1

Α. Τ.Ε. Ι. ΠΕΙΡΑΙΑ

ΣΧΟΛΗ ∆ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

ΤΜΗΜΑ ∆ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ

∆Ρ. Μ. ΚΑΝΤΑΡΑΚΗ

2007

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 4 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 7 ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΠΟΤΕ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΣΑΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΠΟΙΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ 16 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ 21 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ 25 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ

31 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΥΛΟ 37 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 53

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η κοινωνιολογία είναι µια σύγχρονη συνθετική επιστήµη που µελετά µε

κριτικό τρόπο τα καθηµερινά κοινωνικά φαινόµενα, τις διαχρονικές κοινωνικές

αλλαγές και εξελίξεις, τη δοµή και λειτουργία των ανθρώπινων κοινωνιών.

Ο κοινωνιολόγος παρακολουθεί την κοινωνική πραγµατικότητα και την

ανθρώπινη συµπεριφορά, διαπιστώνει τα κοινωνικά προβλήµατα

συγκεντρώνοντας µε ανάλογη µεθοδολογία τα επιστηµονικά στοιχεία που

ταξινοµεί και ερµηνεύει, στοιχεία που προέρχονται από στατιστικές και άλλες

γραπτές πηγές, αρχεία, µελέτες, ερωτηµατολόγια, συνεντεύξεις, τεστ, ή

συστηµατικές παρατηρήσεις. Η εργασία αυτή απαιτεί υψηλή νοηµοσύνη,

δυνατότητα αφαιρετικής σκέψης, αυξηµένη κριτική ικανότητα και ευρύτητα

γνώσεων γύρω από κοινωνικά ζητήµατα και τις κοινωνικές εξελίξεις σε εθνικό

και διεθνές επίπεδο.

Σήµερα, τις αρχές του 21ο αιώνα, εποχή «εξειδίκευσης» των γνώσεων,

κυριαρχίας ταχέων κοινωνικών και τεχνολογικών αλλαγών, αλλά και

κυριαρχίας της Αγοράς, αρκετοί είναι αυτοί που θεωρούν «περιττά» µαθήµατα

σαν την Κοινωνιολογία και ισχυρίζονται ότι η γνώση πρέπει να περιορίζεται σε

συγκεκριµένα πλαίσια, τα οποία, µάλιστα, για ορισµένους, καθορίζονται από

τις ανάγκες και τους νόµους της προσφοράς και της ζήτησης.

Βέβαια, η συζήτηση για το τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι η γνώση

είναι αρκετά µεγάλη και δεν µπορούµε να την κάνουµε εδώ, λόγω

περιορισµού του αντικειµένου µας. Θα πρέπει, όµως, να πούµε ότι η

καθηµερινότητα, η επαφή µας µε τους άλλους ανθρώπους και τους θεσµούς

γύρω µας δηµιουργούν την ανάγκη της επιστηµονικής ερµηνείας της

κοινωνιολογικής, δηλαδή, προσέγγισης, µακριά από «ηθικολογίες»,

ιδεολογήµατα και προκαταλήψεις που προϊδεάζουν για το δέον και όχι για το

ισχύον, ζητήµατα που η Επιστήµη πρέπει να υπερβεί για να λειτουργήσει όσο

το δυνατόν απρόσκοπτα. Η κοινωνιολογική αντίληψη για τη γνώση συνιστά

θεµελιώδη αντίθεση στο µυστικισµό του Λόγου: Η αναζήτηση για το «Λόγο»

περί Κοινωνίας, Λόγο περίπλοκο και ασαφή, Λόγο ιδεολογικά φορτισµένο όσο

πιο πολλές δυσκολίες δηµιουργεί στην ερµηνεία, ακόµα και για τους

κοινωνιολόγους, «προϊόντα» και αυτοί της σύγχρονης κοινωνίας, τόσο πιο

γοητευτική γίνεται…

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

Η Επιστήµη της Κοινωνιολογίας γεννιέται στα µέσα του 19ου αιώνα και

ο όρος «Κοινωνιολογία» εισάγεται από τον θεωρούµενο ως «πατέρα» της

Επιστήµης αυτής, τον Αύγουστο Κοντ, ο οποίος, αρχικά την ονοµάζει

«Κοινωνική Φυσική» (Τσαούσης, 1987: 158).

Εξετάζει, σε γενικές γραµµές -και ανεξάρτητα από την κάθε «Σχολή»

σκέψης και µεθοδολογίας, που θα δούµε παρακάτω- τα κοινωνικά φαινόµενα,

(Θεσµούς, Σχέσεις, ∆οµές, ∆ράσεις, Συµπεριφορές…), τα αίτια της εµφάνισής

τους, της διατήρησης, ή της µεταβολής / εξέλιξής τους, τον τρόπο της

συγκρότησής τους, αποδίδοντάς τα σε κάποιο γενικότερο και συνθετότερο

σχήµα.

