatu ornamentis triumphalibus leuioremmaiestati principali titulum arbitraretur uelletque iusti trium-phi decus, unde acquireret Britanniam potissimum elegit, ne-que temptatam ulli post Diuum Iulium et tunc tumultuantemob non redditos transfugas. huc cum ab Ostia nauigaret, ue-hementi circio bis paene demersus est prope Liguriam iuxta-que Stoechadas insulas. quare a Massilia Gesoriacum usquepedestri itinere confecto inde transmisit ac sine ullo proelioaut sanguine intra paucissimos dies parte insulae in dedi-tionem recepta, sexto quam profectus erat mense Romam re-diit triumphauitque maximo apparatu. ad cuius spectaculumcommeare in urbem non solum praesidibus prouinciarumpermisit uerum etiam exulibus quibusdam; atque inter hosti-lia spolia naualem coronam fastigio Palatinae domus iuxtaciuicam ®xit, traiecti et quasi domiti Oceani insigne. currumeius Messallina uxor carpento secuta est, secuti et triumphaliaornamenta eodem bello adepti, sed ceteri pedibus et in prae-

3

4

17

2

3

16.3 et quodam Lipsius: eo quidem codd.

DIVVS CLAVDIVS 39

texta, M. Crassus Frugi equo phalerato et in ueste palmata,quod eum honorem iterauerat.

Vrbis annonaeque curam sollicitissime semper egit. cumAemiliana pertinacius arderent, in diribitorio duabus nocti-bus mansit ac de®ciente militum ac familiarum turba auxilioplebem per magistratus ex omnibus uicis conuocauit ac pos-itis ante se cum pecunia ®scis ad subueniendum hortatus est,repraesentans pro opera dignam cuique mercedem. artioreautem annona ob assiduas sterilitates detentus quondammedioÇ foro a turba conuiciisque et simul fragminibus panisita infestatus ut aegre nec nisi postico euadere in Palatiumualuerit, nihil non excogitauit ad inuehendos etiam temporehiberno commeatus. nam et negotiatoribus certa lucra pro-posuit suscepto in se damno, si cui quid per tempestates acci-disset, et naues mercaturae causa fabricantibus magna com-moda constituit pro condicione cuiusque: ciui uacationemlegis Papiae Poppaeae, Latino ius Quiritium, feminis ius IIIIliberorum, quae constituta hodieque seruantur.

Opera magna potiusque necessaria quam multa perfecitsed uel praecipua: ductum aquarum a Gaio incohatum, itememissarium Fucini lacus portumque Ostiensem, quamquamsciret ex iis alterum ab Augusto precantibus assidue Marsisnegatum, alterum a Diuo Iulio saepius destinatum ac propterdi½cultatem omissum. Claudiae aquae gelidos et uberesfontes, quorum alteri Caeruleo, alteri Curtio et Albudignonomen est, simulque riuum Anienis noui lapideo opere inurbem perduxit diuisitque in plurimos et ornatissimos lacus.Fucinum aggressus est non minus compendii spe quam glo-riae, cum quidam priuato sumptu emissuros se repromitter-ent, si sibi siccati agri concederentur. per tria autem passuummilia partim e¨osso monte partim exciso canalem absoluitaegre et post undecim annos, quamuis continuis XXX homi-

18.1 magistros Lipsius 20.1 potiusque Roman edition II (1470): potius quamcodd.: potius ac Bentley: potius et Ihm: the second quam omitted P 1Q

18

2

19

20

2

C. SVETONI TRANQVILL I40

num milibus sine intermissione operantibus. portum Ostiaeextruxit circumducto dextra sinistraque bracchio et ad in-troitum profundo iam solo mole obiecta; quam quo stabiliusfundaret, nauem ante demersit qua magnus obeliscus ex Ae-gypto fuerat aduectus, congestisque pilis superposuit altissi-mam turrem in exemplum Alexandrini Phari ut ad nocturnosignes cursum nauigia derigerent.

