somexta genocidi - armenian communityarmenian-community.ge/files/news_docs/armenian... · somexta...

somexTa genocidi

qarTul periodikaSi

1914-1918

q.Tbilisi2011w.

somexTa genocidiqarTul periodikaSi 1914-1918

(saarqivo masalebis krebuli)

q.Tbilisi2011w.

krebulze muSaobdnen: gevorq iagutov

razmik badalian

artur mirzoian

eduard saakian

aleqsandr ohanian

krebuli gamocemulia aaip “saqarTvelos somexTa saTvistomo”-s mier da “evropul-somxuri federacia samarTlianobisa da demokratiisaTvis - saqarTvelo”-s ofisis egidiT.

naSromSi Sesulia saqarTvelos saparlamento erovnul biblioTekis qarTuli periodikis ganyofile-baSi moZiebuli masalebi somexTa genocidis Sesaxeb.

gamocemis ZiriTadi mizania gaacnos qarTvel mkiTx-vels saparlamento erovnul biblioTekis sacavebSi daculi saarqivo masalebi am TematikasTan dakavSire-biT.

UDC(uak)343.337(=19)+05/07(479.22)s-661

oriode sityva evropul-somxuri federaciis qarTul ofisis mxridan

winamdebare krebulis gamocemis aucilebloba ganpirobebulia somexTa genocidis Sesaxeb 1914-18ww. qarTul periodikaSi Senaxuli masalebis erTiani krebulis ararsebobiT. swored am danaklisis Sevsebas, miznad isaxavs evropul-somxuri federaciis qarTuli ofisis egidiT gamocemuli krebuli.

miuxedavad imisa rom SeuZlebelia erT krebulSi moaTavso somexTa genocidis amsaxveli yvela masala, winamdebare krebulSi qronologiurad warmodgenilia is umniSvnelovanesi monacemebi, romlebic daculia analitikuri statiebisa da faqtebis konstatirebis saxiT im drois qarTul periodikaSi.

krebulis Seqmnis idea da gamocemasTan dakavSirebuli yvela samuSao Sesrulebulia aaip „saqarTvelos somexTa saTvistomo“–s da saqarTvelos somexTa saTvistomos studentTa asociaciis mier.

evropul-somxuri federaciis qarTuli ofisi did madlobas uxdis aaip „saqarTvelos somexTa saTvistomo“–s da saqarTvelos somexTa saTvistomos studentTa asociacias Sesrulebuli samuSaosaTvis.

b-ni giorgi aruTinovi

direqtorievropul-soxmuri federaca samarTlianobisa da demokratiisaTvis - saqarTvelos ofisi

PrefaceFrom the European Armenian Federation for Justice and

Democracy in Georgia

The necessity for publishing the present compilation arises from the lack of any sort of research of the Georgian periodical editions on the matter of the Armenian Genocide of 1914-1918.

The office of the European Armenian Federation in Georgia has sponsored this publication in order to attempt to fill the existing gap. Certainly, it is impossible to contain all materials concerning the Armenian Genocide in one edition – it is the most important and the most interesting pieces of factual information and analysis of the Georgian press that were included in the current edition.

All materials of this edition are arranged in the chronological order.The idea of creating such compilation belongs to the organizations of the

Armenian Community of Georgia and the Student Union of the Armenian Com-munity of Georgia.

The office of the European Armenian Federation for Justice and Democracy in Georgia extends the deepest gratitude to the Armenian Community of Georgia and the Student Union of the Armenian Community of Georgia civil organiza-tions for the cooperation and the efforts to make the publication of this edition possible.

Mr. Giorgi Arutinov

Director of the EAFJD in Georgia

-7-

winasityvaoba

kacobriobis istorias erTi eris warmomadgenelTa mier meoreTa winaaRmdeg ganxorcielebuli mravali usamarTloba da Cadenili danaSauli axsovs, magram Tavisi masStabebiT, holokostis Semdgom, gamorCeulia is sisxliani angariSsworeba, romelic pirveli msoflio omis wlebSi osmaleTSi mcxovreb somxebs imperiis xelisuflebam mouwyo.

TurqeTis mmarTveli wreebis mier 1915 wels osmaleTis imperiis mkvidri somexi mosaxleobis masobrivi ganadgureba da deportacia somxur istoriografiasa da literaturaSi somexTa genocidad iwodeba. Turquli saistorio mecniereba somexTa genocidis faqts uaryofs. didi xnis ganmavlobaSi TurqeTSi am ambavs `egreT wodebul genocidad~ moixseniebdnen, bolo dros ki upiratesoba eniWeba gamoTqmas _`1915 wlis movlena~.

am dramatuli sinamdvilis mokle istoria aseTia: osmaleTis imperiis rogorc aRmosavleT, ise dasavleT vilaieTebSi mravalricxovani somxoba cxovrobda. maTi politikuri ideali da saerTo erovnuli gataceba somxeTis politikuri avtonomiis mopoveba (`Tavisufali somxeTi~) iyo. pirveli msoflio omis msvlelobisas ruseTis armiis warmatebulma Setevam TurqTa winaaRmdeg mcire aziis somxebs TavianTi miznis miRwevis imedi Causaxa. gaaqtiurdnen adgilobrivi somxuri organizaciebi, daiwyo moxalise mebrZolTa SeiaraRebuli razmebis Seqmna da sxv.

somxuri nacionaluri proeqti ar Tanxvdeboda, metic _ ewinaaRmdegeboda panTurqizmis suliskveTebiT

-8-

ganmsWvalul `axalgazrda TurqTa~ miznebsa da Sorsmimaval gegmebs. mas Semdeg, rac axlo aRmosavleTis omis frontze ramdenadme viTareba Seicvala, TurqeTis mmarTvelma reJimma somxebze ieriSi miitana, romlis sababad maTi antiosmaluri moZraoba gamoiyena. 1915 wlis 24 aprils konstantinopolSi Seipyres, cixeSi Casves an qveynidan gaasaxles somxuri elitis TvalsaCino warmomadgenlebi. momdevno periodSi sikvdiliT dasjam, kompaqturad dasaxlebuli adgilebidan somxebis ayram da osmaleTis farglebidan gaZevebam masobrivi xasiaTi miiRo.

TiTqmis saukunis win datrialebulma arnaxulma tragediam, romelmac, zogierTi monacemiT, milionze meti adamiani Seiwira, waruSleli kvali daaCnia somexTa erovnul mexsierebas. genocidi dRemde somexi eris identobis mniSvnelovan markerad _ ganmsazRvrel niSnad gaiazreba. SemTxveviTi ar aris, rom am movlenis moxsenieba somexma politikosebma aucileblad miiCnies axali somxuri saxelmwifos dabadebis mauwyebel deklaraciaSic ki. 1990 wlis 23 agvistos miRebul damoukideblobis aqtSi Cawerilia: `somxeTis respublika mxars uWers 1915 wels osmaleTis imperiaSi ganxorcielebul somexTa genocidis saerTaSoriso aRiarebas”.*)

aRsaniSnavia, rom 1915 wlis genocidis msxverplTa xsovnis ukvdavsayofad jer kidev sabWoTa dros, 1965-1967 wlebSi erevanSi, mdinare razdanis xeobaSi aRmarTul cicernakaberdis borcvze STambeWdavi memoriali iqna agebuli. 1995 wels am kompleqsSi dafuZnda somexTa genocidis instituti-muzeumi, romelic Tanamedrove somxeTis erT-erT RirSesaniSnaobas, amasTan, mniSvnelovan kulturul-saganmanaTleblo da samecniero-kvleviT centrs warmoadgens.

pirveli msoflio omis dros osmaleTidan devnili somxebi ucxoeTis mraval qveyanaSi gaifantnen. didma nawilma Tavi ruseTis imperias Seafara da bina iq daido. aTeulaTasobiT ltolvili, maT Soris moxucebi, qalebi da bavSvebi saqarTvelos Semoexizna. qarTveli sazogadoeba am

*) “somxeTis respublika mxars uWers 1915 wlis osmaleTis imperiaSi da dasavleT somxeTSi ganxorcielebuli somexTa genocidis saerTaSoriso aRiarebas.” (“somxeTis damoukideblobis deklaracia”, punqti 11, 1990w.,23 agvisto)

-9-

adamianTa bedis mimarT gulgrili ver darCeboda da arc darCenila. man gulwrfelad ganicada mezoblis tragedia, gaiTavisa gansacdelSi Cavardnili somexi xalxis gasaWiri, Seikedla rbevasa da ganadgurebas gamoqceuli uamravi devnili, uangarod umaspinZla da lukma gauyo SeWirvebul moyvass. TbilisSi, baTumSi, axalcixesa da TelavSi Seiqmna gamoqceulTa damxmare sazogadoebebi Tu jgufebi, ltolvilTa dasaxmareblad grovdeboda Semowirulobani _ sakvebi, fuli, tansacmeli da sxv. yovelive es mkafiod aisaxa Tanadrouli presis furclebze, romelic SemorCa istorias, rogorc qarTveli da somexi xalxebis urTierTobis sagulisxmo pirvelwyaro.

XX saukunis 10-iani wlebis saqarTveloSi mravali perioduli gamocema gamodioda. maT Soris gazeTebi `saxalxo furceli~, ìmereTi~, `saxalxo saqme~, `saqarTvelo~, `samSoblo~, èrToba~, Jurnalebi èri~, `klde~ da sxv. dasaxelebuli qarTuli gamocemebi ZiriTad adgilobrivi politikuri partiebisa da mimdinareobebis (social-demokratiuli, federalisturi, erovnul-demokratiuli da sxv.) Tvalsazriss asaxavdnen, magram met-naklebi sisruliT isini mosaxleobis danarCen fenaTa Sexedulebebsac gadmoscemdnen. amitom perioduli presis publikaciebi naTelyofen rogorc politikuri speqtris damokidebulebas, ise zogadad qarTuli sazogadoebrivi azris mimarTebas gansaxilveli problemisadmi.

qarTulma Jurnal-gazeTebma Rrma gulistkivili gamoxates jer sulTan abdul hamidis, xolo Semdeg mmarTveli `triumviratis~ _ enver faSas, TalaaT faSasa da jemal faSas xelisuflebis mier osmaleTis imperiaSi mcxovreb somexTa ulmobeli aklebisa da rbevis gamo. presam TanagrZnoba gamoucxada somex ers, ramdenadac SeeZlo, xma aRimaRla da dagmo Zaladobisa da usamarTlobis momxdari faqti. cnobilia, rom rasobriv, eTnikur Tu religiur niadagze mosaxleobis ganadgurebis aRsaniSnavad im dros jer kidev ar gamoiyeneboda termini genocidi, romelic pirvelad mxolod 1943 wels SemoiRo polonelma iuristma rafael lemkinma, xolo saerTaSoriso danaSaulad igi gaerTianebuli erebis organizaciis mier 1948 wlidan miiCneva. bunebrivia, cneba genocidi arc 1915-1918 wlebis

-10-

qarTul periodikaSi gvxvdeba. movlenis aRsawerad qarTveli publicistebi ufro mimarTavdnen sityvaTSeTanxmebas `somxebis awiokeba~, `somxebis Jleta~, `somxebis xocva-Jleta~, `somxebis amoxocva~ da sxv.

winamdebare krebulSi Tavmoyrili masala cxadyofs, rom qarTuli presa axerxebda mkiTxvelTa informirebas im saSinelebaTa Sesaxeb, rac Tavs daatyda somex ers osmaleTis imperiaSi. Jurnal-gazeTebSi mSrali qronikebisa da saerTaSoriso saagentoTa mokle depeSebis gverdiT periodulad qveyndeboda ganmazogadebeli informaciac, ibeWdeboda am sakiTxze rogorc ucxouri gamocemebidan Targmnili masalebi, ise qarTvel avtorTa statiebi (z. WiWinaZis, S. amirejibis, r. gabaSvilisa da sxv.). publikaciebs qarTul gamocemebSi umTavresad adgili eTmoboda iseTi rubrikebiT, rogoricaa: ̀ axali ambavi~, ̀ saagentos depeSebi~, `Jurnal-gazeTebidan~, `omis ambebi~ da sxva.

somexi xalxisadmi solidarobis, Tanaziarobisa da saerTo TanagrZnobis fonze qarTuli periodikis zogierTi organo saqarTveloSi somexTa axali didi talRis damkvidrebiT gamowveul realur safrTxesac kargad acnobierebda. magaliTad, erovnul-demokratiuli mimarTulebis Jurnali `klde~, romelic saqarTvelos momavals mis saxelmwifoebriv damoukideblobaSi xedavda da Tavisuflebis misaRwevad ganuxrelad iRwvoda, daufaravad miuTiTebda eTno-demografiul problemebzec, rac osmaleTidan ltolvilTa saqarTvelos teritoriaze masobriv gadmosaxlebas SeiZleboda mohyoloda.

am wignis gamocema, romelic “saqarTvelos somexTa saTvistomos” egidiT xorcieldeba, garkveuli doziT, cxadia, Seicavs politikur Semadgenelsac, magram ufro arsebiTi naSromis SemecnebiTi da saistorio mniSvneloba unda iyos. qarTuli masala gaafarToebs sakiTxis wyaroTmcodneobiT bazas, samecniero mimoqcevaSi Semova dRemde ucnobi informaciis nakadi, romelic damatebiT Strixebs SesZens am movlenisadmi qarTveli sazogadoebisa Tu saqarTvelos politikuri speqtris damokidebulebis Seswavlas, qarTul prizmaSi warmoaCens erTaSoris urTierTobis rTul problemas, xels Seuwyobs mis mecnierul kvlevas da sxv.

msgavsi xasiaTis publikaciebi samecniero

-11-

samyarosaTvis axali ar aris. magaliTad, didi xania calke wignebadaa gamoqveynebuli kanaduri franguli da inglisurenovani presis monacemebi, romlebic somexTa erovnul tragedias asaxaven (”The Armenian Genocide in the Canadian Press”), arsebobs aseve 1985 wels kaliforniaSi gamocemuli naSromi “The Armenian Genocide. News Accounts from the American Press (1915-1922)”, romelic xsenebul Temaze amerikuli gazeTebidan amokrefil informaciaTa fotoreproduqcias Seicavs da sxv. dReidan am solidur gamocemebs Seemateba qarTuli perioduli presis masalac, romelic, darwmunebiT SeiZleba iTqvas, rom somexTa genocidis istoriisadmi miZRvnil mravalricxovan literaturaSi saTanado adgils daikavebs.

oTar janeliZe istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori

-15-

saxalxo gazeTi 1914/01/10 # 1087

somexTa cxovrebaosmaleTis somxeTi, reformebis saqme isev gamourkveve-

lia. osmaleTis mTavrobam isev orjofulad iqceva, amboben, rom zogierT mazrebSi areuloba daiwyoo.

saxalxo gazeTi 1914/02/1 #1105

osmaleTis arCevnebi da somxebi.somxebi monawileobas ar iReben parlamentis arCevnebSi.

daSnakcakanebma moiTxoves osmaleTis mTavrobisagan re-formebis ganxorcieleba da mxolod maSin ganvaaxlebT Tqven-Tan molaparakebas da arCevnebSic miviRebT monawileobaso.


osmaleTis somxeTSistambolis osmaluri gazeTebSi provokatuls werilebs

hbejdaven, romlebic metad aRelveben xalxs. qurTebi prak-lamaciebs avrceleben da iwveven yvelas SesaiaraReblad.


buqaresti. stambolidan ityobinebian, rom qristian vaWre-bis winaaRmdeg boikoti izrdeba. maT saqonelsac ki navT-sacki asxamen. berZen da somex vaWrebs amis gamo ganuzraxavT evropis meqarxneebTan xelSekrulebani daarRvion. Hfiqro-ben, osmalebs undaT qristiannebma osmaleTi miatovon.

stamboli. jemal-faSa sazRvao ministrad dainiSna.


somxebisa da qurTebis Setakeba.stamboli. baiazeTis episkopozisagan somxis patriarqma

depeSiT Semdegi cnoba miiRo.„qalaqidan ramdenime saaTis savalze cxare brZolaa. mTav-robis razmSi sul 240 kacia; qurTebi kargad arian SeiaraRe-bulni, maT tyviis mfrqvevelebic ki aqvT. qalaqSi aur-zau-ria. qristiani mcxovrebni eklesiebSi Caiketnen. gvixseniT“.mdgomareobis sirTules mTavrobac grZnobs. man oficial-uri mowodeba gamouSva, sadac naTqvamia, qurTebis moZraoba mimarTulia mTavrobisa da qristianebis winaaRmdego.

-16-

saxalxo furceli 1914/06/29 #21

stamboli.zogierTi dragomanebi mcire aziaSi mogzaurobidan dab-

rundnen. isini amboben. rom mitropolitis cnobebi sruli WeSmaritebaa. mcxovrebni Zlier damonebulni arian da Zvel adgilebze aRar dabrundebian. zogierT SemTxvevaSi aRmoC-nda, rom mTavroba aqezebda.


somxuri presa. gazeTi “arevi” metad pesimisturad ucqeris somxeTis sakiTxis exlandels mdgomareobas. misi azriT yvelaferi wyvdiadiT aris moculi.amasTanave gazeTi amtkicebs, rom SeuZlebelia somxeTis bedi dauqvemdebaroT diplomatebis SemTxveviTs keTilganwyobilebaso. “dae, somxis sazogadoe-ba da xelmZRvaneli wreebi kargad Caukvirdnen amas da maSin naTeli iqneba, rom somxeTis sakiTxi Cven TviTon unda ga-davswyvitoT. vambobT da vimeorebT, rom somxuri sakiTxis gadaWris gasaRebi unda veZioT TviTon somxeTSi. Cvenma sam-Soblom unda icocxlos da gaumklavdes Tavis mtrebs somxis Sinagani Zalebis wyalobiT. Tu Cven mivcemT somxis glexobas sakmao miwas, Tu is uzrunvelyofili iqneba saarsebo puri-Ta da Tavis dacvis saSualebiT, - amiT gadawydeba somxuri sakiTxi. arc erTs diplomats, arc erTs general-inspeqtors ar SeuZlian Cveni sakiTxis gadaWra, Tu Cven moklebulni viqnebiT Sinaur simtkices”.


somexTa cxovrebadaxmareba. egviptes somxurma saqvelmoqmedo sazogadoebam

sami aTasi maneTi gamogzavna erevnis guberniis dazaralubul somxis glexTa dasaxmareblad

osmaleTis somxeTis vilaieTebis Sesaswavlad somxis stu-dentebis ramdenime jgufi gaemgzavra ruseTidan.


osmaleTi da omigermanelebi Zlier agitacias ewevian osmaleTSi, rom omSi

-17-

CaiTrion. jemal-faSam demobilizacia moiTxova, radgan sursaTi ara gvaqvso. amaze enver-beim upasuxa, umal mTels kabineTs gadavayeneb da diqtaturas gamovacxadeb, vidre demobilizacias movaxdeno.osmaleTma germaniis stacioneris daxmarebiT Savi zRvis na-pirebze naRmebi Caawyo.


osmaleTi da somxebigazeTi “utro iuga” swers: “osmaleTis mTavroba pirdapir emzadeba ruseTis winaaRmdeg. vani da misi midamoebi mitove-bulia, iq jari aRaraa. arzrumSi mxolod qveiTi jaris erTi polkia da cota artileria. Semdeg aris cixe baiburdi, romelsac amagreben da sadac samxedro masalas agroveben. xolo umTavresi Zala meoTxe korpusi Sekrebilia ufro samxreTiT erzangiansa da sivasSi. aSkaraa, osmaleTi jer-jerobiT neitralitets icavs, magram emzadeba, rom winaaRm-degoba gauwios ruseTis Sesevas, mcire aziaSi osmaleTi ruseTis winaaRmdeg emzadeba, sxva mteri iq ara hyavs. ram-denad dacemulni arian suliT TviTon osmaloebi, imdenad aRfrTovanebulni arian osmaleTisa da ruseTis somxebi. kavkasiaSi somxebi pirdapir sajvarosno omisTvis emzadebian osmalTa winaaRmdeg, koWlebic ki iTxoven jarSi Caweras”.


Jurnal–gazeTebidanevropis omi da somexTa sakiTxi

am saTauriT Semdegi werilia dabeWdili gazeT „baqu“–Si: „mTel evropas cecxli moedva.Cven ganvicdiT diad msof-lio katastrofas, romelic gamowveulia exlandeli poli-tikurisa da ekonomiuris problemebiT.evropa gaiyo or mebrZol banakad, vin gaimarjvebs? es saeWvo araa.ruseTis da misi mokavSireebis gamarjveba iqneba tevtonebis (ger-manelebis) militarizmis damarcxeba... es gamarjveba, es is-toriuli saCuqari swyurian mTels somxis ersac osmaleTSi, agreTve ruseTis somxobasac, am gamarjvebaSi xedaven somxis eris xsnas.

somxis eris sakiTxis tragikuli istoria metad sagulisx-

-18-

mieroa da bevris maswavlebeli. ukanasknel dros am sakiTxs mfarvelad gamouCnda ruseTi, safrangeTisa da inglisis TanxmobiT, xolo mtrad germania avstriis daxmarebiT.

rogorc yvelam icis, ukanaskneli proeqti reformebisa os-maleTis somxeTisaTvis, romelsac unda uzrunvelyo somex-Ta qoneba da sicocxle da moewesrigebina maTi ekonomiuri da kulturuli arseboba, miRebul iqmna ruseTis daJinebu-li moTxovniT winaaRmdeg germaniis medgar amxedrebisa. am gvarad germaniis imperatori, romelic abdul–hamids dauZ-mobilda, somxebis savnebel politikas awarmoebda. am poli-tikam Sehqmna somxebisTvis autaneli mdgomareoba, romelic axCobda da Rupavda maT.

germaniis boroti gavlena iseTi Zlieri iyo, rom rogorc ki omi gamocxadda, umal gauqmda general–gubernatorebis Tanamdeboba somxeTis vilaieTebSi. ase unda damarxuliyo sabolood somexTa sakiTxi.magram osmaleTis somexTa mtar-valis–germaniis winaaRmdeg xeli aRmarTa ganmaTavisufle-belma ruseTma, romlis gamarjveba osmaleTis somxebisaTvis iqneba aRdgoma, daTrgunva sikvdilisa...

dRevandel omisgan, romlisTvis ruseTis somxebi sixaruliT hgzavnian Tavis Svilebs, osmaleTis somxebi moelian Tavis sazogadoebrivs da kulturuls aRorZinebas. “


Jurnal–gazeTebidan osmaleTis samxedro mzadeba

„zak.reC“–Si dabeWdilia somxuri gazeTebis korespondent-Ta cnobebi osmaleTis samxedro mzadebis Sesaxeb kavkasiis sazRverze.osmaleTi, am cnobebis mixedviT, jarSi iwvevs yvelas, 20-45 wlamde.bevri ojaxi upatronod darCa.radganac osmale-Tis xazinas cota fuli aqvs, mTavrobam gankarguleba moax-dina, jarSi gayvanilebma erTi kviris samyofi puri TiTon moitanon. erzerums amagreben, Txrilebs akeTeben.am mzadeb-iTa gamo, osmalebi xmas avrceleben, CvenTan omis Tavidan asacileblad, ruseTi Tanaxmaa dagviTmos erevnisa, tfili-sisa, ganjisa, baqos guberniebi da yarsis olqi; TavisTvis ki

-19-

mxolod baToms itovebs, osmaleTi ki amas ara hyabuldeba da sTxovs yvela miwebs kavkasiis mTebamde.vanSi, erzerumSi, biTlisSi da baiazeTSi laparakoben yvela es mzadeba ruse-Tis winaaRmdeg aris mimarTulio.osmaleTis somxebi rusebs ise ucqerian, rogorc Tavi-anT ganmanaTavisublebs da amitom ar undaT maT winaaRm-deg iaraRi aiRon. Tanac eSiniaT, am TanagrZnobisaTvis ar dazaraldneno.

saxalxo gazeTi 1914/09/4 # 103osmaleTipetrogradis gazeTebs cnoba miuRiaT, rom stambolSi

didi Cxreka iyo somxebs Soris da zogierTebi daatusaRes

saxalxo furceli 1914/09/10 #83somxeTi da osmaleTi

somxeTis general–inspeqtorebi gofi da vestenenki osmaleTidan midian. osmaleTis mTavrobam auwya, rom maT uflebas SeuzRudavs da reformebis gegmasac Sescvlis.

saxalxo gazeTi 1914/10/9 #107osmaleTi

didma vezirma winadadeba misca saberZneTis patriarqs, rom stambolidan wavides, vinaidan dRe-dReze mosalodne-lia saberZneTis da osmaleTis omi. winaaRmdeg SemTxvevaSio, daemuqra didi veziri: ZaliT gagaZevebT aqedano.


somxebis datusaReba osmaleTSiam bolo dros xSirad sCxreken somxis saxlebs perisa

da stambolSi. daiWires ramdenime wevri somxuri partiis „daSnakcutiunisa“ da erTi wevri „hanCakis“ komitetisa; maT bralad edebaT enver-faSis mokvlis ganzraxva. sam maTgans samxedro sasamarTlom ukve sikvdili miusaja.

saxalxo gazeTi 1914/10/28 #123buqaresti. 25 oqtomberi stambolidan iuwyebian, rom

berZnebisa da somxebis binebze Cxrekaa. policiam fulebi waarTva viTomc da omis saWiroebisaTvis. bevri Sepyrobil-ia. isini mcire aziaSi igzavnebian.

-20-


somxebi osmaleTSi1912 wels somexi mcxovrebi iyo:

arzrumis vilaeTSi 215,000

vanis 185,000

biTlisis 180,000

xarberTis 168,000

diarbeqiris 105,000

sevazis 165,000

vilaieTebis danarCen nawilebSi 145,000 somexi, qilikiaSi 407,000, xolo evropis osmaleTSi 530,000.am Jamad axla osmaleTSi cxovrobs 2,100,000 somexi. 6 vilai-eTSi somxebi Seadgenen mcxovrebTa 38,9 procents, osmalni 25,4 proc, qurTebi, sparselebi da sxv. 29,7 proc., danarCeni qristianni 6,3 proc. suyvela mahmadianebis (ara marto os-malebis) ricxvi udris 1,187,000, rac udris mcxovrebTa 45,2 procents, qristian mcxovrebTa ricxvi udris 1,183,000 e.i. mcxovrebTa 45,1 procents, danarCen sarwmunoebisa-254,000 e.i. 9,7 procents.9 vilaieTSi sul cxovrobs 1,018,000 somexi, rac, rogorc zeviTac vsTqviT, Seadgens mcxovrebTa 38,9 procents.

saxalxo gazeTi 1914/11/7 #132sparseTi

osmaleTis mTavroba kvlav cdilobs, rom sparseTi moix-maros. axlaxan sagangebo elCi gaugzavniaT stambolidan TeiranSi. („k.s.“)

inglisi da ruseTiinglisurma gazeTebma bolo dros azri gamoicvales os-

maleTis ganawilebis Sesaxeb da amboben, rom stamboli da somxeTi unda gadaeces ruseTs, siria unda SeierTos sa-frangeTma, inglisma arabeTi da efratis velebio („k.s.“)


aTina. stambolidan iuwyebian, osmalebma bevri jari gag-zavnes adrianopolidan trabzonSio. trabzonSi jars gau-Zarcavs qristianebis maRaziebi, mouklavT sami qristiani.

-23-

klde 1915//01/18 # 2

gamoqceulebisazarelia Sedegi yoveli omisa. sazarelia ekonomiurad,

fsigologiurad da rac umetesia – Tavis muqariT im si-cocxlisadmi, romelic aRar gameordeba xolme, rom suli tkbiliao. amitom aris rom adamiani yvelafers gaWirve-bas aitans da roca TviT sulzed midgeba – maSin ki igi sruliad gardaiqmneba xolme: an SiSiT da ZrwunviT ecema suliT da garbis an imaleba – rogorc laCari, an kidev iCens gambedaobas, vaJkacobas da misi uli saomar asparez-zed iwvrTneba, spetakdeba momaval cxovrebisaTvis. aseTia mdgomareoba meomrisa da sazogadoT mamakacisa, romelic omis Weqa–quxilSi exveva. magram aris meore naxevari ka-cobriobisa – dedakacebi, qalebi, bavSvebi, moxucebulni, – romelTac, arc iuridiulad, arc zneobrivad ar moeTx-ovebaT romelime gziT gamkvlaveba saomar ZalTa winaSe da isini iZulebulni arian mxolod erT saSualebas mimarTon: – daimalnen, gaiqcnen, gaixiznen iqidan, saca mteri daundo-blad da velurad iqceva. umetes SemTxvevaSi eseca xdeba da susti naxevari xalxisa garbis ugzo–ukvlod.

dRes aseTi bedi daadga im somxobas, romelic mosax-leobda osmaleTsa da sparseTSi. vaJkacebi an jarSi gai-wvies, an jars ebrZvian ajanyebulni da maTi col–Svili mtris Zalmomreobis sagnad Seiqmna. Cven ar viciT sarwmuno wyaroebidan Tu es Zalmomreoba raodeni farglisaa, magram gazeTebis da xmebis mixedviT – igi didia. erTma somxis in-teligentis qalma gviambo, rom aTasamde somxis qalma Tavi daixrCo vanis tbaSi, rom gamxecebul qurTebis msxverplad ar gamxdariyvnen. ai Tunda es magalica kmara, rom adami-anis adamianuri grZnoba Seilaxos, misi ZarRvebi daiWimos da moufiqreblad Seasqdes mtersa, samSoblo dedaTa Seu-racxyofisa, dawiokebisa da gaJletisaTvis. magram gana amas sCadis vinme? – ara. ara imitom, rom ar uyvarT mSobeli xalxi an guli nekleb vwodeT, aramed imitom rom grZnobis garda adamianis saxelmZRvanelo goneba da awon–dawonva, yovelive faqtisa, Tundac igi Semzaravi da gulis momwyv-lelic iyos. da ai somxis eric angariS miucemlad ki ar eJletineba mtersa; aramed scdilobs naklebis msxverpliT,

-24-

meti sargebloba moimzados saukeTeso mermissiaTvis: es aramc Tu saZraxisi ar aris es gonieri da alRoiani sazru-navi sagania yoveli erisaTvis, yoveli adamianisaTvis. maS ratom unda iyos saZraxisi qarTvelebisaTvis zrunva Tavis momavalzed da iseTive awon dawonva mdgomareobisa, rom na-klebis msxverpliT gamovides qarTveloba am umagaliTo da titaniur brZolidan, romelic emuqreba ara marto pata-reebs, aramed did erebsac ki.

Cvenis rwmeniT, rac unda aRelvebuli da grZnoba–Se-laxuli iyos adamiani igi mainc ar unda hkargavdes gone-bas da gonivrulis sifrTxiliT unda moekidos yovel sa-frTxes. yoveli eri valdebulia Tavis Tavzed ifiqros da Tu SesaZlebelia, sxvebTan erTad solidarulad imoqmedos. dRes ki Cven ras vxedavT – erTxel kidev dawiokebuli somxis eri kvlav eZebs TavSesafars kavkasiis midamoebSi da saqarTvelos kuTxeebSi. igi gamorbis im Tavzardamcem ube-durebisagan, romelic es davrdomilni aRematebian mis Za-las – igi valdebulia TavisTavzedac ifiqros, rom uaresi ubedureba ar daatydes Tavzed erTsac da meoresac. aravi-saTvis saidumloebas ar warmoadgens, rom winandeli omeb-is gamo gamoqceulma somxobam uomrad daipyro magaliTad mTeli axalqalaqis mazra da nawilebi borCalosi da yarsi-solqisa. asevea dResac da ukve ismis xmebi rom gamoqceulT Svela sWiriaT ara marto fuliT da sacvaliT, aramed mi-wiTac ai is ZiriTadi gansxvaveba, romelsac warmoadgens Svela humaniuri da saxelmwifoebrivi. es asec unda iyos, aTs ojaxs, ocs, ass – SeiZleba daxmareba gauwio droebiT fuliT, sanovagiT, tansacmeliT, magram yovlad warmoud-genelia 60 – 100 000 gamoqceuli Seinaxos vinmem samudamoT – qvelmoqmedebiT. amodena xelxs unda gamoeZebnos saqme, unda mieces miwa rom TavisTvis gamokvebac SeeZlos da sxvis bargadac ar iyos. axla vifiqroT, saidan unda aiRon kavka-siaSi es saqme. saidan unda gamosWran es miwa, rodesac saqmis simware yvelasagan cnobili arais da miwisa kidev uaresaTa. dRes kavkasiaSi zogierTs uTanxmoebas swored im materi-alur saSualebaTa simcire iwvevs, romelnic saWironi arian sacxovreblad da am simcires Tu zed daurTobT xalxis mo-matebas – ueWvelia niadagi uTanxmoebisa farTovdeba – es ki omzed uaresi ubedureba aris; omi warmavalia, keTiliT

-25-

mezobloba ki samudamo irRveva da misi darRveva – spobs swored solidarobis niadagsac.

marTalia omis gamo bevri xalxi gawydeba, adgilebi dairbeva da maT adgilze SeiZleboda romelime zed meti elementis dasaxleba, magram – es xom sxvis ubedurebazed agebuli bedniereba iqneboda da samarTlianobis darRvevis garda – uxsnel kvanZs Sehkravda momaval TaobaTaTvis. ase dasaxlda axalqalaqis mazra nu Tu SesaZlebelia SemdegSiac gameordes aseTi ambavi kidev sxva adgilas?

magram ra gamosavali unda gamovnaxoT am mdgomareo-bidan, rodesac igi surviliT ki ara, gareSe ZalTa zegav-leniT aris gamowveuli. somxebi imitom xom ar gamorbian, rom kavkasiuri puri sWamon an kavkasiuri miwebi daiWiron? isini gamoeqcnen im ubedurebas, romelic omma Tavs daa-texa. ai safiqrebeli es aris da swored amazed unda iz-runos rogorc TviT somxobam, ise sxvebmac. aravin eloda da nametnavad TviT somxebi, rom aseTs Savs dRes gauTen-ebda omis droebiTi bedis gadaxra xan aqeT, xan iqiT. somxis xalxs, da nametnavad xelmZvRaneleT egonaT, rom saomari bedi lariviT swori xazia da mis msvlelobaSi mixveul–moxveuloba SeuZlebelia.

dResac, rodesac omi jer gaTavebuli ar aris, SesaZle-belia aseTi mixveul–moxveuloba iqneb ufro didi maSta-biT da amitom somxoba unda ecados gamoqceulebi, radgan isini ukve aiyar–daiyarnen da dahkarges TavianTi binad-roba – ufro uzrunvelyofil adgilas gadaiyvanos, vi-dre eCmiaZini da sxva kavkasiis adgilebia, aravisaTvis saeWo ar aris, rom ruseT–safrangeTTan da inglisTan SeTanx-mebuli, sabolood gaimarjvebs germania – avstria – os-maleTzed, magram omis droebiTma strategiam SesaZlebelia ramdenjerme ukanac daswios jari da winac waswios – maSin gamoqceuli somxoba ramdenjerme unda gaxdes erTis mxriT saTamaSo burTad da meoris mxriT jaris moZraobisa da mo-qmedebis xelis SemSleli. Cvenis fiqriT, isini unda moew-yvnen CrdiloeT kavkasiaSi mainc rom omis qartexilma aRar daazaralos igini zedmetad, isini ukve ayrilebi arian da daaxloebiT sulerTia sad iqnebian – aq, Tu cota moSorebiT, maSin rodesac aq mcxovrebi binadarTaTvis, RvTis madliT, jer aseTi sabediswero momenti ar damdgara da iqneba arc

-26-

dadges, radgan ruseTis Zlevamosili jari RvTis madliT kidev gaumklavdeba mosul urdoebs. Tu gamoqceuli somxebi odesme moindomeben dabrunebas TavianT samSobloSi – Cr-diloeT kavkasiidanac ise advilad dabrundebian, rogorc ermiaCinisa da axalqalaqis mazridan da Tu ar moindomeben – maTTvis, rogorc samSoblo – TavdanebebulTaTvis – ra gansxvavebaa – aq iyvnen Tu iq? adgilobrivi mcxovrebni ki, somxebi iqnebian igini, qarTvelebi Tu musulmanebi – damS-videbulni iqnebian, rom maTs isedac viwro karmidamos kidev ar waemateba Semaviwroebeli elementebi. Cveni obieqtivuri azri aseTi aris da Cven gvikvirs, rom erTmaneTSi ureven gamoqceulTa daxmarebas da gamoqceulTa sakiTxs. pirveli sakiTxia grZnobisa, meore– gonebisa.


somxebis saRamo petrogradSipetrogradis mixeilis TeatrSi warmodgena gaimarTa

gamoqceul somexTa sasargeblod, romelsac sxvaTa Soris daeswrnen ministrebi sazonovi da suxomlinovi, qalaqis Tavi, safrangeTis da inglisis saelCoebis warmomadgenelni. Semosavali ramdensaZe aTass udris.somxeTis dasacavadromSi daarsda iseTi sazogadoeba, rogoric arsebobs sxva saxelmwifoebSiac, saxelad „pro armenia“ somxeTis inter-esebis dasacavad.

klde 1915/ 01 /25 # 3

kidev gamoqceulebzedgamoqceulebis sakiTxi TandaTan rTuldeba da aTasg-

var saxes iRebs.TviT somxebic gaiyvnen ramdenime jgufad da sainteresoa Sedareba rogorc maTi azrisa, ise sxvebisa, ramdenadac es ixatebada SesaZleblada xdebadRevandel pi-robebis mixeviT daxatva-presaSi.

ai magaliTad rasa vkiTxulobT gaz. „kaspi“-Si (#12): „14 ianvars d.b. avan iuzbaSev saRnaRis xanis TavjdomareobiT , Sesdga „dazaralebulTa Semweobis aRmomCeni sazogadoebis gamgeobis“ kreba, saca sruliad ruseTis saerobo kavSiris warmomadgenelma b-nma evangulovma, axlad dabrunebulma igdiridan, waikiTxa moxseneba. gamgeobam daadgina daexmaros

-27-

gamoqceulebs saTesle masaliT,saqonliT samiwadmoqmedo iaraRebiT“.

“kavk. slovos” #15-Si moyvanilia werili agronom a.aTanesiancisa, saca SemuSavebulia mTeli plani, Tu rogor unda iyos gamoyenebuli gamoqceulTa Zala adgilobriv meur-neobaSi.mTavari debuleba am werilisa is aris, rom 120000 gamoqceulidan SeiZleba amoirCes 40-50,000 gamosadegi muSa, romelic adgilobriv mosaxle somxobas Seusrulebs muSa xelis danakliss (omSi gawveulebisas) da TviTonac Tavs gam-oikvebavs. am azrs asabuTebs mraval mxriv da moiwvevs somx-is sazogadoebriv da sameurneo-ekonomiur dawesebulebaT am gegmis SesasruleblaT. a. aTanasiani “kavk. slovoSi” (#15) gakvriT ambobs mxolod, rom gamoqceuli somxebi aq iswav-lian ufro ukeTes meurneobas da SemdegSi samSobloSiac gadaitaneno. igive aTanasiani swers gazeT “mSakSi”, (saidanac “kavk.slovos” gadmobeWdili aqvs #14- Si.) rom gamoqceulni aucileblad unda dabrundnen TavianT samSobloSi, rom ar Seawuxon isedac Seviwroebuli adgilobrivi somxoba da Tvi-Tonac ar gaisrisnen.

“nuTu sasurvelia, kiTxulobs aTanasiani, rom maTi so-flebi, maTi naamadgari adgilebi darCnen upatronod; nuTu moipoveba Tundac erTi, romelic icnobs amier-kavk. somexTa miwis siviwroves, rom moindomos, an fiqrad gaivlos gamoq-ceul somxebis darCena Cven mxareSi? es Segnebuli mkvlelo-ba iqneboba xalxisaTvis maSasadame, dRevandeli dRidan, dauyovnebliv unda vixmaroT yvela Rone, gamovZebnoT yvela saSualeba, rom gamoqceulni ukan samSobloSi davabrunoT, rogorc ki garemoeba nebas dagvrTavs.

Uupirveles yovlisa unda gaigzavnen kacebi, rom moamza-don niadagi miwis samuSaosaTvis, Semdegi mosavlisTvis ma-gram amisaTvis saWiroa maTTvis muSa saqoneliT, Tesleu-lobiT da miwad moqmedebis iaraRebiT daxmareba. amasTanave avtori dids TanagrZnobas ucxadebs somxur sazogadoeba “npastamatuics”, romelsac – swored es mizani dauxat-niao”.

Cven rom gamogveTqva es azri, rom gamoqceulni unda dabrundnen TavianT samSobloSi – Cvenzed Sovinisti, ugu-lo da usulo sxva qveyanazed ar moiZebneboda, magram dRes amas TviTon somxebi amboben... TiTqo. vambobT TiTqo-meTqi,

-28-

radgan ar gvinda eWvi SevitanoT b-n aTanasiancis gulwr-felobaSi, rom igi “mSakis” furclebzed Tavis namdvili gulis wadils gamosTqvms – magram jer erTi ucnauri wi-naaRmdegobaa misi survilebisa da am survilebis gansaxor-cielebel saSualebaTa Soris da meorec im werilebs Soris romelic daistamba “kav. slovoSi” erTis mxriT da “mSak-Si” meoris mxriT. marTlac, vifiqroT erT wuTTsa, rom gareSe pirobebi ar arseboben da yvelaFeri SesaZlebelia ise moxdes, rogorc aTanasiancsa surs: e.i. gamoqceulni aucileblad unda dabrundnen osmaleTSi, - maS raRad un-daT iaraRebi, guTnebi, Tesleuloba, muSa-saqoneli da sxva? yvela es xom meti bargia im dromdis, vidre gamoqceulni marTlac samSobloSi dabrundebian, radgan guTani, romel-ic unda daiTesos osmaleTSi da sparseTSi – rad undaT gamoqceulebs – ruseTSi? gana guTnis micemiT gaumjobes-deba gamoqceulis bedi Tu ki is miwa ara aqvs jera, romelic unda moxnas? an saTesle puri gana gaaZRobs gamoqceuls, Tu marTla igi saTesleT unda? es erTi winaaRmdegoba. me-ore imaSia, rom igive aTanasiani “mSakSi” urCevs somxobas – aucileblad unda dabrundnen gamoqceulebi samSobloSio da “kavk. slovoSi” ki mTels gegmasa xatavs, Tu rogor unda moewyvnen igini aqa.