Ένα άλλο ερώτηµα που τίθεται και απαντάται ανάλογα µε την κάθε

«Σχολή» Σκέψης, είναι, πόσο αντικειµενικά µπορεί ένας κοινωνικός

επιστήµονας να προσεγγίσει κάποιο κοινωνικό φαινόµενο, όταν και ο ίδιος

αποτελεί «προϊόν» της Κοινωνίας που ζει. Κατά πόσο, δηλαδή, ο

Κοινωνιολόγος µπορεί να αποστασιοποιηθεί από τα συναισθήµατα, τις

σκέψεις, την κουλτούρα, τον τρόπο µε τον οποίο είναι δοµηµένη η

προσωπικότητά του, τον τρόπο µε τον οποίο έχει κοινωνικοποιηθεί από τις

ισχύουσες νόρµες που διαπερνούν την άµεση ή / και ευρύτερη κοινωνική του

οµάδα και να εξετάσει, όσο πιο «αντικειµενικά» γίνεται τα κοινωνικά

φαινόµενα της εποχής του. ∆εδοµένου, µάλιστα, ότι η Κοινωνιολογία είναι µια

επιστήµη που αφορά τη µελέτη του «Τώρα» και όχι του παρελθόντος, ή του

µέλλοντος. Του «Τώρα» που ζει ο ίδιος ο κοινωνικός επιστήµονας, η

οικογένεια και οι φίλοι του. Του «Τώρα» που δεν είναι άµοιρο από

εξουσιαστικές σχέσεις και δοµές, από ιδεολογίες, προκαταλήψεις και

ιδεολογήµατα…

Στο συγκεκριµένο εγχειρίδιο θα µας απασχολήσουν όλα τα παραπάνω

και άλλα θέµατα, όπως, µέχρι στιγµής, έχουν διατυπωθεί από σύγχρονους και

παλιότερους κοινωνιολόγους.

Θέµατα που αφορούν τις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, τις µορφές

συµβίωσής τους, τα συστήµατα που οργανώνουν και µέσα από τα οποία

οργανώνονται οι κοινωνίες, τα προβλήµατα που διασπούν και διαταράσσουν

την κοινωνική συνοχή…

5

Επίσης, θα µας απασχολήσουν και οι τρόποι προσέγγισης αυτών των

ζητηµάτων, στο βαθµό που ένα κοινωνικό ερώτηµα σχετίζεται άµεσα και µε

τον τρόπο απάντησής του.

Η προσέγγιση των κοινωνικών φαινοµένων, δοµών και σχέσεων

αφορά τη Μεθοδολογία που κάθε «Σχολή Κοινωνιολογίας» (µε τους / τον

εκπροσώπους / εκπρόσωπό της) υιοθετεί. Η Μεθοδολογία συνδέεται µε τη

σκέψη, την ιδεολογία και τις απόψεις της κάθε Σχολής. Εάν, λ.χ.,

αναφερόµαστε στη Σχολή των Συγκρούσεων, µε εκπρόσωπό της τον Μαρξ,

θα πρέπει µεθοδολογικά να προσεγγίζουµε τα κοινωνικά φαινόµενα και τις

κοινωνικές σχέσεις, σύµφωνα µε την ταξική ανισότητα που διέπει, βάσει του

συγκεκριµένου τρόπου σκέψης, τις κοινωνίες και όχι βάσει της

αλληλεξάρτησης των µερών του κοινωνικού συστήµατος, που ευαγγελίζεται,

λ.χ., η λειτουργική Σχολή, µε κύριους εκπροσώπους της και ιδρυτές της, τον

Ντυρκέµ και τον Σπένσερ.

Για µια σφαιρικότερη προσέγγιση, βέβαια, των κοινωνικών φαινοµένων

θα πρέπει να «προσφεύγουµε» και σε άλλες επιστήµες, όπως οι Πολιτικές

Επιστήµες, η Ψυχολογία, η Πολιτική Οικονοµία, η Ιστορία, η Κοινωνική

Ανθρωπολογία, η Βιολογία, η Φιλοσοφία, η Κοινωνική Ψυχολογία, ακόµα και

η Θρησκειολογία, τα Νοµικά, τα Μαθηµατικά και η Φυσική…

Παρόλα αυτά, πρέπει να παίρνουµε υπόψη µας, ότι στις κοινωνικές

επιστήµες οι υποθέσεις και τα ερωτήµατα που τίθενται, απαντώνται στο

πλαίσιο µιας «σχετικότητας» του χρόνου, του τόπου και άλλων παραµέτρων,

όπως η ιστορία µιας κοινωνίας, ή, η ιστορικότητα ενός φαινοµένου, η

ιδεολογία που ισχύει σε έναν τόπο, ή, η ιδεολογία του ερευνητή και της

«Σχολής» που «χρησιµοποιεί» κ.ά. Έτσι, σύµφωνα µε τα παραπάνω, τα

ερωτήµατα που θα αναζητήσουµε στα Μαθήµατά µας είναι:

• Ποιοι είναι οι σηµαντικότεροι θεωρητικοί της Κοινωνιολογίας και ποιες

«Σχολές» δηµιούργησαν; Ποια ερώτηµα φιλοσοφικού, ηθικού και

επιστηµονικού τύπου έθεσαν; Πώς προσέγγισαν έννοιες, όπως η

«Κοινωνία» και οι Άνθρωποι µέσα σε αυτήν;

• Πώς «γεννήθηκε» η Κοινωνιολογία σαν Επιστήµη; Ποιες συνθήκες την

«επέβαλαν»;

• Τι είναι, εντέλει, «Κοινωνία» και τι εξετάζει η Επιστήµη της;