Congiaria populo saepius distribuit. spectacula quoquecomplura et magni®ca edidit, non usitata modo ac solitis locissed et commenticia et ex antiquitate repetita et ubi praetereanemo ante eum. ludos dedicationis Pompeiani theatri, quodambustum restituerat, e tribunali posito in orchestra commi-sit, cum prius apud superiores aedes supplicasset perque me-diam caueam sedentibus ac silentibus cunctis descendisset.fecit et saeculares, quasi anticipatos ab Augusto nec legitimotempori reseruatos, quamuis ipse in historiis suis prodat in-termissos eos Augustum multo post, diligentissime annorumratione subducta, in ordinem redegisse. quare uox praeconisirrisa est inuitantis more sollemni ad ludos, quos nec spectas-set quisquam nec spectaturus esset, cum superessent adhucqui spectauerant et quidam histrionum producti olim tuncquoque producerentur. circenses frequenter etiam in Vaticanocommisit, nonnumquam interiecta per quinos missus uena-tione. Circo uero Maximo marmoreis carceribus auratisquemetis, quae utraque et to®na ac lignea antea fuerant, excultopropria senatoribus constituit loca promiscue spectare solitis;ac super quadrigarum certamina Troiae lusum exhibuit etAfricanas, con®ciente turma equitum praetorianorum, du-cibus tribunis ipsoque praefecto; praeterea Thessalos equites,qui feros tauros per spatia circi agunt insiliuntque defessos etad terram cornibus detrahunt.

Gladiatoria munera plurifariam ac multiplicia exhibuit:anniuersarium in castris praetorianis sine uenatione appara-

3

21

2

3

4

20.3 derigerent ? Ihm: dirigerent codd.

DIVVS CLAVDIVS 41

tuque, iustum atque legitimum in Saeptis; ibidem extraordi-narium et breue dierumque paucorum, quodque appellarecoepit sportulam, quia primum daturus edixerat uelut adsubitam condictamque cenulam inuitare se populum. necullo spectaculi genere communior aut remissior erat adeo utoblatos uictoribus aureos prolata sinistra pariter cum uulgouoce digitisque numeraret ac saepe hortando rogandoque adhilaritatem homines prouocaret, dominos identidem appel-lans, immixtis interdum frigidis et arcessitis iocis; qualis est utcum Palumbum postulantibus daturum se promisit, si captusesset. illud plane quantumuis salubriter et in tempore: cumessedario, pro quo quattuor ®li deprecabantur, magno om-nium fauore indulsisset rudem, tabulam ilico misit admonenspopulum quanto opere liberos suscipere deberet, quos ui-deret et gladiatori praesidio gratiaeque esse. edidit et in Mar-tio campo expugnationem direptionemque oppidi ad imag-inem bellicam et deditionem Britanniae regum praeseditquepaludatus. quin et emissurus Fucinum lacum naumachiamante commisit. sed cum proclamantibus naumachiariis, `haueimperator, morituri te salutant!' respondisset, `aut non', ne-que post hanc uocem quasi uenia data quisquam dimicareuellet, diu cunctatus an omnes igni ferroque absumeret, tan-dem e sede sua prosiluit ac per ambitum lacus non sine foedauacillatione discurrens partim minando partim adhortandoad pugnam compulit. hoc spectaculo classis Sicula et Rhodiaconcurrerunt, duodenarum triremium singulae, excientebucina Tritone argenteo, qui e medio lacu per machinamemerserat.

Quaedam circa caerimonias ciuilemque et militaremmorem, item circa omnium ordinum statum domi forisqueaut correxit aut exoleta reuocauit aut etiam noua instituit. incooptandis per collegia sacerdotibus neminem nisi iuratusnominauit, obseruauitque sedulo ut, quotiens terra in urbemouisset, ferias aduocata contione praetor indiceret utque

5

6

22

C. SVETONI TRANQVILL I42

dira aue in Capitolio uisa obsecratio haberetur, eamque ipseiure maximi ponti®cis pro rostris populo praeiret summota-que operariorum seruorumque turba.

