Strana: I Sarajevo 1983.eZM (PN) NS 22 95- 114

UDK 591.5:598.2 (497.15) ORIGINALNI NAlJČ\! I RAD

STRUKTURA I DINAMIKA POPULACIJA PTICA (AVES) NEKIH EKOSISTEMA NA PLANINI VRANICI

Svjetoslav OBRATIL, Zemaljski muzej Bosne i Hercegov,inc, 7 J000 Sarajevo - YU

S Y N O P S I S - THE STRUCTURE AND DYNA.MICS OF THE BIRD (AVES) POPULATION OF SEVERAL INLAND ECOSYSTEvlS ON VRANICA MO ' NTAIN

In this work, a presen tation is made of the structure and dynamics of the bird populati on in ttc most characreristic biocenoses on the vertical profile of Vran ica Mountain , on the line Fojnica - highest. pep.ks.

UVOD

I'straživanja aviEaune na planini Vranici kod Fojnice obavljena su u okviru dva naučnoistraživačka projekta, »Strukt'..1ra i dinamika nekih kop­nenih ekosistema na planinama centralne Bosne« i '>Određivcmje stepena degradiranosti čOV'lj ekove okoline na području centralne Bosne« . I straživanja su obavljena u razdoblju od 1976. cio 1979. godine.

Ptice su jedna od zookomponen ti biocenoza. II ciklusu i6hrane pred­stav.IJj a ju konzumente prvog i clrugog reda, što obja~njCl.va ekološku vezanos·t 'Ove grupe organizama za vegetaciju, mikro i makro-faunu živo tnih zajednica.

Vegetacija i fauna biocenoza čine biousk!i faktor koji neposredno uslov· ljava prezootnost, veličinu i dis tribuciju populacija u prostoru i vremenu, jer pružaju osnovne životne u slove; mogućnos t ishran e, gnij e::đenja i zaklon.

P romjenljivos t ekološk ih faktora u toku godine uzrokuje sezonske pro­mjene li kvalitativnom i kvantitativnom 'sas·tclVu naselja ptica, naročito izr a­žene lU ekosistemima planinskog područj a. U toku godine izdvajaju 'se četiri za avifaunu karakteristična perioda; period proljetne migracije (mart·april). gniježđenja (maj-august), jesenske seobe (septembar-novembar) i zimovanja (decembar-februar).

U radu su prezentirani rezultati obracle literature ~ muzejskog mate­rijala ranijih istraživanja i rezultata novijih is traživanja st rukture i dinamike populacija ptica u najkarakoterističnijim zivotnim za;j eclnicama na vertikalnom profilu planine Vranice, Jla potem Fojn ica - najviši vrhoyi. Krstac (2.070 m ), Nadkrs tac (2.112 m) iLočika (2.107 m).

96 S.OBRAfIL

METOD RADA

Registradja i determinacija ptica na terenu vršena je metodom osma­tranja pomoću dvogleda 8x30 i lOx50.

Struktura i dinamika populacija ptjea proučavana je u svim visinskim zonama planine, u sljedećim najkarakterističnijim biocenozama:

T. Brdski pojas: - hrastove šume - brdske bukove šume

II. Gorski pojas: - mješovite šume bukve, jele i smrče

III. Pretplaninski pojas: - šume smrče

šume klekovine bora - rudine

IV. Planinski pojas: - rudi!ne najviših vrhova.

Promjenljivost strukture i velič.ime populacija uslovila je da su terenska istraživanja vršena tokom cijele godine, u svim sezonskim aspektima.

Obavljeno je 11 izlazaka na teren, u trajanju od 19 dana. Istraživane su sljedeće ekološke karakteristike populacije: a) G u s t i n a p o p u I a c i j a (relativna abund.ancija) utvrđivai11a je

nesto izmjenjenom metodom MINI-TRANSEKATA (M a t v e j e v 1950). Pro­stornost lokaliteta na kojima su vršena komplementarna hiocenološka ,i:stra­živanja nalagala je mjerenje gustine populacija u vremenskom periodu od J časa.

b) Fr e k ven c i j a je iskazana za period gnježđenja (V- VIII) za one biocenoze gdje je istraživanje vršeno u tri iJi više lokaliteta-transekata, a izražena je %. U tekstualnom dijelu procenti u ciIrarna zamjenjeni su slije­clećim terminima (M a t v e j e v 1976):

- vrsta nađena u 80-100% minimalnih transeki.lta =-= vrlo česta - vrsta nađena u 60-79q·o minimalnih transekata = česta

vrsta nađena u 40-59 (! 'i, minimalnih transekata = obična - vrsta nađena u 20-39% minimalnih transekata = rjetka - vrsta nađena u 1-19% minimalnih ~ransekata--= vrlo rjetka c) D i s p e r z i j a (distribucija) populacija u pro<;toru i vremenu. Podaci

prikupljeni na terenskim istraživanjima sadrž.ani su u tabelama GUSTINA POPULACIJA PTICA na 1 čas i FRENKVENCIJA U DODA GNJEzĐENJA za svaku biocenozu.

Tabela daje niz kvalitaLivIlih i kvantitativnih pod3taka o sas'tavu faune ptica u sklopu određene životne zajedJ.1ice: SIstematski pregled i broj registro­vanih vrsta ptica, prezentnost na pojedinim lokalitetima. mjesecima i perio­dima, b·rojnost populacija pojedinih vrsta, trekvenc!ja \l doba gnježđen:ja u onim biocenozama gdje je istraživanje vršeno li najmanje tri lokaliteta­-transekta.

UkoLiko jedan lokalitetJtransekt pri terenskom izlasku nije obrađen,

u tabeLi je označen znakom minu.s (-), a vrste ne evidentirClne prilikom obra­de lokaJiteta-transekta znakom nula (O).

Redosl,ijed taksoma je po djelu P e t e r S o n R. -- M o u n t [ o rtG. ­H o Ilom P. A. D. (1965): DIE VoGEL EUROPAS.