6

• Τι µορφή Κοινωνίας έχουµε στην Ελλάδα; (Π.χ., αγροτική,

καπιταλιστική, βιοµηχανική…);

• Πώς περνούν οι κοινωνίες σε διάφορα στάδια και µετασχηµατίζονται;

• Από ποιους Θεσµούς αποτελούνται οι σύγχρονες κοινωνίες

(οικογένεια, εκπαίδευση, κράτος…) και ποιες οι λειτουργίες τους;

• Ποιοι είναι οι σηµαντικότεροι Θεσµοί της ελληνικής κοινωνίας, έτσι,

όπως έχουν ιστορικά διαµορφωθεί (λ.χ., οικογένεια, θρησκεία,

εκπαίδευση…);

• Τι είναι Κουλτούρα; Τι Ιδεολογία; Πώς διαµορφώνονται; Τι κυρίαρχη

Κουλτούρα και τι Εθνοκεντρισµός και Υποκουλτούρες; Τι

Αντικουλτούρα και Στερεότυπα;

• Πώς διαµορφώνονται οι συµπεριφορές των ανθρώπων, τα «πιστεύω»

τους, οι σκέψεις τους σε µια κοινωνία; (Λ.χ., µε τον ίδιο τρόπο

ντύνονταν, συµπεριφέρονταν και σκέφτονταν οι αρχαίοι έλληνες και µε

τον ίδιο εµείς σήµερα; Με τον ίδιο τρόπο αναλύουν την πραγµατικότητα

ευρωπαίοι και ασιάτες, ινδιάνοι και βορειοαµερικάνοι, άντρες και

γυναίκες, νέοι και ηλικιωµένοι κ.ο.κ.;)

• Τι σηµαίνει «Φύλο» (Άντρας και Γυναίκα) και «Τάξη» (Αστοί και

Προλετάριοι) για τις κοινωνικές επιστήµες;

• Πώς αναφύονται κοινωνικά προβλήµατα, όπως η Βία και η Εξάρτηση

από νόµιµες ή παράνοµες ουσίες, ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους;

• Πώς περιθωριοποιούνται ορισµένες κοινωνικές οµάδες ή / και

άνθρωποι σε µια κοινωνία και αποτελούν «Μειονότητα»; Τι σηµαίνει

«Μειονότητα»; Κ.ο.κ.

Αλλά, ας αρχίσουµε να τα συζητάµε όλα αυτά, στα παρακάτω κεφάλαια, µε τη

«βοήθεια» της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας.

7

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

Όπως κάθε επιστήµη, έτσι και η Κοινωνιολογία, πρέπει να βρει

τρόπους να διερευνήσει, να ερµηνεύσει το γνωστικό της πεδίο και να

«επαληθεύσει» τα συµπεράσµατά της, χρησιµοποιώντας τη δική της

µεθοδολογία, τις δικές τεχνικές, τα δικά της «εργαλεία».

Όλοι οι πατέρες της Κοινωνιολογίας προσπάθησαν να βρουν τρόπους

κατάταξης και συστηµατοποίησης των φαινοµένων που παρατηρούσαν και

των αιτίων τους. Ο καθένας συνεισέφερε µε τις επιστηµονικές του απόψεις και

έτσι δηµιουργήθηκαν οι διαφορετικές Σχολές σκέψης και ερµηνείας των

κοινωνικών δρώµενων.

ΠΡΩΤΗ ΣΧΟΛΗ: ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ

Ιδρυτής της θεωρείται ο ‘‘πατέρας’’ (και ‘‘νονός’’) της Κοινωνιολογίας ο

Αύγουστος Κοντ, στα µέσα του 19ου αιώνα, ο οποίος στηρίζεται στη στατιστική

προσέγγιση του Κετελέ, θεωρείται ΄΄παιδί΄΄ του Saint Simon και

‘‘παραλληλίζει’’ τις Θετικές Επιστήµες (Μαθηµατικά, Φυσική) µε την

‘‘Κοινωνική Φυσική’’, ή αργότερα ‘‘Κοινωνιολογία’’, όπως την ονοµάζει.

Έτσι, έχουµε µια προσέγγιση των κοινωνικών φαινοµένων µέσα από

την παρατήρηση, τη µέτρηση και το πείραµα.

Σύµφωνα µε τον Κοντ, υπάρχουν τρία στάδια από τα οποία περνά

κάθε κοινωνία: το Μεταφυσικό, το Θεολογικό και το Θετικό.

Το πρώτο και το δεύτερο στάδιο στηρίζονται στην αποδοχή ενός θεϊκού

πνεύµατος που οδηγεί και καθοδηγεί τα πάντα πάνω στη γη. Το τρίτο στάδιο

στηρίζεται στην ανάπτυξη των επιστηµών που αναζητούν την αλήθεια για την

ανθρώπινη φύση και για την κοινωνία µέσα από την τεκµηριωµένη γνώση.

Ο Κόντ πιστεύει ότι η Κοινωνιολογία πρέπει να εποπτεύει όλες τις

άλλες επιστήµες ότι η κοινωνιολογία πρέπει να παρεµβαίνει και να επεµβαίνει

στα διάφορα κοινωνικά θέµατα και να δίνει λύσεις στα κοινωνικά προβλήµατα.