“dReidanve, dauRovnebliv unda vixmaroT yvela Rone gamovZebnoT yvela saSualeba, rom gamoqceulni ukanve dab-rundnen samSobloSi” –swers aTanasiani “mSakSi”. “50,000 amorCeuli muSa gamoqceulebidan TiTonac Tavs gamoikve-bavs da adgilobriv somxobasac meurneobaSi daexmareba”, am-bobs aTanasiani “kavkazskoe slovoSi”.

rasakvirvelia gvetyvian, rom aq winaaRmdegoba arafer-Sia, dRes 50,000 aq movawyobT rom Tavi irCinon da Semdeg, roca qveyana dawynardeba – mTel 120,000 gamoqceuls ukan gavgzavniTo. magram ra saWiroa maSin laparaki imazed rom dReidanve unda gamovnaxoT ukan dabrunebis saSualeba, Tu es dRe jer ar damdgara; an Tu ar damdgara – rogor unda aTanasiancs gagzavnos ukan kacebi miwis mosamzadeblad? da Tu ukve urigebs saqonels, guTnebs, Tesleulobas – albad es dRe ukan dabrunebisa – ukve damdgara?

magram garda aRnusxul winaaRmdegobaTa, romelnic xSiria, rodesac adamiani angariSs ar uwevs sinamdviles, -

-29-

aTanasiancis werilebSi xalxis mTavari mamoZravebeli Zala sruliad daviwyebula. marTlac, ram gamoaqcia somxoba? – uxeSma Zalam, maSasadame jer erTi am uxeSi Zalis sruli daTrgunvaa saWiro, rom somxebi ukan dabrundnen – rodis moxdeba esa, aravin icis – da dReidanve mecadineoba imisi rom gamoqceulni dabrundnen, unayofo fantasia aris da me-orec riTi aiZulebs b-ni aTanasiani gamoqceulebs dabrund-nen iq, saca Jletis meti ara moeliT ra. statiebiT xom ver daarwmunebT awiokebulebs – rom samSoblo ufro sayvareli adgiliao? da rodesac aq samuSaos miscemT, guTnebs, iaraRs, saqonels, Tesleulobas da... zogierTis proeqtiT – miweb-sac, - ar SeiZleba gvicvenoT is fsiqologiuri, ekonomiuri an sxva ram motivi, romliTac gamoqceuli ixelmZRvanelebs ukan dasabruneblad? mere samoTxisebur kavkasiidan – mwir somxeTSi? Cvenis Rrma rwmeniT, gamoqceuli somxebi aq dar-Cebian, Tu maT survilzed iqneba es minebebuli da veravi-Tari agronoliul-patriotuli mosazrebani b. aTanasian-cebisa maT ver dasZravT. maSasadame, unda vifiqroT rom SesaZlebelia mxolod ekonomiurma siviwrovem, miwis sivi-wrovem, romelzedac laparakobs aTanasiani “mSakSi”, da ara laparakobs “kavk. slovoSi” ai am siviwrovem aiZulos gamoq-ceulebi saiTkenme daiZrnen.

ai aq ibadeba is meore pozicia, romelzedac vdgevarT Cvena da Tu aTanasiancebs SeuZlianT Tamamad laparaki somx-ebis miwis siviwrovezed amier-kavkasiaSi da aqedan, gamoq-ceulTa bedis aseTi Tu iseTi bedis gadaWra – miT ufro SegviZlian Cven gulaxdiT Tqma, rom gamoqceulTa aq dar-Cena “Segnebuli sikvdili iqneba” (aTanasiancis sityvebi) ara marto somxobisaTvis, aramed sxva mkvidrTaTvisac. es obieq-tiuri mosazreba srulad ara spobs imas, rom saerTo kaco-briuli grZnobaTa mixedviT – gamoqceulebs Svela sWiriaT, magram saSvelis Sinaarsia Tavi da Tavi da amitom gamovdi-varT Cven somxebis TvalSi – “Sovinistebi”.

werili metad gagvigrZelda da dawvrilebiT aRar SevCerdebiT Cvensa da aTanasiancebs Soris sadao sakiTxzed, miT ufro rom aqve mogvyavs azri “petrogradski vedomos-tisa” (#8), saca cotad Tu bevrad daaxlovebiT igiv azria gatarebuli.

r.g.

-30-

gamoqceuli somxebi

“pet. ved.” moTavsebulia ogiustis werili, gamoqceul somxebze. “rodesac kiTxa Seexeba gamoqceulT, bevrni hfiqroben, viTomc Cven mxedvelobaSi gvqonia Tbilisidan gamoqceuli somxebi. amitom Cven saWiroda vracxT mkiTx-vels exlave vauwyoT, rom am SemTxvevaSi Cven Tbilisidan gamoqceulT mdidar somxebze ki ara vlaparakobT, aramed sparseTidan gamoqceul mSier da SiSvel somxebze. “pet.ved.” swored am ukanasknelebs hgulisxmobs. misi azriT, kavkasia-Si morbian somxebi TiTqmis iseT raionebidanac ki, sadac maT araviTari SiSi ar moeliT, rodesac belgia daipyres germanelebma, misi mcxovrebni safrangeTSi da inglisSi gae-Surnen; Cveni mosazZvre polonelebi TavianT samSoblos Sua gulSi. sparseTis somxebi ki ara Tu TavianT samSobloSi ar eZeben myudro TavSesafars, aramed morbian im mxareSi, romelsac sparseTTan araviTari samtro damokidebuleba ara aqvs”. am TvalsazrisiT xsenebuli gazeTi sparseTidan somexTa gamoqcevas friad sagulisxmiero precendentada sTvlis gamoqceulT Svela esaWiroebaT, uwinares yovlisa, fuliT, maSin rodesac gazeTis sityviT, mefis moadgilis mier daarsebul “somexTa nacionalur biuroSi” saSualeba aRar moipoveba maT dasaxmareblad. marTalia, somex mdi-drebs sTxoven, yovel dRe awuxeben, magram bevrma maTganma sruliad araferi misca, an da Tu misces, friad cota... am-nairad, “som.nac.biuro”, romlis mzgavsi arc erTs arar-uss xalxs ar moepoveba mTels imperiaSi, srulebiT uZluri gamodga, rom somexi mdidrebisTvis gaWirvebul moZmeTa dasaxmareblad raime gamoeRebinaT. maSasadame, exla Svelas unda moelodnen mTavrobisagan da somxis sazogado moRva-wenic hfiqroben mimarTon mis udidebulesobis didi mTavr-is nikolozis asulis tatianas saxelobaze daarsebul damx-marebel kavSirs.

TbilisSi exla didia “gamoqceulTa” ricxvi, maT aqeT-iqiT aTavseben da “Tu episkopoz nersesis Suamdgomlo-ba Sewynarebul iqmna da gamoqceulT rusuli pasportebi daurigdaT, maSin gamoqceulTa dasaxleba ufro farTo sax-es miiRebs... maTi umetesi nawili, rogorc yovelTvis, exlac qarTvelTa sazRvrebSi iqneba dasaxlebuli. saqarTvelo-

-31-

SiaseTi gadmosaxleba ager aTeuli wlebia xdeba rac isedac xdeboda, Tumca osmaleTSi araviTari devna da eqscesebi ar yofiliyo somexTa dasaxleba qarTvelTa teritoriaze ki qarTvelebis umtkivneles sakiTxs Seadgens. Tanamedrove qarTvelis erovnul msoflmxedvelobad aRiarebulia aucileblad Senaxva da dacva saqarTvelos teritoriisa. qarTvelis erovnuli azri araviTar kompromisebs ar icnobs am sakiTxSi da, ai, swored amitom aris, yovelTvis qarTvel-somexTa saurTierTaSoriso daobaSi umTavresad teritori-is sakiTxi aris xolme niadagad.

ar SeiZleba am werilis avtors ar daveTanxmoT, rom miwa-wylis sakiTxi, yvelazed mtkivneuli sadavidarabo adg-ilia Cveni da somxebis urTierTobisa, romlis gadauWrelo-bis gamo yovlad SeuZlebelia Cveni megobroba-mezobloba da TanxmobiTi cxovreba amis simwvaves da friad safrTxi-lo Sedegebs unda yvelani vgrZnobdeT... “pet.ved.” sityviT gamoqceulTa gamoqceulTa sakiTxi saxelmwifo sakiTxs war-moadgens da maTi “droebiTi” dasaxleba iseT pirobebSi unda moxdes, rom SemdegSi aravis ar moayenos erovnuli Tavmoy-vareobis Selaxva da realuri daCagrva. (“zak.reCi”).


gadmoxiznulebirogorc oficialuri cnobebic adastureben, bolo dros

osmalelTidan da sparseTidan kavkasiaSi didZali somxoba gadmosaxlda. amboben, rom gadmoxiznuli somxebis ricxvi 120–150 aTasi iqnebao. nawili gadmosaxlebulebisa tfil-isSi dabinavda, qalaqis sxva da sxva ubnebSi. garda somx-ebisa Cvens deda qalaqSi am Jamad imyofeba sami aTasamde sparseTidan gamoqceuli aisori.gadmixizrulTa sakiTxi metad rTuli da seriozuli sakiTx-ia, magram gansakuTrebiT mwvave xasiaTs iRebs igi dRevandel pirobebSi. Cven rasakvirvelia yvelaze uwinars gvainter-esebs es sakiTxi imdenad, ramdenad gamoxiznulebi gadmo-dian saqarTvelos miwawyalze da droebiT Tu samudamod dabinavdebian aq. sruliad darwmunebulni unda iyvnen Tavis samSoblodan gamoqceuli, usaxlkarod darCenili somxebi, aisorebi da sxvebi, rom kargad gvesmis maTi umweo mdgo-mareoba, suliT da guliT TanaugrZnobT gaWirvebasa da gan-

-32-

sacdelSi da davexmarebiT, garemoeba ramdenad xels Segvi-wyobs.magram TviTonac naTlad unda gaiTvaliswinon gadmox-iznulebma exlandeli saerTo viTareba da qarTveli xalxis mdgomareoba da nuravin mogvTxovs imas, rac Zirian – fes-vianad ewinaaRmdegeba Cveni eris awmyos da momavals. upirve-lesad ar unda daviviwyoT, rom ori wlis mousavlobisa da exlandeli umagaliTo omianobis gamo dRes CvenSi cxovreba metad gaWirvebulia, sakvebi Zneli saSovaria da garedan Se-motanac Zalze gaZnelebulia da male egeb sruliad moux-erxebelic gaxdes. am pirobebSi Cvens teritoriaze adgi-lobriv mkvidrTac ki uWirT Tavis Senaxva da movla da exla kidev rom Cveni qveynis mudmiv mobinadreebs gamoxiznulebi miematnen, Cveni mdgomareoba swored rom autaneli iqneba. Cven sakuTari saWiroeba da moTxovnilebac bevri gvaqvs dRes da sxvis gasaWirs kidev ver miviRebT Cvens Tavze...aris meore garemoebac, ufro seriozuli da mniSvnelovani. tfilisis guberniis zogierTi adgili dResac metad aWrele-bulia erovnulad. mecxramete saukunis ganmavlobaSi gad-moxiznulTa meoxebiT Cven davkargeT sruliad axalqalaqis mazra; gamoxiznuli mravali dasaxlda agreTve borCalo-sa da axalcixis mazrebSi. exla rom axali gamoxiznulebi Cagvisaxldnen saqarTvelos teritoriaze, es saqmes metad gagvirTulebs da gaamwvavebs. es dids safrTxes ganumzadebs Cvens erovnuls mdgomareobas da ar SegviZlia yovelis RoniT winaaRmdegoba ar gauwioT Cveni miwawylis aWrelebas, romelic qarTvels ersac Zlivs hyofnis...Cveni erovnuli interesi da gonieri sifxizle moiTxovs, rom safrTxe winaswar avicdinoT Tavidan.


„horizons“ atyobineben stambolidan, rom yumbarebma dardanelis simagreebs araviTari ziani ar miayenes.ori kviris winad 150 aTasi jari frakiidan mcire aziaSi gadauyvaniaT da es jari xmeleTiT arzrumisaken modis. os-maleTis mTavroba imedovnebs, rom es jari kavkasiis aspar-ezze Tebervlis dasawyiss mova.germanelebis wyalobiT arc stambolSi da arc provinciaSi somexTa Jleta ar momxdara.

-33-


mdidar da pativcemul qvrivis qali mariami berlinSi asrulebs swavlas. dedas mariamisagan gulsaklavi werile-bi mosdis. misi samSoblo osmaleTis somxeTSi kvlav gan-sacdelSia. mosalodnelia somxebis Jleta. astxigi mamulis moyvarulia, igi mTelis guliT Taviss xalxis da samSoblos ekuTvnis. igi swavlas Tavs mianebebs da berlinidan samSob-loSi wamosvlas apirebs. scdilobs saWiro sabuTis qaRal-debi iSovnos. osmaleTis saelCoSi astxigi Sehxvdeba viRac ymawvilkacs, romelic umaRleis moxele gamodgeba. es axal-gazda lamazi moxeles Zalain moewoneba, igi Tavs ise aCvenebs viTomc exmareba da gankargulebas gascems, sabuTis qaRal-debi aTi dRiT daugvianon, sanam xelT igdebdes. amis gamo berlinis komendanti mis sabuTis qaRaldebs ar amowmebs. arSiyoba Savgvreman ymawvilkacisa, romelic ostaturad ax-erxebs namdvil raindad moaCvenos, astxigs patiosan kacis daxmarebad eCveneba. vaJi ise ostaturad, ise xelovnurad iqceva, rom astxigs araviTari eWvi ar epareba gulSi. va-Jis daxmarebiT igi stambolSi wasasvlel bileTs iSovnis, saidanac astxigi osmaleTis somxeTSi Tavis qalaqSi gaemgza-vreboda. TiTqos SemTxveviT, es moxelec imave matarebliT miemgzavreba stambolSi. stambolSi qali gaigebs, rom os-maleTma ruseTs omi gamoucxada. osmaleTi avazakurad das-cemia Savi zRvis navTsadgurebs da misi samSoblo qalaqic gansacdelSia. bolos qali gaigebs, Tu vin aris berlinidan gamoyolili Savgvremani, es mgeli cxvris tyavSi gaxveuli da pirveli gemiTve gaemgzavreba osmaleTis somxeTisaken.

axla osmaleTis somxeTSi varT. astxigi Tavis ojaxSia. sixaruls mware sinamdvile axSobs. mariami, rogorc qvrivi qalaqSi didad pativcemul pirisa astxigas rCeviT, moiwvevs qalaqis uxucesT. qalaqSi axalgazrdoba aRar ariso. yve-lani mTebSi arian. gadaswyveten, werili gaugzavnon somexTa Zlier razmis ufross, arSakas banakSi ruseTis sazRvarTan. werilis waRebas astxiga kisrulobs... igi didis gaWirve-biT miutans arSaks werils. arSakas razmebi yvela daban-debulia, magram mainc aRuTqvams, xval 12 saaTze gamovg-zavni did jars, rom osmalebs moulodnelad daesxnen da astxigis qalaqi daixsnan. astxigi ukan brundeba. qalaqSi,

-34-

omis molodinSi osmalebi brbo daZrwis. mariamis saxli ukve aukliaT, misi erTi vajic mouklavT. astxiga saxlSi brun-deba. hxedavs, Tu ra saSinelebas axdenen osmalebi moedan-ze osmalo aficeri kiTxulobs osmaleTis jaris mTavar–sardalis brZanebas. igi brbos ubrZanebs, SeaCeron awiokeba, radganac „Cemi jaris–kacebisaTvis saqme aRara darCeba–rao“ da ubrZnebs, banakSi momiyvaneT rCeuli gasaTxovari qalebio. amisi gamgoni astxigi sagmiro saqmes ganizraxavs. dros mosagebad saWiroa osmaloTa jaris Seferxeba, sanam arSakas Tavis jariT mieSvelebodes. misTvis saWiroa os-maloebis banakSi Sesvla da iq mTavar–sardlis naxva, ma-Sin SeiZleba moaxerxos Tavis samSoblo qalqis gadarCena. igi miznis misaRwevad Tavis ganwirvas gadaswyvets. astxigi aficers ganucxadebs, me siamovnebiT vegebebi mTavar–sard-lis brZanebas. astxigi osmaleTis jaris mTavar–sardlis banakSia. mas aCrdiliviT misdevs mwuxarebisagan gaognebuli deda. astxigi lamazi, mxiblavi, osmalur moxdenil tanisa-mosSi, mTavar–sardali ucdis mis oTaxSi, uxmaurod gaiw-evs fardebs da gamodis berlineli Sav–gvremani axalgazda. oriveni gancvifrebulni arian am moulodneli SexvedriT. astxigi zizRs hfaravs da mis alerss emorCileba. arSakas mosvlis dRec axlovdeba, qali moeTmenlad icqireba fan-jaraSi. is cekvavs, miss alerss asdevs, mali–mal RviniT uvsebs fialas da gamoaTvrobs... ucbad moismis xmauroba, damfrTxali xalxi garbis, aficrebi Semorbian. SeSinebulni acnobeben, rom somxebis Zlieri razmi gamoCnda.

astxigi aRtacebulia. mTavar–sardali astxigs ecema. mihxvda mis eSmakobas. am dros oTaxSi klakvniT Semovardeba gaafTrebuli mariami, xanjali gaielvebs da gulgangmiruli mTavar–sardali Zirs daecema dedis ferxTiT. orive qalebs TvalebSi sixarulis cremlebi ubrwyinavT... SesZlebs droe-biT mainc xalxis gadarCenas. astxigis Wrilobidan gamomsk-dari sisxli wmindaa. es aris somxeTis daxsnis emblema.

samSoblo 1915/03/3 #25

amerikis elCma qristianebis dasacavaT zomebis miReba moiTxova. beirutSi ajanyebaa. osmalel gubernatoris nacv-laT germaneli dainiSna.smirnis mcxovreblebs gamoecxadaT, dastovon qalaqi. kon-

-35-

stantinepolSi axalgazrda osmalTa winaaRmdeg SeTqmuleba aRmoaCines. 200 somexi daapatimres. aRmouCeniaT yumbare-bic.

samSoblo 1915/03/5 #27

qurTebisagan qristianT soflebis aoxreba.julfa. 2 marti. roca Cvenma razmma dilmani daiWira,

gamoirkva Semdegi mdgomareoba: am punktTan qristianebis 20 sofelia osmalebisgan sul mTlaT aoxrebuli. dangreuli eklesiebi, Skolebi da samkiTxveloebi cariel kedlebsRa warmoadgenen. wmida naSTi talaxSia amosvrili, zogi dagle-jilia da zogic tyviebiT dacxavebuli. zogi eklesia bos-laT aris gadaqceuli, zogi beRlebaT da zogic sxvadasxva nivTis sawyobaT. soflebi mofenilia daxocilTa gvamebiT. sami dRiT adre, dilmaSi Cveni jaris Sesvlamdi, yvelaze Zalian sofeli gesrtuvani auoxrebiaT. am soflis mTeli mamakacoba daxocilia. am sofelSi Webidan, ormoebidan da sardafebidan 200 gvamia amokrefili da damarxuli saZmo samareSi. daxocilT Cveni polkis mRvdelma wesi Seusru-la. soflis gasasufTaveblaT muSebia dayenebuli. gvamebs zed mxecuri tanjva-wamebis niSnebi etyoba, gansakuTrebiT Turme maT culebiTa da xanjlebiT xocen. osmalebs sur-saTsanovage zogi Tan wauRiaT da zogic dauwvavT. damwvar SenobebSi fanjrebisa da karebis nasaxic ki aRarsad aris. xo-srovSi Cveni sasuliero saelCos Senoba gadarCenila. karebi da fanjrebi zogi damtvreulia da zogic gacamtverebuli. sasaxlis eklesia ganadgurebulia, xatebi Zirs gadmoyrilia. nawili Skolis qonebisa gadarCenilia. aq male moelian mTeli SemadgenlobiT Cveni sasuliero saelCos dabrunebas.

samSoblo 1915/03/17 #37

qristianebis cema urmiaSi.julfa. urmiidan axlaxan miRebul cnobebiT, osmaleTis

elCi ragib-bei 70 askeriT Tavs daeca urmiaSi amerikis sael-Cos, sadac 15000 qristiani Tavs ifaravda, man gamoiyvana iqidan 3 mRvdeli da 1 diakoni, cemiT atara quCebSi da Sem-deg daxoca.

qristianTa misiis ezoSi ragix-beim dasdga saxrCobeli,

-36-

misionerebis dasaxrCobaT.amerikis missioner alensac ar ascda cema. alenma mainc moaswro kacebis gagzavna Cveni jaris banakSi

samSoblo 1915/04/9 #52

osmaleTis somxeTis avtonomiis sakiTxiTemTa palatas deputati viliami SeekiTxa: ganzraxva aqvs

Tu ara inglisis mTavrobas monawileoba da raime zomebi mi-iRos, rom aziis osmaleTSi mcxovrebma somxebma miiRon iseTi TviTmarTveloba, rogorsac ruseTi pirdeba polonelebsao. lord primzorma daarwmuna viliami, rom inglisis mTavroba mzadaa izrunos somxebis interesebisTvis aziis osmaleTSi, mxolod jerjerobiT am sakiTxis Sesaxeb gadaWriT risame Tqma da nabijis gadadgma yovlad SeuZlebeliao.


inglisis TemTa palataSi deputati viliamsi SeekiTxa mTavrobas: hfiqrobT Tu ara miiRoT zomebi, rom osmaleTis somxebs omis gaTavebis Semdeg mieniWoT mcireodeni TviT-maTveloba, msgavsi imisa, romelsac rusebi dahpirdnen po-loneTs.

lordma primrozma daarwmuna viliamsi, rom inglisis mTavroba izrunebs somxebis interesebisTvis, magram am Ja-mad arafris Tqma ar SeiZleba momaval saerTaSoriso SeT-anxmebaTa Sesaxeb.


axalgazda osmaloebis ocnebaaxalgazda osmaloebis gazeTi „tanini“ swers: osmaleTi

Tavs ar gaanebebs oms, vidre ruseTis siZliere ar iqneba Semusvrili da ruseTis da osmaleTis sazRvrad ar daideba kavkasiis qedi.


„osmaleTis bedi“germanuli gazeTebi gadmogvcemen, rom inglisi, ruseTi

da safrangeTi SeTanxmebulan osmaleTis gayofis Sesaxeb. ruseTi daiWers stambols da somxeTs, inglisi – mesopo-

-37-

tamias, safrangeTi – sirias. smirnas ki inglisi saberZneTs dauTmobs.

samSoblo 1915/04/21 #62

buqaresti. 19 aprili. konstantinepolidan iuwyebian: somxebsa da ebraelebs, gansakuTrebiT sionistebs sCxreken da apatimreben.


osmaleTis somxebi„b. ved.“ atyobineben 17 aprils: vanis vilaieTi gaWire-

bul mdgomareobaSia. qalaqebi da soflebi ganadgurebulia. 10 aTasi SeiaraRebuli somxei xuTi dRea ebrZvis qurTebs da osmaloebs da moelis rusis jars.


tfilisis qalaqis sakredito sazogadoebam 4000 maneTi Seswira omisagan dazarelebul somxebs.

valaSkertidan gamoqceuli somxebi ukan brundebian da iwyeben yanebis damuSavebas.

saqarTvelo 1915/06/9 #14

somxebs osmalebi auwiokebiaT Turmeportam pasuxi gasca samTa SeTanxmebis saxelmwifoTa

deklaracias, romelic Seexeboda somxebis awiokebas osma-leTSi. porta uarhyofs somxebisadmi mkacr mopyrobas da mohyavs dawvrilebiTi cnobebi revoliuciuri moZraobisa, romelic mouxdeniaT qristianebs, gansakuTrebiT mcire azi-is somxebs. sapasuxo notaSi naTqvamia, am moZraobas miznad hqonda aejanyebina mTeli somxoba mcire aziisa da moexdinaT osmalTa Jleta–awiokeba. am ukanasknelis cxad sayofelad, sapasuxo notaSi CamoTvlilia soflebis mTeli wyeba, sadac somxebs saTiTaod amouwyvetiaT mkvidri osmalni.


soluni. 6 ivnisi. stambolidan Camosulni amboben, rom stambolSi mdgo-

maeoba TandaTan gamwvavda da kritikulia.

-38-

CamoaxrCves 23 somexi, romelic ama winad Seipyres, maT Soris osmaleTis parlamentis deputati zograb–beic im-yofeboda.

stambolSi cecxli gaCnda, romelmac 1000 saxli da duqani imsxverpla


somexTa mowodeba„rus. ved.“–s depeSiT atyobineben buqarestidan: somex-

Ta komitetma „erToba da Tavisufleba“ gazaTebSi dabeWda mowodeba–protesti winaaRmdeg osmalTa sastikobisa. aRS-foTebuli rumineli somxebi acxadeben, rom isini mzad ar-ian ruminiis jars gverdiT amoudgnen da musri gaavlon bar-barosebs.


somexTa Soris„mSaki“ swers: „SeSsa da mis midamoebSi SeiaraRebulia

7000 somexi. maT Soris bevri osmaleTis jaridan aris gamo-qceuli. sasunma osmalebs ar misca arc erTi kaci da arc erTi groSi.

osmalebma gamogzavnes sasunSi moxeleebi jarSi gasawvev-Ta Sesakrebad, magram somxebma es moxeleni amoJlites. mu-Sis axalgazdoba mzad aris ajanyeba moaxdinos roca... rusis jari muSs mouaxlovdeba. zogierT sofelSi somxebs Jleta dauwyes erTi Tvis winad qurTebma Seix–azraTisa da Seix–alis xelmZRvanelobiT. qurTebi pirdapir acxadeben, rom isini verasodes ver moineleben im azrs, rom somxebi unda ganTavisufldnen. isini amboben: „sanam rusis jari Camova, somxebi sul unda amovJlitoT, Torem roca rusebi movlen, TviTon somxebi amogvJleten“.

sanam rusis jari vans aiRebda, somexTa da somxuri gazeTebi iuwyebodnen: vanSi ajanyeba daiwyo somexTa. dRe da Ram srolaa, ramdenime somexi dasWres da mohkles. vanis aRebis Semdeg iqidan Camosuli erTi somexi eqimi swerda „kav.slovo“–Si, viTom somxebs moukles 80 kaci da dauWres 200. exla „horizoni“ beWdavs ajanyebulTa beladis ors br-Zanebas, romelnic daweril arian 7 da 8 aprils. erTSi swe-

-39-

ria: „osmalebi davamarcxeT. mteri rom aTasjer gaisvris Tofs, Cven erTxel vupasuxebT, gavufrTxildiT patronebs! osmalos xalxi brZolaSi monawileobas ar iRebs“. meore br-ZanebaSi sweria: „megobrebo! wuxel mterma zarbazani dagvi-Sina da asi aTasobiT daxarja Tofis patroni. maT mxolod Cveni SeSineba undodaT. Cveni erTic ar daWrila. Cven pa-suxi ar gagvicia. amxanagebo! yumbarebma mxolod uiaraRoebi azarala. visac iaraRi ar aqvs, saimedo adgilebSi mimaleT, gamagrdiT! visac „iaraRi unda, CvenTan movides, mxned da mzad iyaviT! gaufrTxildiT patronebs!“


konstantinopolSi somxebis devna grZeldeba. mravals iWeren. 20 somexi da 3 somxis qali sikvdiliT dasajes. bur-laSi da aivalSi qristianebsac sdevnian.


somxebis mdgomareoba osmaleTSi„horizons“ vanidan atyobineben, rom SatixSi, sizanSi,

shakertSi, maksSi da mamrtankSi somxebis Jleta ar yofila , magram aljvazaSi, arCeSaSi, berkriSi, axbakaSi da norduzaSi sul erTianad amouxocniaT mcxovrebni. imave gazeTis cno-biT osmaleTis mTavrobis gankargulebiT somxebs aRkrZa-luli aqvT osmaleTSi Sesvla. aRkrZalulia agreTve osma-leTis da sazRvargareTel somxebTa Soris miwer–mowera. am ramodenime dRis winad 20 anCakisti sikvdiliT dausji-aT. ara nakleb saSinelebas agviwers meore gazeTi „arcvi“, stambolidan mosuli depeSis cnobiT, am ukanasknel dros antisomxur propagandas didi gavlena hqonia bnel masaze. stambolidan hesamde policia raRac gansakuTrebul gank-argulebis aRsrulebaSia. maRaziebidan xsnian frangul war-werebs da aiZuleben osmalurad iyos warwera. viRac saeWvo pirni dadian yavaxanebSi, maRaziebSi, daaqvT „polis meji-das“ nomrebi, sadac iaraRisa da yumbarebis mravali su-raTebia moTavsebuli, romlebic TiTqos policias somxebis saxlebSi enaxos. am saSvalebiT agentebs hsurT Seugnebeli brbo somxebis winaaRmdeg aamxedron da miT xocva–Jleta gamowvion.

-40-


somex deputatis zorabis CamoxrCobarogorc „rusk. sl.“ atyobineben, germanelTa moTxovniT

osmalebis parlamentis somexi deputati zorabi CamouxrCvi-aT.

samSoblo 1915/07/1 #122

osmaleTis mobilizacia da gegmebi. osmaleTSi gamocx-adda mobilizacia. kanonis ZaliT, jarSi SeeZloT gaewviaT mxolod somxebi, romelnic 30 wlisani iyvnen, radganac os-maleTis somxebi sul 5-6 weliwadia, rac samxedro begaras ixdian. miuxedavaT amisa, mTavrobam yvela 20 wl_45wl. gai-wvia omSi, e.i. gaiwvia iseTi pirebi, romelnic samxedro sam-saxurSi srulebiT ar yofilan.

vanis mcxovreblebma icodnen, rom osmaleTi ruseTTan saomaraT emzadeboda da amitom ar undodaT jariskacebis micema. iyo cnoba agreTve, rom amave azrisani iyvnen SuSis, zeitunisa da arzrumis mcxovreblebic. magram es gadaw-yvetileba ar iyo aq iseTi sayovelTao da mtkice, rogorc vanis vilaietSi.. garda amisa vanis mcxovreblebi ufro kargaT iyvnen SeiaraRebuli da ufro damoukideblaTac grZnobdnen Tavs.

amgvaraT Cven _ ambobs arabi, Zneli gamocana dagvidga win gadasawyvetaT. amden xans Cven vaRelvebdiT xalxs osma-leTis winaaRmdeg, movuwodebdiT maT revoluciisTvis, axla ki garemoeba ise Seicvala, rom iZulebuli gavxdiT sxvagvar taqtikas davdgomodiT _ taqtikas mSvidobianobisas. im pi-robebSi, roca Cven dawvrilebiT ar vicodiT arc osmaleTi-sa da arc ruseTis ganzraxvani da gegmebi, uaris Tqma jaris macemaze Seqmnida unayofo anarqias. amitom amboxevis Tavi-dan asaSoreblaT da xalxis dasamSvideblaT, me musikiTa da somxis axalgazrdaTa mraval ricxvovani jgufiT gavemarTe vanis gubernatorisaken.

_ Tqven gindaT saldaTebi? – ai eseni. amave dros Cven mivmarTeT osmaleTis moqalaqeebsac.vanis gubernatorTan tasim-baisTan da axalgazrda os-

malTa komitetis gavlenian wevrTan naji-beisTan saubris dros me kidev mivuTiTe reformebis moxdenis saWiroebaze

-41-

osmaleTis somxeTSi da gavafrTxile Tavidan aeSorebiaT omi.

Cven vuTxariT maT:_ osmaleTis gamarjveba SeuZlebelia, osmaleTma Tun-

dac rom gaimarjvos, damarcxebuli darCeba, vinaidan osma-leTis finansiuri mdgomareoba amas ver aitans da aucile-blaT osmaleTis gamarjvebas moyveba saxelmwifo kraxi, romelic damarcxebaze ufro sazaralo iqneba osmaleTisaT-visa meTqi.

amaze gvipasuxebs:ruseTTan omi, Cveni samkvdro-sasicocxlo sakiTxia. Cven

ar SegviZlia damSvideba im dromde, vidre aRmosavleTis sazRvarze ar aRimarTeba mtkice kedeli. ruseTis mosaz-Rvreoba osmaleTis arsebobisaTvis samudamo muqaras Sead-gens, da araodes Zilsa da mosvenebas ar mogvcemso.

Cvenma mosaubreebma mSvenieraT dagvisuraTes fantasti-uri gegma sazRvrebis gadakeTebis Sesaxeb.

osmaleTi daiWers mTel kavkasias umTavres qedamde., vladikavkavamde omis Semdeg igi Seqmnis avtonomiur saqarT-velos da avtonomiur samxreTs, romlebiTac osmaleTi da-Sorebuli iqneba ruseTis mosazRvreobidan. somex-TaTrebis mwvave sakiTxs gadasWris gabeduli gadasaxlebiT. erevnisa da elisavetpolis musulmanobas gadaasaxleben biTlisisa da sxva vilaietebSi. am vilaietebis somxoba – ki vanisa da arzrumis vilaietebSi, romelnic SeuerTdebian kavkasias da Sevlen avtonomiur somxeTSi.

gegma cudi araa, magram rogor gindaT misi ganxorciele-ba? amisaTvis unda daipyraT kavkasia_ meTqi.

_ rogor gavaxorcielebT Cven am gegmas? sul ubraloT. maTi azriT, avtonomiis sakiTxi Seadgenda mTel kavkasiis mcxovreblebs. maT imedi qondaT daRestnis Cerqezebisac da yvelaze ufro ki germaniis gamarjvebisa.

Cven ara gvwamda germaniis gamarjveba da amitom Cven gamovsTqviT Cveni SiSi imis Sesaxeb, rom germania CaiTrevs osmaleTs omSi, romelic sasargeblo iqneba mxolod ger-maniisTvis da ara osmalebisTvis.

Cemi sityvebi tasim beim da naji beim SeurawyofaT mi-iRes:

_rogor Cven politikuri balRebi xom ara varT? vidre

-42-

germania besarabisa da krims ar daikavebs Cven oms ar gamo-vacxadebT da gamovacxadebT ra oms – erTi kviris Semdeg ukve Tbilis viqnebiTo.

rogorc Cans, maT imedi hqondaT Tbilisis aRebis da amave dros mzad hqondaT sia im administratorebisa, romelnic dapyrobil kavkasiaSi iqnebodnen moxeleebaT. Cven gavucxa-deT:

_kargi. am programis mixedviT Cven TqvenTan vimoqmedebT, mxlod gvacnobebT axlave, rom Tqven mizans avtonomiur somxeTis Seqmna Seadgens meTqi.

Cven winaswar vicodiT maTi pasuxi:_Semdeg.mxolod axla sxva saxiT gviTxres._amas Cven movaxdenT maSin, roca yarss aviRebT. adre ki

arao.maSin Cven xumrobiT mivmarTeT: warmovidginoT, rom

somxeTis inteligenciis nawili Tqven TanagigrZnobT, masa ki ara. riTi gindaT Tqven mxares gadmoibiroT is somxebi, romelic kavkasiaSi cxovroben mdidraTa da kulturulaT? amaze maT moiSuRes da gviTxres:

_sCans Tqven CvenTan muSaoba ara gsurTo.marTalia maT kargaT icodnen, rom Cven maT Zlier dav-

SordiT, magram mainc gviTxres:_mogveciT moxaliseebio._moxaliseebs Cven ar mogcemT, mxolod davicavT ...lobas

da am sityvebiT gavSordiT erTmaneTs. ,,kav. sl”.


buqaresti, 1 ivlisi. osmaleTis mTavrobam somexTa dar-bevis Sesaxeb evropis sazogadoebriv azris winaSe Tavis gasamarTleblad gamoaqveyna cirkuliaruli nota, romelic osmaleTSi myof evropis saxelmwifoebis warmomadgenlebs gaegzavna. am notaSi naTqvamia, rom yvela im adgilidan, romlebic ki samxedro moqmedebis asparezSi Sedis, somxebi droebiT gadasaxlebul arian, raTa maT SeZleba ara hqon-daT rusebis propagandas ahyvnen. rusebi somxebs daxmarebas hpirdebian. osmaleTidan mosul somex emigrantebis cnobiT, somxebis mdgomareoba Zlier Znelia osmaleTSi.

-43-


somxebis ajanyeba osmaleTSiaTinidan „bir. ved.“ atyobineben, stambolidan mosul

cnobiT, ivnisis pirvel ricxvebSi xarputSi somexTa ajanyeba moxda, romelmac SemdegSi farTe xasiaTi miiRo. revoliu-cionerebma daatyveves mTavrobis warmomadgenelni, daepa-tronen mTavrobis da sazogado dawesebulebebs. magram eqvsi dRis Semdeg diarbeqiridan mosuli osmalTa jari somxebis massiur Jletas Seudga.


soluni 7 ivlisi. aivalis osmalos mmarTvelebma gankar-guleba miiRes saxelmwifos SigniT Seiyvanon yvela qali da bavSvi ricxviT 12,000 kaci. es gankarguleba dasawyisia amas winad axalgazda osmalTa mier miRebul gegmisa, ZaliT gaa-mahmadianon qalebi da bavSvebi.


soluni, 10 ivl. oficial statistikur cnobebiT mcire aziidan da frakiidan gadmoxvewilTa ricxvi udris 108,000 kacs.maT mier Tavdanebebuli qoneba fasobs 358,000,000 frankad.garda amisa kunZulebsa da saberZneTSi dabinavebu-lia 140,000 gadmoxvewili.

samSoblo 1915/07/14 #128

baTumi. ,,orizons” mohyavs werili Jenevis somxur gaze-Tis ,,droSak”-is (organo daSnakcutiunTa) mimarTuli osma-leTis Sinaur saqmeTa ministr talaat-beisadmi. partiuli gazeTi mTel pasuxmgeblobas somex inteligenTa devnaze da somxebis Seviwroebaze axvevs piradaT talaat-beis.

samSoblo 1915/07/16 #130

samxedro cnoba.,,berlin” lokal. anc-Si doqtori saad-bei amtkicebs, ro

araviTari somxeTi ar arsebobs. aris mxolod olqi dasaxle-buli sxva da sxva tomiTa da pirebiT. ar arsebobs agreTve somxuri rasac. bolos avtori iuwyeba, rom osmaleTSi ara-sodes ar yofila da arc ari qristianebis, (rogorc sarwmu-noebis) devna da darbevao.

-44-


osmalo oficrebidilis cxra saaTi iyo, rom ori osmalos oficeri mogvi-

yvanes, erTerTi maTgani kapitani iyo, meore – poruCeki, orTaves saxezed mware naRveli emCneoda; aravis xmas ar scemdnen, mxolod dro gamoSvebiT Tu zizRiT gadaxedavd-nen xolme yvelas, vinc irgvliv iyvnen. maT franguli da osmaluris meti sxva ena ar icodnen. me osmaluri vici. mi-vuaxlovdi da dilamSvidobisa usurve, Tan xeli gavuwode CamosarTmevad. pirvelad, cota ar iyos, almacerad gad-momxedes, magram roca gaigones, rom maTive enaze velapar-akebodi, cota ar iyos siamovneba igrZnes da mokrZalebiT gamomiwodes xeli.

Tqven vina brZandebiT, – SemekiTxa kapitani.me, aq vmsaxurob... ara, magas ar gekiTxebiT; romel sjuls emsaxurebiT?marTlmadidebeli, qarTveli gaxlavarT.sad iswavleT Cveneburi laparaki?SemTxveva mqonda memsaxura Tqven sazRvarzed.Zalian moxaruli varT, rom SegviZlian visTanme lapa-

raki – da Tumca sxva saganzed unda baasiss gabma, magram radganac CemTvis sasurveli iyo gamego omis ambavi, amitom sityva gavawyvetine da SevekiTxa:

rogor hgrZnobT Tavs CvenSi?Zalian kargad, CvenSi?Zalian kargad, Cven ar davijerebdiT, rom ase mogvepy-

robodnen, Tumca Tqven swerT Cvens simxeccezed, Tqvezedac CvenSi egre sweren, magram garwmunebT, rom Tqvens tyveebs CvenSi Zalian kargad uvlian.

kapitano, magram ra dagiSaves Tqveneburma somxebma, romelTac ase sastikat sjiT...

Tqven, batono iseT sakiTxs SeexeT, rom ... CemTvis ar aris sasiamovno, magram raki mkiTxeT, mokled getyviT. rogorc Tqven did ruseTSi, agreTve CvenSic arian „xuliganebi“ romelnic arRveven myudro cxovrebas... amaSi mTavrobas ar-aviTari danaSauli ar miuZRvis. magram TviT somxis xalxzed oriodes sityvas getyviT: Tu somxebis darbeva xdeba osma-leTSi, es maTive bralia, vinaidan yovelRones xmaroben, rom

-45-

ukanaskneli sisxli amoswovon Cven gaRatakebul glexobas. magram Cveni saxelmwifo da TviT xalxi fanatikosebi ar-ian da masTan mahmadianebi, amitom sxva ers Cvens Tavzed ver vabatonebT... Tqven mxolod marto somxebzed gahkiviT, xocavT da arbevTo, ratom imas ara swerT, rom isini Cvens glexobas arbeven, magram sad aris samarTali!...