97

U ovom poJasu obrađena 1. Ass. Quereetum 2. Ass,

POPULACIJE PIlCA ti EKOSrSTEMINlA VRANICE

REZULTATI

je ranija ornitološka

su obavljena II

::.kih istraživa.nja faune ptica na Bosne i sintetizovani su tl radovima dva autora. R e i s e r

t i l (1967-1977). Li1teraturni i podaci odnose se

Anthus

B. Rezulta,ti u periodu 1976-1979. godine 1skazani s.u prema visinskim zonama, a unutar njih prema istraženim naseljima biljnih za-

L BRDSKI POJAS

u tri .j to: (61) 64

silicicolum l..Jorv. et all. 1974. 3. Ass. Fagetum rnoesiacae mont::mum silicicolum Istraživane biocenoze u ovom poja>su nalaze ,se u od 600

do 950 m nadmorske visine.

L Naselje ptica u Ass. Quereetum illyricum Stefo (61) 64

ove hrastove šume obrađivane su na četiri

lokaliteta-transek>ta, na potezu Fojnica - selo Prokos - J ezerndca: Lokalitet br. 23/b kod rihogojilišta Ll blizini Fojnice, 800 m. Lokalitet br. 23/c kod II

Lokalitet br. 23/d kod mosta II

LokaLitet br. 23/a ,na potezu Prokos Obrađena su tri sezonska mar-tu,

doba vrsta f:;Llstma (Tabela 1).

(juli-avgust). Na planini Vranici

Anas crecca Anas Gyps tulvus Falco subbuteo Falco tinnunculus Tringa Dryocopos

A1auda arvensis MotaciIla cinerea Motacilla alba

Lanius collurio Cinclus cinclus Troglodytes Frunella modularis

communis Phoenicurus ochruros Oenanthe oenanthe Turdus viscivorus Turdus torquatus

blizini 'v 770

\[)Tabela 1 Gustina populacija na 1 čas i frekvencija tl doba gnježuenja oo

u Ass. Quercetum petraeae illyricum Stef. (61) 64

Vr p e r i o d: Proljetna seoba Gnježđenje Jesenska seoba

s M j e s ec: III V XI F/%

ta Lokalitet: 23/b 23/ c n /d 23/ a 23/b 23/ c 23/d 23 / a 23/b 23/ c 23/d 23 / a

l. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10. ll. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22 . 23. 24. 25. 26. 27.

Buteo buteo Accipiter gentilis Falco peregrinus Cuculus canorus Picus canus Prunella modularis Sylvia atricapilla Phylloscopus collybita Erithacus rubecula Turdus viscivorus Turdus meru]" Aegithalos caudatus Parus palustris Parus montanus Parus caerule lls Parus major Parus ater Sitta europaea Emberiza citrinella Emberiza cia Fringilla coelebs Carduelis chloris Carduelis carduelis Garrulus glandarius Pica pica Corvus monedula Corvus cornix

o o O O O 1 O O O O O O 2 O O 9 O 1 O 1 O O O 4 1 2

17

o l 1 O U O O O O O 3 l 2 2 2 1. O O l 1 O O O 1 ()

O 2

o o O O 1 O O O O O 1 O 5 O 3

10 O 2 O O O O O O O O O

o o O l O O l O U O L: O O U U 2 U O O O I O O O O O 2

o o O l O O 2 2 1 O l O O O O l O O O O ]

O O O O O O

o o O 1 O O O O O O O O 3 O O O O O O O 2 O O O O O O

2 o O 3 O O 7 4 3 O l 6 O O O l 6 O l O 9 2 2 O O O O

o o O O O O O O O O O O O O O O O O O O U O O O O O O

o o O O O O O O 1 1 2 3 1 1 O S O O O O O O O O O O O

:'.5

100

75 50 50

75 25 25

75 25

25

100 LS r-)

25

(Jj

o oj ;;o ;>­j r

na lokalitetu: 9 12 6 6 7 3 12 O 7 Ukupno

u periodu 17 14 7

99 Pf)PlILACfJE PTlCA II EKOSISTEML'.1A VRANICE

U doba gnježđenja vrlo čes te su ove vrs te : Cuculus canorus Sylvia atricapilla Turdus merula Panis major Fring,illa coelebs

U periodu m igrac ij e (III-IV i lX--XI) karakterislično je prisustvo ptica viših zona, gorskog i pretplaninskog pojasa:

Pru11.ella modularis Panis m ontanus Perus ater Emberiza cia Blizina naselja i obradivih površina obja;njava prisustvo ptica: Pica pIca,

Corvus 7nonedula i Cor vus cornzx.

2. Naselje ptica u Ass. Querceto-Carpinetum illyricum silicicolum Horv. et. al. 1974

Avifauna ove biocenoze obrađivana je na jednom lokalitetu-transektu (23/e) , koji se nalazi u jednoj uvali li blizi,ni naselja Lončarica , na lijevoj obali rijeke Dragača, n / v cca SlJe m.

Ova hrastova šuma uključena je U1<uknadno u istr aživanja, te je u ovoj zajednici obavlj en samo po jeda!l jzlazak li periodu proljet-ne migracije, gllje­ž(ienjai j esenske seobe .

Broj obrađenih tran selwta li doba gnežđenja i migracije je i suviše .mali da bi se mogli ·izvodit.i zaključci o faw1i pti ca ove hrastove fitocenoze.

Registrovano je zadržavanje 16 vrs ta ptica (Tabela2).

Tabela 2 Gustina pupulacija p tica na 1 čas

u Ass. Querceto-Carapinetum illyricum silicicolum Horv. et. al. 74 .