Επειδή η αστική τάξη, από την οποία προέρχεται ο Α. Κοντ, θέλει να

έχει τον οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτικό έλεγχο της κοινωνίας και την

εποπτεία του κοινωνικού συστήµατος, µε αυτήν την έννοια ο Κοντ θεωρεί ότι

η κοινωνιολογία πρέπει να επιβλέπει τις υπόλοιπες επιστήµες, (σύστηµα

πυραµίδας των Επιστηµών) όπως και να παρεµβαίνει στην κοινωνία, στο

8

βαθµό µάλιστα που θεωρεί πως ο άνθρωπος και όχι κάποιος θεός, συντελεί

στη διαµόρφωση της πραγµατικότητας και θεωρεί ότι µόνο µέσα από µια

τεκµηριωµένη γνώση και όχι κάποια θεία φώτιση, φτάνουµε στην αλήθεια.

∆ΕΥΤΕΡΗ ΣΧΟΛΗ: ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ, ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ, Ή

ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Ο Λειτουργισµός ονοµάζεται επίσης Οργανική Θεωρία ή Σχολή της

Ισορροπίας (Συντηρητική Σχολή)

Θεωρεί ότι, όπως τα όργανα λειτουργούν ασυνείδητα µεταξύ τους, µε

σκοπό τη συντήρηση του οργανισµού, την ισορροπία, τη διατήρηση του και

την αναπαραγωγή του, έτσι γίνονται κάποιες λειτουργίες και µέσα στη

κοινωνία µε σκοπό την ένταξη του ατόµου σε αυτή, ώστε να επιτυγχάνεται η

συντήρηση της ίδιας της κοινωνίας και η αναπαραγωγή της.

Τα όργανα συνεργάζονται για να υπάρχει µια ‘‘σωστή’’ λειτουργία και

να επιτυγχάνεται η ισορροπία. Αν δεν λειτουργήσουν σωστά θα παρουσιασθεί

µια ανοµική κατάσταση, που ισοδυναµεί µε ‘‘ασθένεια’’ και µε τη γέννηση ενός

κοινωνικού προβλήµατος.

Η Σχολή αυτή αντλεί τα ‘‘επιχειρήµατά’’ της, τα στοιχεία της και το

‘‘παράδειγµά’’ της από την Επιστήµη της Βιολογίας.

Κυριότεροι εκπρόσωποι της είναι: ο Ντυρκέµ, ο Σπένσερ, ο Μέρτον, ο

Μαλινόφσκι και ο Πάρσονς.

Ο Εµίλ Ντ. Ντιρκάιµ (Emile D. Durkheim) (1858 –1917) γάλλος

φιλόσοφος συνέβαλε σηµαντικά στην ίδρυση και εξέλιξη της Κοινωνιολογίας

και ιδιαίτερα στην Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης.

Ανέπτυξε θέµατα, όπως η αυτοκτονία, η ανοµία και η παραβατικότητα,

η οικογένεια, η θρησκεία κ.ά. Το 1898 ίδρυσε το «Année Sociologique», το

πρώτο περιοδικό κοινωνικών επιστηµών στη Γαλλία.

Ο Ντυρκέµ θεωρεί κάποιες φορές ότι σε κάποιες λειτουργίες υπάρχει

σκοπός, αν και δεν παρατηρείται πάντα σχέση µεταξύ σκοπού και

λειτουργίας.

Πέθανε από εγκεφαλικό ένα χρόνο µετά το θάνατο του γιου του Αντρέ,

που σκοτώθηκε στον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο.

Ο Σπένσερ θεωρεί ότι η λειτουργία των οργάνων αντιστοιχεί µε τη

λειτουργία της κοινωνίας: κάποιες λειτουργίες γίνονται µέσα στη κοινωνία

9

χωρίς να το συνειδητοποιούµε πολλές φορές όπως δεν συνειδητοποιούµε την

αναπνοή ή άλλες λειτουργίες του οργανισµού µας.

Ο Μέρτον διακρίνει τις λειτουργίες σε έκδηλες και λανθάνουσες.

∆ηλαδή αυτές οι οποίες έχουν ένα φανερό στόχο και αυτές που στις οποίες ο

στόχος δεν είναι άµεσα φανερός.

Ο Μαλινόφσκι θεωρεί ότι οι λειτουργίες καλύπτουν κάποιες ανάγκες και

κυρίως αναφέρεται στις πολιτισµικές ανάγκες µιας κοινωνίας.

ΤΡΙΤΗ ΣΧΟΛΗ: Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ / ΕΞΕΛΙΚΤΙΣΜΟΣ

Η Σχολή αυτή στηρίζεται στην Πολιτική Οικονοµία του Κ. Μαρξ και

ανήκει στο ‘‘δοµικό παράδειγµα’’.

Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ (Karl Heinrich Marx) (1818-1883) ήταν

γερµανός πολιτικός φιλόσοφος και θεωρητικός του σοσιαλισµού. Προσεγγίζει

κοινωνικά θέµατα µε όρους ταξικής πάλης, η οποία συνοψίζεται στην θεωρία

ότι τα συµφέροντα των κεφαλαιοκρατών και των εργαζοµένων είναι διαµετρικά

αντίθετα µεταξύ τους. Ο Μαρξ στηρίχθηκε µεν στη θεωρία του Χέγκελ, τη

θεωρία που πρέσβευε την εξέλιξη του Ανθρώπινου Πνεύµατος, µέσα από τα

στάδια

• Θέση

• Αντίθεση

• Σύνθεση

Αν και δεν συµµεριζόταν την φιλοσοφία του ∆ιαλεκτικού Ιδεαλισµού και

ίδρυσε τη Θεωρία του ∆ιαλεκτικού Υλισµού.