CvenSic cxovroben somxebi, magram isini gabatonebas ar-avize cdiloben...

aq sxvebma SemiSales xeli. movidnen. unda CaewernaT tyveebi da jariskacebi Semoiyvanes sayaraulod ris gamo laparaki SevwyviteT da erTmaneTs gamovesalmeT.


gamoqceuli somxebi„listoks“ eCmiaZinidan depeSiT atyobineben: meliaz-

gerTidan eCmiaZinSi araqeliani Camovida da kaTalikoss moaxsena kopidan, lisidan, pantosidan, meliazgerTidan da biTlisidan 40,000 gamoqceuli Camovida. Camovidnen agredve, eCmiaZinis, Tbilisisa da „npastamutuic“–is sasanitaro razmebi. gzaSi mamakacebi mTlad amouwyvetiaT, mxolod 5,000 kaci gadarCa sasunSi. iqidanac moelian gamoqceul-Ta did jgufs. gamoqceulTa damxmar mTavarma komitetma swrafi sxdoma daniSna. baqodan 10,000 maneTi gamogzavnes am saWiroebisaTvis. saWiroeba ukiduresia, „npastamutucis“ razmi eCmiaZinSi darCeba daxmarebis aRmosaCenad.


buqaresti. 20 ivlisi. stambolSi somxebis devnam sistematiuri Jletis xasiaTi miiRo. gandevna, dasja da sapyrobileebSi damwyvdeva – Cveulebrivi movlenaa. somx-ebs Zal–datanebiT mravlad aRiarebineben islams.


somxebiCveni mokavSireni bavrs msxverplsa swiraven galipolis

naxevar–kunZulze, raTa rac SeiZleba male dadges is mo-menti, rodesac mokavSireni pirdapir Zafs gaabamen erTma-neTs Soris. Znelia es saqme, magram Cveni mokavSireni mainc

-46-

mtkiced midian win. osmalebi grZnoben qar–cecxlis moax-lovebas da gamwarebiT daecnen im qristian erebs, romlebic jer isev mis qveS arian. somxebis moxalise razmebi CvenTan erTad gmirulad ibrZvian TavianT mtarvalebis winaaRmdeg ase, magaliTad, vanSi erTi Tve gasZles osmalebis winaaRm-deg, sanam Cvenma jarma qalaqi ar gaanTavisufla. osmalebi agreTve sdevnian berZnebis qalebsa da bavSvebs. ar SeiZleba amanac saberZneTis xalxsa da mTavrobaSi aRSfoTeba ar gam-oiwvios. exla TviT maszea damokidebuli gadawyveta, Seu-Zlian Tu ara mcire aziis TanamemamuleT Svela ise, rom ar miemxros saxelmwifoebs, romlebic uflebasa da Tavisu-flebisTvis ibrZvian darwmunebuli var sxva neitraluri saxelmwifonic ase moiqcevian.


somexTa cxovreba„horizon’–s buqarestidan atyobineben, „osmaleTis

mTavrobam ruminul, frangul da germanul gazeTebSi Sem-degi ambavi gamoaqveyna: „mowinaaRmdege saxelmwifoni brals gvdeben Tu ratom vepyrobiT somxebs ase mtrulad: Cveni samxedro uwyebani yoveldRe aqveyneben axal–axals faqtebs, romliTac mtkicdeba, rom somxebi didixania asajanyeblad emzadebodnen. ukanaskneli faqti exeba Sapin–yaransarinis ambebs, rodesac 500 somex jariskacma revoliucionerebis daxmarebiT 150 osmalo mohkles da mTeli qalaqi gadas-wves. yovel SekiTxvaze, rom mSvidobianad gavaTavoT saqme da movrigdeTo, somxebi yumbariTa da tyviebiT umaspinZl-debodnen osmalebs. mTavroba iZulebuli gaxda ukidures zomebisTvis miemarTa da 20 ivniss yvela ajanyebuli daa-tusaRa.


somxeTigaz. „horizons“ atyobineben: modian gamoqceulebi, 50

aTasamde qali da bavSvi. gamoqceulebi arian k. e–is da v–is tbis raionebidan. modian agreTve m–is raionidanac.

–ambr. araqeliani swers „mSakSi“: somxeTi aRgvilia de-damiwis piridan... igi ukve aRar aris... saSinelebaa am si-

-47-

tyvebis warmoTqma, magram es ukve momxdari ambavia... ru-sis qvelma jarma, ruseTis mTavrobam, Cvenma Tavganwirulma razmebma yoveli saSualeba ixmares, mravali msxverpli gas-wires, osmaleTis somxeTis gadasarCenad sruli daRupvisa-gan, magram mouxerxebeli iyo SeuZlebelis gakeTeba... osma-leTi hfiqrobs, rom bolos da bolos osmaleTis somxeTi ruseTis xelSi gadava, amitom unda, rom ruseTs gadasces somxeTi usomxebod. es gegma kidec ganaxorciela, sruliad mospo somxoba. mTeli valaSkerTis veli ukve omis dawye-bamde gaswmindes somxebisagan. baizeTis, diadinis velebSi, abagis raionSi, mTels bagrevandSi erTian amowyvites somx-ebi. aseTive ambavia muSSi, vanis tbis CrdiloeTiT da Cr-diloeT–dasavleTiT. kilikiidan da zeiTunidan somxebi gadaasaxles mesopotamiis qviSian adgilebSi. biTlisi mofe-nilia somxebis gvamebiT... gacalierda somxeTi. gadarCa mx-olod 100 aTasi somexi, romlebic Cvensken gamoiqcnen da gvTxoven TavSesafars...


somexTa cxovreba„mSaks“ ambarcum araqeliani swers: „somxeTi deda–mi-

wis piridan aRgvilia... igi aRar arsebobs... magram es momx-dari faqtia... ruseTis saxelovani jarebi, rusis mTavroba, Cveni Tavganwiruli somexi moxaliseni yovelgziT ecadnen, mravali Tavganwiruleba gamoiCines, rom osmaleTis somxeTi exsnaT saboloo daRupvisagan, magram SeuZlebelidan aRar SeiZleboda SesaZlebeli rom gekeTebuliyo.raki Ra dainaxes, rom osmaleTis somxoba sabolood ruseTs unda miscemoda, osmaleTis mTavrobam usomxod daanebos... da man gaamarTla Tavisi gegma. man cecxlsa da maxvils misca somxoba.

mTeli alaSqeris veli jer kidev omamde iqmna somxebisa-gan ganwmendili. mTels baiazeTisa, diadinis velze, abaRis mindvrebze, mTels bagrevandSi mamakacTa saxsenebeli aRar aris. aseve moxda muSSi, vanis tbis CrdiloeTsa da Crdi-lo–dasavleTSi.

kilikiidan da zeiTunidan yvela somxebi gadasaxlebul iqmnen mesopotamiss udabnoSi.

-48-

biTlisSi auracxeli somxei hyria... maTi gvamebi upatronod ixrwneba...

gaudabnovda mTeli somxeTi... cocxali vinc gadarCa 100 aTasamde gamoqceuli gvestumra TavSesafaris saSovnelad.

mTeli somxis dawesebulebani, bankebi, kapitalistebi, kerZo pirovnebani unda dauyovnebliv dagvexmarnen... somx-ebo, dagvexmareniT daRupul somxeTidan gadarCenili umniS-vnelo naSTs, dagvexmareniT“...

samSoblo 1915/07/29 #141

somxebis mdgomareoba.soluni. 25 ivl. stambolidan mosuli cnobebiT, vitli-

is vilaietSi qurTebma xuTi dRis ganmavlobaSi amoJlites 10,000 somexi _ imis gamo, viTomc isini revoluciis moxdenas apirebdeno. moklulebi Cayares tigrsa da efratSi. stam-bolSi CamoaxrCves Svidi somexi. italiis ramdenime konsuli osmaleTidan gavida. italiis elCi am dReebSi dastovebs os-maleTis sataxto qalaqs.princessa esma gaSorda Tavis qmars enver faSas, radganac mas igi osmaleTis ubedurebis damnaSaveT miaCnia.princessa sulTanis sasaxleSi dabrunda.


soluni, 25 ivlisi.stambolidan iuwyebian, biTlisis vi-laeTSi qurTebi xuTi dRis ganmavlobaSi xacavden somxeb-sao. sul moklulia aTi aTasi somexi. am Jletis mizezaT is garemoeba moyavT, rom somxebi osmaleTis mTavrobis wi-naaRmdeg revolucias amzadebdeno. mokluli gadayares md. tigrsa da efratSi. stambolSi erTi kviris ganmavlobaSi CamoaxCes somxis Svidi moRvawe.


xuTi dRis ganmavlobaSi somxebs Jletdnen qurTebi. daxocilia 10,000 somexi; mizezad is gamoiyenes, viTomc somxebi revolucias amzadebdnen osmaleTis mTavrobis wi-naaRmdegao. daxocilni tigrsa da efratSi gadahyares. stam-bolSi erTi kviris ganmavlobaSi Svidi somexi moRvawe Camo-axrCes.

-49-


gazeTs „horizons“ korespondenti swers igdiridan: eC-miaZinis sadguridan igdiramdis cremls vRvridi. ar vici, SeiZleba Tu ara sadme iyos imdeni ubedureba da mwuxareba, ramdenic me vnaxe. adamianebi ixocebian SimSilisagan, wyur-vilisagan, daqanculobisagan... aravinaa, rom yuri ugdos, daexmaros maT... puri sayidladac arsad iSoveba. gamoq-ceulebi or nawilad gaiyvnen: 100 aTasi abagisaken wavida, 50 aTasma sparseTisaken ibruna piri. exla gvawuxebs dar-Cenilebis bedi, romelTac SeiZleba qurTebi da osmaloebi Semoertynen gars.

samSoblo 1915/07/31 #143

Tbilisi. ,,orizons”s auwyeben, rom erevnis guberniis sazRvrebSi Semovida 50 aTasi gamoqceuli somexi.mometebu-laT qalebi da bavSvebia. ,,r.s.”


„horizons“ atyobineben igdiridan gamoqceulebi ganuw-yvetliv Cadian... qvis guli ver gauZlebs im suraTs, romel-sac quCebSi vxedavT. ubedureba auwerelia.„mSaks“ sweren eCmiaZinidan modian da modian gamoqceulebi. umetesoba avadaa, sazrdo aravis moepoveba.


somxur gazeTs „horizons“ igdiridan atyobineben: eCmi-aZinis sadguridan igdiramde vstirodi. ver warmomidgenia Tu mTel qveynis zurgze adamiani aseTis ididesi ubedure-bis mnaxveli iyos, rogorc me mnaxe. xalxi ixoceba SimSil-iT, wyurviliT da daqanculobiT. aravin aris yuri miugdos, mieSvelos. fuliTac ki ver uSovniaT puri.gzaze gamoqceulebi or nawilad gaiyvnen: asi aTasamde abak-isken gaemarTa, xolo ormocdaaTi aTasamde kacma zanikidan gezi Seicvala da sparseTisken gaswia.am Jamad adgilobriv darCenilebze zrunaven, romelTac os-malebisa da qurTebisagan gansacdeli moeliT.

-50-


soluni, 30 ivlisi.kabinetis wevrebis umetesobam kon-stantinopolis, antioqiis da ierusalimis berZenTa sapa-triarqoebis gauqmeba gadaswyvita. saxalxo ganaTlebis min-istrma auwya msoflio patriarqs, rom dReidan sapatriarqo skolebi ganaTlebis saministros gamgeblobaSi gadavao.

konstantinopolis somxebis patriarqi, romelic porta-Si gamocxadda da somxebis Jletis gamo protestis gamocxa-deba undoda, portis Senobidan gamoagdes da uTxres: sxvis saqmeSi nu erevio.

samSoblo 1915/08/2 #145

somexTa patriarqis Seuracxyofa.soluni. 29 ivlisi. portaSi gamocxadda somexTa patri-

arqi, rom protesti gamoecxadebia mTavrobisaTvis somxebis amoJletis gamo. patriarqi portidan gamoagdes da SeniSvna misces, rom osmaleTis Sinaur saqmeebSi ar Careuliyo.

samSoblo 1915/08/8 #149

sofia. 4 agvisto. bulgareTSi mcxovrebi somxebi mimar-Taven bulgareTis ers mowodebiT, romelSiac laparakoben somxebis auwerel tanjvas osmalebisagan.osmalebma gadaswyvites gaswyviton somxebi TavianT sam-Soblo mxareSi. osmaleTis mTavrobas azraTa aqvs gagzavnis konstantinopolidan 10000 somexi mcire aziaSi, ris gamoc somxis ojaxoba yovel dRe Camodis bulgareTSi. mowodeba evedreba bulgareTis mTavrobas Caerios am saqmeSi, radgan osmalebs yvelaze ufro bulgareTis gamosvlis eSinia mis winaaRmdeg. mxolod bulgareTis protests SeuZlia SeaCe-ros somxebis devna. dRes somxebma moawyves samgloviaro manifestacia, yvela somxis maRazia sofiaSi daxurulia.


somxebis awiokebaadamiani unda emzgavsos mtacebel mxecs, rom am saSineleb-

is Sesaxeb yuri moiyruos – Tvali daxuWos. saSineli gvinva – oxvisa ar amoxdes gulidan Tumca Cemi kalami sustia as-wers is gulis Semzaravi mdgomareoba, romelic moeswro ama

-51-

Tve ivlisis TerTmetidan somxeTs vanisa: baiazeTis vila-eTSi, magram ubralod mainc aRvnusxav ambebs. 11 ivlisidan rusis jarma muS–melezgert–biTlisidan ukan daixia, mas gamohyva somxis xalxi, ara naklebi 200,000–mde marto vanis vilaeTidan. morbis Tav–qud moglejili somxis xalxi mTeli ojaxiT, cxeniT, saxedriT, xariT, ZroxiT, kameCiT. xalxma ver SesZlo Tavis sarCo–sabadebeli zurgiT eTria da hfantavs gzaze, midis fexSiSveli, mSieri, sicxeSi pira-momSrali, da mTeli gza mofarulia igdiridan vanamdis um-weo, fexSiSveli, mSier mwyurvale xalxiT. – visac saSvaleba hqonda, mag. mdidrebma, advilad uSveles Tavs – etlebiT mokurcxles igdirisken. ginaxavT, rom ubralo gamvlelma 6 versis manZilze ori mSobiare qali aiyvanos axal dabade-buli bavSvebiT? – Cveni moZravi savele gospitali aivso koWli, brma da Cvili bavSvebiT? – guSin win deda modioda Tan mohyavda 4 balRi, romelTagan ufrosi sul 7 wlisa iyo, 4 wlis qali avaTa hyavda, xelit moaTrevda, vanidan Tu arjiSidan 200 versi gamouvlia. stirian bavSvebi. deda saSineli Sesaxedavi, Tma gaCeCili, pir amomxmari–gamSrali, cremli gamolevia, modis koWlobiT. mouaxlovdeba Cvens tilos fardlud karvebs, dasvams avadmyofs miwaze, erT gul gaiRadravs, itirebs Cumad, xma amouRebliv akocebs Svils da gaswevs win aseTi dayrili dedisagan mitovebuli bevria gzebze. yrian mkvdrebic da mravali cocxali bavSvic upatronodaa migdebuli. marto am striqonebis damwers yavs ayvanili ara naklebi 6–7–disa. erTs patroni gamouCnda danarCeni CemTan arian. yvelani qalebia, etyoba vaJebs na-klebad stoveben. jari SeZlebisa dagvarad exmareba–erT jaris kacsac ver naxavT rom mxarze Cvili bavSvi ar ujdes, magram aba varaudiT rom vsTqvaT 200,000 – adamians vin SesZlebs mouaros, wamoiyvanos, aWamos, asvas – amitom sus-tebi iRupebian gzebSi.


sofia, 4 agvisto. bulgareTSi mcxovreb somxebma mowodeb-iT mimarTes bulgareTis xalxs, sadac awerilia somexTa tanjva. gamoqceulTa dausrulebeli qaravani ruseTis saz-Rvrebisken miiswrafvis, rom Tavi daaxwios sikvdils da gau-patiurebas. osmalebma gadaswyvites somxebi amoJleton sa-

-52-

kuTar samSobloSi. agreTve gadaswyvita stambolidan 10,000 somexi mcire aziaSi gadaaasaxlos, am mizeziT bulgareTSi didZali somxoba gamorbis. mowodeba emudareba bulgareTis mTavrobas Caerios am saqmeSi, radganac osmalebs Zalian eS-iniaT bulgareTis gamosvlisa. bulgareTs mxolod protes-tiT SeuZlia bolo mouRos somexTa umzgavs Jletas.dRes somxebma samgloviaro litania gamarTes. somxebis yve-la maRazia daketili iyo sofiaSi.


eCmiaZiniaq ukve 50 aTasi gamoqceulia mosuli da maTi dena

jerac ar Sewyvetila. mdgomareoba gamoqceulTa qalaqSi da gzebzed auwerelia. xalxi buzebsaviT ixoceba SimSili-sa, dasustebisa da avadmyofobisagan. ar moipoveba sakvebi puri. ar arian eqimebi samkurnalo daxmarebis aRmosaCenad. mkvdrebis gvamebi daumarxveli hyria. somxis sazogadoeba ki samarcxvinod gulgrilad umoqmedobs. mivmarTavT yve-las, visac ki kacTmoyvareobis naperwkali SehrCenia, mov-ides eCmiaZinSi Cven mravaltanjul erisaTvis daxmarebis aR-mosaCenad. saWiroa muSa xeli, eqimebi, feldSerebi, bebiebi, mowyale debi, sanitrebi, agronomebi, romlebic kargad ic-noben klimatiur da sameurneo pirobebs kavkasiisas da os-maleTis somxeTisas, saWiroa yovelnair inteligenciis muSa xeli gamoqceulTa mZime mdgomareobis Sesamsubuqeblad. CamodiT aTobiT, asobiT, nu ucdiT mopatiJebas.

Tbilisisomex gamoqceulTaTvis mraval mxridan ikribeba fuliT

daxmareba da Semowirulobani.

somexTa socialisturi partiis (hanCakistebis) cen-traluri komitetis wevri varazdati gazeT „Humanite“–Si swers im devnis Sesaxeb, romelic ganicada somxobam osma-leTisagan exlandeli omis dros. axalgazda osmalTa parti-is wevrebma sikvdiliT dasja gadauwyvites 20 somex so-cialists, sruliad udanaSaulod, imaT abralebdnen fulis Segrovebas damoukidebel sasomxeTisaTvis. mravali somexi inteligenti gadaasaxles konstantinopolidan konias, sa-dac imaT kavakli–mustafas bedi moeliT. osmalTa cnobiT,

-53-

gadasaxlebulebma „Tavi moikles“. osmaleTis sasomxeTSi ganmeorda 1894–6 wlis somexTa

awiokeba. biTlisis olqSi daxocilia an mdinare tigrSi ga-dayrilia 9000 kaci. 40000 kaci daiRupa kilikiaSi. zogi-erTma olqebidgan xalxi sruliad gaixizna udabnoSi. mizani am saqcielisa – ambobs varazdati – SeSineba somxebisa da revoluciis Tavidan acdena. es taktika gannaxles axalgazda osmalebma xalifa gaji–gileS meores brZanebiT, romelic musulmanTa damcvelia da romesac osmaleTi usomxoT unda daikaos.

somexTa Soris. osmaleTisomxur gazeTs „arev“–s konstantinepolidan atyobin-

eben: sofiidan Camovida 6 kacisgan Semdgari amerikelTa misia dazarelebul somexTaTvis daxmarebis aRmosaCenad. osmaleTis mTavrobam neba ar darTo am misiis Tavisi mizani ganexorcielebina da manc es ambavi depeSiT acnoba SeerTe-bul Statebis prezidents.amas winad nikomidiaSi sastiki Cxreka moxda. partizakSi mTavrobis agentebma erTs saxlSi 80 kacisagan Semdgari somxebis yriloba aRmoaCines. eseni yvela adgilobrivee ce-miT daxoces.

nikomidiaSi somxebs Cerqezebi hxocaven.alepoSi kvlav 50 kaci gagzavnes „daSnakcutiun“–is

partiisa.amerikelTa misia hkrefs cnobebs osmalebis mier gaJletil somexTa ricxvis Sesaxeb.arzrumeli vaWari azarianci awames osmalebma da aiZules xeli moewera im braldebazed, romliTac mtkicdeba, rom xoJaki, aknuni, zardariani da sxvani mas iaraRis gadatanas avalebdnen somxebisaTvis.

saqarTvelo 1915/08/11 #66somexTa Jleta

osmalebma kilikiaSi ormoc aTasamde somexi amoJlites: vanis mTavarma episkoposma depeSiT mimarTa somexTa komitets londonSi: ganadgurebulia TiTqmis mTeli somx-eTi, qali, kaci da bavSvi saTiTaod amoswyvites. oc aTasamde suli daZrwis miusafari, SimSilisa da epidemiis upatrono msxverpli.

-54-


„r. s.“ – s sweren vanis droebiTi daclis Sesaxeb: vanSi 17 ivliss aramas TavmjdomareobiT gaimarTa mravalricxo-vani mitingi, romelmac gamoarkvia vanis gaWirvebuli mdgo-mareoba da is safrTxe, romelic moeloda mas. aramma urCia damswreT, damSvidebiT yofiliyvnen da dauyovnebliv gavg-zavniT qalaqidan qalebi da bavSvebi. mitingma gadaswyvita qalebis da bavSvebis gagzavna kavkasiaSi. mamakacebi 18–46 wlamde unda darCeniliyvnen qalaqSi da SeiaraRebulni dax-marebodnen dacvis saqmes. mitingma airCia komisia, romelic dauyovnebliv Seudga gadawyvetilebis Sesrulebas. 18 iv-liss saRamos osmalebma Semoteva daiwyes da mdgomareoba Seicvala. aramma gamoucxada mcxovreblebs: yvelani unda gaxvideT qalaqidan da sami dRis ganmavlobaSi mixvideT be-grikalSio.

daiwyo areuloba. Tavzardacemuli xalxi fexiT gaeSura CrdiloeTisken. qoneba upatronod daagdes da bevrma cecx-li waukida Tavis saxl–kars. daiwva sruliad erTad erTi gadarCenili saukeTeso ubanic haiestani.

roca gamoqceuli xalxi kavkasiisken modioda, gzaSi or-jer daesxnen Tavs qurTebi. gamoqceulebs qurTebma moukles 60 kaci; arevdareulobis dros daiRupa bevri bavSvi da piru-tyvi. rodesac osmalebma arjiSi daWires, gamoqceulebs gza mouWres da xalxi aderbeijanisken wavida. igdirze gamoiara ara nakleb 100 aTasi kacisa, yagizmanze ramdenime aTasma, xolo sparseTSi gadavida 20 aTasi. mTeli vanis vilaieTis da biTlisis da arzrumis vilaieTebis qristiani mkvidrni sul erTian gadmosaxldnen ruseTSi...

saqarTvelo 1915/08/18 #71soluni, 15 agvisto. somexTa patriarqma inaxula Seix–

ul–islami da sTxova somexTa rbeva SeaCereTo. Txovnam uSedegod Caiara.


talaat–beis optimizmi.„berliner tageblat“–is korespondentisaTvis uTq-

vams osmaleTis Sinagan saqmeTa ministrs: Cveni samxedro da politikuri mdgomareoba iseTia ,rom ukeTesis survilic

-55-

ar SeiZlebao bulgar–osmaleTis SeTanxmebac ukve momx-dari faqti yofila. rumineTis Sesaxeb ministrs uari uTq-vams cnobebis micemisa. xolo somxebis Sesaxeb talaat–beis uTqvams: somex revolucionerTa devnaSi Cven araviTars si-sastikes ar viCenT; Cven vmoqmedebT mxolod energiulad: somxebis mier mitovebul adgilebSi vasaxlebT osmalebsao.


baqobaqoSi mimaval vanidan gamoqceulebs Tavs daesxnen

qurTebi da gaZarcves. mravali daxoces. baqos da maketa-Jinis xanebma didi sibraluli gamoiCines gamoqceulebisadmi. ruseTis sakonsulom zomebi miiRo damnaSaveTa dasasjelaT da nadavlis dasabruneblaT.


buqaresti, 26 agvisto. stambolidan iuwyebian, minis-trTa sabWos ukanasknel sxdomaze daadgines: gauqmebulad gamoacxadon somexTa patriarqis saero sabWo, – didZal somxebs apatimreben


somexTa sikvdiliT dasja.stambolis samxedro komendantma brZaneba gasca qalaq-

Si gaakran gancxadebani, romelnic adastureben gazeTebis pirvandel cnobas, rom ukanasknel droSi somxis didZa-li sazogado da politikuri moRvaweni sikvdiliT iqmnen dasjilni osmaleTis winaSe Ralatis CadenisTvis.


aTina ,2 seqtemberi. gazeTebis cnobiT, 150 aTasi somexi eniSuqrisa da afiun–yasagisaris Sua mTebSi gaiqcnen.


isev gamoqceulebi.rogorc episkoposi nersesi ityobineba eCmiaZinidan,

vanis vilaietidan kidev 25.000 somexi gamoqceula amier–kavkasiaSi. ramdenime aTasi kaci sparseTSi wasula.

-56-

samSoblo 1915/09/11 #173

parizi. 8 eken. samxedro sazRvao saministro iuwyeba, rom safrangeTis kreiserebma gaaTavisufles 5000 somexi, romel-nic TavSefarebulni iyvnen jemal musas mTebSi antioxiis yures zemoT. isini ebrZoden osmaloebs ivlisis damlevam-di. saWmeli sursaTi da samxedro saWurvili ukve eleodaT. somxebi kreiserma portsaidSi miiyvana.


somxebis gadarCena frangebis mierparizi. 8 seqtemberi. sazRvao ministris cnoba: frangebis

kreiserebma gaanTavisufles 5000 somexi, romelnic imale-bodnen jebelmusas mTebSi, antioqiis navTsadguris Crdil-oeTiT. aq isini igeriebdnen osmalebs ivlisis bolo ricx-vebidan. maT ukve gamoleodaT tyvia–wamali da sursaTi. somxebi kreiserebze gadasxes da port–saidSi miiyvanes.


bavSvebis TavSesafris daTvaliereba.10 seqtembers grafinia e. i. voroncov–daSkovisam daaT-

valiera krwanisSi gamoqceul somexTa bavSvebis TavSesafari, saca Tavmoyrilia 340 bavSvi. grafinias Tan axlda episko-posi mesropi. grafiniam didis yuradRebiT daaTvaliera TavSesafris yvela ganyofileba da bavSvebs tkbeleulobiT gaumaspinZlda. bavSvebma miarTves grafinias yvavilebi!

saqarTvelo 1915/09/27 #103

gadmoxvewili somxebis sasargeblod, mTavrobis nebarT-viT, guSin yulabebiT fulebs agrovebdnen.

saqarTvelo 1915/09/27 #103

daxmareba gamoqceulebs.kavkavi.Tergis olqis da sxva raionebis meTaurebs br-

Zaneba mouvidaT, daexmarnen riTac ki SeiZleba gamoqceulT, romelTa ricxvi am bolo xans TandaTan izrdeba kavkavSi da mis maxlobel adgilebSi. meore aTonis monasterma sanovagiT daxmareba aRuTqva gamoqceulT.

-57-

saqarTvelo 1915/09/29 #104naxevari milioni manaTi gadmoxvewilTaTvis.

rogorc Cvenma mkiTxvelebma uwyian, Sinagan saqmeTa saministroSi mimdinare seqtembris aTi ricxvidan, sxva-dasxva dawesebulebaTa warmomadgenlebis monawileobiT, TaTbiria gamarTuli imis Sesaxeb, Tu ra daxmareba aRmou-Cinon gadmoxvewilT. qarTvel sazogadoebis mxriv TaTbirSi monawileobas Rebulobs nafici veqili b–ni d. WiaberaS-vili. am ukanasknelisagan amas winad cnoba mouvida guberni-is Tavad–aznaurTa marSlis Tanamdebobis aRmasrulebels Tav. d. e. ColoyaSvils, rom TaTbirma gadaswyvita gamoq-ceulTa sasargeblod kavkasiaSi naxevari milioni gadasdos da am fuls gagzavnas apiroben erevansa da yarsSio. Tav. d. e. ColoyaSvilma maSinve depeSiT sTxova Sinagan saqmeTa ministrs, rom xsenebuli Tanxa mefis nacvlis gankargule-baSi gamogzavneTo. 27 seqtembers Tav. ColoyaSvilma depeSa miiRo b–n WiaberaSvilisagan, rom naxevari milioni mefis nacvals gaegzavneba, xsenebul saWiroebis Tanabar dasakmay-ofileblad sxvadasxva erovnebis Svileb–Soriso.


somxebis gaJleta.amerikelta gamomZiebelma komisiam londonSi depeSa

gadasca, osmalebi Seubraleblad Jleten somxebso, lord krium deputatTa palataSi ganacxada sasunis provinciaSi rac somxoba iyo sul erTianad amoswyviteso. soflebi da qalaqebi miwasTan aris gasworebulio.


cnoba qarTvel gadmoxvewilTa Sesaxeb.Tbilisis guberniis Tavad–aznaurTa winamZRolis Tana-

mdebobis aRmasrulebelma Tav. d. e. ColoyaSvilma Semdegi Sinaarsis depeSa gaugzavna d. z. WiabriSvils, romelic qarT-vel sazogadoebis mxriv monawileobas Rebulobs Sinagan saqmeTa saministroSi gamarTul TaTbirSi gadmoxvewilTa mdgomareobis mosawesrigeblad: „qarTul saqvelmoqmedo sazogadoebis cnobebiT, gadmoxvewil qarTvel marTl–ma-didebelta, kaTolikeTa da mahmadianTa ricxvi daaxlovebit udris: baTomis olqSi 24,500–s, arTvinis olqSi 30,000–s,

-58-

axalcixis mazraSi 1,500–s, axalqalaqis mazraSi 3,000–s, soxumis olqSi 6,400–s, senakis mazraSi 1,500–s, zugdidis-aSi 2,000–s. sul 59,900 suli.

maTze zrunavs mxolod qarTuli saqvelmoqmedo sazoga-doeba; sxva organizaciebi TiTqmis arafriT ar exmarebian. saWiroa gamoTxovnil iqmnas, ramdenadac SeiZleba, didi Tanxa, romelic unda gadaeces qarTul saqvelmoqmedo sa-zogadoebis mTavar gamgeobas.

saqarTvelo 1915/10/4 #108Cven da mezoblebi.

erTi saukunis manZili sakmarisi aRmoCnda, rom somexTa axalSenebi safuZvlianad mowyobil iyo amier–kavkasiaSi. 1897 wlis erTis dRis aRweram gamoaCina, rom Semoxiznul somexTa raodenoba qarTvelobis saerTo ricxvs TiTqmis gausworda.

dRevandelma msoflio omma dahbada kvlav axali devna somxis erisa Cvensken da aRmosavleT da samxreT amier–kavkasiisken. talRa ise didia, rom SeiZleba walekos kidec es vel–mindori da mTa–gorani, sadac es talRa gaCerde-ba. danamdvilebiT aravin icis, ramdenia ricxvi Semoxiznul somxobisa, magram Tu gazeTebi ara styuian ganzrax, maTi raodenoba samas aTass uwevs.

miuxedavaT aseTis naklisa „gruzinis“ mier Sejgufebu-li cifrni Semoxiznul somexTa raodenobisa metis metad sagulisxmoa da Casafiqrebeli. Tu ase iwarmova saqmem erTi aTi weliwadi kidev, somxis nasaxic aRar darCeba yofil sa-somxeTSi da dedabudianad aq moikalaTebs.

saqarTvelo 1915/10/18 #120kilikia–zeiTunSi.

kilikiasa da zeiTunSi somexTa ajanyebaa. didZali somexi gaswyvites.

saqarTvelo 1915/10/22 #123

(dazianebuli masala)somxeTis bedi osmaleTSi

,,,xmebi dadis, franc io... ynerebia somex kaTolikeTa ... a uTxovnia osmaleTis mTav...vis, nu sdevniT amaTo– Ta...sa

-59-

da did vezirs upasuxnia: somxoba, ganurCebvlad sarwmu... , osmaleTis sawinaaRmdegod ...lao.imperatoris Txovna imiT ...yofiles, rom vecdebiT Sesa... zomebi miviRoT da somexi ...ikebi mainc vixsnaT devnisaga...rekonstruqcia

aq xmebi dadis, franc iosifs miuwynarebia somex ka-TolikeTa SiSi da uTxovnia osmaleTis mTavrobisTvis, nu sdevniT imaTo– TalaaTsa da did vezirs upasuxnia: aq somxoba ganurCevlad sarwmunoebisa osmaleTis sawinaaRmde-god yofilao. imperatoris Txovna imiT daakmayofiles, rom vecdebiT Sesabamisi zomebi miviRoT da somexi kaTolikebi mainc vixsnaT devnisagano.

saqarTvelo 1915/10/23 #124

somexTa sakiTxi.somexTa sakiTxs metad mkacrad ekidebian rogorc os-

maleTSi, ise germaniaSi. ai, sxvaTa Soris, ra hangiT mReris cnobili TalaaT–bei: „me vecdebi ormosdaaTi wliT mainc movspo Tundac sakiTxis aRZvrac ki somexTa reformebis Sesaxeb... somxebi WuWyiani da sazizRari naciaa. maTi mospo-biT aravin arafers ar dakargavs“. amis Sesaxeb TviT lib-eraluri gazeTebic ki kvers ukraven germaneTSi: „somexTa sakiTxi ingliselTa mier moWorili ambavia, xelovnurad Se-qmnili ram, raTa osmaleTis Sinaur saqmeSi xeli Castakon. inglisis fuli da inglisis mier waqezeba im sikeTis nay-ofs iRebda, rom somexTa eri danaSaulobis skamze dajda da saukunod moRalatis saxeli daimsaxura. sruliad bune-brivia, rom aseTis pirobebSi osmalebi dauZinebeli mtrebi iyvnen somxebisa. amitom arc gagkvirvebia, Tu anatoliis gaunaTlebelma xalxma da fanatikosma sasuliero wodebam xocva–Jleta dauwyes somxebsao“.

samSoblo 1915/10/24 #205

somexTa sakiTxi.somexTa sakitxs mkacrad ekidebian rogorc osmaleTSi,

ise germaneTSi. ai, sxvaTa Soris, ra hangiT mReris cnobili TalaaT bei: “me vecdebi ormocdaaTi wliT mainc movspo Tun-da sakiTxis aRZvrac somexTa reformebis Sesaxeb... somxebi

-60-

sazizRari da WuWyiani naciaa. maTi mospobiT aravin arafers ar dakargavs”. amis Sesaxeb TviT liberaluri gazeTebic ki kvers ukraven germaneTSi:”somexTa sakiTxi ingliselTa mier moWorili ambavia, xelovnurad Seqmnili ram, raTa osmale-Tis Sinaur saqmeSi xeli Castakon. inglisis fuli da ing-lisis mier waqezeba im sikeTis nayofs iRebda, rom somexTa eri danaSaulobis skamze dajda da saukunod moRalatis saxeli daimsaxura. sruliad bunebrivia, rom aseT pirobebSi osmalebi dauZinebeli mtrebi iyvnen somxebisa. amitom arc gamkvirvebia, Tu anatoliis gaunaTlebelma xalxma da fana-tikosma sasuliero wodebam xocva-Jleta dauwyes somxeb-sao”.

samSoblo 1915/10/25 #206somexTa cxovreba.

zeitunidan gadaasaxles yvela somexi ogoniosa da ale-poSi, sadac SimSilisagan da sicivisagan umowyaloT ixoce-bian.

samSoblo 1915/10/28 #208ras hfiqroben somxebi?

gaz. “baqus” 24 oqtombris nomerSi dabeWdilia werili*. C-sa somxebis dRevandeli sulieri ganwyobilebis Sesaxeb (amnairi Sinaarsis werili iyo moTavsebuli amas winad “kav. sl.”-Sic). mogvyavs aq am werilis Targmani:

“Rrma reakciam moicva somxebis farTo wreebi. aRara darCa ra im stoqiuri aRfrTovanebisa, romeliTac miegebnen somxebi SarSan ruseTis galaSqrebas osmaleTis winaaRmdeg. xalxi TiTqos welSi gatyda da gaSeSda Tavis Seubralebe-lis bedis winaSe da instiqtiurad moelis kidev ufro dids gansacdels.

samwuxarod sasowarkveTilebisa da uimedobis talRa Zlierad miswvda somxis inteligenciis da burJuaziis nawil-mac, romlisaTvis somxebis xocva-Jleta osmaleTis somxeTis politikuri idealis sruls daRupvas moaswavebs.

“ris maqnisia exla Tavisufali somxeTi, rodesac iq somx-ebi aRar arian”. Wamdauwum gaiZaxian sasowarkveTilebi da sulmokleni. maT erTi nabiji Ra darCeniaT, rom srulebiT uaryon yvela is gza da saSualeba, romlis SemweobiT somx-ebs undaT Tavisuflebis mopoveba.

-61-

am mimarTulebis saTaveSi sdgas gazeTi “mSak”, romelic cxare agitacias eweva somexTa sazogadoebriv moZraobis me-Taurebis winaaRmdeg. gazeTi yvelafers somxis politikurs moRvaweebs da maT politikas abralebs.

Tu kargad CaukvirdebiT imas, rac yoveldRe ibeWdeba exla somxur gazeTebSi, davinaxeT, rom somxis sazogadoe-bis Segnebuli nawilis kamaTi dRes ori sagnis Sesaxeb tria-lebs.

pirvelia: ramdenad arian pasuxismgebelni im ubedure-bisTvis, romelic daatydaT somxebs, somxuri xelmZRvaneli organizaciebi, da SeiZleba Tu ara kvlav maT xelSi darCes somxis xalxis bedi?

meore: rogori unda iyos exla somxebis politika somx-eTis mkvidrTa xocva-amoJletis Semdeg?

Cven ukve viciT, Tu rogoris mourideblobiT da simt-kiciT moamzades da Seasrules germanelebma da axalgazrda osmaloebma somxeTis “gawmendis” saqme. viciT, rom somxeTis amoJleta saWiro iyo Cveni mtrebisTvis. Amitom exlandeli omis pirobebSi osmaleTis somxebis mdgomareobaze gavlenas ver iqoniebda arsebiTad somxebis organizaciebis esa Tu is politika.

rasakvirvelia, somxebs bevri Secdoma mouvidaT, es yve-lasTvis cxadia. magram es aucilebeli iyo iyo da mimdin-areobda ara organizaciebis politikuri orientaciidan, aramed gamoiwvia organizaciebis mouwyoblobam, mtkice geg-mis uqonlobam, udisciplinobam, raic Sedegia somxis eris saerTo politikuri umwifobis, da amis pasuxismgebelni od-navad ver iqnebian Cveni politikuri moRvaweni.

yvela isini romlebic dRes winaswarmetyvelebad da Rrma diplomatebad gamodian, ambobs varandiani, erTi saukeTeso warmomadgeneli somxebis politikisa: romlebic dRes “mama-curad” gvtyorcnian isrebs da cdiloben daamtkicon, rom sxvafer SeuZlebelic iyo, rom somxis moxaliseTa Careva omSi aucileblad gamoiwvevda Cveni xalxis saSinel Jletas da yvelaferi es windawin unda gagviTvaliswinebia, yvela eseni eseni amaxinjeben faqtebs da Tavis sakuTar sulier gancdasac.TviT yvelaze ufro gulcivi, gonieri, da brZeni somexi daemorCila saerTo erovnuls gatacebas da romel-same organizaciis winaaRmdegobac rom gaewia, moxaliseTa

-62-

razmebi mainc stiqiurad ifeTqebdnen... es metad aSkaraa. yvela naTlad xedavda imeds da yvelas winaswar esmoda gama-rjvebis xma”.

“horizon”-sa da “arev”-Si ara erTxel iyo aRniSnuli, rom “mSakis” dagvianebuls kritikosebs da maT Tanamoaz-reebs sababi miaCniaT movlenis mizezad. SesaZlebelia, rom somxis moxaliseTa razmebis galaSqreba sababi iyo somxebis amoxocvisa, magram ara mizezi amis. gana avstriel polo-nelebis razmebis Sedgenam gamoiwvia ruseTis polonelebis akleba da daxocva?... axalgazrda osmalebs undodaT sababi da sababs yovelTvis iSovidnen...

somxebis amoJleta rom somxis moRvaweebs davabraloT, es iqneboda daveTanxmoT osmaleTisa da germaniis mTav-robas, romelic acxadebs somxebi aujanydnen osmaleTs da imitom daisajneno.

rac Seexeba imas, Tu rogori unda iyos amieridan somx-ebis politika, is wreebi,romelTa Sexedulobas gamoxataven “horizoni” da “arevi”, dResac darwmunebulni arian, rom miuxedavaT amdeni gansacdelisa da msxverplisa somxebma isev mxned da mtkiced unda ganagrZon Tavisi politikuri idealis ganxorcieleba. rogorc winad, ise exla somxeTis aRdgena SeiZleba mxolod maSin, Tu SeTanxmebis saxelmwi-foebi gaimarjveben. amitom somxebma yovelis RoniT xeli unda Seuwyon maT gamarjvebas.

didi sicocxlis Zalaa somxis erSi, bevri Wiri da ube-dureba gamouvlia mas Tavis istoriul cxovrebaSi, gauZ-lebs exlandel ubedurebasac. xolo suliT ar unda dav-eceT. Unda vibrZoloT bolomdis da ganvagrZoT moqmedeba imave rwmeniT,rogoriTac daviwyeT”|.... s. f.

samSoblo 1915/10/29 #209

Tbilisi. _ daxmareba somexTa gadmoxvewilebs. petrogradis

somexTa damxmare komitetma 46,500 man. Gamougzavna somexTa centralur komitets, romlidanac naxevari unda gadaid-vas TavSesafaris mosawyobaT, naxevari ki 1550 gadmoxvewil bavSTa SesanaxaT. imave komitetma 17,000 man. Gaugzavna baqos somexTa komitets obol bavSvebisaTvis Tbili tanisamosis sayidlaT.