Vr p e r i o d: Prolj . seoba Gnježđ. Jes . seoba

s Mjesec: III V XI

ta Lokalitet: 23/e

l. PICUS canus 2 O O 2. Dendrocopos major 1

.,... O 3. Sylvia atricapilla O 2 O 4. Phylloscopus collybita O O 5. Eri thacus rubeculv. O O 6. Turdus viscivorus O " .!.. O 7. Turdus merula 0­ I 1 8. Aegithalos caudatus 3 O O 9. Parus palustris 5 2 O

JO. Parus caeruleus 1 3 1 ll. Parus major 2 2 1 12 Sitta europaea 8 O 2 13. Certhia fammiliaris 1 O O 14. Fingilla coelebs O 6 O 15. Carduelis carduelis O 2 O 16. Garrulus glandarius 2 II O

Ukupno registrovano vrsta: 9 II 4

100 S. OORAl JI..

Gnjezdarice su zastupl.iene uobičajenim dendrofilnim vrstama za ovaj tip šumske zajednice.

Broj vrsta zabilježen u vrijeme migracije je neznatan, što se može ob­jasniti malim brojem terens~ih ,izlazaka.

U doba gnježđenja najbrojnija je zeb;, bitkavica (Fringiila coelebs). Na migraoiji Sl! naJbrojnije sjenice (Paridae) i brgljez obični (Si/ta

europaea).

3. Naselje ptica u Ass. Fagetum moesiacae montanum silicicolum

Ptice brdske bukove šume istraž!ivane su na elva lokaliteta:

- lokalitet br. 23/g »Lonćarica«, na desnoj obali potoka Dragaća, n/v 650-780 m

Lokalitet br. 21, pored šumske ceste na potezu Prokos - Jezernica, n/v 800-950 m

u ovoj, inače veoma uniformnoj u vegetacijskom pogledu biocenol.i registTovano je malo ptica, svega 12 vrsta (Tabela 3).

Naj vii še ptica zabi~ježeno je 'Ila lok:alitetlHranseklu br. 21, sto se moze objasniti raznovrsnijim i povoljnij~m ekološkim uslovima. Tako, pored den­drofilnih ptica inače karakterisLićnih za ovu biljnu zajednicu (Fringiila COe­lebs, Paru s palustris, Panis major i SitI(! europaea) nalazimo hrojno zastup­ljene ptice sprata grmova i šiblja (Syl v ia atricapi!la i Erithar:us rubeculo.).

Brojni bi'Slri i hladni potočići pwžajLl optimalne životne uvjete za gnje­ždenje gorske pastirice (Mo/adlla c:n!!rea), vr'>te karakteristične 'Za potoke tzv. pastrmskog tLpa.

Najveći broj vrsta evidentiran jc u doba gnježđcnja (9). Najbroj.nije su zastupljene ove ptice:

Mo/acillel cinerea Erithacus rubecula Fringilla coelebs

Veoma je izražena jesenska migracija, u kojoj svojoI)) brojnošću domi­niraju vrste:

Erithacus rubecula Aeigithales caudat LIS

Parus palustris Fringilla coelebs

II. GORSKI POJAS

U ovom pojasu istraživ1tna je avifauna u mješovitoj ;'umskoj zajednici bukve, jele i smrče .

Naselje ptica u Ass. Abieto-Fagetum moesiacae si1idcolum Stefo 64

Istraživanja su obavljena u ovim transektima: a) Lokali-teti 16i 17 - transekl na potezu Prokoi,ko jezero Vlaska

Ravan, n/v 1430-1470 m b) Lokalite t 14 - transekl na polau Jezernica -- planinarskom stazom

prema Prokoškom jezeru, n/v cca 1180-1500 m c) Lokalitet 18 - transekt na potezu ispod Vlaške Ravni - šumskoIll

cestom do Jezerrrice, nlv 1400-100(' m U toku istraživan:ja registrovano je 37 vrsta ptica (Tabela 4).

Tabela 3. Gustina na l čas

u Ass Fagetum moesiacae (šuma montane bukve)

p e r i o d: Jesenska seoba

Mjesec: II ITI V IX

ta Lo alitet: 21 21 21 21

1. Motacilla cinerea O O O l O .:>2. atricapilla O O O 2 O O D '" e" r r­

3. Erithacus rubecula D O D 5 D D J>

I) ~4. Turdus viscivorus 3 O D O D tri

5 Turdus philomelos I D D II O O D ...,'" 6. Turdus merula O O O 1 O O O n

> 7. caudatus O O l l 9 O O c-:

.."O 1 2 l 7 3 2 7: o

9. Pams major O O 2 O O O (;; ....; '"

10. SiHa europaea O O O 2 3 l O 2 ll. coelcbs 5 O 5 8 O O 3::

12. Garru!us g!andarius O O O 2 O O J>

< ?d

lokalitet 3 1 4 9 7 2 z >­

(=)vrsta 3 9 7

!'1

...... O ......

- - -

.....Tabela 4. Gustina populacija ptica na 1 čas i frekvencija u doba gnježđenja o

N u Ass. Abieto-Fagetum moesiacae silicicolum

Vr p e r o d: Gnježđenje Jesen. seoba Zimovanje -~. ----

s M j e s e c: V Vl VIII IX X XI II Fj%

ta Lokalitet : A B e A B e A B C A B C A B e A B C A B e 1. Aquila chrysados O () O O O O O O O O O O O O 12,5 2. Buteo buteo O O O O O O O O O O O O O 25 3. Accipiter gcntiiis 1 O O O O O O O O O O O O () O 12,5

() P"4. Columba palullJbus O O O O O O O O O O O O O ~,)

5. Strix aluco O O 1 O O 1 O O O O O O O O 25 6. Dryocopus marti us 2. O O O O O O O O O 2 O O O 25 7. Picoides tridactylus O O O O O O O O l O O O O O O

(fl

8. Alauda arvensis O O 3 O O O O O O O O O O O O 12,5 o 9. MotacilJ.a cinerea O 5 O O 1 O II O l O O O O O O 25 OJ

Š10. MotaciIla al ba O l O O O O O O O O O O O O O 12,5 >-I r::ll. Ant.hus spinole1.ra O O 6 O O O O O O O J O O O O 12,5