Θεωρεί ότι την κοινωνία την κινούν οι Σχέσεις Παραγωγής, δηλαδή το

ποιος κατέχει τα Μέσα Παραγωγής, ποιος έχει, εποµένως και την οικονοµική /

πολιτική δύναµη και ότι ανάλογα δηµιουργούνται οι Κοινωνικές Τάξεις.

Αναφέρεται δε κυρίως στο Προλεταριάτο (εργάτες) και το Κεφάλαιο (Αστοί,

Καπιταλιστές).

Θεωρεί, επίσης, ότι η Σύγκρουση µεταξύ των Κοινωνικών Τάξεων είναι

αναπόφευκτη και κατά κάποιον τρόπο, δεν είναι πάντα συνειδητή.

Μέσα δε από αυτή τη σύγκρουση όσων κατέχουν τα µέσα παραγωγής

µε αυτούς που τα δουλεύουν, επιτυγχάνεται η εξέλιξη της κοινωνίας.

10

Ο Μαρξ πίστευε ότι οι κοινωνίες των ανθρώπων περνούν µέσα από τη

θέση, τη σύγκρουση που φέρνει την αντίθεση και επανασυστήνονται σε µια

τελική σύνθεση. Π.χ., αν δεχθούµε ότι ο φεουδαρχισµός αποτελεί µια

κοινωνική θέση, η αντίθεση και η σύγκρουση µαζί του επέρχονται µε την

εµφάνιση της αστικής τάξης και το αποτέλεσµα είναι η σύνθεση της νέας

αστικής κοινωνίας µε τις νέες οικονοµικές δοµές και σχέσεις παραγωγής.

ΤΕΤΑΡΤΗ ΣΧΟΛΗ: ΜΑΞ ΒΕΜΠΕΡ: ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

O Max Weber (1864 – 1920) γεννήθηκε σε µια µικρή πόλη της

Γερµανίας από πατέρα ανώτερο δηµόσιο υπάλληλο. Είναι ένας από τους

σηµαντικότερους θεµελιωτές της κοινωνιολογίας ως επιστήµης. Επιχειρεί την

ερµηνεία των περίπλοκων αιτιωδών συσχετίσεων απροϋπόθετα, σύµφωνα µε

την έκφρασή του, δηλαδή χωρίς να ξεκινάει από µια εκ των προτέρων θέση

προκαθοριστική για τα συµπεράσµατα και τις κρίσεις του. Ακριβώς για αυτό

αποφεύγει να δεσµευτεί σε µια ιδεαλιστική τοποθέτηση, αξιολογία ή

κοσµοθεωρία. Η επιδίωξή του είναι να διερευνά τα προβλήµατα καθαρά

εµπειρικά –µε την έννοια της αποφυγής κάθε µεταφυσικής- και να είναι

αντικειµενικός παρατηρητής στον µέγιστο δυνατό βαθµό. Η προσπάθειά του

να µην είναι δογµατικός διατρέχει όλα τα έργα του.

Ωστόσο, οι επιµέρους γνώσεις, που σταθεροποιεί στην πορεία των

ερευνών του συµπυκνώνονται σε ζητήµατα που αφορούν την οικονοµία, ως

σηµαντικού συντελεστή που δρα αποφασιστικά, στη διαµόρφωση των

κοινωνιών, ακόµα και όταν δεν αποτελεί µονοσήµαντα προσδιοριστικό

στοιχείο, καθώς και την κουλτούρα σαν συν-καθοριστική δύναµη

κεφαλαιώδους σηµασίας.

Επίσης, ασχολήθηκε µε τη γραφειοκρατία στη διοίκηση: η

γραφειοκρατία είναι µια πυραµίδα στη βάση της οποίας βρίσκονται οι

κατώτεροι υπάλληλοι και στην κορυφή µόνο ένας ηγέτης ο οποίος διευθύνει

τους υπόλοιπους που βρίσκονται κάτω από αυτόν. Στο γραφειοκρατικό

πρότυπο ο υπάλληλος οποιασδήποτε βαθµίδας διέπεται από το νόµο.

Πρόκειται για ένα σύστηµα το οποίο πετυχαίνει τους στόχους που θέτει, όπου

σηµαντικό ρόλο παίζουν η εξειδίκευση και ο επαγγελµατισµός των

υπαλλήλων.

11

Τα βασικά χαρακτηριστικά του γραφειοκρατικού προτύπου που

βρίσκονται πολύ κοντά στις 14 αρχές διοίκησης του Fayol είναι:

1. Συστηµατική διαίρεση εργασίας (αρµοδιότητες, καθήκοντα,

υποχρεώσεις, δικαιώµατα)

2. Ύπαρξη κανόνων που δεσµεύουν τον υπάλληλο κάθε βαθµίδας.