Rerum actum diuisum antea in hibernos aestiuosque men-ses coniunxit. iuris dictionem de ®dei commissis quotannis ettantum in urbe delegari magistratibus solitam in perpetuumatque etiam per prouincias potestatibus demandauit. capitiPapiae Poppaeae legis a Tiberio Caesare, quasi sexagenariigenerare non possent, addito obrogauit. sanxit ut pupillisextra ordinem tutores a consulibus darentur utque ii, quibusa magistratibus prouinciae interdicerentur, urbe quoque etItalia summouerentur. ipse quosdam nouo exemplo relegauit,ut ultra lapidem tertium uetaret egredi ab urbe. de maiorenegotio acturus in curia medius inter consulum sellas tribu-nicio subsellio sedebat. commeatus a senatu peti solitos bene-®ci sui fecit. ornamenta consularia etiam procuratoribusducenariis indulsit. senatoriam dignitatem recusantibusequestrem quoque ademit. latum clauum, quamuis initioa½rmasset non lecturum se senatorem nisi ciuis R. abnepo-tem, etiam libertini ®lio tribuit, sed sub condicione si priusab equite R. adoptatus esset; ac sic quoque reprehensionemuerens et Appium Caecum censorem, generis sui proauc-torem, libertinorum ®lios in senatum adlegisse docuit, ignarustemporibus Appi et deinceps aliquamdiu libertinos dictos nonipsos, qui manu emitterentur, sed ingenuos ex his procreatos.collegio quaestorum pro stratura uiarum gladiatorium munusiniunxit detractaque Ostiensi et Gallica prouincia curamaerari Saturni reddidit, quam medio tempore praetores aututi nunc praetura functi sustinuerant.

Triumphalia ornamenta Silano ®liae suae sponso nondumpuberi dedit, maioribus uero natu tam multis tamque facile

22 summotaque MXZ: summota G, Bentley 23.2 tribunicioue Mommsen

23

2

24

2

3

DIVVS CLAVDIVS 43

ut epistula communi legionum nomine extiterit petentium, utlegatis consularibus simul cum exercitu et triumphalia daren-tur ne causam belli quoquo modo quaererent. Aulo Plautioetiam ouationem decreuit ingressoque urbem obuiam pro-gressus et in Capitolium eunti et inde rursus reuertenti latustexit. Gabinio Secundo Cauchis gente Germanica superatiscognomen Cauchius usurpare concessit.

Equestres militias ita ordinauit ut post cohortem alam, postalam tribunatum legionis daret; stipendiaque instituit etimaginariae militiae genus, quod uocatur supra numerum,quo absentes et titulo tenus fungerentur. milites domus sen-atorias salutandi causa ingredi etiam patrum decreto prohib-uit. libertinos, qui se pro equitibus R. agerent, publicauit,ingratos et de quibus patroni quererentur reuocauit in ser-uitutem aduocatisque eorum negauit se aduersus libertosipsorum ius dicturum. cum quidam aegra et a¨ecta mancipiain insulam Aesculapi taedio medendi exponerent, omnes quiexponerentur liberos esse sanxit nec redire in dicionemdomini, si conualuissent; quod si quis necare quem malletquam exponere, caedis crimine teneri. uiatores ne per Italiaeoppida nisi aut pedibus aut sella aut lectica transirent, monuitedicto. Puteolis et Ostiae singulas cohortes ad arcendosincendiorum casus collocauit.

Peregrinae condicionis homines uetuit usurpare Romananomina dum taxat gentilicia. ciuitatem R. usurpantes incampo Esquilino securi percussit. prouincias Achaiam etMacedoniam, quas Tiberius ad curam suam transtulerat,senatui reddidit. Lyciis ob exitiabiles inter se discordias lib-ertatem ademit, Rhodiis ob paenitentiam ueterum delictorumreddidit. Iliensibus quasi Romanae gentis auctoribus tributain perpetuum remisit, recitata uetere epistula Graeca senatuspopulique R. Seleuco regi amicitiam et societatem ita demumpollicentis, si consanguineos suos Ilienses ab omni onereimmunes praestitisset. Iudaeos impulsore Chresto assidue tu-multuantes Roma expulit. Germanorum legatis in orchestra

25

2

3

4

C. SVETONI TRANQVILL I44

sedere permisit, simplicitate eorum et ®ducia commotus,quod in popularia deducti, cum animaduertissent Parthos etArmenios sedentes in senatu, ad eadem loca sponte transier-ant, nihilo deteriorem uirtutem aut condicionem suam prae-dicantes. Druidarum religionem apud Gallos dirae im-manitatis et tantum ciuibus sub Augusto interdictam penitusaboleuit; contra sacra Eleusinia etiam transferre ex AtticaRomam conatus est, templumque in Sicilia Veneris Erycinaeuetustate collapsum ut ex aerario pop. R. re®ceretur, auctorfuit. cum regibus foedus in foro icit porca caesa ac uetere fet-ialium praefatione adhibita. sed et haec et cetera totumqueadeo ex parte magna principatum non tam suo quam uxorumlibertorumque arbitrio administrauit, talis ubique plerumquequalem esse eum aut expediret illis aut liberet.