12. Troglodyles troglodyles 5 l' ~ 6 7 3 4 7 4 l O O 1 O O 100

13. Sylvia a tricap illa O 3 3 8 7 O O O O O O U O O O 50 14. Phylloscopus collybita 2 4 2 4 1 O 3 4 O O O O O 87,5

.,­15. Regulus regulus :.' 34 2 2 1 3 ~) 31 25 41 19 27 26 35 28 100 16. Regulus ignicapillus O :.' O O O II O O O O O O O 3 25 17. Phoenicurus oelu-uros O O O O O O O O 2 O O O O O O 18. Erithaeus rubecula O 7 il 6 8 10 4 3 7 3 O O O I S7,5 19. Oenanthe oenanthe O O 6 O O 1 O O O O O O O O O 25 20. Turdus viseivorus O l 1 l O O O O O O O O O O O 37,5 :.'1. Turdus philomcJos 1 2 O O O O O O O O O O O O O 25 22 . Turdus merula l O O O 2 O O O 1 O O O O O O 25 23. Aegithalos eaudatus O O O O O O O O O O 2 O O O O 24. Parus paluslris 4 O O O O :.' O 6 3 3 2 3 O 5 37.'5 25 Parus montanu5 O O O O O O O O O O O O O O

Vr P e r o d: Jesen. seoba

s M e s e e: V Vl VIII IX X II

Lo a l i t e t: A B C A B C A B C A B A B e A B A B C

26. Parus major O O O O O O O O 4 O 1 O 27. Parus ater 28 28 2 O O 17 19 l7 33 21 13 12 3 14 TS 28. SiHa europaea 1 1 O O O 1 1 O 2 O l 1 1 50 29. Certhia fammi1iaris O O O O O O O O O O O O O 11,5

coelcbs 7 13 16 12 12 4 6 II 1 9 O l O l O 100 Serinus serinus O O 2 O O O O O O O O O O O O 12,5

32. Carduelis carduelis O O O O O O O O O O 15 O O O O 33. 34.

Carduelis dannabina Loxia curvirostra

O O

O 5 O

O O

O O

O O O O

O O O 23

O O

O O

O O

O O

O O

12,5 "c

pyrrht:la 1 2 4 4 1 3 l O O O O 100 36. Garrulus O O O O O O O li O O 37. Nucifraga caryocatactes O O O O O O O 2 O O O O O

na lokalitetu: 13 16 IS 9 9 12 11: 2 13 12 8 9 6 7

UDenodu: 29 22 8

<: ;tJ::­z rs ('l'l

>-' o VJ

104 S.OBRATIL

Ovako relativno veliki broj vrsta ptica u odnosu na druge biocenoze uslovljen je prije .svega povoljnim životnim uslovima, te većim brojem tran­sekata obavljen:iun u tri biocenoze.

U doba gniježđen"ja, istraživanja su obavljena u mjesecu: maju, jumt i avgustu na Ukupno 8 transekata.

Jesenska seoba obrađena 'je u mjesecu septembru i oktobru, a zimovanje koncem novembra i februaru mjesecu.

Najveći broj vrSlta konstatovan je II \'lijeme gnježnenja (29), ·kada su u ovoj šumskoj zajednici životni uvjeti i najoptimalniji.

Dominantne su ove ptice: Troglodytes troglodytes PanIS ater Phylloscopus collybita Fringilla coelebs Regulus regulus Pyrrhula p:,'rrhula Erithacus rubecula

Evidentno je izraže:na jesenska migracija , kada je uočeno zadržavanje 22 VI'ste ptica. Prisutne su ptice pretplaninskog pojasa (Nucifraga caryoca· tactes) i planinskog pojasa (Loxia curvirostra).

III. PRETPLANJNSKI POJAS

U ovom p~jasu istraživana je avifauna u slijede6im biljnim zajednicama: 1. Ass. Piceetum jllyricum subalpinum s.ilicicolum (Ht.) am Fuk. 69 2. Ass. Pinetum mughi 3. Rudine - travnati kamenjari Terenska istraživanja su vršena u doba gnje7.đeaja (juni i avgust), je­

sen:s;ke seobe (septembar:1 oMobar) i zimovanja (25. novembar). Visoke n3Jslage snijega u ovom pojasu i pored više pokušaja onemoguc.:ila

su 'istraživanja u proljetnom aspektu.

1. Naselje ptica u Ass. Piceetum illyricum subalpimnn siIicicolum (Ht.) am Fuk 69

Ptice ove životne zajednice istraživane su na jednom lokalitetu-.tran­sektu (br. 13), kOlji se nalazi "ti gornjem dijelu planinarske staze koja vodi od Jezemice na Prokoško jezero, na nev 1500-1600 metara.

U toku istraživanja ev:ident,ira'llo je 9 vrsta ptica (Tabelil 5).

Tabela S. Gustina populacija ptica na l čas

u Ass. Piceetum illyricum subalpinum silieicolum (Ht. am Fuk. 69 , Vr P e r i o d: Gnjd.đenje J,"snska seoba Zimovanje

s M j e s e c: Vl VIII X XI

ta Lokalitet: B _. 1. Troglodytes troglodytes 3 O O O 2. Regulus regulus 36 47 14 33 3. Regulus ignicapillus 1 5 :3 l 4. Erithacus rubecula L O O O 5. Turdus viscivorus l O O O 6. Parus ater 3 26 6 24 7. Fringilla coelebs 4 l O O 8. Pyrrhula pyrrhula l 2 O O '..) Nucifraga caryocatactes O 2 O O

.\

na lokalitetu : 8 6 3 3 Ukupno

u periodu: 9 3 3 - - ­

105 P()PULACfJE PTICA U EKOSISITldlMA VRANICE

Osnovno a) UlIliforman sastav i veoma ab-iotski faktori su

ograničava~jući ekofaktoTi za mikro faunu koja je izvor ishrane većiJne ptica ove

seobe karak teristične za

b) U doba

2.