3. Ιεράρχηση λειτουργιών. Κάθε θέση υπό τον έλεγχο µιας ανώτερης

βαθµίδας.

4. Ο υπάλληλος έχει απολαβές (µισθός).

5. ∆ιάκριση διεύθυνσης και ιδιοκτησίας µέσων διοίκησης.

Ο Weber θεωρεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία των κοινωνικών

οµαδοποιήσεων βρίσκεται σε κάποια µορφή υπολογίσιµης σχέσης µε την

Οικονοµία, διότι η Οικονοµία είναι η αδιάκοπα παρούσα διαµορφωτική

δύναµη της καθηµερινότητας (Φίλιας, 1976:167) Η κυριότερη κριτική που ασκείται στο γραφειοκρατικό αυτό πρότυπο είναι:

1. Η άσκηση της εξουσίας δεν συγκεντρώνεται πάντα στην κορυφή, αλλά

µπορεί να είναι και διάχυτη και έτσι η δοµή δεν είναι απόλυτα πυραµιδοειδής

και ιεραρχική αλλά ετερογενής και κατακερµατισµένη (παράλληλες ιεραρχίες).

2. Οι σχέσεις µε τους διοικούµενους δεν είναι µόνον σχέσεις επιβολής,

αλλά, επίσης, σχέσεις συνεργασίας, ή, γενικότερα άνισες.

Στη µεθοδολογία του συστηµατοποίησε τον ιδεότυπο. Το πρότυπο

αυτό που δεν επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες είναι συνδεδεµένο µε

τον εξορθολογισµό.

ΠΕΜΠΤΗ ΣΧΟΛΗ: Η ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ∆ΙΑΝΤΙ∆ΡΑΣΗ

Εδώ µπορούµε γενικότερα να εντάξουµε και τη Σχολή της

Φαινοµενολογίας, τη ∆ραµατουργική Σχολή, τη Σχολή της Εθνοµεθοδολογίας,

που χρησιµοποιούν την Ποιοτική Προσέγγιση, την Ερµηνεία και την σε βάθος

διερεύνηση, παίρνοντας στοιχεία από την Μεθοδολογική Προσέγγιση και

Θεωρία της Κοινωνικής Ψυχολογίας.

Πιστεύουν ότι η ανταλλαγή της Κουλτούρας και των πολιτισµικών

στοιχείων γίνεται µέσα από τα υποκείµενα και αναφέρονται στην άµεση

καθηµερινότητα των υποκειµένων, µέσω της ενδοσκόπησης της συχνά

άδηλης συµπεριφοράς και δράσης / στάσης τους.

12

Οι σηµαντικότεροι εκπρόσωποι αυτής της Σχολής είναι Κοινωνικοί

Ψυχολόγοι, όπως ο Κούλεϋ, ο Μηντ, αλλά και ο Σουτς, ο Φρόϋντ, (Σχολή της

Ψυχανάλυσης) κ.ά.

Η Σχολή της ∆ιαντίδρασης, όπως και ο Βέµπερ δίνουν έµφαση στο

δρων υποκείµενο, το οποίο παίρνει από την κοινωνική οµάδα στην οποία ζει

και µε τη σειρά του τη διαµορφώνει και επιδρά στην επαναδόµηση της

κοινωνίας και την εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων.

Η κοινωνία, σύµφωνα µε αυτήν τη Σχολή, διαµορφώνεται και

εξελίσσεται µέσα από τις κοινωνικές σχέσεις και µικροοµάδες.

Αντίθετα, από τις δοµικές προσεγγίσεις, που ερευνούν σε µακρο-

επίπεδο τα κοινωνικά φαινόµενα, η Σχολή της ∆ιαντίδρασης, όπως και η

Κοινωνική Ανθρωπολογία και η Εθνολογία τα µελετούν σε µικρο-επίπεδο.

Και µε αυτήν την έννοια, ο ρόλος του κάθε δρώντος ανθρώπινου

υποκειµένου έχει βαρύτητα και είναι σηµαντικός.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Κάθε θεωρία διέπεται από κανόνες και τεχνικές, δοµές και µοντέλα, για

να µπορεί να ελεγχθεί. Οι ποσοτικές µετρήσεις δεν επαρκούν για να

κατανοήσουµε πλήρως την κοινωνία. Γενικά, οι «ποιοτικές µέθοδοι» είναι

αντίθετες στο θετικισµό των «ποσοτικών µεθόδων»,

Για τον Α. Kοντ, όπως έγραφε ο ίδιος το 1822, στη «Θετική Πολιτική»

του, οι «φυσικοί αµετάβλητοι νόµοι που διέπουν την κοινωνία, η ανακάλυψη

της «προοδευτικής θετικής γνώσης», «της αλήθειας», των αµετάβλητων

δεδοµένων που µας περιβάλλουν πρέπει να µελετηθούν από την «κοινωνική

φυσική», µε τη χρήση των φυσικών επιστηµών.