-63-

saqarTvelo 1915/10/30 #130

somexi gardaxvewilebi.portsaidSi ramdenime aTas somex gardaxvewils mouyria

Tavi. isini 450 barakSi mouTavsebiaT.

samSoblo 1915/10/31 #211

osmalebi da berZnebi. salonikSi gamocemul gaz. “orinioni” mwuxarebiT aRniS-

navs germanul sakvirao gazeTSi moTavsebul werilis Si-naarss, romlis avtoric osmaletis mTavrobas urCevs en-ergiuli zomebi miiRos berZen memamuleTa da movaWreTa winaaRmdeg osmaleTSi, radganac berZnebi dainteresebuli arian otomaneTis saxelmwifos dacemiTo


buqaresti. 31 oqtomberi. gazeTebi ityobinebian, germani-is axalma elCma stambolSi wasvlamde buqarestSi Seiara da mefesTan ramdenime xani dahyovo.

stambolidan iuwyebian, rom kufaSi somexTa Jleta dai-wyoo. stambolidan mosuli brZanebis Tanaxmad, somxebsa hJleten ganurCevlad didisa da patarisa, swvaven saxlebs, yovelisfers iklebeno. rogorc amboben, am TareSs umsxver-plia amerikeli moqalaqe lesli, romelic gamosarClebia somxebs.

saqarTvelo 1915/11/11 #140osmaleTis jari da misi ganawileba.

dRes osmaleTSi brZolis velze daaxloebiT 700,000 Sei-araRebuli jariskacia gayvanili. es jari Svid armiad aris dayofili. yvelazed ufro Zlieria is jgufi, romelic anatoliasa da TrakiaSi sdgas da icavs mcire aziis dasav-leT sanapiroebsa da stambolis sruteT. es jgufi Sesdge-ba pirveli, meore da mexuTe armiisagan da Seicavs 300,000 jariskacs. igi ibrZvis inglis–safrangeTis desantis wi-naaRmdeg, galipolis kunZulze. pirvel armias sardlobs fon–derholc–faSa, meores vexib–faSa da mexuTes fon–sandersi. xmebia, pirveli armiidan pertef–faSis korpusi bulgareTSi gaigzavna egeis zRvis bulgareTis sanapiroebis

-64-

dasacavad da sagarnizono samsaxuris gasawevad varnasa da burgasSi.

mesame armia gaWimula kavkasiis brZolis pirze. dawyeb-uli Savi zRvidan urmiis tbis samxreT sanapiroebamde spar-seTSi. am armiis ricxvi ar aRemateba 150,000 meomars. da moqmedebs mahmud qiamil faSas beladobiT. SeuZlebelia ko-rpusebad dayofva am armiisa, igi daqsaqsulia. misi polkebi moqmedeben qurTebTan erTad. am jaris bazad iTvleba az-rumi.

samSoblo 1915/11/12 #221

somex deputatebis CamoxrCoba. konstantinopolidan cnobaa, rom bulgareTis mTavrobam

osmaleTs gadasca “daSnakcutiunebis” partiis oTxi gavle-niani piri. osmaleTis samxedro pirebma komitetis wevrebi samxedro savele sasamarTlos gadasces. sasamarTlom maT CamoxrCoba gadauwyvita. ganaCeni ukve moiyvanes sisruleSi.

konstantinopolis sarwmuno wyarodan cnobaa, rom 8 somexi _ osmaleTis parlamentis deputatebi, CamoaxvrCeso. bevri deputati sapatimroebSi mokvda, radganac udieri wvaleba ver aitanao.

saqarTvelo 1915/11/13 #142

somxebi bulgareTSi.buqaresti. sofiidan ityobinebian: bulgareTSi myofi

somxebi yvelani gahyavT jarSi. osmaleTidan gamoqceuli 15 somexi osmaleTis mTavrobas gadasces da, albad, daxvrite-so. somxebs 55 wlamde bulgarelebi sangrebs aTxrevineben.

saqarTvelo 1915/11/13 #142

somexTa cxovrebasomxur gazeTebs rumineTiT atyobineben: osmaleTis

mTavrobas ganZraxva hqonia stambolidan yvela somexi mcx-ovrebi gamoaZevos.

q.koniis vali jemal–bei samsaxuridan daiTxoves, mas somxebis momxreobas swamebdnen.

trapizonis somexTa eparqiis ufrosi arqimandriti turini es erTi xania samxedro sasamarTlom arzrumSi gahg-

-65-

zavna. hfiqroben arqimandriti gzad mohkleso.somexTa usazRvro Jletis Sesaxeb sulTans ganucxade-

bia: „me araferi vici, yvelaferi ministrebis saqmeao“.am Jamad SiSSi arian sparseTis somxebic. isini yoveldRe

asobiT gamorbian kavkasiis sazRvrebisaken. did gansacdelSi yofilan somxebi yaradaRSi.

saqarTvelo 1915/11/17 #145

somexTa cxovrebaSveicariis kantonebidan SeereTebul Statebis prezi-

dents depeSa gaugzavnes, sadac sTxoven osmaleTSi somexTa ubedur mdgomareobisadmi yuradRebis miqcevas.

–tatianis saxelobis komitetis Tavmjdomaris TanaSemwe kamergeri nikitini da episkoposi mesropi am dReebSi miemg-zavrebian sanains da eCmiaZins, gamoqceulTa mdgomareobis adgilobriv gasacnobad.

–iRdiris mxareSi gamoqceulT winadadeba miecaT iqve darCnen, maT miecemaT daxmareba.

somxebi safrangeTSi.marselis somxur gazeTis „heTuni“–s meTaurobiT gaimarTa somexTa koloniis TaTbiri, osmaleTis somxebis dRevandel mdgomareobis Sesaxeb da gamoqceulTa dasaxmareblad. TaTbirze gadaswyvites yovelgvari daxmare-ba aRmoeCinos Tbilisis umTavres komitets, da Tu fuli Se-grovda isic xsenebul komitetis saxelobaze gamoigzavnos.

saqarTvelo 1915/11/24 #150

osmaleTis somxobaosmaleTSi ganagrZoben somexTa Jletas. am ambavma TviT

germanelebsac ki gauRviZa miZinebuli sindisi. saxarebis mqadagebelTa meTaurni warsdgnen imperiis kanclerTan da Sewynareba iTxoves. kancleri dahpirebia, yovelisfers mov-imoqmedeb, Tu ki ram Zala Semwevs osmaleTis somxobas mdgo-mareoba Sevumsubuqoo.

samSoblo 1915/11/25 #231

osmaleTis gegma.ukanaskneli cnobebis mixedviT afionsa da karaisaris

raionSi germanel aficrebis xelmZRvanelobiT grovdeba

-66-

axali jarebi. maT ganzraxva aqvT egvipteze galaSqrebisa, rogorc amaSi darwmunebuli arian zogierTi beWvdiTi or-ganoebi. SeiaraRebuli qurTebi, rogorc osmaleTisa, ise sparseTisa, grovdebian urmis axlo. rogorc irkveva env-eris gegma am SemTxvevaSi metad sastikia. misi ganzraxvaa am-ierkavkasiaze sami gziT gamolaSqreba: WoroxiT, sarayimiSiT da karaklisiT.

saqarTvelo 1915/11/27 #153

osmalTa somxeTSisomxeTis belad rubenis moxseneba.

sasunSi, somxebis ajanyebis erTi winamZRolTagani, – rubeni, petrogradidan, sadac man inaxula zogierTi diplo-matebi osmalTa somxeTis saqmis mdgomareobis gasacnobad, moskovel somxebs estumra.

moskovSi somexTa warmomadgenlebis wreSi rubenma mox-seneba waikiTxa im ambebis Sesaxeb, romelTac adgili hqon-daT osmalTa imperiis somexTa vilaieTebSi.

omis dawyebisas arzrumSi konferencia iyo mowveuli daSnakcakanTa partiis warmomadgenelebisagan. axalgaz-da osmalebma rogorc ki gaiges arzrumSi konferenciaze delegatebi gamogzavnes. osmalTa delegatebi winadadebas aZlevdnen somxebs, Tu osmaleTs Setakeba mouxdebaT ru-seTTan osmaleTis mTavrobisaTvis somxebs mxari daeWiraT kavkasiaSi ajanyebis mowyobiT. somxebs unda SeedginaT pro-pagandistTa wre da gaegzavnaT kavkasiaSi am sakiTxis mosag-vareblad. osmalTa delegatebma kidevac moiyvanes Tavisi mxriT amgvari propagandistebi, romelTa meTauri iyo amir–Sixmati.

osmalebi arwmunebdnen somxebss, rom ajanyeba aucilebe-lia, rom male ajanydebian TaTrebi, qarTvelebi da sxva mTi-ulebi. osmalebma kidevac warudgines konferencias kavkasiis erTa momavali ruqa. quTaisis da Tbilisis guberniebi sox-umis olqiT, baTumis olqi da trapezunis vilaieTis nawili qarTvelebs eTmoboda. lekeTi, mTiuli olqebi kavkavamdi, baqo da ganjis guberniis nawili TaTrebs. yarsi, erevnis gubernia, nawili ganjis da nawili arzrumis vilaieTis, vani da biTlisi – somxebs. osmalTa proeqtiT yvela es nawile-

-67-

bi avtonomiuri erTeulebi iqnebodnen, xolo umaRlesi ze-damxedveloba osmaleTs eniWeboda. somxebi ar daTanxmden osmalebs am ganawilebaze, ris Semdegac daiwyo somexTa rbe-va. rubenma naTlad daxata mTeli suraTi somex–osmalTa urTierTobisa.

msxverpli didiao, daamTavra rubenma... marto muSis raionSi amowyvetil iqmna 60,000–mde somexi. ase iyo sxva adgilebSic.


somexTa cxovrebavanSi gaigzavna eqim–sanitarTa razmi, romelic moaw-

yobs vanSi daaxloebiT mudmiv 140 sawols. razms meTau-robs kavkasiis qalaqTa kavSiris rwmunebuli aTanasiani. mas agreTve mindobili aqvs sakveb punqtis mowyoba sxva da sxva adgilebSi.

vanSi am Jamad somxuri gazeTis sityviT, 6,000 ukan dab-runebuli gamoqceulia. pirvel saWiroebis sagnebi qalaqSi TandaTan klebulobs. ruseTis jaris ufrosis gankargulebiT gaixsna yvela puris sacxobebi, amuSavdnen wisqvilebic.


somexTa cxovrebasomxebi sparseTSi

Teiranidan somxur gazeTs atyobineben: qamadanisa da sulTanabadis somexTa mdgomareoba danamdvilebiT aravin icis. maTs Sesaxeb aTasgvari xmebi dadis.

malaqridan iuwyebian, rom iq SeupyriaT ramdenime ruse-Tis qveSemgdomi somexi.

qamadanidan da mis maxlobel adgilebidan somxebi yaz-vinSi garbian, xolo Tu maT Jletas xeli miyves fidainebma da qurTebma, amerikis misias Seexiznebian.

osmaleTSi somexTa amoJletis Sesaxeb am bolo xans ger-manuls gazeTebSi xSir–xSirad ibeWdeba werilebi.

eCmiaZinSi am Jamad scdiloben damSeul somxebis raode-nobis da maT mdgomareobis daaxlovebiT gamorkvevas.

erevanSi gamoqceul somexTa Soris sxva da sxva gadam-debi seni vrceldeba.

-68-

ukanaskneli drois sparseTis ambebi metad afiqrebs somxis sazogadoebas, radgan SiSoben, iqac somexTa Jleta ar gahmarTon.

saqarTvelo 1915/12/10 #164

somexTa cxovrebagazeT „mSaks“ vanidan atyobineben: am xanad qalaq vanSi

1600 gamoqceulia, mxolod mis maxloblad 4.500. am ricxvi-dan 10 procenti mamakacia. gamoqceulebi Tan da Tan ubrun-debian Zvel mamul deduls.

profesor n. maris daxmarebiT vanSi gamougzavniaT specialisti piri, romelsac mindobili aqvs daicvas kul-turul istoriuli naSTebi Zvel somxeTisa. ganzraxulia Sehkribon yvela istoriuli saeklesio Tu sxva xelnawerebi da Sesanaxad eCmiaZins gahgzavnon, rasac sruliad somexTa kaTolikosic eTanxmeba.

amerikis somxoba omianobisgan darbeul–dazaralebul somexTaTvis Tavis wvlils gamoiRebs.

avstrieli somxebi osmaleTSi somexTa mdgomareobis Sesaxeb imperator franc iosebs TxovniT mihmarTaven.

bulgareTi atusaRebs somxebs da osmaleTSi hgzavnis.

saqarTvelo 1915/12/11 #165

somexTa cxovrebaqal. vanSi movida somex moxaliseTa razmi iSxanis meTau-

robiT.- daSeul-gamoqceul somexTaTvis somexTa damxmare

komiteti fqvils hgzavnis.

amerika da somxebi. mcire aziaSi somexTa awiokeba–Jletis gamo amerikis

misiis rwmunebulma morgventaum gansakuTrebuli komisias gahgzavna mcire aziaSi, romelic am mokle xanSi Tavis moq-medebis da miRebul zomaTa Sinaarss gamoaqveynebs.somexTa Jleta.

gazeT „World”-Si dabeWdilia, anatoliis somexTa Jle-taze werilebi. rodesac am vilaieTidan 600 kaci gadaasax-les, daniSnul adgils mxolod 200 movida cocxali, 400 ki

-69-

gzaze amoswyviteso.saqarTvelo 1915/12/12 #166

somexTa cxovrebadaxmareba gamoqceul somexT.eCmiaZinSi movida 25 gamoqceuli somexi axalgazda, maTi

sityviT isini yofilan 700–mde kaci, SuSaSi Jletis daw-yebis dros igini wanaaRmdegobas uwevdnen osmalos jars, sadac 25 kacis meti sul amouwyvetiaT.

did britaneTis koloniam 200 man. gadasca baqoSi gamoq-ceul somexTa dasaxmareblad.

saqarTvelo 1915/12/13 #167

somxebis suliskveTebagazeT „golos“–Si (#37) moTavsebulia saubari somex-

Ta publicist k. s. korogluincTan, romelsac uTqvams: „am msoflio omis qariSxalSi yvelas gvasuldgmulebs imedi brwyinvale mermisisa, romelic Sors aRar aris. qveynier-obas axali xana elis, aseTive axali xana elis somexTa cx-ovrebasac. iyo wuTi, rodesac Cven, somxebs, gvegona, rom Cveni ocnebis ganxorcielebis saaTma ukve dahkra, magram exla vrwmundebiT, rom es wuTi dRiTi–dRe gviSoredeba da somxis xalxi ufskrulis pirad sdgas... Cveni xalxis didi nawili barbaros mtris maxvilma imsxverpla. ayvavebuli da-baqalaqebi miwasTan gaaswora. magram, Cven mainc imedianad gavcqeriT mermiss...“

saqarTvelo 1915/12/13 #167

somexTa cxovrebabaqoSi „somxur kulturis moyvareTa wrem“ daadgina

yovelgvari daxmareba aRmouCinos osmaleTidan gamoqceul literatorT, gamarTos maT sasargeblod saRamoebi, Sea-grovos fuli da miawodos somxuri Jurnal–gazeToba da wignebi.

erevnis somexTa sasuliero seminariaSi daarsda „ganaTlebis moyvarulTa wre“, romelic Tavis samoqmedo miznad isaxavs erevnis somxobis gaTviTcnobierebis xelis Sewyobas da axalgazdaTa erovnul niadagze aRzrdas.

„horizons“ atyobineben: sofCaxlarSi (gumbris gub.)

-70-

gamoqceulTa mdgomareoba metad samZimo da autanelia. Sim-SilTan erTad gamoqceulebSi gavrcelda gadamdebi seni, sanitaruli daxmareba jerjerobiT araferia.

osmalos mTavroba ganagrZobs somexTa datusaRebas.

saqarTvelo 1915/12/15 #168somexTa cxovreba

vanis maxlobel soflebSi somxebs saydari arsad aqvT, maTi samlocveloebi miwamde gaaswora jevedfaSis laSqar-ma.

sparseTSi mcxovreb somexTa Sesaxeb saSiSi cnobebi modis.

osmalos mTavroba axal–axal qurTTa razms adgens somexTa dasatuqsad.

saqarTvelo 1915/12/16 #169

somexTa cxovreba somexTa sakiTxi inglisis parlamentSi.

inglisis parlamentis sxdomaze dep. a. uiliamsma ganacx-ada: aucileblad saWiroa davexmaroT gamoqceul somxebs, romelnic osmalos maxvils gadarCneno. irlandiis nacional partiis lideri o–konnoric miemxro uiliams da mTavrobas fuliT daxmareba sTxova gamoqceul–darbeul somexTaT-vis. inglisi hpirdeba somxebs: kidev winadadebas miscems mesopotamiaSi momqmed laSqris sardals general niksons, rom yovelgvari SesaZlo daxmareba aRmouCinos am olqSi gadmosaxlebul somxobas. somxebs didi imedi aqvT agreTve amerikis da Sveicariis misiebisa, rom isini stambolSi brw-yinvale portas protests ganucxadeben, somexTa Jleta–awiokebis gamo.

saqarTvelo 1915/12/17 #170

somexTa cxovrebalordma braisma koniaSi da alepoSi gadasaxlebul somex-

Ta Sesaxeb inglisur gazeTebSi werili moaTavsa.

smirnis mavaWre somxebs qoneba CamoerTva.

gamoqceulTa mdgomareoba TandaTan umjobesdeba, Semowiruloba yovel adgilidan uxvad modis.

-71-

saqarTvelo 1915/12/18 #171

somexTa cxovrebasomex gamoqceulTa damxmare komitet „Zmur daxmarebas“

axal baiazeTSi obol gamoqceulTaTvis TavSesafari mouw-yviaT.

qvemo axTSi gamoqceulTa mdgomareoba metad unugeSo yo-fila, gamoqceulni upirveles yovlis saWiroeben sakvebs.

jelfaSi somxebma Semowiruleba gamarTes, romliTac baSqalSi Jletis dros gadarCenili 27 somexi naxiCevnisken gahgzavnes.

kavkasiasa da sparseTSi kvlav daiwyo gamoqceulTa moZ-raoba, ris mizezic sparseTis ambebic unda iyos.

erevnis gamoqceulTa mdgomareoba TandaTan umjobes-deba.

somexTa gazeTebi, amJamad bevrs sweren SeerTebul moq-medebis Sesaxeb.

stambolSi ganuwyvetliv atusaReben saxelmwifo Ral-atSi SeniSnul pirT.


gazeTi „man Guardian“–Si „orizonis“ sityviT dabe-Wdilia meTauri, romelic exeba somexTa mdgomareobas osma-leTSi. werilSi moyvanilia faqtebi somexTa xocva–Jletisa osmaleTSi. gazeTi acxadebs, rom osmalTa sulis Camdgmelni germanelebi iyvnen da Tumca maT pirdapiri monawileoba ar miuRiaT magram mainc didi brali aqvTo.

„germanelebi unda gavkicxoT imisTvis, rom neba darTes osmalebs gaeJlitaT uZvelesi kulturis xalxi, romelic osmalebs ejavrebaT Tavis rjulis siyvarulisa, inteligen-tobisa da niWisaTvis“.

...“zogierTebs SeuZlianT gvipasuxos, germanias amisaT-vis sakmao Zlieri gavlena ar aqvs osmaleTzeo. SeiZleba es arc usafuZvlo iyos. magram saqme isaa, Seecada Tu ara rodesme germania xeli SeeSala am xocva–JletisaTvis? ara! germanelebi Zlier did mniSvnelobas aZleven osmaleTis dax-marebas; amitom ufro advilad darTaven nebas somxebis eris gaJletisaTvis, vidre raime usiamovnebas miayeneben Tavis mokavSire osmalebs. am mxriv araferia saimedo. erTaderTi

-72-

saSualeba am Jamad is aris, rom sazRvar–gared gavavrce-loT faqtebi xocva–Jletis Taobaze da miveSvelod somxis xalxis narCenebs, rom isini mainc ar daiRupnen.


saavadmyofoebikavkasiis somexTa centralurma komitetma mimarTa

qalaqebis kavSiris kavkasiis komitetis rwmunebuls da sTx-ova yarsis olqSi gamoqceulTaTvis ramdenime adgilas gax-snas saeqimo da saferSlo punqtebi. komitetma daadgina: Suragelisa, soRanluRisa, yarsisa, yagizmanisa, xorosanisa, naxCevanisa da artaanis raionebisaTvis saeqimo punqtebi moawyos sofel bairaxtarSi, baiburTSi, yarsSi, yagizmanSi, armuTlSi, degorSi da artaanSi. Tu am raionebSi saeqimo qsenonebis mowyoba ar moxerxda, ferSlebi mainc daniSnon iq saeqimo daxmarebis mowyobas komiteti ueWvelad saWiro-da sTvlis, raTa amiT xeli SeuSalos gadamdeb sneulebaTa gaCenas da gavrcelebas.

daxmareba gamoqceulT„horizonis“ sityviT, tfilisSi Camovida feodosiis

somexTa sazogadoebis warmomadgeneli e. TofCiani, romel-mac gamoqceulTaTvis didZali Tbili tanisamosi da sacvali Camoitana, agreTve ori fuTi Tambaqo somex moxaliseTaT-vis.

saqarTvelo 1915/12/20 #173

somexTa cxovrebasomexTa mdgomareoba osmaleTSi.

gaz. taimss balkaneTeli korespondenti atyobinebs: os-malebi ganagrZoben adrianopolis vilaeTSi somexTa Jle-tas. RvinobisTveSi osmaleTis mTavrobam Seipyro 45 somexi, romelTac bulgareTis qveSevrdomoba miiRes. datusaReb-uli somxebi pirvelad stambols Caiyvanes aqedan ki mcire aziaSi gahgzavnes, maT Soris 10 gaqceviT uSvela Tavs mx-olod 35 ki moklul iqmna.

q. adrianopolSi daatusaRes 1,600 somexi orive sqesisa, romelnic agreTve mcire aziaSi gaistumres, gzaSi datusaRe-bulTa ori gemi daiRupa da umetesi nawili daixrCo.

-73-

inglisur gazeTis cnobiT, dRemdes osmaleTSi dauxo-ciaT da gaumahmadianebiaT 835 aTasi suli somexi.

am dReebSi TbilisSi Camova misteri vilsoni da misteri galli, amerikis gamoqceul somexTa komitetis rwmunebul-ni, somxuri gazeTebi xsenebul pirT didis aRtacebiT da madlobiT egebebian.

saqarTvelo 1915/12/22 #174

somexTa cxovrebasomexTa organoebSi ma Jamad bevrs sweren q. Tbilisis

arCevnebis Sesaxeb.sparseTis sazRvrebidan axali somexi gamoqceulebi

gamoCndnen.gamoqceul da sxva dazaralebul–darbeul somexTa

mdgomareobis Sesaxeb saTaTbirod somxebi am mokle xanSi q. petrograds SeerTebul yrilobas moiwveven.

rogorc somxuri gazeTebi gadmogvcemen dRemdis kavkasiis sazRvrebisTvis Tavi Seufarebis 200 aTas gamoq-ceul somexs.

osmaleTis mTavrobam stambolSi yvela gamoCenili somexi daatusaRa.


am dReebSi sxdoma hqonda somxis sas. sameurneo sazoga-doebis gamgeobas, Tu rogor unda daexmaron im gamoxiznul somxebs, romlebic imyofebian pasinis velis 31 sofelSi. maTi ricxvi 6325–ia. am Jamad Zlier esaWiroebaT SeSa, saTesle da saeqimo daxmareba.

tfiliss dabrunda saxelmwifo saTaTbiros wevri m. papa-janovi, romelic Semoxiznul somexTa mdgomareobas arkvev-da.

somexTa centralurma komitetma 21 dekembers daadgina: 1) aZlios tfilisSi Semoxiznul somxebs daxmareba mxolod pirvel ianvramde da winadadeba misces maT, tfilisidan ga-dasaxldnen, 2) daarson tfilissa, did karaklissa da deli-janSi axali TavSesafarebi obolTaTvis; 3) SeiZinos Semox-iznulTaTvis 5,000 wyvili winda, 4) gaigzavnos baToms 1,500

-74-

man. iq Semoxiznul somexTaTvis, 5) iqiraos tabaxmelaSi yazarovis saxli weliwadSi 1,800 man. da iq gaxsnas obolTa TavSesafari, 6) gagzavnos dids karaklisSi 20 fuTi matyli da 500 man. SemoxiznulTaTvis sabnebis dasamzadeblad da sxva.

saqarTvelo 1915/12/24 #176

somexTa cxovrebaTeiranSi somxebi did SiSs ganicdian. somxebTan

sparselebic cud ganwyobilebaSi arian.axal julfaSi somxebs Ralats swameben.yumSi daatusaRes somexTa moZRvari da sxva ramdenime

piri.sulaTanabadSi aikles ramdenime somexTa ojaxi.qamadanidan cnoba movida, rom 40 axalgazda somexi Zal-

iT gauyvaniaT moxaliseebad jarSi.am dReebSi urmiaSi movida erTi piri, romelmac ganacxa-

da: xalil–bei did mzadebaSia, radgan momavalSi mosalod-nelia somexTa axali ajanyeba, iq reguliari jari igzavne-bao.

sovjuq–bulaRis raionSi qurTebi hRelaven, aq somxobas gansacdeli elis.

eCmiaZinSi ganuwyvetliv midian gamoqceulebi.amerikis somxebs kvlav gauRiaT fuli, omianobisagan

dazaralebul da gamoqceul somexTa sasargeblod.

sparseTSi.„horizonis“ sityviT axal–julfaSi (isfahanidan ram-

denime versis manZilzea) somxebi safrTxeSi arian.sparseTis razmelebis sasargeblod jer 500 Tumani Sea-

weres, mesamed 40 aTasi Tumani mosTxoves. mosTxoves iaraRi da 40 SeiaraRebuli somexi, Taviss razmebSi Caayenes ruse-Tis winaaRmdeg sabrZolvelad.

qamadanSi mohkles erTi somexi, erTi daapatimress.yumSi somxebis mRvdeli daatusaRes.sulTan–abadSi ori somxis saxli gaZarcves.melairSi ruseTis qveSevrdom ori somexi daapatimres.

-75-

saqarTvelo 1915/12/25 #177

somexTa cxovrebaTandaTan saSiSi xdeba sparseTis somexTa mdgomareo-

ba. somxur gazeTebs mudam dRe mosdis cnobebi, sparseTSi somexTa datusaRebis da maT saxl–karis aklebis Sesaxeb.

sparseTidan ukve daiwyes somxebma gamoqceva.vanSi gamoqceulebi am Jamad karg pirobebSi imyofebian

sursaT–sanovagis mxriv. vanSi ar iSoveba mxolod Saqari da xorci, puri sakmaoa.

bulgareTSi ganagrZoben somexTa devnas. aleqsandriaSi vaWarma somxebma dazaralebul moZmeTaT-vis fuli Seagroves.


erevnidan atyobineben gazeTs „horizons“ : gamoxiznul-Ta sagubernio komitetma daamtkica momavali wlis pirveli sami Tvis xarjTaRricxva, romelic navaraudevia 4 mil. – gaixsneba skolebi 10 aTasi bavSvisTvis, daarigeben tanisa-mosebs da fexsacmelebs da sxva. 105 aTas gamoxiznuls Ti-Toeuls suls miecema TveSi rva maneTi, bina, gaTboba da ganaTeba.

„horizonis cnobiT, vanis midamoebSi qurTebTan Setake-bis dros moklul iqmnen 4 somxis razmeli da daWrilia 9 kaci.

saqarTvelo 1915/12/29 #178

somexTa cxovrebasomxuri gazeTebis sityviT, halil–bei muSis vilaieTSi

qurTebs swrTvnis, ajanyebul somexTa dasatuqsad.

urmiasTan somxebi did SiSs ganicdian

omis dawyebamde osmaleTis imperiaSi yofila ori mil-ioni somexi, amaTgan 200 aTasi scxovrobda stambolSi, romelTa umravlesobac dRes gaZevebulia am qalaqidan. ab-dul hamidis dros (1895 w.) amouxociaT asi aTasi somexi, mxolod exla ki samjer meti.

osmaleTSi amJamad sruliad Semcirda somexTa ricxvi.

-76-

umetesi nawili somxebisa gaqceula kavkasiaSi, mciredi bulgareTSi da rumineTSi, agreTve Tavi SeufarebiaT aziis portebisTvis, romelic am xanad ruseTis xelSia. somxebs yvelgan didi daxmareba eWirvebaT, rasac imedia gaiTval-iswinebs somxis sazogadoebac. daaskvnis viliamsi.

saqarTvelo 1915/12/29 #178

ucxoeTiinglisi da somexTa avtonomia

inglisSi lord braisma sityva warmosTqva somexTa av-tonomiis Sesaxeb, romlis Sinaarsic mokled aseTia: „somex-Ta avtonomiis gadawyveta, raic osmalebs maTi amoJletiT gadauWriaT kidec, saSinel saxiT viTardeba. mTeli somxeTi sisxliTaa morwyuli, bevrgan mcxovrebni mTlad amohxoces kidec.

zogierT somxebs mTa–TreSi SeufarebiaT Tavi, magram vin icis, rodemdin gasZleben ase da Tu gaditanes SimSil–wyurvils da sicivesa.yvela es gvikarnaxebs mokavSireebs, rom osmaleTi droiTve iqnes ganadgurebuli da iqve gavla-loT, saidanac mosulan. es pirveli movaleobaa mokavSire-bisa. esec daaCqarebs mcire aziis gayofis sakiTxs. exlave SegviZlian gaviTvaliswinoT SesaZlebeli uTanxmoeba am sakiTxis Sesaxeb, magram yvelaferi SegviZlian ise movawyoT, rom ar moxdes aseTi ara sasurveli ambavi. umTavresi mizani mokavSirebisa unda iyos is, rom somxebs mieces avtonomia. scdebian isini, vinc amtkicebs viTomc ukanasknelma ambebma aRmofxres somexTa sastiki nacionaluri mimarTulebao.

TalaaT beis ganzraxva, rom ukanaskneli JletiT somxebs 50 wliT mainc davukargavT nacionalurs miswrafebasao, mi-zans ver miaRwevs.

gana saberZneTsac ase ar uyves erT dros, magram igive saberZneTi rogorc iyo ganTavisuflda da moewyo.

TiTqmis 17 saukunis ganmavlobaSi somxebma daicves Ta-vianTi damoukidebloba. Semdeg marTalia gaifantnen sxva da sxva mxares, poloneTSi, amerikaSi, sparseTSi, saberZneTSi, ruseTSi da sxvagan, magram yovelgan gza gaikafes da Tav-isebureba daicves. aRsaniSnavia, rom yvela es xdeboda ara imitom, rom marTla gamocdili politikuri xelmZRvaneli

-77-

hyolodeT maT, aramed imitom, rom TviT xalxSi iyo aseTi moqalaqeobrivi Segneba. somexTa avtonomia mcire aziis cen-trSi xels Seuwyobs momavals mSvidobianobas. evropis valia xeli Seuwyos am sakiTxis swraf gardawyvetas.“


somexTa centralurma komitetma daadgina: 1) gaxsnas avlabarSi, adamovis saxlSi obolTa axali TavSesafari, 2) yarsSi myof 3,000 Semoxiznuls, romelTac mTavrobis dax-mareba ar eZleva, gaegzavnos 3,000 man., 3) mieces somex mas-wavlebelTa komitets 500 man. Semoxiznul moswavleTaTvis, 4) gadaidos 1,500 man. saxelosnosTvis, romelic dilijanSi gaxsnes SemoxiznulTaTvis, 5) gadmoxiznulTa damxmare tf. komitets mieces: 500 man. SemoxiznulTaTvis sadResaswau-lod dasarigeblad da 7,000 man. leibebisTvis matylis say-idlad da 6) tfilisSi Semoxiznuli aT ianvramde miiRos daxmareba.


(dazianebuli masala)

somxeTis avtonomiarusul gazeTebSi dabeWdilia sityva braisisa, romelmac

lordTa palataSi somxebis sakiTxis Taobaze ilaparaka.„somxebis sakiTxis gadawyveta, – uTqvams lords braiss,

– im wesiT, romelic osmaleTis mTavrobam moigona, – yve-la somxebis amoJletiT, gansakuTrebulis daJinebiTa da si-sastikiT swarmoebs. osmaleTis somxeTis sisxlis morevSi scuravs, iq TiTqmis sruliad moispo mcxovreblebi. zogi-erT adgilas somxebi mTebSi daimalnen, magram saeWvoa, rom bevri maTgani gadarCes.

yovelive es ornair valdebulebas akisrebs SeTanxme-bis saxelmwifoebs. mokavSireebma unda mospon osmaleTi, rogorc saxelmwifo, da garekon iq, saidanac movidnen. es mokavSireTa pirveli movaleobaa.

exlandeli omis mTavari mizania patara erebis mowyo-ba. SeTanxmebis saxelmwifoTa meore mizans unda Seadgendes somxis xalxis dakmayofileba. mas unda avtonomia mieniWos. Semcdari iqneba, vinc ifiqrebs, rom ukanaskneli xanis ube-

-78-

durebam mospo somxebis jiuti nacionalizmi. SeTanxmebis saxelmwifoebs Tu aseTi Secdoma mouvidaT, maT mcire azia-Si igive daemarTebaT, rac balkaneTSi.

inglisis mcxovreblebs kargad ara aqvT gaTvaliswineb-uli, ramdenad Zalian uyvarT somxebs TavianTi samSoblo. wesierebis aRdgenis Semdeg avtonomiur somxeTSi mTeli qveynidan movlen somxebi.

zogierTebi amboben, somxebs politikuri niWi da unari ara aqvT amitom SeuZlebelia maT avtonomia mieniWoTo. is-toriuli faqtebi sul sxvas gveubneba“.

lordi braisi aRniSnavs im faqtebs, romlebSic, misi az-riT, naTlad gamoCnda politikuri unari somxebisa, da Sem-deg ganagrZobs:

„yvela es faqti naTlad gvimtkicebs, rom somxebs ufle-ba aqvT moiTxovon, raTa maTac ekiTxebodeT rame. qurTebis sakiTxi Tavis Tavad gadawydeba, jer erTi imiT, rom maT os-maleTis mTavroba aRar gaumagrebs zurgs da, meorec, imiT, rom qurTebs iaraRs ahyrian.

saWiroa kidev ...ri (ori) sakiTxis gadawyveta: xsen...l (xsenebul) provinciaSi erovnul u...obas (umravlesobas) vin Seadgens da ran... ...... da iyos avto... ...... ...lena momaval ... ...... ...ikaze. Tumca ...... ...a ar arsebobs, ...... ...ba dabe-jiTe... ...... ...bi xsenebul ...... ...agenen , Tum... ...... m..anTan ...... ...a, magram ...... mainc metni arian, vidre ... da qurTebi cal-calke ...... ...isa somxebi kulturulad ......(ufro) maRla sdganan@.

...... ...ul lordi braisi im azrs ...ams(gamoTqvams), rom aucilebelad saWi...(saWiroa) avtonomiur somxeTs mieces gasasveli gza xmelTa Sua zRvazi.

-81-


gadmoxvewilebi oblebi.miRebul cnobaTa mixedviT, vanidan modis 70 oboli

bavSvi, romelnic dedaqalaqSi unda moaTavson.


somexTa cxovrebagasul wels somxebs didi ubedureba daatydaT Tavze.

osmaleTSi mosaxle somxeTidan rvaasi aTaszze meti ga-Jletil iqmna, erTma udidesma nawilma kidev Tavi Seafara kavkasiis sazRvrebss. gasul wels somxobam osmaleTSi Jle-tis winaaRmdeg aalaparaka inglisi, amerika da sxva mravali wvrimali saxelmwifo. inglisSi gamoqceulTa sasargeblod fulis grovebac ki daiwyes.

saerTod dRes gamoqceul somexTa mdgomareoba unugeSo aRar aris, maT sasargeblod yovel mxridan modis Semowir-ulebani.

exla somex sazogadoebis yuradReba miqceulia sparseTisken, sadac somex mcxovrebT safrTxe moelis da saidanac somxebma gamoqceva ukve iwyes. osmaleTSi somx-ebs yovel vilaieTSi ajanyebam uqmad Cauara da jerjerobiT yvelgan damarcxebul iqmnen.

baqos qarTvelma muSebma somex gamoqceulTa sasarge-blod 27 man. Seswires.

gamoqceulTa jami.dRemdis kavkasiis sazRvrebisTvis Tavi Seufarebia sama-

si aTasamde somex gamoqceuls. sparseTSi gaqceulTa 20,000 somexi.


urmiidan „horizons“ atyobineben, rom am bolo kviraSi iq mouklavT 7 aisori. es mkvleloba sxva da sxva garemoe-basTan erTad imisi momaswavebelis, rom mkvlelobas Cadis erTi da igive organizacia. safiqrebelia, rom es organiza-cia sparselTa teroristebisa unda iyves. amaT miznad unda hqondeT dasaxuli, rom qristianebs gadauxadon asmagiero im TanagrZnobisaTvis, rac qristianebma ruseTisadmi gam-oiCines. mkvlelTagan aravin ar dauWeriaTo.

-82-

somexTa sameurneo sazogadoebis Tavmjdomarem saakovma 31 dekembers sTxova sanovagis saqmis mowyobis rwmunebuls kavkasiaSi b. SaSkovskis, raTa ukanasknelma daaCqaros dam-Seul somexTa soflebis mcxovreblebisTvis fqvilis mis-aRebaT „nariadebis“ daniSvna.

ukanaskneli cnobebiT, romelsac iZleva qalaqTa kav-Siris rwmunebuli a. aTanasianci dRes kavkasiaSi yofilan sul 164.000 gamoqceuli. amaTgan 100.716 suli scxovrobs erevnis guberniaSi; ganjisaSi 11,840 suli, 7660 TbilisisaSi; qalaq TbilisSi ki 1,360 suli. yarsis olqSi 11,000, baqos guberniaSi 900 suli, alaSqertis midamoebSi 12,000 suli.


Cveni mezoblebi. somexTa Soris.qalaqebis kavSiris rwmunebulis b.aTanasianis ukanaskne-

lis cnobebiT, am Jamad kavkasiaSi 164 aTasi gadmoxvewilia, aqedan 100,716 kaci cxovrobs erevnis guberniaSi, 11840 gan-jisaSi, 7660 tfilisisaSi, 1360 tfilisSi, 11000 yarsis gub., 900 baqosaSi, 12000 alaSkertSi da 20000 sparseTSi.


somexTa cxovrebavanidan samocdaaTi oboli somexi gamoqceuli bavSvi

gamougzavniaT.

muSSi ramdenime gamoCenili piri somexi daatusaRes.

nodanSi sami somexi mohkles.


Cveni mezoblebi. somexTa Soris.“horizons” jibrailidan sweren: am dReebSi jibrailSi

didi aurzauri moxda, radgan xma gavrcelda rusis sazRvr-isken beuq-xanis soflidan modis 7-8 aTasi Turqio. magram Semdeg garemoeba gamoirkva da mcxovrebni damSvidnen. saqme ki ase yofila: karadaxeli xanebi es sami Tvea (karadaxi - Cve-ni mosazRvre sparseTis provinciaa) rac erTmaneTs mtroben da awiokeben udanaSaulo mcxovrebT. yvelaze mZafrad erT-maneTs mtroben arSad-xani da beuq-xani. bolo dros arSad-

-83-

xanma dasZlia beuq-xani da ukanaskneli mTebs Seefara. ar-Sadi Suris saZieblad aoxsrebs beuqis soflebs da sxvaTa Soris daangria TviT beuqis saxlic. mcxovreblebi arSadis-gan Suris-Ziebis molodinSi gaixiznen md. araqsis napirebSi da kunZulebze; eseni imyofebian autanel mdgomareobaSi. ai am dReebSi movida ambavi, rom beuq-xanma Sekriba 800 mxe-dari da daeca arSads; ai aman gamoiwvia SiSi. beuq-xani aris Svili cnobili reaqcioneris rahim-xanisa da erTi gavleni-ani xanTagani beuq-xania, rom osmalTa jaris dasaxvedrad da amave dros rusis mTavrobas Tavis daxmarebas hpirdeboda. igi eweoda agitacias jibrailis mazraSi osmalTa sasarge-blod.

Tavrizidan “mSaks” sweren: Turqebi sofel souj-bu-laRSi kidev gamoCndnen da am raionis Turqebi SeuerTdnen. reguliaruli jari 5000-mdea, arareguliaruli 6000. amaT meTaurobs 12 germaneli oficeri, aqvT 8 zarbazani; amas garda sparseTSi scxovrobs 30,000 qurTi, romelnic epire-bian Tavrizisaken galaSqrebaze, magram radgan rkinis gza gayvanilia Sarafxamde da rusebs urmiis tbaze aqvT 4 gemi, riTac yovel dros SeuZlianT suduxSi jaris gadayvana, amas garda maragSi, julfaSi, maradanSi da sofianSi rusus jar-ia. eWvs gareSea, rom Tu qurTebi da osmalebi Tavrizisken gailaSqreben, damarcxdebian.

sparselma vaWrebma, romlebic souj-bulaxidan TavrizSi Camovidnen, gadmogvces, rom Turqebi imuqrebian, CavalT Tu ara TavrizSi, somxebs amovwyvetTo..

saqarTvelo 1916/01/? #4

gamoqceuli somxebi.rogorc eqimi oganjanovi ityobineba, eCmiaZinSi am Ja-

mad 27.000 gamoqceuli somexi binadrobs. magram maTi bina aris tye da mindori, xolo maT logins Seadgens civi no-tio miwa. amis gamo avadmyofoba gamefda maT Soris. dReSi, oganjanovis cnobiT, 300–de adamiani ixoceba, mometebu-lad qalebi da bavSvebi. danapirebi saavadmyofoni da sxva daxmareba jer arsaidan sCans. doliarSi gaugzavniaT eCmi-aZinidan 1.400 suli, magram aTasgvar gaWirvebisgan isinic gzaSi ixocebian.