Sponsas admodum adulescens duas habuit: Aemiliam Lep-idam Augusti proneptem, item Liuiam Medullinam, cui etcognomen Camillae erat, e genere antiquo dictatoris Camilli.priorem, quod parentes eius Augustum o¨enderant, uirginemadhuc repudiauit, posteriorem ipso die, qui erat nuptiis desti-natus, ex ualetudine amisit. uxores deinde duxit PlautiamVrgulanillam triumphali et mox Aeliam Paetinam consularipatre. cum utraque diuortium fecit sed cum Paetina ex leui-bus o¨ensis, cum Vrgulanilla ob libidinum probra et homi-cidii suspicionem. post has Valeriam Messallinam, BarbatiMessallae consobrini sui ®liam, in matrimonium accepit.quam cum comperisset super cetera ¯agitia atque dedecoraC. Silio etiam nupsisse dote inter auspices consignata, suppli-cio a¨ecit con®rmauitque pro contione apud praetorianos,quatenus sibi matrimonia male cederent, permansurum se incaelibatu, ac nisi permansisset, non recusaturum confodimanibus ipsorum. nec durare ualuit quin de condicionibuscontinuo tractaret, etiam de Paetinae, quam olim exegerat,deque Lolliae Paulinae, quae C. Caesari nupta fuerat. uerumillecebris Agrippinae, Germanici fratris sui ®liae, per ius osculiet blanditiarum occasiones pellectus in amorem, subornauit

5

26

2

3

DIVVS CLAVDIVS 45

proximo senatu qui censerent cogendum se ad ducendumeam uxorem, quasi rei p. maxime interesset, dandamque ce-teris ueniam talium coniugiorum, quae ad id tempus incestahabebantur. ac uix uno interposito die confecit nuptias, nonrepertis qui sequerentur exemplum, excepto libertino quo-dam et altero primipilari, cuius nuptiarum o½cium et ipsecum Agrippina celebrauit.

Liberos ex tribus uxoribus tulit: ex Vrgulanilla Drusum etClaudiam, ex Paetina Antoniam, ex Messallina Octauiam etquem primo Germanicum mox Britannicum cognominauit.Drusum ypompeiumy puberem amisit piro per lusum in sub-lime iactato et hiatu oris excepto strangulatum, cum eiante paucos dies ®liam Seiani despondisset. quo magis mirorfuisse qui traderent fraude a Seiano necatum. Claudiam exliberto suo Botere conceptam, quamuis ante quintum men-sem diuortii natam alique coeptam, exponi tamen ad matrisianuam et nudam iussit abici. Antoniam Cn. Pompeio Magnodeinde Fausto Sullae, nobilissimis iuuenibus, Octauiam Ner-oni priuigno suo collocauit, Silano ante desponsam. Britanni-cum uicesimo imperii die inque secundo consulatu natum sibiparuulum etiam tum et militi pro contione manibus suis ges-tans et plebi per spectacula gremio aut ante se retinens assi-due commendabat faustisque ominibus cum acclamantiumturba prosequebatur. e generis Neronem adoptauit, Pom-peium atque Silanum non recusauit modo sed et interemit.

Libertorum praecipue suspexit Posiden spadonem, quemetiam Britannico triumpho inter militares uiros hasta puradonauit; nec minus Felicem, quem cohortibus et alis prouin-ciaeque Iudaeae praeposuit, trium reginarum maritum; etHarpocran, cui lectica per urbem uehendi spectaculaquepublice edendi ius tribuit; ac super hos Polybium ab studiis,qui saepe inter duos consules ambulabat; sed ante omnes

27.1 prope iam puberem Bentley: Pompeis impuberem Lipsius cum eiLipsius: cui et codd.