Η θεωρία του E. Nτυρκέµ προσδίδει «κοινωνική προέλευση» στο

χώρο, το χρόνο, και αντιπαραθέτει στο θετικισµό του Kοντ το

δοµολειτουργισµό µε τη «µηχανική» και την «οργανική αλληλεγγύη» και την

έννοια της «ανοµίας». Σύµφωνα µε αυτή τη θέση, κάθε κοινωνία είναι

διαφορετική, όπως λέει και ο ίδιος στους «Κανόνες της κοινωνιολογικής

µεθόδου», ενώ, παραλληλίζει τα κοινωνικά φαινόµενα σε σχέση µε τα

βιολογικά και την ανάγκη να µελετηθούν µε αντίστοιχες επιστηµονικές

µεθόδους. Η κοινωνία και τα κοινωνικά φαινόµενα γίνονται αντιληπτά ως

«εξωτερικά a priori προς το άτοµο πράγµατα».

13

Στο µαρξιστικό θετικισµό, η αλήθεια συµπίπτει µε το πράγµα καθεαυτό,

τα «σταθερά αντικείµενα της γνώσης», τη φύση γενικά, ανεξάρτητα αν το

γνωρίζουµε, ή, αν θα το γνωρίσουµε ποτέ. Η νόηση είναι προϊόν της

δραστηριότητας του ανθρώπου, όπως και οι ιστορικές εποχές, οι κοινωνικές

τάξεις, οι πολιτισµοί…

Αντίθετα, ο Bέµπερ µε την αξιολογική ουδετερότητα της γνώσης

προσπαθεί να διαχωρίσει τις κοινωνικές αξίες από τις αξιολογικές κρίσεις και

την επιστήµη (κοινωνιολογία της κατανόησης και ταυτόχρονα αντιπαράθεση

ιδεολογίας και επιστηµονικής γνώσης)

Στη «συµβολική διαντίδραση», οι κοινωνικές δοµές υποκαθίστανται

από τις διαπροσωπικές καθηµερινές συµπεριφορές και στη φαινοµενολογία

το πραγµατικό εµφανίζεται ως προϊόν της διανόησης.

Η αντιπαράθεση ποσοτικών - ποιοτικών µεθόδων, µικρο- και µακρο-

κοινωνιολογίας δεν βοηθά την επιστηµονική έρευνα, εφόσον, άλλοτε γίνεται

αντιληπτή η ανθρώπινη συνείδηση ως παθητική αντανάκλαση των

κοινωνικών δοµών, ως ένα σύνολο δηλαδή εσωτερικευµένων κοινωνικών

αναγκαιοτήτων, όπως η «κοινωνικοποίηση» του Nτυρκέµ, η εσωτερίκευση και

αποδοχή των ρόλων του T. Πάρσονς, οι θεωρίες της αναπαραγωγής του

Μαρξ, που αντανακλούν τις κοινωνικές σχέσεις, άλλοτε το υποκείµενο και η

βούλησή του γίνονται αντιληπτά ως κυρίαρχα του «εξωτερικού κόσµου».

14

Η Ποιοτική Μεθοδολογία χρησιµοποιεί Πρωτογενή Στοιχεία και

Πηγές για την Μελέτη ενός Κοινωνικού Φαινοµένου.

Επίσης, όταν υπάρχει η δυνατότητα για άµεση πρόσβαση στο

αντικείµενο µελέτης, σηµαίνει ότι µπορούµε να το παρατηρήσουµε επί τόπου

(επιτόπια έρευνα) και να το καταγράψουµε συστηµατικά.

Όσον αφορά τα δρώντα υποκείµενα, µπορούµε να µελετήσουµε και

να προσεγγίσουµε τον τρόπο ερµηνείας τους, (δηλαδή, την άποψή τους, για

κάποια φαινόµενα της κοινωνικής πραγµατικότητας), αφού µιλήσουµε µαζί

τους και την καταγράψουµε µε συστηµατικό τρόπο.

Είναι σηµαντικό δε να πούµε πως στην κοινωνική έρευνα οι

Συνεντεύξεις µε το δρων υποκείµενο πρέπει να καταγράφονται, ακριβώς

όπως αποτυπώνονται και να µην παραποιούνται από τον ερευνητή. Στην Ποιοτική Έρευνα πρέπει να λαµβάνεται υπόψιν ότι το υπό

µελέτη ζήτηµα, που έχει επιλεγεί τον ερευνητή αποτελεί και «έναν µοναδικό

τρόπο προσέγγισης», λόγω ακριβώς του υποκειµενικού χαρακτήρα της

επιλογής, παρά τα ορθολογικά στοιχεία που υπάρχουν στη µελέτη.

Πρέπει στο σηµείο αυτό να επισηµανθεί πως οι ερευνητές των

κοινωνικών φαινοµένων αποτελούν «προϊόν» κοινωνικών συνθηκών, της

κοινωνίας στην οποία βρίσκονται. Εποµένως είναι πολλά τα υποκειµενικά

ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ

ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΠΟΣΟΤΙΚΗ

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ

ΕΠΙΤΟΠΙΑ

Στατιστικά στοιχεία, αντικειµενικοί δείκτες(π.χ. βιβλία…)

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Πρωτογενείς Πηγές ∆ευτερογενείς Πηγές

15

στοιχεία που µπορεί να µπουν στην µελέτη τους. Ένα από αυτά είναι και η

επιλογή του θέµατος.