-84-


somexTa cxovrebabiTlisSi ori somxis tertera Seipyres da satusaRoSi

gahgzavnes.

somxuri „van–Tosfi“ didis sinanuliT aRniSnavs dRes somxis xalxis Tavze damtydar ubedurebaT, da usayvedurebs somxis moRvaweT, rom isini ar akritikeben da ar aZleven rCevas somxis xalxs Tavis moqmedebaSi.

amerikidan moskovs Camovida amerikeli deputati, romelsac gamoqceul somexTa dasaxmareblad Segrovili fuli Camoutania.

gamoqceul somex obolTa umetesoba mouTavsebiaT krwanisSi gaxsnil TavSesafarSi.


somexTa cxovrebaq. vanSi am xanad 1700 mcxovrebi yofila. saerTod aq

gamoqceulni sursaT–sanovagis mxriv karg pirobebSi ar-ian.

vanSi muSaobas ganagrZobs ter–aveTisiani, n. marris mier Zvel naSTebis dasacavad gamogzavnili.

moskovis gamoqceul da omianobisagan dazaralebulTa damxmare somexTa komitetma ukve miiRo amerikeel deputa-tisgan amerikaSi Segrovili fuli.

stambolSi dahketes yvela somxuri gamocemebi.


somexTa gasaWiri.rogorc „mSaks“ atyobineben, vanSi yofila am Jamad 1317

kaci, xolo provinciaSi 5,500, romelnic lukma pursac ki arian moklebulni.


somexTa cxovrebagaz. „ran. utro“–s saaxalwlo nomerSi moTavsebulia

patara werili, vinme g. arSunianisa am saTauriT: sisxlis

-85-

mRvrelma omma Sehqmna bevri saSinelebani. magram yvela saSinelebaT Soris gansakuTrebiT STabeWdilebas momxdenia ramdenime milionian eris gaqroba da mospoba osmaleTSi.

es eri somxebia.ra SemiZlian me usurvo somexT 1916 w. me msurs ambobs

g. arSuniani osmalTa imperiis sruli ganadgureba da maTi gamodevna evropis sazRvrebidan radgan maTi, sadgomi ad-gili iq ar ariso.


osmaleTis somxeTi da kavkasiis somxebiruseT-osmaleTis omis gamocxadebis Semdeg tfilisSi

somex sazogado moRvaweTa erTs jgufs daebada azri moew-yo somex moxaliseTa razmebi osmaleTis winaaRmdeg aqti-ur moqmedebisaTvis. darwmunebulni iyvnen, rom umaRlesi mTavroba am azrs srulis TanagrZnobiT moepyroboda. male moxaliseTa razmebi Sesdga da omis dawyebisTanave aqtiuri moqmedeba daiwyo. osmaleTis somxebmac ruseT-osmaleTis omis dawyebisTanave garkveuli pozicia daiWires da ruseTs TanaugrZnobdnen. q. vanis somxobam SeiaraRebulis demon-straciiT qalaqSi Sesvlis uari SeuTvala osmaleTis jars. es winaswari niSani iyo somxebis dramisa, romelic vanSi da Semdeg mTels osmaleTSi datrialda somxebis Tavs. magram rusis jaris winsvla vanisken imedebs hbadebda, rom sabedis-werod Sejgufuli janyi gaifanteba da vanis somxoba gad-aurCeba sisxlis wvimas.

osmaleTis jaris ufrosi jeved-faSa vanis somxebs sTx-ovda gaecaT 1000 “dezertiri” jariskaci. somxebma yovel moTxovnilebis uari SeuTvales osmalebs. jeved-faSam rom gaigo rusis jari moaxloveba, mianeba vans Tavi. vani rusebma daiWires.

magram vani didxans ar ekava rusis jars, male miatova. somxebis winaSe warmoiqmna sakiTxi: an daetovebinaT vanis vilaieTi rusis jarTan erTad, an da darCeniliyvnen alago-briv da amiT xifaTSi CaegdoT Tavisi arseboba, radganac os-malTa fanatizmi dausjelad ar dastovebda maT saqciels. marTlac, vinc ver moaswro osmaleTis mitoveba rusis jarTan erTad, osmaleTis simkacrem imsxverpla. mTel os-

-86-

maleTSi dawyebuli somxebis Jleta sakmaod cnobilia da mis aRweras exla ar SeudgebiT. Cven mizans es ar Seadgens. Cven SevecdebiT somexTa xocva-Jletis mizezebis sakiTxis garkvevas da gavacnobT mkiTxvelebs somxebis sxva da sxva mimarTulebis Sexedulebas am sakiTxze.

erTni im azrs adganan, rom somxebis xocva-Jleta osma-leTSi pirdapiri Sedegia kavkasiel somexTa mier moxaliseTa razmebis Sedgenisa. amas rom adgili ara hqonoda, iqneb arc ki gavmxdariyaviT mowmed am sazareli sisxlis Rvrisa. amis sawinaaRmdegod somxebis sazogadoebis sxva jgufi sxvanair mosazrebas gamosTqvams. isini amboben, rom somexTa Jleta mainc moxdeba, miuxedavad imisa, Tu ra pozicias daiWerda kavkasiis somxobao.

am sakiTxis garSemo didi azrTa gaziarebaa somxur pre-saSi. am sakiTxze gazeT “horizonSi” ibeWdeboda b. varandi-anis werilebis mTeli rigi. jer kidev omis winad evropis diplomatiis mecadionebiT somxeTSi dainiSna ori general-inspeqtori, raTa reformebi ganxorcielebuliyo da vila-eTebi rigze moewyoT. erTi general-inspeqtori ukve Seudga Tavisi misiis ganxorcielebas.

evropis omis dawyebam, rasakvirvelia, aseT saqmeebis ganxorcielebas sazRvari daudo: osmalebma daiTxoves in-speqtorebi. “horizonis” azriT, evropis diplomatiis Care-vam somxeTis sakiTxSi da reformebis ganxorcielebis faqtma osmalTa mmarTvel wreebSi ganamtkica is azri, rom “osmale-Tis damoukidebel saxelmwifoebriv ganviTarebas qristianu-li elementi aferxebs da amis gamo osmaleTma Tavisi momava-li unda daafuZnos islamisa da Turq-TaTrul elementebis gaZlierebaze”. “horizoni” mogviTxrobs osmalTa mTavrobis gaZlierebas, romelic mimarTulia erovnul mrewvelobisa aRorZinebasa da TviTcnobierebis ganmtkicebisken.

amasTan erTad, “horizoni” aRniSnavs, rom osmaleTSi iwyeba TavdaWerili devna da Seviwroveba somxebisa da ber-Znebis, romelic Semdeg sisxlis-Rvrad gadaiqca: somxebsa da berZnebs vaWrobis dargSi boikots ucxadeben.

gazeTis azriT aseTi iyo saqmis viTareba omamde, roca daiwyo axalgazrda osmalebisa da daSnakcutunis Soris mo-laparakeba imis Taobaze, Tu ra rols iTamaSebs somxoba ru-seT-osmaleTis mosalodnel omis dros.

-87-

molaparakeba swarmoebda q, arzrumSi 1914 w. zafxuls. am dros arzrumSi yriloba iyo daSnakcutunis partiisa. axal-gazrda osmalTa mxriv molaparakebaSi monawileobdnen: naji-bei, xalil-bei da Saqir-begi. daSnakcutunis mxriv: vramiani, aknuni da r. ukanasknelebma ganacxades: Tu omi astyda, par-tia neitraluri iqneba, mebrZol saxelmwifoebis somxebi ki wmindad aasruleben uqveSevrdomiles movaleobas. amasTa-nave daSnakcutunis warmomadgenlebi afrTxilebdnen axal-gazrda osmalT ar gabmuliyvnen omis avantiuraSi, romelic osmaleTs daRupvasa da danawilebas uqadiso.

amaze axalgazrda osmalTa erTma warmomadgenelma upa-suxa, rom aseTi Sexeduleba rusofilobaa da xifaTi somx-ebisa osmaleTisadmi.

b. varandianis sityviT, axalgazrda osmaloni winadade-bas aZlevdnen daSnakcutunis partiis warmomadgenlebs moewyoT ajanyeba kavkasiel somxebs Soris, raTa daxmareba gaewiaT osmaleTis samxedro moqmedebisaTvis, isic uTqvamT, TiTqos kavkasiis sxva erebs Tanxmoba ganecxadebinoT ruse-Tis Ralatisa.

axalgazrda osmalT warmoadgines gegma kavkasiis moma-val politikur rukisa, romlis Tanaxmad mkvidrT eqnebaT damoukidebeli avtonomiuri marTveloba osmaleTis pro-teqtoratis qveS. kavkasiis ganaTleba somxebsa, musulmaneb-sa da qarTvelebs Soris Sefardebuli iyo, maTi gegmiT am erTa eTnografiul binadrobasTan.

qarTvelebs akuTvnebdnen: quTaisis da tfilisis guber-nias, baTomis olqs da trapezunis vilaeTis nawils. daR-estani mTiani adgilebi kavkasamde, baqos gubernia da ganjis guberniis nawili musulmanebis miwa-wyals Seadgenso. yarsis olqs, erevnis gubernias, nawils ganjis guber., vanis olqs, biTliss da arzrumis vilaeTis nawils aniWebdnen somxebs. axalgazrda osmalT am molaparakebis dros uari rom miiRes osmaleTis daxmarebis sakiTxSi daSkancutunbisa, arzrumi-dan vanSi gaemarTnen, raTa daeTanxmebinaT vanis komiteti. iqac ver miaRwies Tavis sawadels.

osmaleTis somxebma gadaWriT uari uTxres kavkasiaSi somexTa ajanyebis moxdenasa da osmaleTis mTavrobisadmi aqtiur daxmarebis gawevis Taobaze.

“horizoni” am molaparakebaSi hxedavs osmalTa politi-

-88-

kur makiavelizmsa da moxerxebul diplomatiur TamaSs. maTi mizani naTeliao: osmalebs hsurdaT somxebi rogorme moR-alateebad gamoecxadebinaT, raTa xocva-JletisTvis mieyoT xeli; da Tu ki SesZlebdnen somxebis ankesze agebas da maTSi ruseTisadmi mtrul ganwyobilebas dahbadebdnen, maTi mi-zani mainc miRweuli iqneboda: ruseTis Tavis moRalateTa saqmeze sabolood aiRebda xels.

aseTi Sexedulebisaa gazeTi “horizoni” somexTa Jletis mizezis Taobaze. SemaZrwunebeli drama somxis erisa, varan-dianis azrit, winadve iyo Semzadebuli osmalebisagan da yvela molaparakebisa da diplomatiur TamaSs naTlad aCnda iezuituri elferi.

osmaleTis somxebis imedi ganuzomeli iyo, rom rusis jari sul male daiyprobda somxeTs da sazRvars daudebda osmalTa fanatiur TareSs, magram gangebad sxvanairad in-eba...

osmaleTis somxeTi ganadgurebulia da mcxovrebni TiTqmis sul amowyvetilia.

exla gavecnoT sxva Sexedulebas amave sakiTxze.tfilisSi gamodis gazeTi “van tospi”, romelsac xelmZ-

Rvaneloben osmaleTis somxebi. es gazeTi sul sxvanairad gvixatavs saqmis viTarebas, da somxis eris ubedurebis mTel brals Tavs axvevs daSnakcutunis partias.

profesori minasiani sxvaTaSoris gviambobs somxeTis sakiTxze evropaSi delegaciis gagzavnis istorias da amaSi hxedavs erTgvar aramkiTxeobas da uzurpacias daSnakcutu-nis partiisas iseT sakiTxSi, romelic dakavSirebulia osma-leTis mTeli somxeTis politikur bedTan.

minasiani exeba imas, Tu ra roli iTamaSa somxebis xocva-JletaSi kavkasiis somexTa moxaliseebis razmebis mowyobam da dasZens:

“kerZo pirTa mowveviT saqmes hkidebs xelsa is orga-no, romelmac aramkiTxeobiT dairqva “nacionalur biuros” saxeli”.

imarTeba TaTbirebi razmebis mowyobis Taobaze. vrcel-deba cru xmebi, TiTqos somxeTs dapirebuli aqvs avtono-mia, amoZravda yvela Zalebi im partiisa, romelmac Tavisi nebiT stambolSi gamarTa diplomatiuri molaparakeba somx-eTis sakiTxis Taobaze da romelic dausjeli darCa. ramden-

-89-

ime kaci tfilisSi swyvets moawyos moxaliseTa razmebi. am gadawyvetilebaSi dafarulia mTeli istoria TviTnebobisa, danaSaulobiT aRsavse intrigebisa da disharmoniis. Cau-fiqrdiT erT wuTs da Znelad Tu ar aRmaSfoToT im pirTa mcire jgufis saqcielma, romelmac aramc Tu somexTa kaTa-likosis nebis daurTvelad, somexTa delegaciis meTauris poRos-nubar-faSis daudastureblad, osmalTa somxebis daukiTxavad gadaswyvita somxis eris sabediswero sakiTxi.

am xalxma, romelic somxis eris bediT irTobda Tavs, yurad ar iRo Txovna erTxel mainc miewviaT Tvis TaT-birze stambolis erovnuli krebis Tavmjdomaris amxanagi da delegaciis Tavi, visac mravali gamafrTxilebeli rCeva unda mieca maTTvis, ar moiwadines daejerebinaT vanias da sxva daSnakcakanebis azrisaTvis, romelnic afrTxilebdnen: ar gadaedgaT nabiji, ar moawyoT razmebi, Torem somxis eri daiRupebao. magram Txovnama da darigebam osmaleTis somexTa revolucionerebisamac ki ver gasWra, ver SesZina goniereba ugbilTa mcire jgufs, romelsac tfilisSi mou-kalaTebia.

diplomatoba ar aris saWiro imis gasagebad, rom rode-sac razmebis Sedgena ukve momxdari faqti iyo, nubar-fa-Sis ramdenime striqoni maTi rolis Sesaxeb da kaTalikosis dalocva. gasamarTlebul sabuTad ver gamoadgebaT razme-bis meTaurebs.

Tavis droze Cven gamovarkvevT mizezebs somexTa xoc-va-Jletisas, da imasac, Tu vin aris pasuxis mgebeli maTi bedisaTvis. yvela zemod Tqmulis ZaliT Cven Tavs uflebas vaZlevT ganvacxadoT, rom Cven winaSe sdgas mcire jgufi, romelmac gahbeda aramkiTxaobiT Seeqmna metis metad saxi-faTo avantiura, romelmac usindisod daarRvia sruliad somxebis kaTalikosisa da somxis erisagan damtkicebul delegaciis uflebani, raTa Tavis xelSi Caegdo friad pa-suxsagebi saqme, romelsac diadi erovnuli mniSvneloba hqonda”. es mZime braldeba, jer-jerobiT ar daurRveviaT somxebis erovnul biuros da “horizonis” redaqcias.

aseTia Sexeduleba ori mimdinareobisa im sakiTxis Tao-baze, Tu ra aris mizezi somexTa darbevisa osmaleTSi.

damamtkicebel sabuTad imisa, Tu ra aRSfoTeba gamoi-wvia somexTa moxaliseebis razmebma osmaleTis wreebSi, iT-

-90-

vleba jevid-faSis SesaniSnavi sityvebi. jevid-faSas vanSi somxebTan molaparakebis dros uTqvams: “rusebis tyviebi Cven fexebSi gvxdeba; somxis moxaliseTa tyvia ki guls gvi-pobso”.

aRsaniSnavia agredve ucnauri saqcieli zogierT gazeTi-sa (“mSaki” da “oviva”), romelnic jer TanaugrZnobdnen da xels uwyobdnen razmebis Sedgenis saqmes da exla ki amxe-drebulan daSnakcutunis partiis winaaRmdeg da masa hxdian somxis eris ubedurebis pasuxismgeblad.


somexTa cxovreba

zrunva gamoqceulebze.yarsis olqidan dabrunda mTavari rwmunebuli kavkasiis

gamoqceulTa komitetisa generali TamamSevi.

aqeT somexTa gamoqceulTaTvis axali daxmareba aR-mouCeniaT.

osmaleTidan somexTa Sesaxeb metad SemaZrwunebeli da damafiqrebeli cnobebi modis.

sparseTSi somxebs aSkarad dauwyes devna.

saxalxo furceli 1916/01/12 #476Cveni mezoblebi

vanSi, rogorc qalaqebis kavSiris kavkasiis ganyofilebas atyobineben, mcxovrebTa ricxvi am Jamad Semdegi yofila: kaci- 2,435 suli, qali- 1,516, bavSvi- 919, oboli- 201, avad-myofi- 68. amaTSi somexi yofila- 2,063. saerTod vanis olqSi mcxovrebni dabinavebulan, magram Tu maT droze saagrono-mio da nivTieri daxmareba ar aRmouCndaT, isini iZulebulni iqnebian kavkasias moaSorono.

saxalxo furceli 1916/01/12 #476somxuri presa

saaxalwlo mimoxilvaSi somxuri gazeTi “horizoni” aRniSnavs, ranairi tanjva da vaeba gadahxda somxis ers war-suls weliwads, mohyavs magaliTebi somxebis devnisa osma-leTis mTavrobis mierda werils Semdegi sityvebiT aTavebs: “Cven vimedovnebT, rom auarebeli msxverplis, nebayoflobi-

-91-

Ti daxmarebis Semdeg, ruseTis sazogadoebis damokidebule-bac Cvendami unda Seicvalos, unda Seicvalos oficialuri ruseTis damokidebulobac. Tu es aucilebeli cvlileba ar mohxda, somxeTis danarCeni adgilebic daingreva da gaveran-deba. yovelive es gansazRvruli Tavmdebia momavlisa. sanam es cvlileba mohxdeba mokavSireTa sulier ganwyobilobaSi, sanam evropis keTilSobilni pirni daicaven somxebis sakiTxs – Cven Cvenis mxriT ganvagrZobT SekavSirebasa da brZolas. Tavi davaneboT cremlsa da usargeblo lamentacias. aRvbe-WdoT Cveni saSineli, umagaliTo msxverpli da ganvagrZoT brZola – daWrilebma, naxevrad mkvdrebma. dausrule-bliv vataroT Cvens gulSi cecxli imedianobisa. vimReroT, rogorc odesRac usaSineles momentebSiac polonelebi mRerodnen TavianT erovnul simReras, romlis TviToeuli taepi Tavdeboda sityvebiT: “jer ar daRupuli somxeTi”.

somxuri gazeTi “mSaki”-c Tavis saaxalwlo mimoxilvaSi aRniSnavs, warsuli weliwadi usaSinelesi iyo somxis erisT-visao. Tamamad SeiZleba iTqvas, deda somxeTi aRar arsebob-so. rodesac milion naxevar mcxovrebTagan erTi milioni daxocili da aoxrebul-awiokebulia, SegviZlian sTqvaT, rom somxeTSi somxebi aRar ariano. werilis dasasrul gaze-Ti swersL “erovnuli cxovrebis sxva mxareebi – saskolo, ekonomiuri, saTeatro, saliteraturo koWlobda, radganac yuradReba sxva saqmisken iyo mipyrobili. Cveni saswavle-blebidan mxolod eCmiaZinis sasuliero akademia ara moqme-dobda. Teatri sakmaod kargad muSaobda. saliteraturo asparezze sayuradRebo movlenad unda CaiTvalos gamoce-ma krebulisa “citeni” (Sto mSvidobianobisa). igi SeiZleba CaiTvalos noes kidobanis mtredad momavali didebuli mS-vidobianobisa. man unda sazRvari daudos, - Cvena gvwams, - mravaltanjuli somxur eris wamebas. somxur horizontze axali ganTiadi aRmobrwyindeba. am Rrma rwmeniT Cven vux-vdebiT axal weliwads”.


vanis aRwera.b–n papajanovis mindobilobiT b–n aTanasians auweria

vanis mcxovreblebi. rogorc aRwerilobidan sCans, vanSi yo-fila am Jamad mamrobiTi sqesisa 2,435 suli, mdedrobiTi-

-92-

sa 1,516 suli, bavSvebi 919 suli; ukanasknelTa Soris 201 obolia. erovnebis mixedviT 2,063 somexia da 389 asirieli. b–ni aTanasiani atyobinebs a. i. xatisovs, rom bina da puri yvelas moepoveba am Jamad, magram gazafxulisaTvis saWiro iqneba saTesle masala, muSa saqoneli da samuSao iaraRi. Tu yovelive zemo aRniSnuli Taviss droze ar mouvidaT, xalxi amier kavkasiaSi gadmosaxldebao.


gadmoxvewilTa daxmareba.qalaqis mouravma a. i. xatisovma londonidan b–n Tuma-

nianisgan 300 gir. sterlingi miiRo gadmoxvewilTa oblebis sasargeblod.


somxuri gazeTi “paiqari” (brZola) swers: “kavkasiis sxva da sxva erovnebaTa, somxebsa, qarTvelebsa da TaTrebs So-ris xSirad ibadeba samwuxaro gaugebroba, romelsac adgili ar eqneboda, erTmaneTs rom icnobdnen. im Sinauri da ga-reSe politikis wyalobiT, romelsac es erni kulturulsa da politikurs sakiTxebSi awarmoeben, araviTari warmod-gena ara aqvT xalxis masis kulturasa, literaturasa da namdvili sulieri ganwyobilebis Sesaxeb. somxis xalxma qarTvelebisa da TaTrebis kulturuli cxovrebisa imdenive icis, ramdenic Cinuri literaturisa. igive SeiZleba iTqvas qarTvelebsa da TaTrebze, romlebmac sruliad araferi ar ician somxebze. es friad didi uaryofiTi movlenaa, romel-sac Tana sdevs ara sasurveli Sedegebi.

marTlac, samma didma erma, erTad mcxovrebma, romelT-ac erTnairi interesebi da survilebi aqvT, erTnairi poli-tikuri da sazogadoebrivi perspeqtiva, ver moaxerxes da erTmaneTi ver gaicnes. amis umTavresi mizania, jer erTi, kulturuli moRvaweobis SezRudva nacionalur wreSi, meorec, gansakuTrebuli politika Sovinisturi presisa. kavkasiis erTa nacionalisturi presa yovelTvisa cdilobda win wamoeyenebina uaryofiTi mxareebi mezobeli erisa, xolo daeCrdila dadebiTi mxareebi.

Sovinisturi presisTvis uaryofiTi Tvisebebi mezobeli

-93-

erisa gadaqceuli iyo Sinauri brZolis iaraRad. amnairi presisTvis sasargebloa, masa sibnelesa da mudmiv SiSSi im-yofebodes.

somxuri Sovinisturi presa Tavis mxriT am politikaSi arafriT Camouvardeba qarTvel Sovinistebs.

magaliTebi, ramdenic gnebavT. somxis inteligenciam araferi ar icis niWieri beletristis i. WavWavaZisa, qarT-veli xalxis siamayisa, poetis akaki wereTlisa; maTma niWma mogvca iseTi nawarmoebni, romelnic yoveli kulturuli xalxis literaturas daamSvenebdnen.

somxur Sovinistur presaSi cnobili ar aris zemoxsen-ebul moRvaweTa kulturuli roli; amitom Cveni xalxi maT icnobs ara rogorc dids saliteraturo moRvaweebs, aramed rogorc mxolod Sovinistebs, romlebic nacionaluri mZul-varebis Teslsa sTesdnen.

igive SeiZleba iTqvas TaTrebis cxovrebaze. somxis xalx-ma sruliad araferi ar icis TaTrebis kulturuli cxovre-bisa. es xalxi somxebs yovelTvis ise hyavda warmodgenili, romelic TiTqos sruliad moklebulia unars kulturuli Semoqmedebisas”.

werilis dasasrul gazeTi im azrs gamosTqvams, rom saWiroa meti daaxloveba erebisa da gacnoba erTmaneTis kulturisa.

saxalxo furceli 1916/01/14 # 478

Cveni mezoblebi. somexTa Soris.qalaqebis kavSiris rwmunebuli a. aTanesiani vanidan iu-

wyeba, Tu vanis midamoebSi mcxovreb somxebs ar gamoegzavna sameurneo iaraRi da saqoneli, isini iZulebuli gaxdebian gadmosaxldnen kavkasiaSi. saWiroa mTavrobisa da sazoga-doebis daxmarebao.


somexTa sakiTxi reizstagSi„reizstagSi s. demokratma libknextma gailaSqra kancl-

eris winaaRmdeg somexTa sakiTxis gamo da Semdegi kiTxvebi warudgina: „icis Tu ara kanclerma, rom somxebs osmalebi

-94-

asi aTasobiT Jleten? Tu icis , ra nabiji gadadga amis sawi-naaRmdegod!“ amaze baron fon Stumss upasuxnia: „kanclers yovelisferi moexseneba, moexseneba Jletis ambavi da isic, Tu somxebi Cveni mtris STagonebiT osmalTa winaaRmdeg ra demonstraciebs azdendnen. aman gamoiwvia osmalTa ukidu-resi zoma, raTa somxoba aeyarnaT da axal sacxovrebel adg-ilze gadaesaxlebinaT. dRes Cvensa da osmaleTis mTavro-bis azrTa gaziarebaa, Tu sad rogori zomebi miiRon sruli wesrigis dasamyareblad. rac Seexeba detalebs, amis gamo-qveynebis ufleba ara gvaqvs“.


somexTa cxovrebagaz. „baqo“–m miiRo gamoqceul somxebis gadasacemad

110 man.somexTa kacTmoyvare sazogadoebam baqoSi gamarTa saR-

amo. mTeli Semosavali 1077 man. sazogadoebas xalasi Se-mosavali darCa 835 man.


ukanaskneli fostaazrumis dacla.

„listoks“ cnoba miuRia, azrumi srulebiT daucliaTo.

saqarTvelo 1916/01/28 #21somexTa cxovreba

londonSi qalbaton rabinsonis meTaurobiT daarseb-ula osmaleTis somxebis obol bavSvebis damxmare komite-ti, romelsac inglisSi Seukrefia mravali tanTsacmeli da fuli.

gaz. „horizons“ miuRia gamoqceul somxebis sasarge-blod 82,668 man.


somexTa cxovrebagaz. „horizoni“–s ukanasknel nomerSi moTavsebul anga-

riSidan sCans, rom am gazeTis saSualebiT somexTa „druJini-kebis“ sasargeblod Sekrebilia 11,493 maneTi, xolo osmale-Tis somxeTTa da darbeulTa sasargeblod – 82,668 man.

-95-

am ramodenime xnis winad q. TbilisSi daarsda Sromis bi-uro, romlis mizania saqme da samuSao mounaxos osmaleTis somxeTis darbeul xelosnebs, muSebs da maswavleblebs da sxvaTa. (T. a.).


isev gadmoxvewilni.somexTa sasoflo sameurneo sazogadoebas depeSiT

atyobinebs b–ni abovianci alaSqeris yaraklisidan: axlad dapyrobil osmaleTis provinciebidan moeSureba mTeli tal-Ra gadmoxvewilTa; binebi ar iSoveba; SematyobineT rogor moviqce; movaTavso gadmoxvewilni yaraklisis axlo–maxlo soflebSi, Tu kavkasiaSi gamovistumro?


gadmoxvewil somexTa svebedze mzrunav Tbilisis komisi-is Tavmjdomarem ambarcum araqelianma gankarguleba moax-dina, rom Seadginon TbilisSi Semoxiznul ltolvilTa sia, romelic Semdeg unda waredginos Tbilisis gubernators gankargulebis mosaxdenaT, raTa am siebis mixedviT ulufa aZlion ltolvilebs.


somexTa cxovreba„horizonis“ sityviT, ganjis mazris 8 sofelSi am Jamad

1.084 gadmoxiznulia amaTSi 202 aisoria. qalaqebis kavSirma ori saavadmyofo gaxsna. gadmoxiznulebisaTvis abanoebsac hmarTven.

somxurma mTavarma komitetma qalaqebis kavSiris kavkasi-is ganyofilebas acnoba: SemoxiznulTa SvilebisTvis Tbi-lisSi sul eqvsi TavSesafaria. am TavSesafarSi moTavsebu-lia 700 bavSvi. (s. g.)


somexTa cxovrebapetrogradis somexTa saeklesio sabWom 5,000 amn. Ses-

wira Tb. somxur sasoflo–sameurneo sazogadoebas.Tb. somxur sameurneo sazogadoebas Tavisi rwmunebuli

aboviani alaSqerTidan ityobineba, rom rusebis mier dapy-

-96-

robil muSidan da sxva adgilebidan 300 gamoqceuli mov-idao. aboviani daxmarebas Txoulobs.


gadmoxvewilTa daxmareba.qalaqTa kavSiris kavkasiis ganyofilebam 30.000 maneTi

gaugzavna erevnis gubernators gaWirvebulTa dasaxmare-blad. b–ni gubernatori depeSiT atyobinebs b–n xatisovs, rom miRebul fulidan 20.000 man. episkopos qorens gadaveci gadmoxvewil somexTa sasargeblod, xolo danarCen 10.000 maneTi moskovis somexTa komitetis erevnis ganyofilebas agreTve gadmoxvewil somexTaTviso.


somexTa cxovrebamoskovis somexTa komiteti depeSiT SeekiTxa qalaqis

kavSiris rwmunebuls xatisovs: SegvatyobineT raodenoba da mdgomareoba azrumidan, muSidan da xnusidan gamoqceul somxebisa, raTa daxmareba aRmouCinoTo.

„horizon“–ma depeSa miiRo: azrumSi mravali qoneba dar-CaT somxebs da saWiroa kacebis gagzavna, rom upatronon


somexTa cxovrebabaTomidan „horizon“–s atyobineben, am dReebSi arxaves

raionidan moiyvanes TxuTmeti mahmadiani somexi.

somxur centralurma komitetma, Tavis ukanasknel sxdo-maze daadgina, daexmaros azrumis mxareSi darCenil somxebs, moagrovos isini da misces maT Tbili tanisamosi da sur-saTi.


somexTa cxovrebaazrumis aRebis Semdeg TbilisSi myofi gadmoxvewilebi

samzadisSi arian, rom samSobloSi gveRirseba kvlav dab-runebao. ramdenime partia kidec gamgzavrebula.

q. odesis ufross neba daurTavs gamoscen adesaSi somx-

-97-

uri Jurnali „omi da somxebi“.

moskovis somexTa komitets kaci gaugzavnia azrumis somxebis mdgomareobis gamosarkvevad.


somexTa cxovrebaJenevidan „mSak“–s atyobineben, JenevaSi gaxiznul somex-

TaTvis Segrovda aTi aTasi frankio. aqedan ori aTasi fran-ki kaTolikoss gaugzavnes urmiis gaxiznulebisaTvis.

azrumidan „horizon“–s atyobineben: qalaqSi somex-Ta ociode Raribi ojaxi da bevri bavSvi darCa. maRaziebi da duqnebi gaZarculia umetes wilad sparselebiss mier. saeparqio saxli daiwva. darCenili somxebi amboben, am aTi Tvis winad somxebi gadaasaxles azrumidanao.


gadmoxvewili somxebi.somexTa sazogado dawesebulebaT cnobebi mosdiT,

rom ruseTis mxedrobis mier axal dapyrobil adgilebidan somxebi gamorbiano. aseTi ltolvilni blomad mosulan alaSqerTSi.


arzrumidan gabrundnen TbilisSi gamgeobis wevri a. m. arRuTinski, sabWos xmosani xununci da eqimi minasianci. rogorc eseni amboben, azrumSi am Jamad imyofeba90–de somexi da 25,000–de osmalo. sariyamiSdan daxevis dros os-malebs didi nawili somxobisa mesopotamiaSi gadausaxlebi-aT.


somxebis Jletabazelidan „humanite“–s atyobineben, germaneli soc.–

demokratebis gazeTi „hemnicer filkStime“ 22 Tebervlis nomerSi arzrumis dapyrobas exeba da amarTlebs osmalTa moqmedebas, romelTac somxebisadmi didi simkacre gam-oiCines.gazeTi ambobs, rom rusebs Seelien da xels uwyoben,

-98-

amitom santimentaluri Civili osmalTa velurobis Sesaxeb mosatani ar ariso.

„humanites“ sityviT, germaniaSi burJuaziuli demokrate-bic ki aRSfoTebulni arian aseTi cinizmiT.


Cveni mezoblebi

somexTa cxovrebasomxur sameurneo sazogadoebas alaSqerTis karak-

lisidan atyobineben: SemoxiznulTa ricxvi matulobs, yov-el dRe modian xnisidan da muSidan. maT Soris bevria avad-myofi, daWrili da momZrali.

“horizons“ atyobineben, rom arzrumSi asamdi somexi dar-Cenila, romelTa nawili kavkasiaSi unda gadmoiyvanon.baikalis iqiTa mxridan atyobineben “horizons“, rom sadgur beriozovkis midamoebSi imyofeba 349 tyve osmaleTis aspar-ezidan. maTSi 30 berZeni da 319 ki somexi.

“mSakis“ cnobiT, sruliad somexTa saqvelmoqmedo kavSiris rwmunebulebi egvipteSi apireben axlo momavalSi yrilobis mowyobas. yrilobaze mowveul iqnebian ruseTis da osmale-Tis somxebis warmomad genelni. yrilobas miznad aqvs mou-wodos kavkasiaSi arsebul sazogadoebaT, miemxron “sruliad somexTa saqvel. kavSirs“, romelsac Tavjdomareobs poRos nubarfaSa da imyofeba egvipteSi. kavSiris mizani iqneba fon-dis gaZlierebiT xeli Seuwyon somxeTis aRorZinebas. “mSaks“ atyobineben, rom am dReebSi erevnidan aezrums gae-mgzavra “omisagan dazaralebulTa damxmare moskovis somex-Ta komisia“. komisiaSi Sedis eqimi, ferSali da sanitarebi.qarvaslaSi kidev gaixsna gadmoxvewilTaTvis “obolTa TavS-esafari“ 100 bavSvisTvis.


arzrumidan tfiliss dabrundnen. qalaqis gamgeobis wevri T–di a. m. arRuTinski–dolgorukovi, xmosani i. n. xununci da eqimi minasianci. rogorc isini amboben, am Jamad arzrumSi aris 25,000 suli osmalo da 90 somexi.

osmalT ukan daxevis winad somxebi mesopotamiaSi gad-ausaxlebiaT.

-99-


„somxeTis ganTavisufleba“.azrumis aRebis Semdeg, holandiur gazeT „telegraf“–

Si moTavsebulia werili „somxeTis ganTavisufleba“. sadac naTqvamia: ruseTis jarma sZlia da gahfanta osmaleTis orasi aTasiani jari. sulTmobrZavi somxeTi gamococxlda, radganac am mxaris rusis mier dapyrobam ganTavisuflebas udris. germaneTi exla veRar moaxerxebs anatoliidan gayva-nil meomrebiT jaris Sevsebas da ruseTis jars daubrkole-blad SeuZlian SeuerTdes mesopotamiaSi momqmed ing-liselebis jars.


somexTa cxovrebaTbilisSi Camovida inglisis parlamentis wevri bekstoni,

gadmoxvewilebis mdgomareobis dasaTvaliereblad.

somexTa centr. komitetis da kavkasiis somexTa saqvel-moqmedo sazogadoebis warmomadgeneli SaraTiani ityobine-ba, rom man daasrula sparseTis da kavkasiis asparezze qris-tian gadmoxvewilTa aRwera.


somexTa cxovrebaomianobisagan dazaralebulTa damxmare, saqalaqo cen-

tralur komitetTan arsebul komisiis Tavmjdomarem a. araqeliancma warudgina gamoqceulTa sia general TamamSevs da sTxova 88,000 man. gadaedo gamoqceul somxebis, aisore-bis, rusebis da polonelebis Sesanaxad mimdinare wlis ian-vris, Tebervlis da martis ganmavlobaSi.

qalaq muSSi am Jamad 1,000 gadmoxvewilia. sasunidan mo-sula 160. xnusSi gadmoxvewilTa ricxvi 1,000 aRemateba. Tx-ouloben Cqara gamougzavnon saTbiloblebi.

gaz. „horizon“–Si moTavsebulia Semdegi gancxadeba: „kavkasiis sxva da sxva Tbiliss Camodian jguf–jgufad gad-moxvewili somxebi azrumidan, SuSidan, sasunidan da sxv. maT undaT axlave dabruneba TavianT keraze, magram radganac

-100-

samxedro administraciisgan ar aris jer wasvlis neba miRe-buli, iZulebulni arian daicadon TbilisSi. ukeTesi iqneba gadmoxvewilebi darCebodnen iq sadac jerjerobiT arian, da roca SesaZlebeli iqneba gaz. „horizoni“ Seatypbinebs maT.

amerikidan Tbiliss Camovida kidev ori razmi somex mox-aliseTa. isini male brZolis velze gaemgzavrebian.

saqarTvelo 1916/03/8 #53somexTa Soris.

Sesdga kreba somxur sazogadoebaTa warmomadgenlebisa gamoqceulTa samSobloSi dabrunebis Sesaxeb. dadgenil iqm-na xeli Seuwyon dabrunebas, mxolod Sromis SemZle mamakaci da isic iseT adgilebSi romelic uSiSaria dasabruneblad rogorc magaliTad alaSkeris, vanis da melazgeris mxare. amave krebaze dadgenil iqmna daarsdes gamoqceulTa mz-runvel yvela komitetebis biuro, romelsac ufleba eqm-neba pirdapir mimarTos saWiro daxmarebiT mTavrobisa da sazogado dawesebulebaT.

saqarTvelo 1916/03/11 #56somexTa kaTalikosma 10,000 maneTi gadasca im komisias,

romelsac miznad aqvs dasaxuli osmaleTis somexTa daqceul ojaxebis aRdgena.

samSoblo 1916/03/13 #309areuloba stambolSi

wasul kviraSi stambolSi sanovagis gaZvirebis gamo areuloba daiwyo. iqac aRmouCnden „damrbevni“, romelnic uwyalod angrevdnen duqnebs da somxebsa da berZnebis sax-lebs Zarcvavdnen. areuloba SiaraRebuli ZaliT Caaqvres.


osmaleTis asparezi.qairidan ityobinebian: osmaleTis sasomxeTSi maSveli

jari ricxviT 25 aTasi kaci ukve gagzavnes.


osmaleTis TiTqmis yvela qalaqebSi areuloba daiwyo.

-101-

xalxi gabrazebulia germanelebze da axalgazrda osmalebs samSoblos moRalatebad sTvlian


somxebs gadauwyvetiaT gahgzavnon sagangebo delega-cia mokavSire saxelmwifoTa deda qalaqebSi, raTa madloba gamoucxadon mTavrobas somex xalxisadmi TanagrZnobisaT-vis.

saqarTvelo 1916/04/24 #90trapizoni.

„reCis“ korespondentis zdaneviCis sityviT, trapizonSi darCenilia mxolod 15,000 berZeni; osmalebi gaiqcnen, xolo somxebi sul gauJletiaT. sarwmuno wyaroebis mixed-viT, somxoba trapizonis vilaieTSi, srulebiT gauwyveti-aT. xalxTan erTad ganadgurebulia maTi saxlebi. TviTon qalaqi gadarCa miwidan aRgvas. maRaziebi da sastumroni, gaRebulia, magram yvelgan saSineli siZvire hmefobs.


axali ltolvilni.somxur saqvelmoqmedo sazogadoebis mier miRebul

cnobebis mixedviT, baTomSi mosulan gamoqceuli somxebi... 7 mozrdili da 27 mcirewlovani oboli.


SemoxiznulTa gadasaxleba.TbilisSi am Jamad 2000–de gadmoxvewili xalxia Semox-

iznuli. maT Soris 1,500–de somxebi arian, mTavrobis gank-argulebiT yvela Semoxiznulebi 10 maisamde unda gaigzavnon erevnis guberniaSi. imaT exla urigeben mxolod aprilis xvedr fuls, TiTo sulze 4 man. 50 kap.

uxvi Sewiruloba.gardaicvala Tavadis asuli e. a. begTabegovisa, romel-

sac mTeli Tavisi qoneba da naRdi fuli uanderZebia Tbili-sis TviTmarTvelobisaTvis. Sewirulebis mTeli jami Sead-gens 500,000 maneTs. qalaqma am fuliT aagos saavadmyofo Tbilisis yvela mcxovrebTaTvis, ganurCevlad erovnebisa, ara ugvianes 7 wlisa. am vadaSi Tu qalaqma ver Seasrula

-102-

anderZis piroba, mTeli qoneba da fuli gadaecema somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebas.


kavkasiis asparezze osmalebis jaris mTavar sardlad dainiSna generali enver–faSa

saqarTvelo 1916/05/12 #105depeSebi

somexTa yrilobas gazeTebi mxurvaleT Sexvdnen. „reC“–i sinanuls gamosTqvams, rom yrilobis programa SezRudulia. „birJ. ved.“–i swers: ruseTis movaleobaa somxeTis Wri-lobas malamo dasdos. „den“–Si volovozovi swers: somx-eTis msxverpli aWarbebs belgeTisa da serbeTis mier gan-wiruls msxverpls. vodovozovi gaixsenebs somexTa devnas. yriloba unda Seexos politikur sakiTxebs da somex–qarT-velTa damokidebulebas. politikis wyalobiT gamwvavebul damokidebulebis gamo qarTvelebi TanagrZnobiT ar ekide-bian somex gamoqceulT da amboben: „TqvenTvis isini mxolod gaubedurebuli xalxia, CvenTvis ki isini Cvens miwa–wyalSi SemoWrili xalxia, Cvens miwa–wyalze esaxlebian da Zal-momreobiT SemoaqvT denacionalizacia. gazeTebi darwmu-nebulni arian, qarTvel–somexTa Soris SesaZlebeli rom yofiliyo morigeba yvelaferi kargad moewyobodao.

saqarTvelo 1916/05/13 #106

somexTa yrilobaTbilisi, 13 maisi. petrogradSi somexTa yriloba daiwyo.

amis Sesaxeb Cveni petrogradeli korespondenti gvwers – somexTa yrilobas sataxto gazeTebi mxurvaled Sexvdneno. gazeTebi sweren – somxeTis msxverpli aWarlebis belgeTisa da serbeTis mier gaRebul sxverpls da ruseTis movaleobaa somxeTis Wrilobas malamo dasdoso. samarTlian mwux-arebas gamoTqvamen, rom somexTa yrilobis muSaoba metad SezRudes. mTavrobis gankargulebiT yriloba Seexeba mx-olod gamoqceul somexTa sakiTxs. gamoqceulTa sakiTxiT didad aris dainteresebuli somxis sazogadoeba, mTavroba da TviT farTe sazogadoebac, magram mxolod mis gasaT-

-103-

valiswineblad somxebi saerTo yrilobas ar moiwvevdnen da evropis saxelmwifoebidan Tavis Tanamemamuleebs da Tana-mgrZnobebs ar moipatiJebdnen. yrilobas ufro farTe mizne-bi hqonda dasaxuli. mas unda gaeSuqebina somexTa sakiTxi.

am omis ganmavlobaSi somxebis momaval bedze marto somxebi ar swerdnen ruseTis Tu evropis presa, da TviT meomar saxelmwifoebis warmomadgenelnic somexTa moma-val politikur mdgomareobas didis yuradRebiT ikvlevd-nen. daiwera mravali proeqti momavali somxeTis Sesaxeb. am proeqtebs arCevdnen presaSi da sakanonmdeblo dawese-bulebebSi. momavali somxeTis saxelmwifoebrivi wyobileba da sazRvrebic momavali somxeTisa savsebiT ver gamoirkva miuxedavad imisa, rom somxeTis Sesaxeb gamudmebiT sweren somxis gamocemebi da TviT liberali presis iseTi war-momadgenelni, rogoricaa miliukovi da sx. bevri im azrs gamosTqvamda, rom momavali somxeTi, romelSiac Sevidoda kavkasiis, osmaleTis da sparseTis somxoba, unda Sesuliyo ruseTis imperiaSi, rogorc avtonomiuri erTeuli. bevri ki moiTxovda somxeTis damoukidebel saxelmwifod gad-aqmnas da ruseTTan vassalur damokidebulebaSi darCenas. momaval somxeTis sazRvrebic am proeqtebSi erTnairad ar iyo aRniSnuli. somxis publicistebi moiTxovdnen, rom mo-maval somxeTs ori gasavali zRvis hqonoda – RmelTa Sua zRva aleqsandretas navsadguri da Savi zRva lazistanis sanapiroebiT. rasakvirvelia am farglebSi somxoba dids um-ciresobas Seadgens da TviT sanapiroebis momaval somxeTis farglebSi Setanas asabuTebdnen somxeTisTvis ori zRvis uaRres saWiroebas. CrdiloeTiT somxeTi kavkasionis qedis kalTebs unda miyrdnoboda. sxvebi ar uaryofdnen momaval somxeTisTvis oris zRvis saWiroebas, magram SiSs gamoTqvam-den, somxeTis sazRvrebis xmelTa Sua zRvamdis miyvana dain-teresebul saxelmwifoTa Soris uTanxmoebas gamoiwvevso da miliukovis piriT urCevdnen somxebs – dakmayofildiT Savi zRvis sanapiroebiT, lazistaniTo. ase SeuTanxmebeli iyo somxuri politikuri azrovneba da somexTa megobrebis azrovneba momavali somxeTis saxelmwifoebrivi farglebi-sa da wyobilebis Sesaxeb. petrogradSi mowveul yrilobas SeeZlo am kiTxvebis gamorkveva, Camoyalibeba da dainter-esebul sazogadoebaT saSualeba miecemodaT somexTa erT

-104-

programasTan hqonodaT saqme. samwuxaroa, rom mTavrobam yrilobis muSaoba gamoqceulTa sakiTxiT gansazRvra da miT mouspo saSualeba yrilobas garkveul formebSi gamoexata somexTa ltolva–miswrafebani.

b. volovozovi „birevia vedomostSi“ Turme winadadebas aZlevs yrilobas gamoqceulTa sakiTxs somex–qarTvelTa uTanxmoebis sakiTxic daukavSiron. „politikis wyalobiT gamwvavebul damokidebulebis gamo qarTvelebi TanagrZno-biT ar ukidebian gamoqceul somxebso“, gadmodvcems Cveni korespondenti vodovozovis sityvebs. Tu raSi gamoixate-ba qarTvelebis uTanagrZnoboba gamoqceulTa mimarT, amis Sesaxeb pativcemuli avtori arafers ambobs. iqneb somex-Ta yrilobam mainc iqonios msjeloba qarTvel–somexTa am uTanxmoebis Sesaxeb. SeiZleba danamdvilebiT iTqvas, rom am sakiTxis Sesaxeb somxis romantikosebisa da maTi megobrebis, miliukov – vodovozevebis msjavri iseTive safuZvliani da miudgomeli iqneba, rogorc es dRemde yofila sxva da sxva sakiTxis Sesaxebac!

saqarTvelo 1916/05/21 #112somxebis yriloba petrogradSi 11 maiss.seqciebis muSaoba guSin saRamos

daiwyo da dResac grZeldeba. mTeli muSaoba somxur enazed swarmoebs da mxolod zogierTni laparakoben rusulad, radgan somxuri ar ician.

sasoflo–sameurneo seqcia.ekonomiur da sasoflo–sameurneo seqciis SeerTebul

sxdomazed ori moxseneba waikiTxes: erevnel delegatis so-gomoniancisa da vanel delegatis terjibaSiancisa; orive moxseneba Seexeboda somxebis ekonomiur cxovrebis aRor-Zinebas ruseTis mier dapyrobil adgilebSi.

pirvelis moxsenebaSi ganxiluli iyo somxebis sasoflo–sameurne warmoeba, meores ki ganxiluli hqonda vaWroba–mrewvelobao.

momxseneblebma saSineli feradebiT daasuraTes gadmox-vewilTa autaneli cxovrebis pirobebi, romlis gaumjobese-bac – momxsenebelTa azriT, pirdapiri valia, rogorc ruseTis mTavrobisa, ise somxebis sazogado dawesebulebaTa.