Parus ater

u Ass. Pinetum mughi Fauna ptica šume klekovine bora istraživana na pet tranSe­

kata: a) Lokalitet 28, transekt m b) Lokalitet 31,36 tmnsekt n/v cca 2!)80 m e) Lokalitet 38 - transekt Ločika, njv 200 m

d) Transekt na 'Potew Prokoško jezero 1640-1800 m LokalHet 6, 9 - t:rransekt na potezu Prokoško jezero - Krstae voj)­ 1640-2040 m

Zahvaljujući velikom broju lokaliteta ova šumska a time i većt'm vmta

je relati\r.no velik. Evidentirano Analiza Tabele 6 D3

a)

SerUnl/s serinus Carduelis chIOI-is

česte i obične su: Turdus

Prunella modularis Loxia curl/iros/ra Phoenicurtls ochruros Pyrhula

je samo terenski izlazruk (26. Xl), kada ruje uočena ni

e) U doba

3. Naselje ptica rudina-travnatih kamenjara Ornitofauna rudina u

lokali teta-transek ta: a) Transekt 'll okolini

-1640-1700 m

b) Transekt na potezu Krsta, n/v 1640­2040 m

c) Transekt na potezu Krstae Transekt na potezu Prokoško

Ovostanišle ima dvoije osnovne tativni i kvantitabivni sastav faune ptica:

1. Veoma životni uslovi visokim sni jega, dugim i oštrim zimama.

rudina i klekovine bora. vrsta 7).

b) U Anthus

je na četiri

ekološke

ill

ill

U kvali­

'")L.

ukupno 13

,.....Tabela o II doha eJ'.

II A.';", Pinctum Gustina na 1 čas i

Jesenska seobaVl' e i od:

s M j e s e e: VI VIII IX X Xl

ta L o k a l i A H C D A H C D AH e AB CDEi\B DE

12 3 10 2 4 O 9 6 5 O l O o O o O 80 O O O O O O O O o O o o O O O O O O

3. Prunella moduiaris O O 2 10 O O O 3 4 U O O o O O O O o 30

O O O 2 O O o O o O O O O O o 10 O O O O O O 4 O O O O O O o O o 20

Phoenicurus ochruros O 2 O O 2 2 {l O 3 O O O o o o o 40 7. Erithacus rubecula O O O O O O o O o O o I O O o 8. Turdus lorqualus O O O O O O o 2 O o o 3 o O O O o 20

(f;

o 9. Parus O O O O O o o (J O o O o O o o co

;tJ »lO. Parus mont.anus O O O O O O o o O o o o O O O

l J. Parus caeruleus O O O O O o O O O 2 O O r O >-i

12. Parus major O O O O O O O O Ll O lj O o Ll 13. Serinus serinus O O O O O O () o O O o 36 O O O 14. Carduelis chloris O O O O () O O O () il o J3 n O O 15. Carduelis spinus O O II O O O o o O o O 70 O o O 16. Loxia curvirostra O 35 O o O 30 35 O o o o G O o O o O 30 17. pyrrhula O O O O o O O o 2 O o 1 O o O J O o lJ O 18. Corvus cornix O fl 9 3 () O O O O 7 O o o II O o O O o 30

na lokalitetu 2 2 .' 6 2 2 2 6 2 253 2 O O O li k u p o

II periodu 16 o

L 2,

4. 5.

Tabela 7. Gustina populacija na l čas i frekvencija u dob::t gnjezđcnja

na rudinama predpJaninskog pojasa

Vr Period : Gnježđenje Jesenska seoba Zimovanje

s M j e s e c: V VI VIn IX X )(;1 F/% -----­

la L o k a l i t e t: A B e D A B e D A B e D A B e D A B e D A B e D

l. Falco tinnunculu s 2. AJectoris gracca?

O O

O O

O O O

O O

O O

O O

4 O

O O

O O

O O

l O

O O

O O

l O

O O

O O

O O

O O

O O

O O

II \ l Ji

~

'"o

3. Motacilla cinerea O S O O 8 9 O O O O O O O O O O O O O O 44 e r

4. MotaciIla alba O O O O 13 O O O l O O O O O O O O O O 22 ;l>­n

S. Anthus spinoleUa O 2 22 8 14 15 16 2 13 O 28 6 O l 21 9 JO O O l O ~') tT'

6. Phoenicurus ochruros O l 14 O 3 7 12 O 7 O 1 O 1 II 3 l) O O O O 67 '"o >-l

7. Oenanthe oenanthe O O O O O O O O 6 O O O 2 O O O cl O O O O II n ;l>­

8. Turdus pilaris O O O O O O O O O O O O O l O O O O O O O e 9. Turdus torquatus

10. Tichodroma muraria O O

O O

l O

O O

O O

O O

2 O

O O

O O

O O

O O

O O

3 O

O O

4 2

O O

l O

O O

O O

O O

O O

22 [Tl 7; o (fl

ll. Carduelis cann::tuina 12. Pyrrhocorax gr~culus 13. eon'us cornix

O 22 17

O O O

2 2 O

O 19 O

O 2 \J

O O ?~ - .)

8 O O

O O O

10 O O

O O 7

O O O

O O (J

O O O

O O

O O O

O O O

O O e

O O 2

O O O

O O O

O O O

33 44 22

ui >-l '"" ?

"" :?:

----­ -­ --­ :>-

Ukupno na lokalitetu:

u periodu:

2 4 7 2

II

3 S S 2 4 2 7. 2 3

9

S S 2 3 O

2

O < :<l ;l>­

z n [Tl

0­

o -...J

108 S.OBRA.TIL

Najveći broj vrsta (11) uoče n j e u vrijeme gnjeŽlk n)3. Gnjcžđenje po­činje \'coma kasno, koncem mjc~eea maja i ou junu.