27

2

28

C. SVETONI TRANQVILL I46

Narcissum ab epistulis et Pallantem a rationibus, quos de-creto quoque senatus non praemiis modo ingentibus sed etquaestoriis praetoriisque ornamentis honorari libens passusest, tantum praeterea acquirere et rapere ut querente eoquondam de ®sci exiguitate non absurde dictum sit, abunda-turum, si a duobus libertis in consortium reciperetur. his, utdixi, uxoribusque addictus, non principem sed ministrumegit, compendio cuiusque horum uel etiam studio aut libidinehonores exercitus impunitates supplicia largitus et quideminsciens plerumque et ignarus. ac ne singillatim minora quo-que enumerem, reuocatas liberalitates eius, iudicia rescissa,suppositos aut etiam palam immutatos datorum o½ciorumcodicillos: Appium Silanum consocerum suum Iuliasque,alteram Drusi, alteram Germanici ®liam, crimine incerto necdefensione ulla data occidit, item Cn. Pompeium maioris ®liaeuirum et L. Silanum minoris sponsum. ex quibus Pompeius inconcubitu dilecti adulescentuli confossus est, Silanus abdicarese praetura ante IIII Kal. Ian. morique initio anni coactus dieipso Claudi et Agrippinae nuptiarum. in quinque et trigintasenatores trecentosque amplius equites R. tanta facilitate an-imaduertit ut cum, de nece consularis uiri renuntiante cen-turione factum esse quod imperasset, negaret quicquam seimperasse nihilo minus rem comprobaret, a½rmantibus lib-ertis o½cio milites functos quod ad ultionem imperatoris ultroprocucurrissent. nam illud omnem ®dem excesserit quodnuptiis, quas Messallina cum adultero Silio fecerat, tabellasdotis et ipse consignauerit, inductus, quasi de industria simu-larentur ad auertendum transferendumque periculum, quodimminere ipsi per quaedam ostenta portenderetur.

Auctoritas dignitasque formae non defuit yet ueterumystanti uel sedenti ac praecipue quiescenti, nam et prolixo necexili corpore erat et specie canitieque pulchra, opimis cer-

29.1 largitus Bentley: largitus est codd. 30 et ueterum MGLP: not in OS: uelZ: ceterum recc.: ei uerum Bentley: ei uel G. Becker

29

2

3

30

DIVVS CLAVDIVS 47

uicibus; ceterum et ingredientem destituebant poplites minus®rmi et remisse quid uel serio agentem multa dehonestabant:risus indecens, ira turpior spumante rictu, umentibus naribus,praeterea linguae titubantia caputque cum semper tum inquantulocumque actu uel maxime tremulum. ualetudine sicutolim graui ita princeps prospera usus est excepto stomachidolore, quo se correptum etiam de consciscenda morte cogi-tasse dixit.

Conuiuia agitauit et ampla et assidua ac fere patentissimislocis ut plerumque sesceni simul discumberent. conuiuatus estet super emissarium Fucini lacus ac paene summersus, cumemissa impetu aqua redundasset. adhibebat omni cenae etliberos suos cum pueris puellisque nobilibus, qui more ueteriad fulcra lectorum sedentes uescerentur. conuiuae, qui pridiescyphum aureum surripuisse existimabatur, reuocato in diemposterum calicem ®ctilem apposuit. dicitur etiam meditatusedictum, quo ueniam daret ¯atum crepitumque uentris inconuiuio emittendi, cum periclitatum quendam prae pudoreex continentia repperisset.

Cibi uinique quocumque et tempore et loco appetentissi-mus, cognoscens quondam in Augusti foro ictusque nidoreprandii, quod in proxima Martis aede Saliis apparabatur, de-serto tribunali ascendit ad sacerdotes unaque decubuit. nectemere umquam triclinio abscessit nisi distentus ac madens etut statim supino ac per somnum hianti pinna in os indereturad exonerandum stomachum. somni breuissimi erat. namante mediam noctem plerumque uigilabat, ut tamen interdiunonnumquam in iure dicendo obdormisceret uixque abaduocatis de industria uocem augentibus excitaretur. libidinisin feminas profusissimae, marum omnino expers. aleam stu-diosissime lusit, de cuius arte librum quoque emisit, solitusetiam in gestatione ludere, ita essedo alueoque adaptatis nelusus confunderetur.

Saeuum et sanguinarium natura fuisse magnis minimisqueapparuit rebus. tormenta quaestionum poenasque parricida-

31

32

33

2

34

C. SVETONI TRANQVILL I48