-105-

maTis rwmunebiT 200 aTasi gadmoxvewili somexi glexi moe-fina amir kavkasias, yarsis olqs, erevan–ganjis gubernias da xel gawvdilni elian daxmarebas. aucileblaT saWiroa qari da dauyoneblivi daxmareba, rom SesaZlebeli iqnes aR-dgena maTi awiokebuli mamulisa.

momxseneblebis angariSiT dasaxmareblad TiTo sulzed gamoRebul unda iqmnas ara nakleb 150 m. rac gadmoxvewilTa saerTo ricxvis mixedviT 30 milion maneTs Seadgens. mTavar komitetTan aucileblaT unda daarsdes sasoflo–sameur-neo seqqcia, romelsac daevaleba krebis dadgenilebis sis-ruleSi moyvana.

gamoiTqva ssurvili, rom daarsdes kooperativebi da sxva damxmare sazogadoebani, rom gadmoxvewilT miawodon saTesle. krebam saWiroT scno, farTo daxmareba aRmoeCi-nos agredve vaWrebs da msxvil memamuleT, romelnic am omSi dazaraldnen. maT sesxis saqmeSi araviTari dabrkoleba ar unda eRobebodes win.

saqarTvelo 1916/05/22 #113

somxebis yrilobamesame dRe.

kreba kvlav somxur enaze swarmoebs da ucxoeli presis warmomadgelebi metad uxerxul mdgomareobaSi varT.

umciresobis da umravlesobis mosazrebani TiTqmis ig-ivea, rac sseqciis krebaze iyo gamoTqmuli. zogi amtkicebs, rom komiteti an TbilisSi an azrum–eCmiaZinSi unda imyo-febodes, rom saqmesTan axlo iyvnen da daxmarebac dauy-ovnebliv aRmouCinon dazaralebulTo. petrogradis momxreni ki amboben, rom kavkasiis somxobaSi axali Zale-bi aRar arian da Zvelni ki yvelani saqmeze arian miCenili. petrogradis, moskovis, rostovis da ruseTis sxva qalaqeb-Si myofi somxebi srulebiT ar arian gamoyenebuli da maTi „mobilizacia“ unda moxdeso.

umTavresi mizezi ki, rasakvirvelia, is aris, rom petro-gradis komiteti axlos iqneba mTavrobasTan da advilad ga-naxorcielebs somxebis Suamdgomlobas.

aRsaniSnavia, rom petrogradis momxreni aRmoCndnen os-maleTis somxebic.

-106-

es sakiTxi imdenaT „rTuli“ aRmoCnda rom verc saerTo kreba mivida erT daskvnamde.

krebaSi didi aRelvebaa, aRebuli nebarviT, kreba dRes unda daixuros, magram Suamdgomlobaa aRZruli, rom kidev ori dRe gagrZeldes.

mTavrobis dasturi jer kidev ar aris mosuli da kreba mouTmenlaT elis, radgan ar icis gadavides Semdeg sakiTx-ebzed, Tu sabolooT gadaswyviton garCeuli kiTxvebi, pa-pajanovi sixaruliT atyobinebs krebis wevrT, rom mTavro-bam Seiwynara maTi Txovna da neba darTo kidev erTi dRiT gaagrZelos TavianTi muSaoba. magram ori dRis magier mx-olod erTi dRe, – bevrs arafrad moswons.

kreba axal sakiTxebs ubrundeba da ismenss seqcieb-is muSaobas. yuradRebas iqcevs is adgili, sadac somxebis tyveTa Sesaxeb laparakoben.

CalxuSianis da mraval sxvaTa gamoqveynebul cnobebiT irkveva, rom tyve somxebis mdgomareoba ruseTSi ufro cu-dia vidre germanelebis da osmalebis.

osmaleTSi maT rusebis qveSevrdomebaT sTvlian da stan-javen.

ruseTSi osmalebis qveSevrdomebaT da moRalateT da vin icis rogor eqcevian.

kreba erTxmad emxroba momxseneblebs da aucilebel saWiroebaT aRiarebs maTi mdgomareobis gamorkvevas da saWiro zomebis miRebas kreba central komitets avalebs.

kreba avalebs gansakuTrebul komisias dawvrilebiT gamoarkvios osmaleTis mxecuri moqcevani somxebis mimarT da dasabuTebuli cnobebi warudginos senator krivcovis Tavmjdomareobis qveS myof komisias.

seqciis mier wamoyenebuli kiTxva gadmoxvewil vaWarTa da meurneTa daxmarebis Sesaxeb krebam ukamaToT miiRo.

kamaTi ar gamouwvevia arc 27–30 milion man., romel-ic mTavrobam unda gadasdos gadmoxvewilTa ukan dasa-bruneblad. wamoyenebul iqmna erTi kiTxva imav CalxuSianis mier, romelic asWirod scnobda yoveli zzomebi mieRoT, raTa gadmoxvewilTa datovebul miwebisadmi uflebrivi mdgomareoba gamorkveuliyo.

-107-

saqarTvelo 1916/06/15 #132

TalaaT–bei somxebis devnis Sesaxeb.londonidan ityobinebian: „TalaaT–beim stambolSi ger-

manel JurnalistebTan didxans isaubra somexTa usamarTlo devnis Sesaxeb. man ganacxada, rom ruseTis da osmaleTis somxebi yovelTvisa sdevnidnen im politikur ideals, romel-ic osmaleTis ganawilebis wyalobiT moxdeboda. somxebis ga-dasaxleba aRmosavleT vilaieTebidan aucilebeli iyo. mas erovnuli da istoriuli saWiroeba moiTxovda. marTalia aRmosavleT vilaieTebidan gadasaxlebulT didi ubedureba daatydaT da bevric daxocil iqmna, samagierod qurTebic amis gamo Sesaferad daisajnen. rac Seexeba im ubedurobas, romelic dasavleT provinciebidan gadasaxlebulT aitanes, es sul im uniWo moxelis bralia, romelsac es saqme hqonda mindobili. dasasrul osmaleTis vezirma sTqva: „osmaleTs ver gavmtyunebT, rom igi bralians da ubralo somxebs ar-Cevs, radganac SeiZleba maTi dRevandeli udanaSaulo xvale didi damnaSave gaxdeso“.

saqarTvelo 1916/07/15 #156

q. erzinjanis aReba.guSin saRamos cnoba movida, rom rusebis jarma erzin-

jani aiRoo. erzinjani umTavresi qalaqia azrumis vilaieTi-sa, mdebareobs mdinare yara–sus marcxena napirze efratis dasavleTiT. qalaqSi mcxovrebTa ricxvi 40 aTass aRemate-ba; mometebul nawils osmalebi Seadgenen. omis dawyebamde somxebic scxovrobdnen.

erzinjanis midamoebi metad nayofieri adgilebia. Tu osmalebma mosavali ar gadaswves an Tan waReba ver moaswres rusebs aq didi davla unda darCenodaT.

osmalebi somxeTis asparezze axal jarebs hgzavnian.osmalTa jaris daxmarebam mcire aziaSi mTavroba metad

Seafiqriana. ruseTis jaris SesaCereblad mTavrobas gadau-wyvetia, rac ki Tavisufali jari moipoveba somxeTis aspar-ezze gahgzavnon. amas garda azrad aqvT 17 wlis axalgazdani jarSi gaiwvion.

-108-

saqarTvelo 1916/07/23 #162

germaniis azri erzinjanis aRebis Sesaxeb.volfis depeSaTa saagento auwyebs neitral saxelmwi-

foebs, rom osmalebis jaris mTavari Stabi sruliad eTanx-meba germaneTis mTavar Stabis Tvalsazris mcire aziis op-eraciebis Sesaxeb. osmaleTis bedio, – ambobs saagento, – somxeTisa da mesopotamiis asparezze ki ar swydeba, aramed mxolod evropis brZolis asparezze. amitom somxeTis teri-toriis nawilis dakargva veraviTar gavlenas ver iqoniebs osmaleTis momavalzeo.

saqarTvelo 1916/07/26 #165erovnuli viTareba

somexTa cxovrebidan.gaz. „horizon“–Si dabeWdilia werili b–n arSak sa-

frastianis, romelic mouwodebs TanamemamuleT acnobon mas yovelgvari ambebi somexTa Jletis Sesaxeb osmaleTSi. „Cveni megobari lordi braisi saWiroebs am cnobebs Tavis istori-isaTviso... yvelazed ufro Zvirfasia damswreTa da mayure-belTa naambobio, gansakuTrebiT imis Sesaxeb Tu rogor iq-ceodnen TviT somxebi, kerZod qalebi, Zalmomreobis dros.

erTma ardamedidan mosulma mandilosanma miambo iseTi saSinelebani, rom SemaZrwunebeli romanis masalad gamodge-bao; am romans Cven inglisSi gamovaqveynebTo... vinc ambebs werilobiT mogvwers saTanado sasyidelsac miiRebso...“

miqaelianci swers „denSi“: „somexTa moRvaweebma da sa-zogadoebebma unda daiviwyon partiuli dava da somxur bur-Juaziis daxmarebiT unda izrunon darbeul samSobloze“... miqaelianci exeba somexTa kaTalikosis Camosvlas Tbilis-Si da ambobs: „omis dabolovebisas somxebi unda warudgnen visac jer ars somxuri sakiTxis gadawyvetis mza–gegmiT, Torem somxeTi ver moeswreba Tavis msxverplis anazRaure-baso.


osmaleTis somxeTis dasaxleba.dapyrobil somxeTis dasaxlebis sakiTxs dids yuradRebas

aqceven da mis gamosakvlevad kavkasias gamoagzavnes grafi tatiSCevi. upirvelesad yovlisa, daarsebulia egred wode-

-109-

buli uiaraRo druJinabi, romelic daamzadebs miwebs dasam-uSaveblad. es druJinebi Sida ruseTidan arian da mtkiced gadawyvetilia Sig arc erTi somexi da qarTveli ar iyos. isini ukve Seudgnen zoggan specialist–agronomebis xelmZ-RvanelobiT muSaobas. magram am druJinebis muSaoba ar kmara da arsebobs meore proeqtic. azrad aqvT somxeTSi yazaxebi daasaxlon, radgan amisTanma magaliTma, Crdilo kavkasiis yazaxebiT dasaxlebam kargi nayofi gamoiRo. ganzraxulia yazaxebis dasaxleba imnairad, rom osmaleTis somxeTisa da ruseTis somxeTs Sua zRvari iyos da yazaxebi Casaxlebuli. rac Seexeba osmaleTis sazRvarze mdebare adgilebs, maTi mcxovrebni zogni gaswyvites, zogi ruseTisaken da osma-leTisaken wavidnen. mSvidobianobis damyarebis Semdeg gaq-ceulTa nawili isev ukan dabrunda. magram safiqrebeli iyo, rom pirveli SiSianobisaTanave es xalxi kidev aibargeboda da jaris moZraobas xels SeuSlida. amitom uavgvistoesma mTavar–sardalma brZana, mcxovrebTaTvis gamoecxadebinaT, rom alaSqerTis, baiazeTis da diadinos velSi mitovebuli miwebi miecema dasamuSaveblad yvela msurvels–miwis namd-vil patronTa dabrunebamdeo. amis Semdeg generalma iuden-iCma brZanebas daumata–dasasaxleblad nuravis gamouS-vebT Sida ruseTis mcxovrebTa da yazaxebis gardao. neba miecaT dabrunebuliyvnen mxolod is mkvidri mcxovrebni, romelTac nasyidobis qaRaldi da Sesaferi dokumentebi aR-moaCndaT. es imas niSnavs, rom adgilobriv mkvidrT pirda-pir aRekrZalaT dabruneba, radgan osmaleTSi sacinelia amisTana dokumentebis Taobaze laparaki. Tu eqnebodaT, gamoqcevis dros daekargebodaT, yvela amitom mkvidr mcx-ovreblebs ar SeuZliaT mSvidobian Sromas mohkidon xeli da saxlebs daubrundnen.

saqarTvelo 1916/08/13 #180erovnuli viTareba

osmaleTi somxebze.osmaleTis mTavrobas gamoucia sagulisxmo wigni Semde-

gi saTauriT: „simarTle Sesaxeb somexTa moZraobisa da mTav-robis mier miRebul zomaTa“. wigni amtkicebs: somexTa „el-ementi“ omamdis mTavrobis didi ndobiT iyo aRWurvili da amitomac bevr maTgans kargi Tanamdebobac ebara; „somexTa

-110-

elements“ osmaleTi ar scnobs somxebis erovnebad (naciad) – isini mxolod „elementiao“. vaZlevdiT iseT koncesiebs da privilegiebs, rogoric arc erT ucxoels ar unaxavs Cven-gano; miuxedavad amisa da imis magierad, rom aseT sikeTisT-viss madloba gadaexadaT, somxebi sargeblobdnen yovelive SemTxveviT, rom ziani mieyenebinaT osmaleTisTvis, rogorc SigniT, ise garedano; somxebi TviTon uSlidnen xels anato-liaSi reformebis ganxorcielebas, raTa amiT CaeriaT Cven saqmeebSi evropelebio; Sedegi ki iyo, rom osmaleTis mahma-dianma xalxma, mixvdara vinaa mizezi mis saxelmwifoSi ucx-oelTa xelis faTuris, saSinlad aiZula Tavis gamcemi da muxanaTi mezoblebi; omis dawyebis Semdeg, rodesac rusTa mier SecdeniT vanis somxebma ajanyebac daiwyes, maSin Cven iZulebuli gavxdiT Tanabari zomebi migveRoo; da kidevac gadavasaxleT ZaliT yvela „elementi“ jer saomar asparezis midamoebidan da Semdeg ki mTeli anatoliis somxoba gada-viyvaneT ucxoelTa Tvalidan dafarebul adgilebSi (Suam-dinareSi). aseTia osmaleTis mTavrobis Tavis marTleba; „armian. vist.“ daufiqrebia im garemoebas, vai Tu osmaleTs daujereno da swers: „miuxedavad Cveni saqmis simarTlisa, ar unda vucadoT xeldakrefilebma sazavo kongress, romelic Cvens beds gadaswyvets da axlave unda SevagrovoT sakmao sabuTebi kongresze warsadgenaTo.

vanis wlis Tavi.„von–toshm“ swers: am dReebSi Sesrulda vanidan ruse-

bis da maTTan erTad mTeli vanis vilaieTis somxebis gadmox-vewis wlis Tavio. Jurnali igonebs, Tu rogor pirobebSi mo-diodnen somxebi: „rusis jaris araoficialma gankargulebam iseT sasowarkveTilebaSi Cagvagdo, rom Cven gardavswyviteT erTi saaTis ganmavlobaSi dauyovnebliv mTeli xalxiT aqe-dan wasvlao; aseTi stiqiuri gardaxvewa Sahabzis drosac ar axsovso, mTeli kviriss ganmavlobaSi vaspurakanis somxebi, ricxviT 150.000–mde, mkaTaTvis mziT damwvarni, dRe da Ram dausvenebliv movdiodiT ruseTis kavkasiis sazRvrebiske-no... es wamosvla Cven 50.000 adamianiT dagvijdao“...

somexTaTvis saubedurod, swored wlis Tavze daiwyo izeT–faSas Seteva muSa biTlisiT da vanis somxebi kvlav daiZra CrdiloeTisken.

-111-

somxebi amerikaSi.amerikaSi Turme am Jamad asi aTasi somexia osmaleTidan

mosuli; isini cxovroben umTavresad atlantiis okeanes na-pirze – niu–iorkSi, bostonSi, filadelfiaSi; amerikel somexTa Soris cnobili arian – Toma karvini, yofili fin-ansTa ministrad SeerTebul StatebSi da seropiani – qaR-aldis fulis sabeWi saRebavis gamomgoni; amerikel somxobas ise kargad Seunaxia, rom axlandel prezidents, vilsons ki-dec uTqvams: „monRolTa modgmis erTa (iaponel–CinelTa) Semdeg me ar vicnob iseT ers, romelic agre Znelad eqvemde-barebodes ucxoeTSi yofnis dros asimiliaciis kanonso“.

saqarTvelo 1916/08/20 #185

erovnuli viTareba

somxeTis bedi.„kavkazskoe slovoSi“ maTavsebulia vinme „magistrantis“

Semdegi werili Sesaxeb dapyrobil osmaleTis momavlisa.„osmaleTis somxeTis avtonomia mkvdaria, romlis dama-

rxva somxebs jer kidev ver gaubediaT da Tan daaqvT; „somx-uri avtonomia“ yovelTvis utopia iyo; avtonomiuri mmarT-velobis osmaloebis xelidan gamogleja kidev SeiZleboda... da rom germaneTi ara, ruseTi moaxerxebda amas, magram TviT somxebi ras moigebdnen, isini xom omamdisac umcire-sobas Seadgendnen da avtonomiis SemoRebiT mxolod imas miaRwevdnen, rom konstantinopolis saimperio parlamentis magier maTi bedi adgilobriv azrumis seims Cabardeboda, romelSic umravlesoba mahmadianT ekuTvnis.

omis Semdeg ki somxis eri gadaiqca darbeul gadmox-vewilTa grovaT da daibna kavkasiis, Suamdinaris da siriis midamoebSi; yvela eseni rom kidec dabrundnen samSoblo-Si da amerikaSi gadasaxlebuli somxebic rom Tan mihyvnen (Tumca iseTi cota iqneba, rom axali samSoblos mowyobili cxovreba Zvel darbeul somxeTis civ da xriok kldeebs anacvalos), – sul erTia, amgvari masaliT sakuTar xelm-wifebis Seqmna SeuZlebelia; axla isic miiReT mxedvelobaSi, rom dapyrobil osmaleTSi mahmadianebic cxovroben da isin-ic TandaTan mravldebian.

-112-

verc inglisi da verc safrangeTi ruseTis daukiTxavad „avtonomiur armenias“ ver daaarseben (inglisis javSnosani gemebi vanis tbasTan xom ver mivlen) da ruseTi ki, TviT ke-renskic rom Casdges mTavrobis saTaveSi, rasakvirvelia ar moisurvebs rusuli „Stikebis“ daxmarebiT Seqmnas da Semdeg daifaros kidec viRacisTvis da raRacisTvis Seqmnili „av-tonomiuri olqi“.

Tu ruseTs sWiria vani, biTlisi da muSi, igi kidevac SemoierTebs maT da momarTavs ise, rogorc yarsis da erevnis somxebiT dasaxlebuli „uezdebi“; veravin ver daatns Zalas ruseTs, rom Tavis sazRvrebSi „avtonomiuri somxeTi“ Se-qmnas; da Tu sazavo kongresze vinmem marTlac scada aseTi gavlena, amiT rusis xalxs aamxedrebs ara marto Tavis wi-naaRmdeg, aramed TviT amaT winaaRmdegac, vinc maT zurgs ukan idgomeba (e. i. somxebis); ruseTma 1912 wels samxreTis reformis sakiTxi imitom aRZra, rom es osmaleTs Seexebo-da da raki somxeTi ruseTis sazRvrebSi moiqca, somxuri sakiTxic mospobilia...

omis bolo ukve sCans; iniSneba ukve omis Sedegebis; ker-Zod, rac Seexeba osmaleTs, iqneb pesimistebs is ara sjero-deT, rom konstantinopoli da sruteebi gvergeba, Torem osmaleTis somxeTisa da osmaleTis saqarTvelos Sesaxeb arvin eWvobs, rom isini mTlad Cven sazRvrebSi Semovlen da Cveni sazRvari baTomidan trapizonamde an kidev ufro iqiT, olTisidan baiburTamdea, yarsidan erzinjianamde an da TviT sivasamde da erevnidan vanamdis da muSamdis gaiwevs; real-isturi somxuri azrovneba swored amaze unda aSendes Tavis moqmedebis gegmas; mxolod maSin, rodesac somxis politiko-sebi uaryofen avtonomiis utopiur ideals, SegveZleba imis gardawyveta Tu rogor unda moawyos dapyrobil osmale-Tis miwis da mmarTvelobis sakiTxi, SemoviRoT iq yarsis da baTumis olqSi arsebul samxedro gamgeoba–administra-cia, Tu saerTo xasiaTis mmarTveloba; an da qurTebisgan daclili adgilebi mxolod rusis tomiT davasaxloT, Tu amier kavkasiis umiwo glexebs vargunoT igi, amgvarad es omi gaaerTianebs somxeTs kavkasiis sazRvrebSi da mas saqarT-velosaeb SeeZleba kulturul–erovnuli da ekonomiuri aRorZinebisaTvis zrunva.

politikuri aRdgenis ocneba ki somxebma sabolood unda

-113-

miiviwyon da utopia realurad misaRwev nacionalur mizans anacvlon“.

aseTia b–n magistrantis werili; sCans, mTlad gakotreb-ula somxuri avtonomia Tu TviT dolubanovebis gazeTi ugalobs mas „sulTaTanas“!..

saqarTvelo 1916/08/20 #185

erzinjanidan arzumSi mravali somexi ltolvili movi-da. maT Soris bevri avadmyofia.


somxuri presagazeT „horizon“–Si dabeWdilia werili Semdegis sa-

TauriT: „ somxebi da saqarTvelos teritoria“. mogvyavs zogierTi adgili am werilidan. somex–qarTvelTa davaSi, – swers „horizon“–i, – saqarTvelos teritoriis et-nografiul mTlianobas udidesi mniSvneloba aqvs. saqarT-velos avtonomia, romelic am Jamad qarTvelebis politikur ideals Seadgens, SeiZleba wyalma waiRos, an win seriozuli dabrkolebani gadaeRobos, Tu eTnografiuli mTlianoba, ucxo elementebis imigraciis wyalobiT, dairRva, fiqroben Cveni mezoblebi, da radganac somxebi, maTis azriT, cdi-loben TandaTan gavrceldnen saqarTveloSi, an, rogorc qarTvelebi amboben, „daipyran saqarTvelo“, amitom somxebi, saqarTvelos politikuri momavlis TvalsazrisiT, safrTxes warmoadgenen. aqedan warmosdgeba qarTveli publicistebis mier win–wamoyenebuli tezisi–Tu somxebsa hsurT keTili mezobloba qarTvelebTan, xeli unda aiRon saqarTveloze, an, sxvanairad roma vsTqvaT, aRar Seesivnen saqarTvelos“.

„horizon“–i aRniSnavs, bevri jer kidev exlac imeorebs, somxebi ganzrax Sedian saqarTveloSi, maT winaswar ganzrax-uli mizani aqvTo. aseTi azri gazeTs „bodvad“ miaCnia da amtkicebs, SesaZlebeli rom iyos, ukanasknel somexsac ki gaviyvanT saqarTvelodan da davasaxlebT somxeTSio. amis Semdeg gazeTi yvela gadmosaxlebul somexs ramdenime kat-egoriada hyofs. pirvel kategorias Seadgenen is somxebi, romlebic istoriul xanaSi gadmosaxlebulan saqarTvelo-Si. meore kategorias Seadgenen isini, romlebic me–30–e

-114-

wlebSi dasaxldnen axal–qalaqisa da axal–cixis mazreb-Si. mesame kategorias Seadgenen is somxebi, romlebic dids qalaqebSi Casaxldnen somxuri provinciebidan. meoTxe kat-egorias Seadgenen somxis kapitalistebi, romlebic saqarT-veloSi miwebs yiduloben da axali tipis meurneobas ewevian. mexuTe kategorias Seadgenen is somxebi, romlebmac, exlan-deli omis wyalobiT, tfilissa da mis midamoebs Seafares Tavi.

„pirveli ori kategoriis somxebis gandevnis Sesaxeb, – swers „horizon“–i, – arc erTs seriozul qarTvels ar aRuZravs sakiTxi, swored iseve, rogorc arc erTs somexs ar aRuZravs sakiTxi TaTrebisa da somxis adgilebSi Casa-xlebuli germanelebis gandevnis Sesaxeb. Tumca swers zo-gierTi qarTveli publicisti, magram veraviTar kritikas ver uZlebs. saqarTvelos sataxto qalaq, rogorc kavkasiis administratiuli da savaWro–samrewvelo centri, Tavisken izidavs yvela erovnebis xalxs. rusebi sul mravldebian da mravldebian, osebic, qarTvelebic, Soreuli adgilebidanac modian ebraelebi da polonelebi, raTa adgilebi daiWiron. gasakvirveli ar aris, rom bedis sacdelad somxebic mo-dian. es mdgomareoba mxolod maSin Seicvleba, Tu admin-istratiuli marTva–gamgeoba kavkasiisa decentralizaciis safuZvlebze Seicvleba da axali centrebi Seiqmneba axali savaWro–samrewvelo cxovrebiT, manamdis ki Cvens mezob-lebs sxva araferi darCeniaT imis meti, rom xelovnurad gaaZlieron qarTvelTa imigracia, imdenad gaZlierdnen Ta-vianT sataxto qalaqSi, rom marTva–gamgeoba xelT igdon. amis sawinaaRmdego somxis sazogadoebis Segnebul nawils araferi eqneba, radganac sruliad eTanxmeba im sololake-lebs, romelTac qalaqis TviTmarTvelobaSi yofna naciona-lur saqmed miaCniaT“.

somxis kapitalistebis Sesaxeb „horizon“–i swers, somx-ebis nacionaluri interesebi sruliadac ar mmoiTxovs imas, rom kapitalistebma saqarTveloSi SeiZinon miwebi; qarTveli Tavad–aznauroba Zalian kargs izams, Tu somxis kapital-istebs miwebs ar mihyidiano.

dasasrul „horizon“–i swers, siamovnebiT aRvniSnavT b–ni ar. j–Svilis SeniSvnas, rom somxebis mxriT saqarT-velos araviTari safrTxe ar moeliso.

-115-


tfilisi, 30 seqtemberi, 1916 w.

somxeTis sakiTxib–ni magistrantis werilma, rogorc mosalodneli iyo,

ruseTis somxobaSic gamoiwvia azrTa gacvla–gamocvla. SeuZlebelia es asec ara yofiliyo. b–ma magistrantma ise kategoriulad dasva osmaleTis somxeTis avtonomiis sakiTxi da ise isev kategoriuladve uarhyo igi, rom ar See-Zlo ukmayofileba ar gamoewvia somex avtonomistTa Soris. erTi amisTana ukmayofiloTagania b–ni jivelegovi. Sesa-Zlebelia avtonomistebis proeqtebi sxvadasxvanairi iyos, SesaZlebelia maT Soris sruli Tanxmobac ar arsebobdes, magram erTSi mainc yvela avtonomisti SeTanxmebulia. yve-las saWirod miaCnia, osmaleTis somxeTs mieniWos avtonomia. saWiroa es imitom, rom ruseTi da misni mokavSireni ibrZvian patara erTa gasanTavisufleblad, da somxeTic xom erTi amisTana erTagania; dasasrul, saWiroa es imitom, rom somx-eTi ibrZoda TavisuflebisaTvis, bevri sisxli dahRvara, da yvela amas ki konpensacia esaWiroeba. aseTia daaxloebiT is sazogado motivebi, romelTa ZaliTac somxebi avtonomiis Txouloben.

omis pirvel xanebSi swored ase idga somxeTis sakiTxi da ruseTis sazogadoebrivi da politikuri wreebi garkveuls arafers ambobden. mxolod bolo xanebSi miliukovma axa-li garkveuli formula misca somxeTis sakiTxs. garkveu-lia imitom, rom friad martivia igi formula da martivia imitom, rom garkveulia. man ganacxada, saWiroa ara avto-nomia, aramed SemoerTebao. es formula, miuxedavad Tavisi simartivisa da garkveulobisa, diametralurad ewinaaRmde-geba somxebis aseTsave martivsa da garkveuls formulas–somxeTis avtonomias.

rusTa Soris pirvelad miliukovma Sescvala fronti, somexTa Soris–magistrantma, magram, radganac somexTa So-ris mainc jer kidev arian avtonomistebi, am ukanasknelTa da SemoerTebis momxreTa Soris gaimarTa kamaTi.

samSoblo 1916/10/5 #452

aivalidan gamoqceulebs kunZul mitilinaze uambiaT,

-116-

rom osmalebs konstantinepolSi dautyvevebiaT berZenTa patriarqi, didZali samRvdeloeba da 500 cnobili da gav-leniani berZenTa moRvaweni.


somxuri gazeTi „arev“(mze), romelic egvipteSi gamodis, Semdegs cnobebs iZleva osmaleTidan ayril somxebis Ses-axeb: koniasa da ereilSi imyofeba 400 ojaxi. maT mfarvel-obs koniis „Celebi“(mTavari). qalaq bazanTSi aris 200 ojaxi, xolo rajodoSi–1,500 somexi, gansakuTrebiT qalebi da bavSvebi. qalq aleppoSi imyofeba 5,000 somexi, romelT-ac exmarebian adgilobrivi somxebi. qalaq gamasa da gomSi 20,000–mde somexia, romelnic sakuTar SromiT scxovro-ben. damaskSi 7,000 somexia, romelnic ukve moewyvnen. ieru-salimSi 30,000 somexia, romelTaTvisac zrunavs stambolis winandeli patriarqi arqiepiskoposi ormaniani. amas garda 10,000 somexi wlovanobiT 20–dan 40 wlamde rkinis gzebis gayvanaze muSaoben.

somexTa qaTalikos omis dawyebidan 1916 wlis 1 seqtem-bramde, rogorc „ararati“ gadmogvcems, somex ltolvilTa sasargeblod 2,558,869 man.


Teiranidan „horizon“–s atyobineben, rom sparseTis droebiT mTavrobas, erTis mxriv, da osmaleT–germaneTis mTavrobis Soris, meores mxriT, SeTanxmeba da kavSiri momx-dara samxedrosa da finansurs niadagze. am xelSekrulobis ZaliT sparseTma unda darazmos 40 aTasi Jandarmi. Teirani-dan ltolvili somxebi isev Teirans ubrundebian. TeiranSi xoleraa.

somxebis kaTalikoss ltolvil somexTa sasargeblod miuRua 2.558.869 maneTi.

samSoblo 1916/10/9 #455

axlo momavalSi somexTa episkoposi Torgomi miemgza-vreba abaSeTSi, indoeTSi da kunZul iavaze. misi mizania SemowirulobaTa Sekreba somxebis sasargeblod.

somxebis kaTalikosma dalocvis baraTi gaugzavnia amer-ikis SeerTebuli Statebis prezidentisTvis. kaTalikosi

-117-

madlobas uTvlis mas im daxmarebisTvis romelic man somx-ebs aRmouCina.

saqarTvelo 1916/10/12 #226somexTa Soris

ltolvilTa axali talRebi.mTavrobas saWirod ucvnia, rom gamoqceuli somxebi

gamoistumros xnisidan, erZinjanidan, baiburTidan da sxva adgilebidan yarsis olqSi. amboben, ltolvilTa didZali ricxvi moawydeba yarsis olqsao. gadmoxvewilTa sve–bedis gamge gen. TamamSevi SehkiTxebia somexTa central komitets, xom ar ikisrebT am xalxis movla–patronobaso? komitets Tanxmoba ganucxadebia da xarjTaRicxvis SemuSavebas Ses-dgomia.

fulis gadadeba.general TamamSevis gankargulebiT somexTa central

komitets miecema 315,000 maneTi, romelic moxmardeba somexTa oblebis TavSesafarTa xarjebis dafarvas warsul mkaTaTves, mariamobisTvesa da enkenisTveSi.


eCmiaZinSi.TbilisSi miRebul cnobaTa mixedviT, yovelgvari

saqoneli Semoleula da amis gamo didi siZvire Camovard-nila. Saqari srulebiT ar moipoveba, xolo girvanqa yovlad uvargisi puri 15–20 kap. fasobs Turme, girvanqa navTSi 20 kap. iZlevian, magram ar moipoveba.

somexTa central komitets ToTxmet enkenisTvidan dRemdis gaugzavnia Tbilisidan Tavis sxva da sxva sasur-saTo sawyobebSi gadmoxvewilTaTvis: 1) aRstafaSi 4 vag. fqvili, 2) gumbrSi 4 vag., 3) ganjaSi 2 vag., 4) igdirSi 4 vag., 5) vagarSapetSi 3 vag., 6) yaraklisSi 2 vag., 7) erevanSi 3 vag., 8) sarayamisSi 1 vag. garda amisa stavropolSi nayidi fqvili gaugzavnia: 1) sarayamiSSi 3 vag., 2) azrumSi 2 vag., 3) yaraklisSi 3 vag., 4) eCmiaZinSi 5 vag., 5) kamarliSi 2 vag., 6) igdirSi 3 vag., komitets agreTve SeuZenia da gaugzavnia 6 vag. navTi.

-118-

gadmoxvewilTaTvis fulis gadadeba.generalma TamamSevma gankarguleba moaxdina mieces

qalaqTa kavSiris ganyofilebas 500 aTasi maneTi gadmox-vewilTa xarjebis gasaZRolad.

fqvilis SeZena.somexTa centralur komitetis warmomadgenlisaTvis

samxedro sursaTis myidvels b–n danilevskis 19 vagoni fqvili dauTmia ekaterinodarSi. komiteti cdilobs vagone-bis Sovnas am fqvilis gadmosazidaT.

somexTa central komitetis mier miRebul cnobebis mixedviT, kamarliSi sursaTi gamoleula. 21 enkenisTves Tbilisidan gagzavnili fqvili jer kidev ar misula iq.

saqarTvelo 1916/10/18 #231gen. m. TamamSevis gancxadeba.

mTavar rwmunebuli kavkasiis frontis ltolvilTa gen. m. TamamSevi acxadebs Semdegs: „ruseTis osmaleTTan brZolam 2 wlis ganmavlobaSi moiTxova mTeli milionebi saxarjoT, im somex ltolvilTa mosawyobad, romelnic didi talRis ms-gavsad SemoiWra ruseTSi osmaleTidan, rogorc osmaleTis qveSevrdomi. xarjebma am Jamad 25 milion maneTs miaRwia da es cifri yovel dRe izrdeba imisda mixedviT Tu rogor iw-evs win ruseTis jari osmaleTSi. maSin am ltolvilTa tal-Ras ufro emateba. am Jamad kavkasiis frontze xazinis xar-jze patronoba eweva jer mxolod somex ltolvilT 200000 sulamde, sxva erovnebis ltolvilni rom ar viangariSoT. ruseTis mTavrobis mzrunvelobiT am Jamad maTTvis daarse-bulia sakvebi punqtebi, sursaTis sawyobebi, saavadmyofoe-bi, skolebi da TavSesafarebi balRebisaTvis. garda amisa ltolvilT urigdebaT sakvebi da binis fulebi, sacvlebi da tanTsamosi. dabrunebis drosTvis samSobloSi maT eZl-evaT sesxaT fuli Tvis ojaxis aRsadgenaT da saTes masalis SesaZenaT, saqonlisa da sameurneo iaraRis sasyidlad garda amisa somex inteligent ltolvilT mTavrobis mier grZel vadiani sesxi mieca 3000000 man.


somexTa central komitetma ganixila deputat Cxenkelis

-119-

mier Sekrebili cnobebi omisagan dazaralebulTa gaWirve-bul mdgomareobisa da gadaswyvita dauyovnebliv gagzav-nos iq Tavis rwmunebuli, romelsac Tan gaatanos 5.000 man. da Tbili tanTsacmelebi mometebulad gaWirvebulTaTvis dasarigeblad.

didi Tanxa.ministrTa sabWos gadawyvetilebis Tanaxmad, mefis

nacvalma 300 aTasi maneTi misca sesxad somexTa saqvelmoqme-do sazogadoebas osmaleTis qveSevrdom somex glexebis, xe-losnebis da vaWrebis dasaxmareblad. am Tanxidan, aRniSnul sazogadoebis gankargulebiT, somex mweralTa sazogadoebas mieca 10.000 maneTi da gadmoxvewil somex mwerlebs 15.000 maneTi. danarCeni 275 aTasi maneTi daniSnulebisamebr unda gaanawilos sagangebo komitetma, romelSic Sevlen warmo-madgenelni saqvelmoqmedo sazogadoebisa, „pastamatuicisa“ da mweralTa sazogadoebisa. komiteti erevanSi iqneba.

somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebam TiTo vagoni Saqari gagzavna erevansa, ganjasa da gumbrSi gamoqceul somexTa dasarigeblaT.


gadmoxvewilTa gaWirveba.qalaqTa kavSiris ganyofilebas atyobineben igdiridan,

rom gadmoxvewili somxebi did gasaWirs ganicdian surs-saTisa da samoslis uqonlobis damo da ficxeli daxmarebaa saWirovo. bevrnairi senic gavrcelebula maT Soris.

saTesle da sakvebi masalis micema.baqoel somexTa sazogado organizaciebs gaduwyvetiaT

Rirebulobis kvalobaze dauTmon xorbali ganjasa, erevani-sa da yarsis 1000 sofels.

senatori n. d. Caplini naxa somexTa saqvelmoqmedo sa-zogadoebisa da central komitetis Tavmjdomarem aruTi-novma da mokle angariSi warudgina somex ltolvilTa, Tav-SesafarTa da skolebis Sesaxeb. TavSesafarSi moTavsebuli yofila 7.000 kaci, swored imdeni, ramdenisTvisac fulebi eZlevaT, skolebSi ki nacvlad 9000–sa moTavsebuli yo-fila 20.000 bavSvi. senatorma daxmareba aRuTqva tatianas komitetis mxriv da Sehpirda, rom skolebsa da TavSesafa-rebs davaTvalierebo.

-120-

saxalxo furceli 1916/10/28 #703rogorc igdiridan somexTa centralur komitets

atyobineben, vanis mxares didi SimSilobaa. auarebeli mSieri xalxi cariel sasursaTo sawyobebis win sdgas da amaod elis fqvils. igdiris sawyobidan gaigzavna iq, rac SesaZlebeli iyo: 500 fuTi fqvili, 502 fuTi Saqari da 1,000 girvanqa Cai.

alaSqerTis baiazeTidan somexTa centralur komitets atyobineben, rom iq sursaT–sanovage sul gamoilia da Semoxiznulni dids SimSilobas ganicdian.

saqarTvelo 1916/11/6 #248valis ganaRdeba.

azrumis erT–erT SenobaSi Senaxuli yofila didZali Zvirfasi nivTebi azrumidan gaqceulebisa. amis gamo azrum-Si gaemgzavra otomanis bankis direqtori jorj algardi, romelmac unda gamoikvlios es nivTebi ekuTvnis Tu ara aRniSnul bankis movaleebs.

saxalxo furceli 1916/11/ 8 #717 somexTa cxovreba

1914 wlis dekembris 17-Si arTvinis mazris erT somxur sofelSi dedakacebsa da bavSvebs didi gansacdeli moelo-daT mtrisagan. am dros Tavi gamoido jaris kacma ioseb da-viTis Ze yanCavelma da Tavisi patara razmiT somxis bavSvebi da dedakacebi gansacdelisagan gadaarCina. es Tav-dadebu-li gmiri, romlis mier gadarCenili orasamde ymawvili exla damSvidebuli swavlobs saswavlebelSi daiRupa. somxuri gazeTi aRniSnavs am ambavs da Txoulobs, gamogzavnon wignebi da gazeTebi im samkiTxvelosTvis, romelic yanCavelis saxe-lis aRsaniSnavad gaxsna madlierma sofelma. samkiTxveloSi yanCavelis didi suraTi hkidia.

„horizon“–is sityviT ruminiidan bevri gamoqceuli somexi autanel mdgomareobaSia Cavardnila. gansakuTrebiT es iTqmis dobrujidan gamoqceulebze.

gamoqceulebs Turme germanel–bulgarelTa cxenosani jari misdevda, dawevisas kiTxulobdnen: somexi xom aravin ariso. Tu vinme somexi aRmoCndeboda, apatimrebdnen da Tan mihyavdaT. gamoqceulebs neba miecaT ruseTSi Camosvlisa da iq cxovrebisa.