Frekvencijom i brojnošću domiiliraju dvije vrste: Ant/ms spinolella (planinska trepteljka) Phoel1icurus ochruros (p lanin s ka crvenorepka) Česte su ptice drugih biotupa , koje se na prostranim travn~til1l kame­

njarima prehranjuju insektima. Tako se veoma čes to manja ili veća jata galice ž.utokljune (Pyrrhocorax gracl!lus) inače g njezd:lrice oko.nilih lilica prehranjuju na rudinama.

IV. PLANINSKI POJAS

Ornitološka istraživanja planinskih rudina vršena ~U na tri lokalite ta: a) Lokalitet na vrhu Krstac, n/v 2070 III

b) Lokalitet na vrhu Nadkrstac, n/v 2112 m e) Lokalitet Ločika, n/v 211)7 m Ekstremno nepovoljni abiotski eKološki laktori: oštre i duge zime, dugo

zadržavanje snijega, snažni vjetrovi uz ~iromaštvo vegetacije i faune su kom pleks ekoloških faktora koji mlovljavaju zadržava:nje malog broja ptica Ll

ovom ekosistemu. Evidentirano je prisustvo samo tri vrste (Tabela 8)· Fa/co tinmmculus Anthus spino/etta Pyrrhocorax graculus

Tabela 8. Gustina populac ij a ptica na 1 čas i frekvencija u dob;:) gnježđenja

na rudirama planinskog: pojasa

Yr Period: GnJcžđenje ----

Jesenska s-:,)ba Zimovanje

s

ta

Mjese c :

L o k a l i l e t: A

VT

B e A

VIII

B e A

IX

B e X _.

A 13 e A

XI

B e Fj%

l. 2. 1

Falco tinnuncu lu s Anthus spinclet ta Pyrrhocorax graculus

2 8 O

O 5

26

O 2

O :)

O

O O 7 2 O O

O 9 O

O O O

O O O

O O O

O 4 2

O 3 O

O O O

O l O

O O O

16,7 100

33,:1

Ul<upno na lokalite tu:

u periodu:

2 2 2

3

O O

2

O 2 O O

Samo jedna vrsta , planinska trepteljka (Anthus spinoletta) je gnjezda­rica ove životne zaUednice.

Druge dvije vrste su gnjezdarice okomit,ih litica , koje potrebe ishrane zadovoljavaju ru ovom biotopu.

Obrađujuć i literaturu i deponovani materijal u muzejskim zbirkama (O b r a ti l 1966) ustanovio sam da je na lokalitetu Krs iac 13. VIII 190.i. godine odstreljen jedan mužjilk alpske ševe (Eremopl;ila alpestris). Ova ptica je gIacijaIni relikt i gnje7Clariea je vrhova iznad 2.000 me tal[a.

Sva nastojanja da se ova ptičiJa vrsta ponovo utv rdi na ovom i susj~d­nim lokalitetima nisu dala pozil:i\·ne rezultate.

Predpostavka je, da je antropogeni faktor usiovi() nestaja nje popula­cije ove vrste, prije svega : eksploatacija bora krivulja israša stcke i veoma često prisustvo planinara.

rOPlIl.ACr.rr. PTlCA II EKOSfSTEMfl\lA VRANICE 109

DISKUSIJA I ZAKLJUčCI

Disperzija ptica u prostoru i vremenu na ist,raživanom području uslov­Ijena je zadovoljenjem osnovnih životnih potreba. Prije svega, to su uslovi Ishrane, mogućnost gniježđenja i zaklona.

Biocenoze sa raznovrsnijom vegetaci~om za koju je ,"ezana mikro i n'a­krofauna, razvijen.i spratovi u <;um~kim zajednicama, prisustvo ćistina i pc)­točića unutar životnib zajednica, pruLaju optimalnije ~ i\'otne uslove za veci broj vrsta ptica.

Analiza rezultata istraž.ivanja omogll(;a\'a donošenje ':Ijedećih zaključaka:

1. Na području planine Vraniu: registrovano je 66 vrsta ptica ill 23 porodice.

2. Najveća mješovita populacija ptica zabilježena je u zajednici mješo­vite šume (bukve, jele i smrče (Ass. Abieto-FagctunJ 1l1nl'siacae sibGicolum Stefo 64) 37 vrsta i hrastovoj šumi (Ass. Quereetum petraeae illyricum Std. (61) 64) 27 vrsta p tica.

3. Vrlo čCls>te ptice gnjezdarice (frekvencija 80-100 % ) su: Cuculus canorus R egulus re?~tllIs

Anthus spinoleIta Erilhacu5 rubt'cula

Troglodylc s lroglodylcs Fr!·l1gilla coelcbs

Phylloseopus collybžla Pvrrhula p)-rrhula

4. Najveća gustina populacija u vrijeme gnježđenja zabil jezena je koci ovih vrsta ptica: Regulus regulus 45, Ass. Abieto-Fagetllm moesjacae Loxia curvirostra . 3), Ass. Pinetum mllghi l'arus aler 28, Ass. Abieto-Fagc t1ll11 moesiacae J;yrrhocorax graculus 26, Rudine planinskog pojasa Anthus spinoletta 22 , Rudin(; pretplaDInskog pojasa

5. Distribucija ptica u visinskim pojasima je relativno ravnomjerna CH-37 vrsta), izuzev alpskog pojasa u kome su registrovane samo tr,i vrste.

6. Disperzija ptica u vremenu je ekološki uslovljen3. Najmanj.i broj vrsta konstatovan je u perioelu zimov3nja (deccmbalf-feb1'uar) kada su životru uslovi ekstremno nepovoljni. Izraženi su prije svega niskim temperaturama, \isokim naslagama snijega i jakim vjetrovima . Ovako nepovoljill abiotski faktori vladaju redovno do kraja aprila, a često i do kraja maja što je i uzrok veoma slabo izražene proljetne mig,racije (mart-april) preko ovog pla­nins·kog masiva.

Najveći broj v1's,t3 u biocenolama evidentiran je u doba gniježđenja (maj-avgust) kada su ekološke prilike najpovoljnije.

Jesenska seoba ptica (septembar-novemb3Jr) preko planinskih vrhova

Vranice je veoma intenzivna.

7. Degradaciono dEJjstvo antropogenog faktora na avifaunu planine Vra­nice izraženo je ne'5tajanj em ·planinske ševe (Fre111ophila alpcstris L.), ptice gnijezdarice najiViš.ih vrhova alpskog pojasa (preko 2.000 m). Ioten.livna sječa klekovine bora, te veoma velika frekvencija planinara i stočara su sigurno uzrok nestajan!ja ovog rijetkog glacijalnog rel ik ta .

Evident-no je odsustvo i sljedećih vrsta ptica: Gvps tulvus, Anas crecca, Anas plalyrhynchos i Del1drocopos le !ICO los.

J-Tabela 9. J-

Pregled broja registrovanih vrsta ptica u pojedinim biocenozama, o sezonskim aspektima i visinskim pojasima

Redni

broj

Biocenoze ---

Proljetna

seoba

III-IV

Ggnježđenje

V-VIII

Jesenska

seoba

IX-X[

Zimovanje

XII-II

Ukupno

regIstr.

vrsta

Broj reg.

vrsta u ----I

pojasu

1.

2.

3.

4.

5.

BRDSKI POJAS Ass . Quercetum petraeae illyricum

Stefo (61) 64 Ass. Querceto·Carpinetum ilJvr,icul11

silicicolum Horv. et. aL 74 Ass. Fagetum meesiacae montanum

silicicolum GORSKI POJ AS Abieto-Fagetum moesiacae silicicolulll PRETPLANINSKI POJAS Ass. Piceetum illyricum sub;:dpinum

silicicolum Ht. am Fule 69

17

9

14

11

9

29

9

7

4

7

22

3

3

8

3

27

16

12

37

9

31

37

(JJ

o ol ;>j,..., r

6. Ass. Pinetum mughi 8 J6 O 18 33

7.

8.

Rudine - travnati kamenjari PLANINSKI POJAS Rudine

11

3

9

2

2 13

3 3

111 POPULACIJE PrI( A LJ Ef.-OSIST;: ,\HMA VRANICE

Pr.ilog 1

Sislematsld pregled registrovanih ptica na planini Vranici

Fa rn . Anatidae- Patke J. Anas crecca Limu! - Patka kržulja ') Anus plal yrhynclws Linne - Patka divlja

Farn . Ac c i P i t r i ct a e - Jastcebovi 3. Gyps fuh'us (HabJizl ) - Sup bjeloglavi ~. Aquila chrysaeLOs (Linne) - Orao suri 5. Buteo buteo (Li n ne) - Škanjac mišar 6. Accipiter gentilis (Linne) - - Jas treb kokos<lr

Farn. F a l e o n i d a e - Sokolovi 7. Falco peregri11us Tunstall - Soko s ivi 8. alco subb uteo Linne - Soko lastavičar <J. Falco tinnunculus Linne - Vjetruša klikav ka

Fam. P h a s i n i d a e - Gnjetlovi

W. Alectoris graeca (Meis'l1er) -- Jareb ica kamcnjark <l

Farn . S e o lop a e i d a e - Šljuke

] J. Tringa hypoleucos Linne - Prutka mala

Farn . e o l Ll rn b i d a e - Golubovi

J2, Columba palwnbus Linne - Golub grivnjaš

Fam. e u c II l i d a e - Kukavice

.13. Cuculus cano rus Linne - Kukavica obi čna

Farn. S t r i g :i d a e - Sove

14. Strix aluco Linne - Sovina šumska

Fa rn . P i c i d a e - Djetlovi

lj. Picus canus Grnelin - Žuna siva 16. Dryocopus martim (Linne) - erna žumj a n. Dryoco pos mujor (Linne) - Djetao veliki 18. Dendrocopos leuco tos (Bechstei n) - Dj e tao bjelohrpteni 19. Pioides tridac ty lus (Linne) - Djetli ć troprsti

Farn. A l a II d i d a e - Ševe

20 . Eremophila alpestris (Linne) - Ševa planinska 21. Alauda arvensis (Linne) - Polj ska ševa

Fam. M o t a c i II i d a e - Pliske

22. MotaciIla cinerea Tunstall - Plis ka gorska 23. MotaciIla alba Linne - Pliska bijela 24 . Anthus spinoletta (Linne) - Planinska trepteljka

112 S.OBRAflL

Fam. La n i i d a e - Svračci

2.5. Lanius collurio Linne - Svraća k rusi

Fam. C i n c [ i d a e - Vodeni kosovi

26. Cinclus cinclus (Linne) - Vodeni kos

Fam. T r o g lod Y t i d a e - Strij eži

D. Truglodvles Iruglodvle s (Linne) - Strijež palčić

Fam. P r u n e II i d CI e - Popići

:'8. Prunella modularis (Linne) - Popic sivi

Fam. M u s cic a p i d a e - Muharice

29. S ylvia alrica.,pilla (Linne) - Grmuša crnoglava 30. Sylvia communis Latham - Grmuša obična 31. Phylloscopus collybi/a (Vieijiot) - Zvizdak obični :32. Regulus regulus (Linne) - Kralj.ić Zlatoglavi 33. Regulus ignicapillus (Linne) - Kraljić vatroglavi 34. Phoenicurus ochruros (Gmelin) - Planinska cl"venorepka 35. Erilhacus rubecula (Linnć) -- Č\lčka crvendač

36. Oenanlhe Oenal1l1le (Linne) - Kamenjar obični :< J. Turdus viscivorus Linnć - Drozd irnelaš 38 . Turdus pilaris Linne - Dro:~d bravenjak 39. Turdus philomelos Brehm - Drozd pjevač 40. Turdus lorqualus Linne - Planinski drozd 41. TurdllS merula Linne - Ko,- crni