-121-

saqarTvelo 1916/11/9 #250ltolvilTa daxmareba.

saqv. saz. gamgeobam ltolvilTa saqmis momwyob mTa-varwmunebuls gen. TamamSevs vrceli werili gaugzavna. gam-geoba acnobebs, rom axalcixis mazraSi iTvleba 6000 suli ltolvili: 400 mozrdili da 200 bavSvi da artaanis olqSi 800 suli: 500 mozrdili da 300 bavSvi. am ltolvilTa Sesa-naxad gamgeoba sTxovs gen. TamamSevs pirvel ianvramde 14200 maneTs.


central komitets atyobineben xnis–muSis raionidan, rom iq misula 33 ltolvili, romelTac Tbili tanTsacmeli ar gaaCniaT. komitetma gankarguleba moaxdina dauyovnebliv gaigzavnos Tbili samoslebi. imave komitets atyobineben, rom osmaleTSi 13 somexi CamoaxrCeso.

saxalxo furceli 1916/11/10 #719„horizon“–s atyobineben: fasinis velze vmogzaurobdi

gamoqceulebisaTvis xvedr fulis da sursaTis dasarige-blad. mTeli mxare aoxrebulia. moxnuli bevria, magram xorbali ar eqnebaT dasaTesad. saWiroa somexTa sameurneo sazogadoebam amas yuradReba miaqcios.

zogierT mitovebul soflebSi viRac „fodraCikebi“ sax-lebs angreven da masalas xmaroben axlad gayvanil SosesT-vis.


somexTa central komitets atyobinebs b–ni oganjano-vi, rom vanidan siswrafiT garbian somxebi tabarSisaken da gzad janakSi gaCerdneno. vani dacalierda. imedi ara aris, rom komitetis sasursaTo sawyobebi da maRaziebi uvneblad gadarCneno.


somexTa central komitets atyobineben igdiridan, rom vanidan gamoqceuli 15.000 kaci uaxlovdeba qalaqsao. komitets ficxel daxmarebas sTxoven gamoqceulTa Sesa-mosad da gamosakvebad.

-122-

SemoxiznulTa gadasaxleba.somexTa organizaciebs SeerTebuli kreba hqondaT da

gadaswyvites Tbilisidan gadaasaxlon da mTavrobis mier mi-Cenil adgilebze daabinaon iseTi Semoxiznulebi, romelTac arc qoneba gaaCniaT da arc raime saqme aqvT.


somexTa centralur komitets atyobinebs oganjaniani, rom vanis raionidan yazaxebma savsebiT gandevnes qurTebi da gamoqceuli somxebi ukanve brundebian vansa da axlo–amaxlo soflebSio. sasursaTo maRaziebSi sursaTis erTi nawili uvneblad gadarCa, mag. fqvili, Saqari da Cai.


somexTa organizaciebis mier miRebul cnobebis mixed-viT, ukanasknel dros vanis raionSi 6.000 somexis ojaxi dar-Cenila ubinaod da usursaTod.

qurTebi da ltolvili somxebi.episkopoz mxiTars depeSiT atyobineben igdiridan,

rom orgoveSi qurTebi Tavs esxmodnen ltolvil somxebs da sZarcvavdneno. Semdeg jariskacebma garekes qurTebi da somxebmac moisveneso.


somexTa organizaciebi bevr adgilidan cnobebs Rebu-loben, rom gamoqceuli somxebi did qonebriv gasaWirs gan-icdian da mravalma gadamdebma sneulebam iCina Tavi maTs Soris.


Tbili tanTsacmeli.generalma TamamSevma gankarguleba moaxdina gadaeces

somexTa central komitets 50,000 maneTi gadmoxvewil somex-TaTvis sazamTro tanTsacmelebis SesaZenad.

somexTa central komitets ambavi mouvida azrumidan,

-123-

rom iq 5000 kacamde gadmoxvewili somxebi dids qonebriv gasaWirs ganicdiano. komitetma Sesaferisi SuamdgomlobiT mimarTa general TamamSevs.


somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebis warmoamdgenels 2 vag. saponi da 4 vagoni fqvili SeuZenia ekaterinodarSi. imave warmomagnelisaTvis samxedro sursaTis myidvels b–n danilovskis dauTmia 30 vag. xrili da 20 vag. SemdegisaTvis Sehpirebia. somexTave central komitets 1 vagoni makaroni da vermiSeli SeuZenia Crdilo kavkasiaSi somexTa oblebis TavSesafarisaTvis.


somexTa Soris.somexTa Jleta. londonSi gamosula „lurji wigni“

osmaleTSi somexTa mdgomareobis Sesaxeb. 1915 w. 1,800,000 somexTagan cocxali mxolod 600,000 gadarCenila. danarCe-nni sul gauwyvetiaT.

saqarTvelo 1916/12/10 #276

somexTa Soris.somexTa patriarqis mokvla.

axalgazrda osmalT gauuqmebiaT somexTa konstitucia (sahmanauTun) da stambolis patriarqi zoveni ierusalims gadausaxlebiaT, magram gzaze mouklavT.


general TamamSevis gankargulebiT somexTa central komitets gadasces 40 aTasi maneTi gamoqceul somexTaTvis sazamTro samoslebis SesaZenad.

somexTa central komitetma depeSa miiRo inglisidan, rom vanis raionidan 60 mSier–mwyurvale da utanTsacvlo somexTa bavSvi moiyvaneso. komitetma Tbili samoslebi gag-zavna bavSvebisaTvis da Tan gankarguleba moaxdina, rom bavSvebi gumbris TavSesafarSi gagzavnon.

-124-

saqarTvelo 1916/12/29 #290

somexTa Soris.ltolvil somexTa sasargeblod baqos navTis mrewvel-

Ta amxanagobam „svetma“ gagzavna eCmiaZinSi 50 boWka navTi, xolo erevansa da did yaraklisSi oc–ocda xuTi boWka, somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebam ltolvilTaTvisve SeiZina baqoSi 7 vagoni brinji da Tavis rwmunebuls daavla SeiZinos Crdilo kavkasiaSi 60 vagoni simindis fqvili.

-127-


osmaleTiciurixi. stambolidan ityobinebian: TalaaT–bei scdi-

lobs saministroSi iseTi politikuri moRvaweni Seiyvanos, romelTac somexTa da sirielTa devnaSi monawileoba ar mi-uRiaT. amboben, es ganzraxva gadadgmuli nabijia, raTa nei-tral da mokavSireTa saxelmwifoebSi daaviwyos axalgazrda ossmalTa mier Cadenili danaSauloba somxebis da arabebis winaaRmdeg.


somxebis central komitets somxebisave saqvelmoqmedo sazogadoebis kavkavis ganyofilebisagan mouvida 1,500 man. da darubandis ganyofilebisagan 6,400 man., qurTebis mier tyved wayvanil somexTa gamosasyidad.


Cveni mezoblebi. somxebi.“horizonis” sityviT, sofrak kaleSi (alaSkerTi) ar-

sebuli saavadmyofo, romelic gaxsnili iyo centralur komitetis mier – daiketa da is mxare, sadac 600 kaci da 130 oboli somexic daxmarebas moklebuli darCa. saavadmyofos gamge eqimma oganianma dastova olqi. gamoqceulebSi Zlier bevri avadmyofia.


somxeTis saxelmwifoebrivi avtonomiamoskovis somexTa komitetma T–d lvovs depeSa gaug-

zavna, sadac naTqvamia: somxeTi unda iyos Tavisufali da saxelmwifoebriv–avtonomiuri.


III. osmaleTis somxeTis sakiTxi saerTaSoriso sakiTxs Seadgens da igi mxolod saerTaSoriso kongressze gadasw-ydeba, magram partia unda ecados, rom es sakiTxi ise gadas-wydes, rogorc osmaleTis somxebis survili iqneba.

-128-

saqarTvelo 1917/05/13(26) #101

provokacia baqoSi.amas winad qalaqSi Tofis srola astyda. qalaqSi xmebi

gavrcelda somex–TaTarTa Setakeba moxdao. Semdeg gam-oirkva, rom es oini xulignebs ganzrax moewyoT.

provokacia nuxaSi.adgilobriv mahmadianebs somexTa amoJletis ganzraxvas

abraleben. provokatorebma maT winaaRmdeg waaqezes adgi-lobrivi rusis jariskacebi, romelnic erTi dRis Semdeg TviTve darwmundnen, rom braldeba yovelgvar safuZvels iyo moklebuli.

saqarTvelo 1917/05/31(13) #115berZenTa gaJleta

soluni. maisis 27.aivalidan gamoqceulebi gviamboben, rom iq Turqebs didi winaaRmdegoba aRmouCines. osmal–germanel aficrebma amohJlites 7,000 suli; qalaqi mTlad ganadgurebulia; adreve mas aivalidan wasvla hsuroda, ma-gram mefe konstantines konsulma ar urCia; berZeni gamoq-ceulebi SiSisgan Tavzardacemulni arian.

saqarTvelo 1917/06/23(5) #135lloid jorjis sityva.

londoni. TibaTvis 16. lloid jorjma glazgaSi sity-va warmosTqva. sxvaTa Soris man sTqva, rom belgeTi unda belgielebs daubrundes, xolo mesopotamia momavalSi ver darCeba osmaleTis tiraniis cecxlSi ise, rogorc somxeTi. germanelTa axalSenebi ise unda moewyos, rogorc mcxovre-blebs hsurT. lloid jorjma ruseTi didis qebiT da aRta-cebiT ixsenia.

saqarTvelo 1917/06/27(9) #138somex–qurTTa ganwyobileba

am bolo dReebSi gazeTebSi xSirad ibeWdeba cnobebi erevnis guberniaSi uwesobebisa da aqa–iq Zarcva–glejis Sesaxeb.

weris garda zepiradac vrceldeba xmebi, viTom zogan qurTebi Tavs esxmian somxebs da Zarcvaven maT sruliad um-

-129-

izezod. sayebi ki saq. mes. sxvanairad xsnian. maTi sityviT warsuli maisis 22 sof. begrikalaSi (osmaleTis ssomxeTSia) kavkasiis msrolelTa somexT mexuTe razmi viTomc Seesia mcxovrebT da dawyvita isini, umTavresad moxucni da bavS-vebi.

amas unda aeRelvebianos qurTebi yovelgan da isinic vi-Tomc Surs iZieben begrikalelebisas.

am xmebma jer–jerobiT gamoiwvia mxolod jaris, erTi cxenosani polkis, gagzavna erevnis guberniaSi wesierebis aRsadgenad.

somxebis, Cveni ganuyreli mezoblebis, CvenTvis mokav-SireebaT sasurvelebis keTilmdgomareoba da erovnuli xelSeuxebloba CvenTvis didad sasiamovnoa da aucileblad saWiro. ilia WavWavaZem sTqva, mas Semdeg, rac daemxo somx-eTi, gaixsna saqarTvelos samxreTis bWeni da im dRidan aqa-momde mTeli Tavisi dReni qarTvelebma im bWeTa daxSvas moandoma da ver SesZlo.

dResac amav yofaSi varT da amitomac gulgrilni ver viqnebiT verasodes, roca somxeTs da somxebs umizezod da usamarTlod vinme moundomebs awiokebas, qurTi iqneba igi, Tu sxva vinme.

magram am SemTxvevaSi Cven sruliaTac sakmaod ar mig-vaCnia jaris gagzavna. jari samxedro organizacia, iaraRisa da fizikuri Zalis matarebeli, misi mSvidobianobis aRsad-genaT gamoyeneba SeiZleba mxolod maSin, roca igi moqmedebs xalxis ndobiTa da uflebiT mosili samoqalaqo xelis ufalTa xelmZRvanelobiT. xolo roca saqme, am SemTxvevaSi, exeba or mezobel xalxTa Soris uTanxmoebas, maSin saqmis gamorkveva unda miendos orive xalxisagan saamisod arCeul kacebs.

amitom Cven aucilebel saWiroebad migvaCnia, rom amier kavkasiis komisariatma moaxdinos ori gankarguleba: erTi meces jars, rom man aravis winaaRmdeg iaraRi ar ixmaros, sanam amis gankargulebas ar miiRebs misi ufrossi TviT komisariatisagan, xolo meore gankargulebiT adgilo-briv, erevnis guberniaSi amoarCevinos xalxs Sereuli komi-sia somexTa da qurTTagan saqmis saTavidan da yovel mxriv gamosarkvevad da damnaSaveTa aRmosaCenaT.

Tu es raime dRes warmoudgenel da gardauval mizezebis

-130-

gamo mouxerxebeli iqneba, maSin gamosaZieblad Tbilisidan unda gaigzavnos orive mxarisaTvis sando pirni amier–kavkasiis erT–erTi komisaris TavmjdomareobiT.

Cven vSiSobT, rom Tu ase ar moiqca axlandeli mTavroba, ar gameordes is, rac moxda 1905– 1906 wlebSi somex–Ta-TarTa Soris.

saqarTvelo 1917/09/25 #235somxebis Tavdacva

„daSnakcutiun“–is partiam somxebis TavdacvisaTvis miRebul rezoluciaSi aRniSna, rom, Tu somxeTSi anarqia kidev gagrZeldeba da qurTebma somxebze Tavdasxma ar Sesw-yvites, fronti Sedrkeba, SeuZlebeli gaxdeba dacva aramc Tu SemoerTebul olqebisa, aramed TviT amier kavkasiisac, rom-lis dakargva, yovel eWvs gareSe, saxelmwifosTvis namdvili katastrofa iqneba; amier kavkasiaSi osmaleTis jaris Semo-seviT yvela mcxovrebni da kerZod somxoba warmoudgenlad dazaraldeba, frontis gansamtkiceblad rezolucia moiTx-ovs, ecadnen kavkasiis frontze adgilobriv mkvidrTagan Semdgari samxedro nawilebi gadmoiyvanon. unda energiuli zomebi iqmnas miRebuli qurTebis TareSis sawinaaRmdegod, vinaidan igi fronts xifaTs umzadebs. am saqmeSi mTavrobas daxmareba unda gauwbos saxalxo Tavdacvam. amasTanave unda Sesdges saxalxo milicia amave mizniT.

saqarTvelo 1917/12/22 #279

sariyamiSis darbevasariyamiSis sadguridan amier–kavkasiis komisariats de-

peSa mouvida, rom sariyamiSSi darbeva daiwyoo. sadguris sawyobebs aTasobiT jariskacebi axvevian da sZarcvaven. dar-beva didxans gastans, radganac damcveli aravinaa. zarali auwerelia. mcxovrebTa Soris panikaa.

-133-


areuloba axalcixeSi27 dekembers dilis 8 saaTidan xma gaisma, rom 15,000

SeiaraRebuli adgilobrivi mahmadianebi qalaqs Tavs esx-mian dasarbevad da cixe–arsenalis asaRebado. mcxovrebni SiSma Seipyro; visac ki iaraRis xmareba SeeZlo 5,000 sulze meti j. k. aRmasrulebel komitetis sadgoms miawyda, moiTx-ova Tofebi, winaaRmdeg SemTxvevaSi arsenals gavtexT da iZulebiT gavitanT iaraRsao. komitetma dauriga vintovkebi mxolod jaridan ganTavissuflebulebs. mcxovrebni Seudgnen TavianTi avladidebisa da qonebis gadamalvas da mzad iyvnen gaqceuliyvnen sadme xocva Jletis asacileblad. marTlac, qalaqidan 8 versis moSorebiT, borjomis gzatkecilze Tavi moeyaraT ramodenime aTas SeiaraRebul mahmadians. visac iaraRi ar hqonda, bar–najaxiT da rkinis joxebiT Seiar-aRebuli iyo. qalaqisa da mahmadianTa Soris delegatebis mimosvla gaimarTa. mahmadianebi Txoulobeno, rogorc xma iyo, cixisa da arsenalis daTmobas. 28 dekemberi am yofaSi daRamda, radganac SeTanxmeba ar momxdara, mcxovrebni di-las elodnen mtris Tavdasxmas, amitomac rogorc cixe, ise qalaqis ganapira ubnebi SeiaraRebuli jaris kacTa da qalaq-is mcxovrebTa mier gamagrebul iqmna. gamarTes da moawyves agreTve cixe–simagreebSi 10–15 tyviis mtyorcnelebic. im Rames mcxovrebni fexze idgnen ubedurobis molodinSi.

rogorc iyo, Ramem mSvidobiT gaiara. meore dilas, ram-denime mxridan qalaqs moadga mteri da sindras wveridan 11 saaTze astexa srola. cixidanac daiWeqes tyviis mtyorc-nelebma da daigriales vintovkebma. eklesiebis zaris rekac SeuerTda Tof zarbaznebis grials da SeSinebul bavSvebis da qalebis wivil–kivili suraTis saSinelebas aorkecebdnen. srola ufro utaqto iyo orive mxriv, radganac ufrosebi ara hyavdaT gamocdili da aRma–daRma isrodnen. daiwyo somxis soflebidan ltolvil qal–bavSvTa dena qalaqSi, romelnic gamoqceuliyvnen maxlobel sofel qyurTidan da wiridan, sruliad fexSiSvelni da Caucmelni, radganac veRar moeswroT maSin Cacma–daxurva. dadga provokator-ebis Jamic. isini ufro aRelvebdnen da aSinebdnen isedac SeSinebuls xalxs. iZaxoden: aikles da mTlad gaswyvites

-134-

wyurTelebi, pamajilebi, sxviselebi (somxis soflebia) da sx. namdvilad ki soflebSi araferi ar momxdariyo. am ambebis gamo aRelvebuli somxebi da qarTvelebi miawydnen arsenals iaraRis gamosatanad. arsenalis mmarTveli awynarebda mo-Zalade mcxovrebT, moiTmineT, rodesac saWiro iqneba Cven TviTon dagirigebTo. exla ki mteri jer verafers awyobs da araa saWiroo. srolam 3–4 saaTs gastana. msxverpli ara yofila, garda ori daWrili somxis jariskacisa.

rogorc gavigeT, Tbilisis komisars ramiSvils dauk-mayofilebia mahmadianebis gamogzavnili delegatebi, mah-madianTa moTxovnileba yofila, rom iaraRi imaTac mis-cemodaT arsenalidan Tavis dasacavad. komisars miucia iaraRiT sargebloba Semdegi pirobiT: arsenalidan iaraRi daurigdebaT upirvelesad jariskacT da rodesac imaT ga-darCebaT iaraRi, maSin yvela erovnebasTan erTad mahma-dianebsac miecemaT proporciulado. am gadawyvetilebaze dakmayofilebula mahmadianebis delegacia da dabrunebi-sTanave srola SeuwyvetinebiaT saomar asparezze. 29 di-lac mSvidobiT gaTenda, Tumca mecixovne jari isev TavianT adgilebze iyvnen. provakatorebi 29 dekembersac nair–nair saSinel xmebs avrcelebden, ager TaTrebi kidev modian da dawynarebul xalxs amoJleteno. mdgomareoba 29 dekembers SuadRemde mSvidobiani iyo da araviTar Semosevas da xocva Jletas ar hqonia.


somexTa ltolvilebirogorc gamoirkva, gamoqceul somxeTa raodenoba Sem-

degi ricxvebiT ganisazRvreba: erevnis gub. – 117,287, yar-sis olqi – 14,234, ganjis gub. – 7,060, Tbilisis gub. – 1,397, baTomis olqi – 3,034, baqos sagrad. – 2,120, vanis olqi – 23,261, baSyalis olqi – 1,809, baiazeTis – 8,500, anis–dutak muS. olqis – 14,140, karaklisis, alaSk. raio-nis 15,000, xorasnis r. – 12,234, arzrumis olqi – 4,676, baiburTis olqi – 637, erZinjanis ol. – 1,193, trapizonis raioni – 696, urmiis raioni – 1,010, xois r. – 612, dil-manis r. – 3,118, Tavrizis – 992, sul 228,110 kaci.

-135-

saqarTvelo 1918/01/16 #12polonelebi da somxebi.

yarssidan somexTa erovnul sabWos atyobineben, rom adgilobrivi polonelebi dahpirdnen somxebs yarsSi polo-nelTa erT polks gamogigzavniTo.

somxeTa mobilizaciis saqme.jelal olRis da gergeris somxebi mobilizaciis sakiTx-

Si orad gaiyo: erTni daSnakcakanebs miemxren da jarSi Caew-ernen, meoreebma ki bolSevikebad gamoacxades Tavi da mobi-lizaciis winaaRmdeg wavidnen.

somexTa erovnul sabWos depeSiT atyobineben, rom erevnis guberniaSi da yarsis olqSi mobilizacia swarmoebs. mihyavT yvela, visac iaraRis tareba SeuZlia.

somexTa erovnul sabWos wevrebad arCeul iqmnen: esere-bisagan: aTabegiani, ter–oganiani; saxalxo partiisagan: ava-ziani, aruTinovi; daSnakcakanebisagan: paroniani, akbaliani, giulxandariani, karCikiani, gabaziani, ter–minaiani; upar-tioTagan: begzadiani, zaqariani, mamikoniani; menSevikebisa-gan: erzkiani da ter–gazariani.


ukanaskneli depeSebierevnidan iuwyebian, surmaginasa da naxCevanis mazrebSi

Zarcva–gleja grZeldeba. mokluli bevria.igdiridan iuwyebian: saxazino transports Tavs daesx-

nen qurTebi, gaitaces didi Zali puri. moklulia ramdenime jariskaci. baiazeTsa, mozunsa da eCmiaZins Soris mimosvla Seswyda. Zarcva–gleja Zlierdeba.


axal baiazeTidan b–ons Cxenkels atyobineben: anarqia gamefda, yvelgan Zarcva–gleja da xocva–Jletaa, erTi sofeli meores Tavs esxmis; mTavroba ara sCans; gzebze mSvi-dobiani xalxis moZraoba Seswyda, fosta aRar modiss.

bakinis rkinis gza, rogorc amier–kavkasiis komisari-ats atyobineben, TandaTan ufro uaresdeba; sadgurebs da matareblebs mudam dRes Tavs esxmian araratis qurTebi,

-136-

gzas damcveli srulebiT ara hyavs. komisariats sTxoven gagzavnos gzis dasacavad romelime erovnul laSqris erTi nawili.


ukanaskneli depeSebiamierkavkasiis komisariats sadg. araratidan depeSiT

atyobineben, rom sad. araratze da davalze 6000–mde qur-Ti modiso.

sadgur araratidan atyobineben amier kavkasiis komis-ariats: sadguris maxloblad srolaa, darajebi gaiqcnen. mosamsaxureni SiSma aitana, mzad arian pirveli matarebliT wavidnen.

uluxanlidan amierkavkasiis komisariats atyobin-eben, rom sadg. arazdaianis midamoebs qurTebi daesxnen. gasZarcves da daswves saxlebi da emuqrebian samTamadno raions. iRupeba ramdenime milionis qoneba.


SeiaraRebuli Tavdasxma.ianvris 22–s, saRamos 8 s., eqvsi SeiaraRebuli kaci Sevi-

da „severni nomrebSi“ yarsidan Camosul vaWris jambazianis oTaxSi, waarTves 60000 maneTis Rirebuli nivTebi da miimal-nen. erTi TavdamcemelTagani aficris tanisamosSi yofila.

darbeuli soflebis daxmareba.somexTa saqvelmoqmedo sazogadoebam 10,000 man. gagzavna

nuxis mazraSi ukanasknelad darbeul 11 soflis mcxovrebTa Soris dasaxmareblad ganurCevlad erovnebisa.


ukanaskneli depeSebisad. araratidan (ianvris 23–s TariRiT rkinis gzis

agenti CitaSvili) depeSiT atyobineben amierkavkasiis komis-ariats: dRiTa da RamiT qurTebi didis ZalebiT Tavs gvesx-mian; Zarcva–gleja da xocva–Jleta gaxSirda. adgilo-brivi mcxovrebni mTaSi ixiznebian. sadguris mosamsaxureni, rogorc iyo , aqamdisin gavaCereT, magram exla maTi gaCereba SeuZlebelia. gTxovT daxuroT sadguri ararati. saCqarod

-137-

gamogzavneT matarebeli uluxanluSi mosamsaxureTa da saxelmwifo nivTebisaTvis.


somexTa mobilizacia.osmaleTis somexTa mobilizzacia kargad mimdinareobs.

TiTqmis yvela sixaruliT ewereba somxur erovnul nawileb-Si.


ukanaskneli depeSebijulfa–baqos rkinis gzis moZraobis ufrosi b–ni

traCenko Tebervlis 4–is TariRiT depeSiT atyobinebs ami-er–kavkasiis komisariats: somexTa da TaTarTa Soris brZo-la erovnul niadagze sastik xasiaTs Rebulobs. sadgurebi da noraSeni TaTrebisagan garSemortymulia somxebis gasa-Jletad. sadgurebis mosamsaxureTa mdgomareoba autanelia. mosamsaxureebma gadaswyvites xvalve wavidnen. es Tu moxda, sadguri daixureba da uluxanlus sadguris daxurva gamoi-wvevs moZraobis SeCerebas julfas liandagze.

rkinis gzis agenti b–ni liSCenko depeSiT atyobinebs amier–kavkasiis komisariats: somxis jarebsa da TaTrebs Soris 3 dRea brZola swarmoebs da es brZola sadgur ulux-anlus uaxlovdeba. rogorc TaTrebi amboben: uluxanlu br-Zolis velad gadaiqceva.

uluxanludan b–ni traCenko depeSiT atyobinebs ami-er–kavkasiis komisariats Tebervlis 4–is TariRi: dRes, saRamos 7 saaTze, adgilobrivma TaTrebma daiwyes sadguris darbeva.

saqarTvelo 1918/02/15 #37omi

osmaaleTis Semotevaosmalebi somxebis Sesaxebarzrumidan gen. odiSeliZe ityobineba: osmaleTis jar-

ebis ufrosma vaxib–faSam ganacxada, rom is win wamoiwevs manamdis, sanam ar Sexvdeba rusis jars. somexTa naciona-lur polkebs igi ar sTvlis rusis jarad, misi sityviT es

-138-

imitom aris saWiro, rom daicvas musulmanTa mcxovrebni rusebis mier omis uflebiT dapyrobil olqebSi. amitom saWiroa saCqaroT gaigzavnos arzrumSi rusis jaris ramden-ime batalioni mainc, romelic avangardad gaigzavneba win. am saSualebiT SeiZleba SeCerebul iqmnas osmaleTis jarebis azrumSi Semosvla. winaaRmdeg SemTxvevaSi Turqebi usaTuod daikaveben azrums.

saqarTvelo 1918/02/15 #37ukanaskneli depeSebi

xaldinis raionSi (ganjis gub.) mdgomareoba saSiSia. somexTa soflebi darbevas moelian. Selkovnikovis mamuli daurbeviaT da gauZarcviaT. darbeulia geoq.tipa.

erevnidan atyobineben amier–kavkasiis komisariats: mdgomareoba usursaTobis gamo kritikulia. gTxovT dauy-ovnebliv gamogzavnoT 15 vagoni fqvili.

saqarTvelo 1918/02/? #43korespondencia

axalcixidanTebervlis 15–Si, elvis siswrafiT moedo xma qalaqs,

rom sofel Rrels TaTrebi daesxnen da erTianaT aikleso. male qalaqSi gamoCndnen Rrelidan gamoqceuli ramoden-ime qali da bavSvi. akleba–awiokebaze yvela darwmunda si-marTleSi, rodesac gamoqceulebi dainaxes me–9–re rota yvelaze adre gaqceuliyo somxebis xmaze, ariqao!.. Semdeg me–10–e rotac daZrula. sad mixvalT da visi nebiT, uTq-vamT maT ufrosebs, romelnic Sexvdenian quCebSi, arasferi ambavi ar iqneba, Worebi iqneba, dabrundiT!.. ar gaugoniaT aRelvebul jaris kacebs, Turme somxebs sdomebiaT arse-nalis gaZarcva, rodesac wavidoden yvela rotebi. es maTi ganzraxva male gaugiaT jaris kacebs da bevrs maTgans xeli auRia RrelSi wasvlaze da arsenalis dasacavad darCenilan, romelTac tyviis mfrqvevelebic miudirebiaT arsenali-saken da moumxadebiaT, Tu rom daecemoda vinme arsenals. awyuridan mahmadianTa Stabidan SeutyobinebiaT mavTuliT axalcixis administraciisTvis, ro, rogorc gavigeT, yaCaR-Ta brbo Rrels dascemia da miiReT maT niwaaRmdeg zomao;

-139-

TviTonac Tavis mxriv ramodenime cxenosani gamougzavniaT SeiaraRebuli mahmadianebi yaCaRTa asalgmavaT. jari romca mosuliyo RrelSi garSemortymuli yaCaRebi maSinve gaweu-liyvnen. maT araviTari zarali ar miuyenebiaT.

saqarTvelo 1918/02/27 #44ukanaskneli depeSebi

vexi–faSa depeSiT atyobinebs general odiSeliZess: rogorc cnobebi miviRe, erzerumsa da imis raionSi, Tqveni iqidan wasvlis Semdeg, somxebi mxecurad anadgureben musul-manebs da maT sacxovrebels. amitom Cveni mxriv miucilebel saWiroebas Seadgens Cqara ganvanTavisufloT aRniSnuli adg-ilebi somxebis moqmedebisagan. gTxovT rogorme Seatyobi-noT am moZaladeT, rom maT saqciels ara–sasurveli Sedegi mohyveba. vsargeblob SemTxveviT gacnoboT, rom Cveni jare-bis dabrunebas trapizonSi didis aRtacebiT Sexvdnen Tqveni jarebi. gulwrfel TanagrZnobas vucxadeb rusis mxedrobas samxedro sawyobebis afeTqebis gamo trapizonSi.

borCalos mazraSi iqaurma TaTrebma gaanadgures ara-miancis mamulSi bambis sarCevi qarxana da sxva Senobani. brbosagan ganadgurebulia T–d m. umbaTaSvilis mamulic. daqceulia venaxeb baRebi da sxva.

saqarTvelo 1918/02/27 #44somxebis gamoxizvna arTvinidan

„mSaks“ atyobineben: kavkasiis frontze momxdar uka-nasknel ambebis gamo arTvinidan somxebi ixiznebian, modi-an baTumSi WoroxiT. gamcilebleblad exmarebian lazebi, mahmadiani qarTvelebi da lazistanis mcxovrebni. lazebi xSirad ar ufrTxildebian somxebs. ams winad somxebma (300 kacamde) daiqiraves lazebisgan ori navi Woroxze gadasas-vlelad. lazebma mdinaris Sua gulamdis mgzavrebi mSvi-dobianad Seacures, magram Semdeg navebi ise waiyvanes rom gadaabrunes da Sig msxdomni daiRupnen. gadarCnen mxolod lazebi, romelTac kargad icodnen curaoba.


artaanidan depeSiT gvatyobineben: osmalTa Semotevam

-140-

kritikuli mdgomareoba Seqmna mTeli olqis mraval ricxo-van qristian mcxovrebTaTvis. radgan daxmareba da Sesaferi zomebis miReba arsaidan sCans, Tumca bevrgan mimarTes, ami-tom gadaswyvites deda–budian aiyarnen da gaixiznen aqe-dan.


artaanis ambebimTavrobis Tavmjdomare e. gegeWkori kiTxulobs im

depeSebs romlebic artaanSi momxdar ambebs gadmogvcems. ramdenime sofeli da TviT artaani garSemortymulia Sei-araRebuli mahmadianebisagan, romelnic amoJletiT emuqre-bian adgilobriv qristianebs. gegeWkori imasac aRniSnavs, rom gumbris administraciis mtavrobis ukiTxavad da neba daurTvelad gaugzavnia somxis razmi dasawynareblad mol-la mussasi da mahmadianTa sxva soflebisao.

artaanis ambebis gamo sityvas iRebs al. lomTaTiZe. aris erTi momenti, romelzedac minda SevaCero seimis maRali yuradReba. amier–kavkasiis demokratia sarevolucio or-ganizaciaTa da delegaciaTa saxiT da saSualebiT mxolod erTi miznisken miiltvis, es mizania zavi, romelic mosax-leobas amier–kavkasiis mianiWebs mSvidobianobas da mosve-nebas.


ltolvilebi.TbilisSi yarsidan 500 ltolvili Camovida.

somxis dezertirebi.ukanasknel dReebSi somexTa erovnul sabWosTan arse-

bul dezertirobasTan mebrZol komitetma ramdenime aseuli dezertiri Seipyro. dezertirebi frontze gagzevnes.


daxmareba ltolvilebsseimma miiRo agreTve daSnakelebis da mahmadianebis wina-

dadeba, romlis Tanaxmadac unda gadaidos 1 milioni maneTi mahmadian ltolvilTa saWiroebaTTvis.

-141-


sarayamiSis mdgomareobakorpusis ufrosi generali nazarbegovi amier–kavkasi-

is komisariays atyobinebs: am Jamad sarayamiSi savsea ltolvilebisa, mosamsaxureTa mier da Zvirfas qonebisgan, rac aucileblad saWiroa gamoizidos. amave dros vagone-bis uqonlobis gamo es SeuZlebelia. gTxovT dauyovnebliv gasceT brZaneba, rac SeiZleba meti vagonebi gamogzavnon exlave. ramodenime milionis erTob Znelad saSovari qoneba SeiZleba mters Cauvardes xelSi.


artaanis mdgomareobamartis 8 TariRiT amier–kavkasiis komisariats atyobin-

eben: safosto moZraoba Tebervlis 8 Sewyda. yarsTan telegrafi aRar muSaobs. gzebi Sekrulia. xazinaSi fuli ar aris. mTel olqSi brZolis cecxli mZvinvarebs. arda-ganSi Zala–ufleba mahmadianTa xelSia. somxur samxedro nawilebs iaraRi ahyares erTianad. qristianebi ixiznebian. mdgomareoba saSiSia. gTxovT exlave ubrZanoT xazinis ga-datana.


„horizons“ atyobineben, rom 11 marts igdirSi, ltolvilTa ricxvma 22 aTass miaRwia. maTs ubedurebas xels uwyobs cudi amindi. didZali gamoqceuli modis kidev surmalinis mazridan.

erevnidan mosuli cnobiT, xal–luxranis olqs Semoe-sivnen TaTrebi. mdgomareoba friad seriozulia.

saqarTvelo 1918/03/15 #57osmaleTi da amier–kavkasia

n.ramiSvils amxanagebTan saubris dros osmaleTis da am-ier–kavkasiis mdgomareobis Sesaxeb Semdegi ganucxadebia:

osmalTa delegaciis sulieri ganwyobileba ar Secv-lila. Cvenma delegaciam ganacxada, rom brest–litovskSi sazavo xelSekrulebas araviTari Zala ara aqvs.

-142-

osmlaTa delegatebma upasuxes, rom auwyeben amas Ta-vianT mTavrobas da instruqciebs sTxoven. instruqciebis miRebis vada guSin gavida.

delegatebs, rogorc sCans ara hsurT SeTanxmeba. am-ier-kavkasiis damoukideblobis gamocxadebac uars ar aTqmevinebT maT yarsis, baTomis da artaanis olqebze.

kerZo saubarSi maT pirdapir ganacxades: sul erTia am-ier–kavkasia imdenad sustia, rom am olqebis SenarCunebas ver SesZlebso.

osmaleTis somxeTis mowyobis saqme osmalebs Tavi-anT Sianur saqmeT miaCniaT da amier–kavkasiis am saqmeSi Carevaze protests acxadeben.

osmalebs Cven frontze ori usruli divizia hyavs (8 aTas kacamde) akliaT samasi. maT eubnebian, rom mihyavT ara sabrZolvelad, aramed daclil olqebis dasaWerad.

Cven mier daWerili floti ukve mzadaa. imedi gvaqvs rom axal samxedro gemebs miviRebT. centroflotTan molapar-akeba kargad midis. baTomi Zveleburad gafacicebiT emzadeba TavdacvisTvis. gamocxadda mobilizacia 40 wlianebamdis.

ozurgeTis mazra 10 aTas kacs iZleva.liaxovis daniSvnis sakiTxi moxsnilia.

saqarTvelo 1918/03/15 #57axalcixeSi

12 marts, generali arjevaniZe iuwyeba, rom is imyofeba axalcixeSi. abasTumnidan iq mosulan wiTel gvardielebi da mdgomareobac TandaTanobiT umjobesdeba. dapatimrebuli mahmadianebi yvela gaunTavisuflebia. aqedanve 12 marts raionis jaris ufrosi maRlakeliZe ityobineba: axalcixeze TaTroba modis ieriSiT. qalaqi maTgan Semortymulia. Set-akebebi imarTeba. Zalebi mogvaSveleT.

saqarTvelo 1918/03/15 #57artaani

artaanidan somxebi ityobinebian: „Cven baTumis olqis somxebi vSiSobT, ar ganmeordes 1914 wlis Jleta, amisTvis gadavediT axalqalaqSi. artaanSi 11 dRiT SegvaCeres mZev-lebad. Cven mivmarTeT mahmadianTa erovnul sabWos gasvlis neba moeca, magram pasuxi ar gvaRirses. gvSian. gvwyurian.

-143-

titvlebi varT. Wirianoba gaxSirda. gTxovT miiRoT zomebi, rom ar daviRupneT.


mezobel erTa ganwyobilebarac Seexeba mezobel erTa ganwyobilebas, unda aRvniS-

noT, rom seimSi TaTrebma oficialad ganacxades: „Cven os-maleTis winaaRmdeg ver wavalT, xolo Tqven imedi gqondeT, rom arc Tqven giRalatebT da neitralitets davicavTo“. Cvens SekiTxvaze, SeuZliaT Tu ara mogvcen imis garantia, rom arc maTi xalxi wava Cvens winaaRmdeg, rom isic nei-tralitets daicavs, – maT gvipasuxes, rom aseT garantiis mocema maT ar SeuZlianT, vinaidan SesaZloa maT xalxi ar gahyves. kerZo saubarSi ki mahmadianebma ganacxades Tu Cven varT omis winaaRmdegni, Tqven ar SegiZlianT omi daiwyoT, Tqvenc winaaRmdegni unda iyvneTo.

frontis dacvarogorc sCans frontis dacva mogvixdeba mxolod or

ZaliT, saxeldobr: qarTvelebis da somxebis ZalebiT. Sesa-Zloa Cven rusebi da berZnebic mogveSvelon. Cven unda da-vicvaT baTomis olqi. unda vsTqvaT, rom baTomis olqis mcxovreblebi metad SeaSfoTa mosalodnel ambebma. mTeli guria fexze sdgas. zogierTa soflebi ganaCenebsac ki ad-genen da mTlad erTianad Camodian jaris nawilebSi Casaricx-avad. dRes saWiroa mxolod jaris gawrTvna. Cems baTumSi yofnis dros xSirad modiodnen jarebis warmomadgenleba da xelmZRvanelobas moiTxovdnen. amasTan unda aRiniSnos, rom TviT oficrebi ar sdganan zogierTs SemTxvevaSi momentis jerovanad Segnebis simaRleze. am garemoebas Cven yuradReba unda mivaqcevinoT samxedro seqciasac. Cven imeds vamyarebT agreTve saqarTvelos laSqris axal mTavar sardal gabaS-vilze. imedia igi SesZlebs am saqmis gamokeTebas.

saqarTvelo 1918/04/1 #71artaanSi

„kavkaskoe slovo“–s redaqcias axalcixidan amalbaSikni Semdegs atyobinebs:

es kia exla artaanidan ori gamoqceuli somexi movida.

-144-

gviamboben xocva–Jletaze. bavSvebsa da orsul dedakacebs xocven. quCebi mofenilia gatitvlebul gvamebiT. ramdenime aTas kacisgan gadarCa sul ramdenime kaci. matiriani Semdegs gadmogvcems. artaanSi xocva–Jletis dros iyvnen: kara-tarovi, jalalbegi da aslanbegi aWarlebi, bexSadbegi aba-SiZe. xocvaSi mahmadiani jariskacebi iRebdnen monawileobas. dedakacebs qmrebis Tvalwin aSiSvlebdnen da aupatiurebd-nen. lamazebi Tan mihyavdaT. bevri maTgani gagiJda.~rodesac Seityes abdulis osmalTa moaxloveba, jelalbegi aWareli maT gaegeba razmiT. mahmadianT meTaurebi xaviztikaneli, yaraSarovi, abaSiZe mouwodebdnen wesierebisken. moklulia 2 aTasamde.


gadmoxvewilTa daxmarebayarsidan da aleqsandropolidan saSineli ambebi modis.

osmaleTis jarebis yarsSi SemosvliT mTeli qristianuli mosaxleoba olqisa Tavis karmidamos stovebs da ramden-ime asi aTasi mcxovrebi TavSiSveli gamorbis mama–papeul adgilebidan. riTia gamowveuli es saSineli ambavi–jer da-namdvilebiT ar viciT. gvaqvs mokle cnoba, rom gamoqceva gamowveulia osmalebis SemosvliT. gamorbis mTeli somxoba da gamorbian ara somexia–rusebi da berZnebi–romlebsac, ramdenaTac iuwyebian, osmalebi ar erekebian. da, rogorc yarsidan ityobinebian es auarebeli gamoqceulebi Tbili-sisken eSurebian. advili misaxvedria ra suraTs unda war-moadgendes es brbo gamoqceulebisa, romelTac ara aqvT Tan arc sakvebi, arc gadasazidi saSualebani, romelnic sw-yevlian Tavis Tavs da maTac, vinc aris mizezi maTis aseTis ubedurebisa.