Farn. A e g i t h a l i d a e - Dugorepa sjenica

11.2. Aegilhalos caudalus (Linne) - Sjenica dugorepa

Farn. P a r i d a e - Sjenice

43. Parus palusIris Linne - Sjenica crnoglava 44. Parus monlanus Conrad - Sjenica planinska 45. Pants caeruleus Linne - Sjenica plavetna 46. PaniS major Linne - Sjenica velika 47. Parus aler Linne - Sjenica jelova

Farn. S i tt i d a e - Brgljezi

48. Silla europea Linne - Brgljez obični 49. Tichodroma muraria (Linne) - Brzelj z·idarčac

Farn. Cer t h i i d a e - Puzavoj

50. Cerlhia familiaris Linne - Kra.tkokljlffii puzić

Farn. E m b e r j z i d a e - Strnad ice

Sl. Emberiza ciirineIla Ljnm~ - Strnadica žutovoljka 52 . Emberiza cia Linne - Plani.nska strnadica

113 Pl)PULACJJF PYlCA u EkOSISH .MIMA V. ' ICE

Fam. Fr i n g i II i ct a e ~ Zebe 53. Fringilla coelebs Linne ~ Zeba bitkavica

54. Serinus serinus (Linne) ~ :luta,rica obična

55. Carduelis chloris (Linne) ~ Zelendur zelenac 56. Carduelis carduelis (Linne) ~ Cešljugar

57. Carduelis spinus (Linne) ~ Cižak 5~. Carduelis cannabina (Linne) ~ Juričica obična

SY. Loxia curvirostra Linne ~ Krstokljun omorikaš

60. Pyrrhula pyrrhula (Linne) ~ Zimovka

Fam. e o r v i ct a e ~ Vrane

61. Garrulus gian darius (Linne) Sojka kreštalica

c2. Pica pica (Lume) Svraka

63. Nuci/raga caryocatactes (Linne) Kreja lešnikara

64. Pyrrhocorax graculLlS (Linne) ~ žutokljrUna galica

(;5. Corvus monedula Linne ~ Cavka

66 . Corvus cornix bnne ~ Vrana siva

LITERATURA

M a t v e j e v, D. S. (1950): Ra<;pro~tranjenj e i život ptica II Srbiji, Beograd. M a t v e j e v, D. S. (1976): Pregled fauJle ptica balkanskog poluostrva, Beograd. O b r a t i l, S. (1976): Pregled istraj.ivanja ornitofaune Bosne i Hercegovine I, Glas­

nik Zemaljskog muzeja - Prirodne nauke, N. S. sv. V: 191-268, Sarajevo. O b r a t.i 1, S. (1968): Pregled istraživanja o.rnitofaune Bosne i Hercegovine II, Glas·

nik Zemaljskog muzeja - Pri rodne nauke, N. S. sv. VI: 227-254, Sarajevo. O b r a t i l, S. (1972): Pregled istraživanja ornitofaune Bosne i Hercegovine III,

Glasnik Zemaljskog muzeja - Prirodne nauke, N. S. sv. X: 139-155, Sarajevo. O b r a t i l, S. (1976): Pregled istraživanja ornitofaune Bosne i Hercegovine V,

Glasnik Zemaljskog muzeja - P:-Jrodne nauke, N. S. sv. XV: 221-241, Sa­rajevo.

O b r a t i l, S. (1977): Pregled istraživanja ornitofaune Bosne i Hercegovine VI, Glasnik Zemaljskog muzeja - Prirodne nauke, N. S. sv. XVI: 203-223, Sa­rajevo.

F e t e r s o n, R. et all. (1965): Die Vogel Eu rop as, Hamburg - Berlin. R e i s e r, O. (1939): Omis Balcani("3. I, Wien.

SUMMARY

THE STRUCTURE AND DINAMICS OF THE BIRD (AVES) POPULATION OF SEVERAL INLAND ECOS'YSTEMS ON VRANICA MOUNTAIN

The first data on the avi fauna on V;-anicd Mountai n neilr Fojnica were from the period 1891-1918 when 75 species ot birds were registered.

Research on the structure and dynamics oI the bird population of the most c.haracteristic associations on the venical profile of Vranica Mountain was per· (ormed during the period 1976-1Fl9 on the lille Fojnica·highest peaks (600-2,112 m above sea level).

The following population characteristics were s tudied: density, irequei1cy an d dispersion of the population wi thin the area and time (Tables 1-9).

The following conclusions are based upon this researci!: l. In the area of Vranica Mountain, 66 bild species of 23 families have bee n

registered. 2. The largest mixed bird populatior.. has been reeol'ded in the biocenu."is

A!>sociation Abieto·Fagetum moesiacae silicicolum Ster. 64 , 37 species of birds, <.-ni

114 S. OBRATIL

the Association Quercetum petnH'3e illyricum Stefo (6 1) 64, 27 species of birds. The sma llest number of bird species , only 3 was recorded in the 111eadow associa­tions of the Alpine belt. '

3. Very frequent nesting species (frequency 80-100%) are ,IS follows: Cuculus canorus, Anthus spino/ella, Troglodytes troglodytes, Phylloseopus collybila, Regulus regulus, E,.ithacus rubecula, Fringil/a coe/ehs and Pyrrhu/a pvrrhula.

4. The highest population densitv during the nesting period has been recor­dt'd for the following species of birds: Regulus regulus, [ oxia curvirostra, Paru.'; ater, Pyrrhocorax gracu/us and Anrhus splltO/etta.

5. Dispersion of birds in the high belts is relatively uniform (31-37 specie'») except the Alpine region in which three species are reg istel e j .

6. Bird dispersion in time is ecological1y conditioned. The highest number of species was present during the nestin~ period (May - Al! ~ust), and the lowe:.; t number during the wintering periud (November - February! and Spring migralion (March - April).

Primljeno: 1. 7. 1983.