Tbilisis presis erT nawilSi ukva gaismis sayveduri da es sayveduri mTlad Cxenkelis mtavrobas surT moaxvion. arian adamianebi, romlebic yovel eWvis gareSe amtkiceben, rom massirui gamoxizvna Sedegia mTavrobis uTavdarigobisa da surT mTeli mizezi am saxifaTo movlenisa am brZanebaSi hpovon, romelic Cxenkelma gasca yarsis daclis Sesaxeb. cx-adia, aseTi mtkiceba mxolod fandia da xriki im pirebis, an im ukmayofilo jgufebis, romlebic aqamdisac ver Serige-bian Cxenkelis saministros. Cvenis Rrma rwmeniT, Tu visme

-145-

adeva brali, isev maT vinc droze ar Seasrula Cxenkelis brZaneba, da vinc swored amis gamo ar moamzada mcxovreble-bi im aqtisTvis, romelsac yarsis evakuacia hqvian. swored am niadagze aRmocenda Cxenkelis saministros krizisi da swored somxuri erovnuli sabWo iyo, romelic TbilisSi yvelafers sCadioda rom Cxenkelis saministro damxobil-iyo da imav dros yarsSi arafers ar akeTebda, rom xalxi momzadebuli Sexvedriyo osmalebis Semosvlas.

exla, rodesac TviT somxur xelmZRvanel wreebisgan aris garTulebula saqme – damnaSavis skamze mTavroba surT dasvan da misgan moiTxoven zomebis gamonaxvas, rom awiokebul xalxs eSvelos rame. Cvenis azriT mTavroba maSi-nac iqneboda movale mzrunveloba gamoeCina, roca es sam-wuxaro da saxifaTo movlena marTla masis mizeziT iqneboda gamowveuli da exlac, roca mTavrobas aq yvelaze nakleb miuZRvis brali. am gadmoxvewilTa talRas Svela da movla unda da ara marto imitom, rom amas moiTxovs kacT–moyva-reoba, aramed imitomac agreTve, rom ramodenime asiaTasi mSier–mwyurvale da amasTanave SeiaraRebuli gadmoxvewili anarqiis budeT da Cveni saxelmwifos mterTa xelSi iaraRad ar gardaiqces.

mTavrobam TiTon unda gamonaxos yvela zomebi, magram yvela im zomebSi, romelsac gamonaxavda is, Cven ar urCevdiT mxolod erTs. yovlad SeuZlebeli da yovlad warmoudgene-lia, rom es mSiermwyurvali, sacodavi da sabralo xalxi, gaborotebuli imiT, rom yvelafers hkargavs – TbilisSi modis. Tbilisi rogorc respublikis centri, sadac xdeba mTavari saxelmwifoebrivi aRmSenebloba da sadac mudam wes-rigi unda iyos daculi, mTeli Cveni momavlis gulisTvis, mTeli respublikis gulisTvis Tavissufali da uzrunvely-ofili unda iyos mousvenar da anarxiul elementebisagan. im gonebis ryevis dros ki, romelsac ganvicdiT Cven da roca mTeli Cveni qveyana da metadre Tbilisi savsea provokato-rul elementebiT, rocadesac mTavrobas mudam dRe Zirs uTxrian da mteri mzaT aris respublikas laxvari Casces – advili warmosadgenia ra masala iqneba ukmayofilebisa da TviT provokatorul gamosvlebisTvis awiokebuli da bi-nadroba dakarguli sabralo yarsis mcxovreblebi. gamoC-ndeba bevri usindiso da upasuxismgeblo piri, romelbic

-146-

TavianT avanturul miznebis gulisTvis am sacodav xalxsac ar daindoben da Tbilisi, sadac isedac bevri ukmayofilo elementia, anrxiis budeT iqceva SimSili da wyurvili, am gamoqceulebisa, romelsac ver daakmayofilebs sursaTiT Raribi Tbilisi, saukeTeso dedmama iqneba am narqiisa. ma-gram danarCenSi, rac ki rom zoma gaaCnia mTavrobas, respub-likis yvela mamuliSvils, yvela unda viRonoT da SevqmnaT namdvili daxmareba, romelic moawyobs gamoqceulTa beds. es zomebi male unda iqmnes gamonaxuli da gamoyenebuli.

saqarTvelo 1918/05/1 #84ltolvilebi yarsis olqidan.

yarsis saolqo komisaris Zamoevisagan depeSa movida, rom yarsis olqidan 100000 ltolvili modis, romelTa erTi nawili SeiaraRebulia. ltolvilebSi bevria osmaleli somexi, romelTac winad am olqs Tavi Seafares. komisari aRniSnavs im ubedurebas, romelic mosalodnelia ltolvilTa moZ-raobis gamo da instruqciebs iTxovs. mTavrobam ganixila es depeSa da daadgina SeuTanxmdes, osmaleTis administracias yarsis olqis daclis vadis gasagrZeleblad.

saqarTvelo 1918/05/11 #88somxebis sakiTxi raixstagSi

„horizzon“–i iuwyeba: germanul radios Tanaxmad ger-maneTSi raixstagis erT sxdomaze ganuxilavT somxeTis sakiTxi. am sakiTxis Sesaxeb oTxi saaTi umsjeliaT. sxdo-maze wakiTxul iqmna gancxadeba, romlis Tanaxmad osmaleTi movaleobas iRebs TavT, ro xels ar axlebs somxebs da amis garda sastik zomebs miiRebs somxebis mdevnelTa winaaRmdeg. amasTan erTad osmaleTma ganacxada, rom igi mzadaa vanis tbis raionSi mcxovreb osmaleTis somxebs misces gansaz-Rvrul farglebSi avtonomia.

saqarTvelo 1918/05/16 #92somxuri presa

ltolvilTa sakiTxis gamo.„mSaks“ #87–is meTauri exeba Cveni drois erT–erT

saWirboroto sakiTxTagans – ltolvilTa sakiTxs. dRem-dis Cveni zrunvisa da wuxilis mizezi iyo osmaleTis somx-

-147-

ebis ltolvilTa sakiTxi. dRes am zrunvasa da wuxils mi-emata erTi axali satkivari ruseTis somxeTisa, umTavresad, yarsis olqisa da sumarlos mazris, somexTa abargeba da gamoqceva.

daicala osmaleTis somxeTi, exla icleba amier–kavkasi-is somxebiT dasaxlebuli olqebi.

Tu osmaleTis somxeTidan ltolvilTa ricxvs daax-loebiT 250,000 viangariSebT, xolo yarsisa da surmalos olqebidan ki – 200,000–mde, gamodis rom dRes daaxloebiT 450,000 somexi gzasaa gakruli da momTabaris cxovrebas eweva da yvelani rac SeiZleba Sors midian, Crdilo–kavkasiisak-en, e. i. ruseTisaken. isini garbian moufiqreblad, Tavis–tavis angariS–miucemlad, momavalis gauTvaliswineblad, mxolod ki ganTavisufldnen osmaleTis batonobisagan. ker-Zod osmalel somxebs imis SiSi aqvT, rom osmaleTis mTav-robas amier–kavkasiis axal mTavrobisTan zavis Sekvris dros SeuZlia moTxovnileba wamoayenos, rom osmaleTis qveSevrdomi somxebi daubrundnen kvlav TavianT adgilebs da amier–kavkasiis mTavroba iZulebuli iqneba miiRos os-maleTis aseTi moTxovnileba. somxebis „daSnakcutuni ras-akvirvelia, winaaRmdegobas ver gauwevs am moTxovnilebas. da ai, am SiSiT aRZrulni osmaleTis somxebi, radgan darw-munebulni ar arian rom Tu daubrundebian TavianT keras, osmaleTis mTavroba maT SuamdinareSi ar ukravs Tavs, in-stinqturad miiswrafian CrdiloeT kavkasiisaken, amier–kavkasiis sazRvrebs gareSe.

Cven gvgonia, rom osmaleTis somxebis eseTi SiSi uadg-iloa, Cven gvgonia, rom piriqiT, osmaleTi Zalian moxaruli iqneba rom somxeTi usomxebod darCes da saeWvoa, rom mas guwrfeli survili hqondes imaTi dabruneba. Cvenis azriT, sakiTxis mTeli mniSvneloba da siZnele amaSi araa, aramed imaSia, Tu sad unda dabinavdnen jer es 250–300.000–de osmaleTis somxoba da Semdeg 150–200.000–mde ruseTis somxeTis ltolvilebi. aqnobamdis isini moklebuli xelmZ-Rvanels, winamZRols da mrCevels, mxolod instinqturad, stiqiurad binavdebian iq. sadac mcireoden uzrunvelyo-fas mainc hgrZnoben, ase hfiqroben, rom uzrunvelyofili iqnebian da bunebrivia, rom erTi maTi nawili wavida im adgi-lebSi, romilnic qarTul olqebad iTvlebian da ai qarTuli

-148-

eris erTma gansazRvrulma nawilma daiwyo xmamaRla moTq-ma–tirili, rom mis qveyanaSi arasasurveli elementi Se-modis da scdilobs mis miwa–wyalze mowyobas.

saqarTvelo 1918/05/17 #93osmaleTi da azerbaijani

osmaleTis strategia fardas xdis osmaleTis diplo-matias. aleqsandropolidan mosuli ukanaskneli ambebi aSkarad laparakoben, Tu ra surs osmaleTs. aleqsandropo-li brZolis qarcecxlSia gaxveuli. osmalebma winadadeba misces general nazarbekovs dascalos aleqsandropoli da daiwios ocda xuTi versiT CrdiloeTissken. radganac ase-Ti winadadeba aSkara darRvevaa droebiT zavisa, respubli-kis mTavrobam winadadeba misca Cxenkels amis gamo medgari protesti ganacxados osmaleTis mtavrobis winaSe. general nazarbekovs ki ebrZana, Tu osmalebma ukan ar waiRes Tavisi winadadeba, imoqmedos ise, rogorc mdgomareoba moiTxovs. da am wuTSi aleqsandropolTan brZolaa. es faqti usaTuod didmniSvnelovani faqtia da sruliad aSkaravebs osmalos pretenziebs. osmalebma rom SesZlon da respublikis jar-ebs CrdiloeTiT daaxevinos, maT xelSi maSin TiTqmis mteli erevnis gubernia gadadis. Tu rad eswrafis osmaleTi amas, amis aSkara motivebi moyvanilia TviT ultimatumSi. osma-lebs undaT daiuflon aleqsandropol – julfas rkinis gza, rac Seaferxebs angliselebis moqmedebas zurgidan.

es aris maTi strategiuli gegma, magram politikuri mniSvneloba am gegmisa ara nakleb mniSvnelovania da axal Suqs hfens osmalebis pretenziebs. amiT ukve aSkarad sCans, tu ra nabijiT iswrafis osmaleTi azerbaijanisken da ra surs arsebiTad osmaleTs amier–kavkasiaSi. aravisTvis da-maluli ar aris, rom amier–kavkasiis TaTroba araviTar winaaRmdegobas ar gaswevs, osmaleTma rom azerbaijanis SeerTeba moisurvos. neitraliteti, romelsac icavda azer-baijani kavkasia–osmaleTis omis dros da loializmi osma-leTisadmi, romelic gamoiCina man sazavo molaparakebebis dros – SesaZloa aSkara politikur servilizmad iqces da erT mSvenier dRes azerbaijani Tavisi Tavi osmaleTis srul kuTvnilebad gamoacxados. damoukideblobis idea, romelic SesaZloa arsebobdes azerbaijanelTa umciresobaSi advilad

-149-

gaqarwyldeba, rodesac is Seetakeba azerbaijanis umravle-sobis Turkofilobas.

magram azerbaijanis aseTi SeerTeba rom umtkivneulod moxdes, saWiroa axali konfiguracia kavkasiis im samxreT nawilisa, romelsac dRevandeli pirobebi nakleb uwyobs xels am SeerTebas. magram saWiroa erTis Tvalis gadavleba ruqisa, rom TviTon axal konfiguraciis mowyoba dRevan-del pirobebSi advili saqme iyos. saxelmwifo sazRvrebi am-ierkavkasiis, sparseTis da osmaleTis–kavkasiis im nawilSi sadac julfas gza gadis nakleb xelsayrelia osmaleTisT-vis. sparseTis provinciebi maku da boi soliviT sWrian osmaleT–amierkavkasias. meores mxriv, kaspis zRvis piras mdebare amierkavkasiis provincia taliSi agreve soliviT Se-dis sparseTSi. osmaleTsa da sparseTs Soris rom SeTanxmeba moxdes im angariST, rom osmaleTs daeTmos makus provincia, rac ase advilad mosaxdenia Cven awewil pirobebSi, osma-leTi miiRebs ganier koridors, rac SeZlebas miscems farTe da ganier teritoriiT gadaabas azerbaijani osmaleTs.

saqarTvelo 1918/05/21 #96delegacia ltolvilTa Taobaze.

karaklisSi myof gumbrelma ltolvilebma airCies del-egacia, romelmac unda iSuamdgomlos ossmalTa mTavar sardlis winaSe neba darTon ltolvilebs Tavis adgilze daubrundnen.

Tavdasxma ltolvilebze.sad. sandarze gadmoxvewilTa matarebebls yaCaRebi

daesxen Tavs, moklulia 3 kaci.

saqarTvelo 1918/05/22 #97surmalinis mazraSi.

rogorc „horisons“ atyobineben, surmalinis mazra er-Tianad dastoves somxebma da karaklisiken moiweven.

saqarTvelo 1918/05/22 #97mdgomareoba karaklisSi.

„mSak“–s karaklisidan depeSiT atyobineben: yarsis olq-idan da Siraqidan ltolvilebi gvawydebian. ltolvilebi aTasobiT CrdiloeTisken–Tbilisisken moemgzavrebian.

-150-

veraviTar ZaliT da damuqrebiT SevsZeliT maTi SeCereba. borCalos gza saSiSia.

saqarTvelo 1918/05/25 #100ltolvilebi.

dadgenilia miRebul iqmnas zomebi, rom ltolvilebi ar wavidnen im adgilebs iqiT, sadac sakvebi punqtebs jari hya-raulobs.

8000 ltolvil berZens, romelnic me–80 versze imyofe-bian neba darTes, gaemgzavron mcxeTaSi.

saqarTvelo 1918/05/25 #100gumbri

gumbridan Camosulebis sityviT qalaqSi siwynarea. ltolvilebi TandaTanobiT brundebian. mosaxleobas iar-aRi ahyares. aravis aras uSaveben. qalaqs icavs milicia da 200 askeri. marTveloba mejlisad Sescvales. jaris nawili sadgurzea dabanakebuli.

saqarTvelo 1918/06/4 #108ltolvilebi.

sof. ekaterinofelddidan komisari kromeri germanel-Ta erovnul sabWos atyobinebs: „1 ivniss Camovidnen bol-nis–xaCinidan karaklisidan gamoqceuli somexi jariskacebi da ltolvili mamakacebi da qalebi, romlebisTvisac iq Ta-Trebs alya SemourtyamT, iaraRi auyriaT da bevri amouxo-ciaT. daWrilTa da gadarCenilTa ricxvi jerjerobiT 100 ar aRemateba. ltolvilebi sul 450 kaci yofila, yvelani gauZarcviaT tanT gaxdamdis.

saqarTvelo 1918/06/18 #119ganjaSi

11 ivniss nuri–faSas brZanebiT ganjis somxebiT dasax-lebuli nawili garSemortymul iqmna osmali jariT. eseTma moulodnelma Tavdasxmam SiSis zari dasZra mcxovreblebSi. osmalebi iTxovdnen, rom somxebs dauyovnebliv gadaecaT maT xelSi myofi mTeli iaraRi. somxebis erovnulma komitet-ma dauyovnebliv delegacia gaugzavna osmalos mTavrobas, raTa gamoerkvia, Tu xsenebuli brZaneba, namdvilaT maTgan iyo gamocemuli.

-151-

rodesac delegacia darwmunda, rom brZaneba namdvilaT osmaleTis mTavrobis iyo, saxalxo mitingzed winadadeba misces xalxs da urCevdnen damorCilebodnen mTavrobas da miT Tavi daexsnaT ganadgurebisagan. 13 ivniss daiwyo ia-raRis Cabareba. osmalebs furgonebiT gahqondaT iaraRi qalaqis samahmadiano nawilSi. isini, vinc ar damorCildnen, iaraRiT xelSi mTebisken gaixiznen im azriT, rom osmalebs SebrZolebodnen.

ganja savsea osmaleli oficrebiT da jaris kacebiT, romelnic araviTar yuradRebas ar aqceven mahmadianTa ko-rpusis rusis oficrebs. maRaziebSi osmaloebi fass ixdian nikolozis as maneTianebiT da osmaluri lirebiT, romlis kursi ise aiwia, rom rusuli maneTi 8 kapikzed davida.

12 ivniss somex–TaTarTa Setakebis dros moklul iqmna gimnaziis direqtori bogolepoyi; misi coli, romelic mok-lulis cxedrisaken gaiqca, sasikvdilod daWril iqmna da ramdenime saaTis Semdeg gardaicvala.

-153-

reziume

„somexTa genocidi qarTul periodikaSi 1914-1918ww“

Znelia ar Seafaso mniSvneloba krebulisa „somexTa genocidi qarTul periodikaSi 1914-1918ww.“. krebuli Sei-cavs masalas, romelic inaxeba saqarTvelos saparlamento erovnuli biblioTekis qarTuli periodikis arqivSi, da romelic aSuqebs somexTa genocids dasavleT somxeTSi da osmaleTSi da asaxavs qarTuli presisa da sazogadoebis damokidebulebas aRniSnul sakiTxTan mimarTebaSi. migvi-TiTebs somexTa genocidis problematikis aqtualobaze.

qarTuli sazogadoeba, rogorc mosazRvre teritoria-sTan, romelzec iyo Cadenili danaSuli kacobriobis wi-naaRmdeg, gaxda uSualo Cadenili genocidis TviTmxilveli, mowme da xSirad mxare, romelic iRebda aqtiur monawileobas genocidis Tanmxleb procesebSi (devnilebisTvis daxmarebis gawevis; maTi gadasaxlebis; devnilebis dasavleT somxeTSi dabrunebis sakiTxebSi).

XX saukunis 20-iani wlebidan mis dasasrulamde saqarT-veloSi mimdinare procesebi xels ar uwyobda XIX- XX sauku-neebis mijnaze momxdari romelime movlenis miukerZoebel da samecniero Seswavlas, maT Soris iseTi mniSvnelovanisa, rogoricaa e.w. didi axlo aRmosavleTis erebSi erovnul-ganmaTavisuflebeli ideebis formireba da amis Sedegad amierkavkasiis teritoriaze pirveli respublikebis Seqmna; urTierTobebi am saxelmwifoebsa da mezobel erebs Soris. 1915-1923 ww.

somexTa genocidis sakiTxic aseve miekuTvneboda akrZa-lul-tabuirebulTa kategorias da Tu bolSevisturi diqtatisgan Tavisufal teritoriaze is seriozulad iqna Seswavlili da Sefasebuli, maSin saqarTveloSi da social-isturi blokis sxva kvazisaxelmwifoebriv warmonaqmnebSi aRniSnuli sakiTxi seriozuli Seswavlis obieqti ar yofila

-154-

an iyo warmodgenili bolSevisturi xelmZRvanelobis poli-tikuri Tvalsazrisidan, gare samyarosTan maTi urTierTo-bebidan da TurqeTis da germaniis politikur reJimebTan strategiuli xelSekrulebebidan gamomdinare.

yofili ssrk-s arqivebSi Senaxuli masalebi totalitar-uli sistemebis tradiciebSi iyo ganadgurebuli, gasaidum-loebuli an „politikur kursTan SesabamisobaSi“ moyvanili, da calkeuli pirovnebebis mxridan saerTo suraTis aRd-genis survilis arsebobis SemTxvevaSi, aRniSnuli sakiTxis Seswavla iyo seriozuli, xSirad gadaulaxavi dabrkoleba. „regulacia“, periodikis arqivebis amoReba, monacemebis moculobidan da maTi formebidan gamomdinare garkveul siZneleebTan iyo dakavSirebuli, magram tabus „suli“ saar-qivo monacemebis miRebis am sferosac Seexo.

saqarTvelos arqivebSi Senaxuli perioduli gamocemebi ar iyo ramenairad Seswavlili somexTa genocidis saganze da amdenad informaciis udidesi fena, romelic amtkicebs da Tan erTvis ukve Seswavlil sakiTxs, farTo sazogadoebisT-vis ar iyo wardgenili.

krebuli moicavs periods 1914 wlidan 1918 wlis iv-lisamde, rac saSualebas aZlevs mkiTxvels kvaldakval mihyves movlenebs 1914 wlis ianvridan, TurqeTis pirvel msoflio omSi CarTvamde ramodenime TviT adre, 1918 wlis maisamde, rodesac ruseTis imperiis yofil teritoriaze saqarTvelom, somxeTma da azerbaijanma sakuTari damoukide-bloba gamoacxades.

krebulSi „somexTa genocidi qarTul periodikaSi 1914-1918ww.“ Sesulia masalebi XX saukunis dasawyisSi saqarT-veloSi arsebuli gazeTebidan „saqarTvelo“, „samSoblo“, „saxalxo furceli“ da Jurnalidan „klde“. wignSi Sekre-bili masalebi warmodgenilia qronologiurad da TviTon krebuli dayofilia xuT karad („1914“, „1915“, „1916“, „1917“, „1918“).

pirveli kari - „1914“, mkiTxvels aZlevs saSualebas gaecnos TurqeTSi genocidamde arsebul mdgomareobas. am karis masala Seicavs informacias TurqeTis xelisuflebis mier dasavleT somxeTSi reformebis gatarebaze uaris Tq-maze; TurqeTis somxuri mosaxleobis mimarTsiZulvilis saxelmwifoebriv doneze gaRvivebaze; TurqeTis omamdel

-155-

gegmebze ruseTTan sazRvris kavkasiuri qedis gaswvriv gay-vanaze.

gansakuTrebul interess aRniSnul karSi Seicavs sta-tia „saxalxo furcelSi“ 29 oqtombrisgan, sadac moyvanilia dasavleT somxeTSi da TurqeTis sxva provinciebSi mcxovre-bi somxebis raodenobrivi monacemebi. miuxedavad imisa, rom TurqeTis xelisufleba, Tavisi saSinao Sovinisturi poli-tikidan gamomdinare, yovelTvis Semcirebulad warmoad-genda somxur mosaxleobas, aRniSnuli informacia,ueWvelad warmoadgens gansakuTrebul interess, radganac SegviZlia gavacnobieroT ricxvebs ukan mdgari Semadgenloba.

krebulis meore da mesame karebi - „1915“ da „1916“ yve-laze moculobiTia. aq Cven vxvdebiT rogorc uSualod aRweras - Tavisi masStabebiT SemaZrwunebeli devnis kon-statacias da represiebs somxebis winaaRmdeg, aseve vrcel informacias devnilebis Sesaxeb, didi saxelmwifoebis gamox-maurebas, romlebic kicxavdnen TurqeTis xelisuflebas danaSaulis CadenisTvis. garkveul interess warmoadgenen masalebi, romlebic somxebis genocidze Turqul „Tvalsaz-riss“ Seicaven. aRniSnul statiebSi warmodgenili TurqeTis saxelisuflebo wreebis sxvadasxva gancxadebebi, maT Soris ramodenime interviu TalaaT faSasTan aZlevs mkiTxvels sa-Sualebas gaakeTos daskvnebi somxuri sakiTxis da dasavleT somxeTis da TurqeTis kontrolqveS myofi sxva teritorie-bis somxebis bedis mimarT TurqeTis xelisuflebis cinikuri midgomis Sesaxeb. rac gvarwmunebs, rom somxebis devna da ganadgureba saxelmwifoebrivi ideologiis doneze dagegmi-lis xasiaTs atarebda.

zemoT aRniSnuli, informaciiT moculobiTi kareb-is Semdeg, „1917“ Raribulad SeiZleba mogeCvenoT, magram aqac masalebi aRweren devnilebis mdgomareobas, maT gad-aadgilebas dasavleT somxeTidan ruseTis imperiisken, pro-gramebs maTi samSobloSi dabrunebisTvis, ganzraxvebs e.w. didi saxelmwifoebisa dasavleT somxeTis momavali statu-sis mimarT. Tu wina karebSi „movlenebi“ did wilad xdeboda TurqeTis xelisuflebis kontrolqveS myof teritoriebze, maSin 1917 wlidan aRiniSneba devnis geografiis gafarToeba kavkasiisken da aRwevs kavkasiis guberniebis Sida raionebs da ruseTis imperiis im raionebSi, sadac TurqeTis xelisu-

-156-

flebis mimarT loialurad ganwyobili erebi cxovrobdnen.masalebi karSi „1918“ ZiriTadad mogviTxroben somx-

ebis devnaze da ganadgurebaze tiflisis guberniasTan mosazRvre teritoriebze. ZiriTadi moqmedebebi kavkasiur frontze ukve damTavrebulia, magram Turquli regular-uli jarebi ganagrZoben somxebis ganadgurebis programas. arTvinSi, sarikamiSSi, yarsSi, arTaanSi somxuri mosaxleo-bis ganadgurebis Semdeg jarebi miemarTebian axalqalaqis da axalcixis olqebSi sadac somxebis darbevebs xels uw-yobs da xSir SemTxvevaSi Tavad axorcielebs adgilobrivi Turquli mosaxleoba. es movlenebi ruseTis imperiis jaris dezertirobisas da tiflisis da yarsis rusebis mier somx-ebis ganiaraRebisas xdeba. paralelurad mizanmimarTulad xdeba somxebis ganiaraReba da ganadgureba elizavetpolis da baqos guberniebis teritoriaze, sadac TaTruli mosax-leobis mier mxardamWeri Turquli jarebi imyofebian. kari „1918“-s masalebi aseve migviTiTeben didi qveynebis Seuwy-narebel miswrafebas pasuxismgeblobaSi miscen TurqeTi Cadenili danaSaulisTvis.

aRniSnuli gamocemis ZiriTadi mizania gaacnos sazoga-doebas 1914-18ww. qarTul beWdviT gamocemebSi Senaxuli dRemde ucnobi masalebi da amiT xeli Seuwyos qarTul sazogadoebas Seiswavlon da Seafason somexTa genocidis sakiTxi, romelic saqarTveloSi ramdenime aTwleulis gan-mavlobaSi tabuirebul Temad rCeba.

-157-

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

«Հայոց Ցեղասպանությունը 1914-1918թ.թ. վրացական պարբերականներում»

«Հայոց Ցեղասպանությունը 1914-1918թ.թ. վրացական պարբերականներում» ժողովածուի նշանակությունը դժվար է թերագնահատել: Ժողովածուն պարունակում է Վրաստանի Ազգային խորհրդարանական գրադարանի` վրացական պարբերականների արխիվներում պահպանվող նյութեր, որոնք լուսաբանում են Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան Թուրքիայում իրականացված Հայոց ցեղասպանությունը և արտացոլում վրացական մամուլի ու հասարակության վերաբերմունքը այս հարցի շուրջ: Այն մատնանշում է Հայոց ցեղասպանության խնդրի արդիականությունը:

Վրաց հասարակությունը, որը գտնվում է մարդկության դեմ իրագործված հանցավայրի հարևանությամբ, Ցեղասպանության իրականացման անմիջական ականատեսն ու վկան է դարձել, ինչպես նաև մասամբ Ցեղասպանությանն ուղեկցող գործընթացների ակտիվ մասնակից կողմ (գաղթականներին ցուցաբերված օգնության, նրանց բնակեցման, Արևմտյան Հայաստան վերադարձի հարցերում):

20-րդ դարի 20-ական թվականներից ընդհուպ մինչև դարավերջ Վրաստանում տեղի ունեցող գործընթացները չեն նպաստել 19-ից 20-րդ դարերի սահմանագծին կատարված որևէ իրադարձության անաչառ, գիտական ուսումնասիրմանը, այդ թվում` այնպիսի նշանակալի իրադարձությունների, ինչպիսիք են այսպես կոչված Մեծ Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների մոտ ազգային-ազատագրական գաղափարների ձևավորումը, և որպես հետևանք` Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում Առաջին Հանրապետությունների ստեղծումը, այդ պետությունների և հարևան ժողովուրդների հետ նրանց փոխհարաբերությունները:

1915-23թ.թ. Հայոց ցեղասպանության հարցը նաև գտնվել է արգելված-տաբուի կարգավիճակում, և եթե բոլշևիկյան բռնապետությունից զերծ տարածքներում լրջորեն ուսումնասիրվել և գնահատվել է, ապա Վրաստանում և սոցիալիստական բլոկի պետական

-158-

մյուս միավորումներում տվյալ հարցը չի եղել լուրջ ուսումնասիրության առարկա, կամ էլ ներկայացվել է` ելնելով բոլշևիկյան ղեկավարության քաղաքական հայացքներից, արտաքին աշխարհի հետ նրա փոխհարաբերություններից և Թուրքիայի ու Գերմանիայի քաղաքական ռեժիմների հետ ռազմավարական համաձայնագրերից:

Նախկին ԽՍՀՄ արխիվներում պահվող նյութերը, տոտալիտար համակարգերի ավանդույթի համաձայն, վերացվել են, գաղտնի պահվել կամ էլ բերվել «քաղաքական կուրսի հետ համաձայնության վիճակի» այնպես, որ նույնիսկ չնայած առանձին անձանց ցանկությանը` ամբողջական պատկերը վերականգնելու, նշված խնդիրն ուսումնասիրելը լուրջ, մասամբ էլ` անհաղթահարելի արգելք է դարձել: «Կարգավորումը», պարբերականների արխիվի դուրսբերումը, ելնելով տվյալների ծավալից և դրանց ձևից, կապված էր որոշակի դժվարությունների հետ, սակայն տաբուի «ոգին» առնչվել է նաև այս ոլորտին` արխիվային տվյալների ստացմանը:

Վրաստանի արխիվներում պահվող պարբերական հրատարակությունները որևէ կերպ չեն ուսումնասիրվել Հայոց ցեղասպանության տեսանկյունից, այդպիսով տեղեկատվության լայն մի շերտ, որը հաստատում և լրացնում է արդեն ուսումնասիրված այդ հարցը, չի ներկայացվել լայն հասարակայնությանը:

Ժողովածուն ընդգրկում է 1914 թվականից մինչև 1918-ի կեսերն ընկած ժամանակահատվածը, ինչն ընթերցողին հնարավորություն է տալիս հետևել իրադարձությունների ընթացքին նախապատերազմյան տարվա հունվարից, Առաջին աշխարհամարտին Թուրքիայի ներգրավվելուց մի քանի ամիս առաջ, մինչև 1918 թվականի մայիս, երբ նախկին Ռուսական Կայսրության տարածքում իրենց անկախությունը հռչակեցին Վրաստանը, Հայաստանն ու Ադրբեջանը:

«Հայոց Ցեղասպանությունը 1914-1918թ.թ. վրացական պարբերականներում» ժողովածուում նյութեր են ընդգրկվել 20-րդ դարի սկզբին Վրաստանում լույս տեսնող «Սաքարթվելո» («Վրաստան»), «Սամշոբլո» («Հայրենիք»), «Սախալխո փուրցելի» («Ժողովրդական թերթոն») թերթերից և «Կլդե» («Ժայռ») ամսագրից: Գրքում հավաքված նյութերը ներկայացված են ժամանակագրական հերթականությամբ, ըստ այդմ ժողովածուն բաժանված է հինգ մասի («1914», «1915», «1916», «1917», «1918»):

Առաջին` «1914» բաժինը ընթերցողին հնարավորություն է տալիս ծանոթանալ Ցեղասպանությանը նախորդող շրջանում Թուրքիայում տիրող իրավիճակին: Այս բաժնի նյութերը տեղեկություններ են պարունակում այն մասին, որ թուրքական կառավարությունը հրաժարվում է բարեփոխումներ իրականացնել Արևմտյան Հայաստանում, ինչպես նաև պետական մակարդակով Թուրքիայի հայ բնակչության նկատմամբ ատելության հրահրման, Ռուսաստանի

-159-

հետ Կովկասյան մեծ լեռնաշղթայի երկայնքով սահման անցկացնելու` Թուրքիայի նախապատերազմյան ծրագրերի մասին:

Այս բաժնում առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում «Սախալխո փուրցելի» թերթի հոկտեմբերի 19-ի հոդվածը, որում տվյալներ են ներկայացված Արևմտյան Հայաստանում և Թուրքիայի այլ գավառներում բնակվող հայերի թվի մասին: Չնայած թուրքական կառավարությունը, ելնելով իր շովինիստական ներքին քաղաքականությունից, միշտ նվազեցրել է հայ հպատակների թիվը, այս տեղեկությունը, անկասկած, նշանակալի հետաքրքրություն է ներկայացնում այս թվերի հետևում թաքնված բովանդակության իմաստով:

Ժողովածուի երկրորդ և երրորդ` «1915» և «1916» բաժինները, առավել ծավալուն են: Այստեղ մենք հանդիպում ենք ինչպես անմիջական նկարագրությունների, հայերի դեմ իրականացվող սարսափելի մասշտաբով արտաքսման և բռնությունների արձանագրություններին, այնպես էլ հսկայական վկայություններ գաղթականների, Թուրքիայի կառավարության իրականացրած հանցագործության դատապարտման մասին օտար տերությունների արձագանքի: Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում Հայոց ցեղասպանության մասին թուրքական «տեսակետ» պարունակող նյութերը: Այդ հոդվածներում ներկայացված` թուրքական կառավարական շրջանակների տարբեր հայտարարությունները, այդ թվում` Թալեաթ փաշայի հետ անցկացված մի քանի հարցազրույցները, ընթերցողին հնարավորություն են ընձեռում եզրահանգում կատարել Հայկական հարցի և Թուրքիայի ենթակայության տակ գտնվող տարածքների հայերի ճակատագրի շուրջ Թուրքիայի կառավարության ցինիկ վերաբերմունքի մասին: Դրանք հաստատում են, որ հայերի կոտորածն ու նրանց դեմ իրականացված բռնությունները կրում են պետական գաղափարախոսության մակարդակով իրականացված, հստակ ծրագրված բնույթ:

Նախորդ` տեղեկատվական հարուստ ամփոփմամբ բաժնից հետո «1917» բաժինը կարող է աղքատիկ թվալ, սակայն այստեղ էլ նյութերը նկարագրում են գաղթականների վիճակը, Արևմտյան Հայաստանից դեպի Ռուսական Կայսրություն նրանց տեղաշարժը, նրանց` Հայրենիք վերադարձին ուղղված ծրագրերը, Արևմտյան Հայաստանի հետագա կարգավիճակի շուրջ, այսպես կոչված, գերտերությունների մտադրությունները: Եթե նախորդ բաժիններում «իրադարձությունները» հիմնականում տեղի էին ունենում թուրքական կառավարության ենթակայության տակ գտնվող տարածքներում, ապա 1917 թվականից նկատվում է բռնությունների աշխարհագրության ընդլայնում դեպի Կովկաս և հասնում է մինչև կովկասյան շրջանների` թուրքական կառավարությանը լոյալ ժողովուրդներով բնակեցված Ռուսական կայսրության ներքին նահանգներ և գավառներ:

-160-

«1918» բաժնի նյութերը հիմնականում ներկայացնում են Թիֆլիսի նահանգին սահմանակից տարածքներում հայերի դեմ իրականացված հետապնդումներն ու կոտորածները: Կովկասյան ճակատում հիմնական գործողություններն արդեն ավարտված են, սակայն թուրքական կանոնավոր զորքերը շարունակում են հայերի ոչնչացման ծրագիրը: Ավարտելով Արդվինի, Սարիղամիշի, Կարսի, Արդահանի հայ բնակչության ոչնչացումը, զորքերն ուղղվում են Ախալքալաքի և Ախալցխայի գավառներ, որտեղ հայկական կոտորածներին նպաստում և մասամբ անմիջական կատարողն է հանդիսանում այդ գավառների թուրք բնակչությունը: Այս իրադարձությունները տեղի են ունենում Ցարական Ռուսաստանի զորքերի դասալքության և ռուսների կողմից Թիֆլիսի և Կարսի նահանգների հայերի զինաթափման ֆոնին: Զուգահեռ, հայերի նպատակաուղղված զինաթափում և ջարդ է տեղի ունենում նաև Ելիզավետպոլի և Բաքվի նահանգներում, որտեղ գտնվում են թաթար բնակչության կողմից օժանդակություն ստացող թուրքական զորքերը: «1918» բաժնի նյութերը մատնանշում են կատարած հանցագորոծությունների համար Թուրքիային պատասխանատվության ենթարկելու` օտար պետությունների անդադար ջանքերը:

Այս հրատարակության հիմնական նպատակը 1914-18թ.թ. վրացական տպագիր հրատարակություններում պահպանվող` մինչ օրս անհայտ նյութերին հասարակությանը ծանոթացնելն է, այդպիսով նպաստելով մի քանի տասնյակ տարիներ Վրաստանում «տաբու» հանդիսացող Հայոց ցեղասպանության հարցի մասին վրացական հասարակության ուսումնասիրմանն ու գնահատմանը:

-161-

Resume“The Armenian Genocide as reflected in the Georgian press in

1914-1918”

It is very difficult to overestimate the importance of “The Armenian Genocide as reflected in the Georgian press in 1914-1918” edition. This volume consists of materials, kept in the Georgian press archives of the National Par-liamentary Library of Georgia, touching on the Armenian Genocide in Western Armenia and the Ottoman Turkey. These materials are a good reflection of the Georgian civic and media attitude towards the Armenian Genocide, underlining the urgency of this matter.

The Georgian society of the time, having been located just across the border from where the crime against humanity took place, was a direct eye-witness of the unfolding genocide. The Georgian people were often in the posi-tion to make decisions regarding the victims of the Genocide (in issues, such as providing aid for the refugees, their re-settlement, the return of the refugees to Western Armenia).

Ever since the 20-ies of the XX century till its very end there was only a very small possibility for the scholars in Georgia to study the issues of the last de-cade of XIX and the beginning of XX centuries without hindrance or bias. This was dictated by the processes that took place in the country of Georgia, and included the gagging policies on crucial matters, such as the forming of the independence movements within the nations of the Greater Middle East, the creation of the First Republics in the South Caucasus area, and the relation of these states and the peoples thereof.

The issue of the Armenian Genocide of 1915-1923 was also blacklist-ed as a taboo, and though it was well-studied and evaluated outside the Iron Curtain, it was either banned altogether or presented according to the political bias of the Bolshevik state in quasi-national entities such as the Soviet Georgia. The political relations with Turkey and Germany also have heavily influenced the study of the Armenian Genocide.

The materials of the archives of former Soviet Union were largely de-

-162-

stroyed, classified, or “edited” in order to match the official political course of the state. In these circumstances, all those who genuinely wanted to research the Armenian Genocide issue faced hindering strongholds, which they could not possibly overcome. However, similar “regulation” of the press archives was more difficult because of the large amounts of various materials, and its very form – usually, a newspaper.

The periodicals kept in the Georgian archives weren’t ever studied on the matter of the Armenian Genocide, and thereby a sheer amount of infor-mation, adding to the spectrum of the research, was beyond the reach of the general public.

This edition covers the period from the beginning of 1914 to the middle of 1918, which allows the reader to follow the events from January of the pre-war year, several months before the Turkish entry into war, all the way till May of 1918, when Georgia, Armenia and Azerbaijan proclaimed their independence on territories of the former Russian Empire.

“The Armenian Genocide as reflected in the Georgian press in 1914-1918” compilation contains materials from the beginning of the XX century Georgian “Sakartvelo”, “Samshoblo”, “Sakhalkho phurtseli” newspapers and the “Klde” magazine. The collected materials are arranged chronologically, and the edition itself is divided into five sections (“1914”, “1915”, “1916”, “1917”, “1918”).

The first section, “1914”, allows the reader to encounter the pre-Geno-cide condition of Turkey. The materials of this section contain the information about the Turkish refusal of undertaking reforms in Western Armenia, about the state-directed policy of inciting hatred against the Armenian population of Turkey, and also about the Turkish plan to draw the border with Russia along the lines of the Greater Caucasus mountain range.

One particular article of interest in this section is dated October 29 (“Sakhalkho phurtseli”), where the stats figures of the Armenian population of Western Armenia and other Turkish regions is presented. In spite of the fact that the Turkish government, due to its chauvinistic policies, was constantly under-stating the numbers of the Armenian subjects, this piece of information reveals the sheer scale of the reality hidden beyond figures.

The second and the third sections of the compilation – “1915” and “1916” – are the broadest of all. Here we encounter the eye-witness accounts of the horrors of persecutions, the scale of repressions against Armenians, the in-formation about the refugees, and the international reaction and condemnation of the Turkish government for the ongoing crime. Of some interest are the ma-terials containing “the Turkish take” on the Armenian Genocide. Various declara-tions of the Turkish government officials, as well as an interview with Mehmed Talat (also known as Talat-pasha) allow the reader to make their own judgment about the cynicism of the Turkish approach to the issues of the Armenian Ques-

-163-

tion and the Armenians of Western Armenia and other Turkish-governed ter-ritories.

After the previous informative sections, the following, “1917”, may be perceived as a poorer one, but these materials also present the condition of the refugees, their movement from Western Armenia towards the Russian Empire, the programs of their return to Armenia, the intentions of the Great powers for the future status of Western Armenia. While the previous sections uncover the atrocities on the Turkish-controlled territory, this section provides a broader geographical scale of similar activity. The persecutions expand towards the Cau-casus, reaching the inner territories of the Russian Empire, which are populated by the pro-Turkish oriented peoples.

In the “1918” section the materials are describing the persecutions and destruction of the Armenians in regions just beyond the Tiflis gubernia (county). The main activities on the Caucasus Front are already over, but the Turkish regiments continue implementing the program of the annihilation of Ar-menians. Having concluded the annihilation of the Armenian population of Art-vin, Sarikamish, Kars, Ardahan, the troops are moving towards Akhalkalaki and Akhaltsikhe uyezds (districts), where the Turkish military are vigorously joined by the Turkish population of these regions, who were among the perpetrators of the attempt of the Armenian annihilation. These events take place while the Russian Imperial army deserts and the Armenians of Tiflis and Kars gubernias are forced by the Russians to disarm. During the same period, masterminded and progressive disarmament and destruction of the Armenians is taking place in Yelizavetopol and Baku gubernias, where the Turkish troops are supported by the Tatar population.

The materials of “1918” also point at countless efforts of the interna-tional powers to bring Turkey to responsibility for the committed crime.

The main goal of this edition is to provide the general public with the Georgian periodical materials of 1914-1918, which to this day were largely un-known, and thereby to contribute to the edification on the matter of the Arme-nian Genocide, an issue, tabooed in Georgia for decades.

saxalxo gazeTi 29 oqtomberi 1914w. # 124

saxalxo furceli 5 agvisto 1916w. # 643

saxalxo furceli

11 ivnisi 1915w.

# 304

saxalxo furceli 12 agvisto 1914w. # 61

saxalxo furceli

14 aprili1915w.

# 257

samSoblo

29 ivlisi 1915w.

# 141

saqarTvelo

8 agvisto 1915w.

# 64

saqartvelo

28 ianvari 1916w.

# 274

samSoblo

24 oqtomberi 1915w.

# 205

saqarTvelo

1 aprili 1918w.

# 71

saqarTvelo

4 marti 1918

# 48

saxalxo

furceli

24 aprili 1915w.

# 266

saqarTvelo

21 Tebervali 1916w.

# 40

saqarTvelo

14 ivnisi 1915w.

#19

saxalxo furceli 18 dekemberi 1915w. #459

samSoblo

11 seqtemberi 1915w.

#173

saqarTvelo

9 ianvari 1916w.

#6

saxalxo furceli

30 dekemberi 1915w. #467

saqarTvelo

1 agvisto 1915w.

#58

saqarTvelo

11 agvisto 1915

#66

saqarTvelo 25 ivnisi 1915w. #28

saqarTvelo

15 dekemberi 1915w.

#168

saqarTvelo 26 ivlisi 1915w. #54

saxalxo furceli

27 Tebervali 1916w.

#513

saqarTvelo

29 agvisto 1915w.

#81

saqarTvelo

11 dekemberi 1915w.

#165

saqarTvelo 29 dekemberi 1915w. #178

saqarTvelo

10 dekemberi 1916w.

#276

saqarTvelo 16 dekemberi1915w. #169

saqarTvelo

21 Tebervali 1917w.

#40

saqarTvelo

20 ianvari 1916w.

#14

saxalxo furceli

27 Tebervali 1916w.

#513

saxalxo furceli 8 noemberi 1916w. #717

saqarTvelo

24 aprili 1916

#90

saxalxo furceli 5 ianvari 1916w. #471

saqarTvelo

11 maisi 1918w.

# 88

saqarTvelo

15 marti 1918w.

# 57

saqarTvelo

15 marti 1918w.

#57

saqarTvelo

11 ianvari 1918

#8

somexta genocidi - armenian communityarmenian-community.ge/files/news_docs/armenian... · somexta...

Documents