Οι κοινωνικές συνθήκες δεν επηρεάζουν µόνο τον ερευνητή, αλλά

και την ερευνητική τάση της ίδιας της Επιστήµης: π.χ., µετά τον ξεσηκωµό του

φοιτητικού κόσµου, της νεολαίας γενικότερα και των εργαζοµένων τον Μάη

του 1968 στη Γαλλία και τη δηµιουργία των νέων διεκδικητικών Κινηµάτων σε

πολλές χώρες της ∆υτικής Ευρώπης, κυρίως, (Οικολογικό, Αντιµιλιταριστικό,

Φεµινιστικό κ.λπ.) οι κοινωνιολογικές µελέτες της δεκαετίας του 1970, του

1980, αλλά και µεταγενέστερες, επηρεάσθηκαν από αυτά και ασχολήθηκαν µε

τα νέα ‘‘υποκείµενα’’ δράσης, δηλαδή τη νεολαία, τις γυναίκες, τους

µετανάστες κ.λπ.

Βέβαια, ακόµη και αν εξακριβωθεί η πιστότητα της καταγραφής, ο

τρόπος που αναλύουµε το συγκεκριµένο θέµα δεν είναι αντικειµενικός, διότι

εισέρχεται το στοιχείο της Ιδεολογίας, καθώς και το ζήτηµα της Ερµηνείας

ενός φαινοµένου που µπορεί να είναι αµφισβητήσιµη και πολύπλευρη.

Στην Ποσοτική Προσέγγιση χρησιµοποιούνται περισσότερο

στατιστικά στοιχεία, καθώς και µελέτη ∆ευτερογενών Πηγών, όπως η

Βιβλιογραφία. Ο σωστότερος τρόπος πρόσληψης και καταγραφής της κοινωνικής

πραγµατικότητας γίνεται µε το συνδυασµό και των δυο προσεγγίσεων. Η σηµασία µιας κοινωνιολογικής µελέτης για το µέλλον της ίδιας της

Επιστήµης, αλλά και της Κοινωνίας είναι µεγάλη, εφόσον την καταγράφει και

καταγράφεται από αυτή.

∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΠΟΤΕ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΣΑΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΠΟΙΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

16

Ο ορισµός της Κοινωνιολογίας αποτελεί από µόνος του ένα φιλοσοφικό

ερώτηµα. Οι εκάστοτε κοινωνιολόγοι, σύµφωνα µε το εννοιολογικό

περιεχόµενο που προσάπτουν στην Κοινωνιολογία, δηµιουργούν και το

ανάλογο µεθοδολογικό ρεύµα. Η Κοινωνιολογία εµφανίσθηκε ως επιστήµη,

δηλαδή, ως συστηµατική και µεθοδική προσέγγιση των ανθρώπινων

κοινωνιών που µελετά τις συλλογικές δράσεις, τον 19ο αιώνα.

Η Γέννησή της συνδέεται µε µια σειρά σηµαντικών γεγονότων, όπως ο

∆ιαφωτισµός και η απόρριψη των θρησκευτικών δογµάτων, η ανάπτυξη του

ορθολογισµού και των εµπειρικών επιστηµών και η άνοδος της αστικής τάξης

στην εξουσία, µε τη γαλλική επανάσταση, µε την ταυτόχρονη βιοµηχανική

επανάσταση και τεχνολογική εξέλιξη.

Συνοπτικά στην εµφάνιση της Κοινωνιολογίας ως επιστήµης

συντελούν:

• Η εµφάνιση και επικράτηση της Αστικής Τάξης, που υποστήριζε

έναν ορθολογικό τρόπο σκέψης και µελέτης όλων των φαινοµένων

• Η ανάγκη για κοινωνικό έλεγχο των υπολοίπων κοινωνικών τάξεων

από τη νεοανερχόµενη τάξη

• Η ανάγκη για ‘‘νοµιµοποίηση’’ των παρεµβάσεων ειδικευµένων

επιστηµόνων, αν κάτι δεν ‘‘πήγαινε καλά’’ στις νέες αυτές κοινωνίες

• Η εξάλειψη κάθε φαινοµένου θεοκρατικής αντίληψης, που εµπόδιζε

την ελεύθερη και απρόσκοπτη κριτική

• Ανάλογα µε την εποχή, αναπτύσσονται και συγκεκριµένες Σχολές.

Στην ‘‘Πρώτη Περίοδο’’, π.χ., εµφάνισης της Κοινωνιολογίας υπάρχει η

ανάγκη αποµυθοποίησης και ‘‘αποθεοποίησης’’ των αιτίων που προκαλούν τη

γέννηση ορισµένων φαινοµένων. Υπάρχει η τάση να κατανοηθούν µε ‘‘απτό’’

τρόπο τα κοινωνικά φαινόµενα, να ελεγχθούν και να επέµβουν, όπου

χρειάζεται, οι κοινωνιολόγοι

• Γενικότερα, οι Σχολές στην Κοινωνιολογία δεν αποτελούν µόνο µια

Μέθοδο Προσέγγισης των κοινωνικών φαινοµένων, αλλά απηχούν και µια

γενικότερη Φιλοσοφική Τάση των ιδρυτών και των συνεχιστών τους, καθώς

και τις γενικότερες συνθήκες της εποχής τους.

Με την εµφάνιση της κοινωνιολογίας κυριαρχούν έννοιες όπως αυτές

της ατοµικής ελευθερίας, του κράτους, της κοινωνίας, της ελεύθερης σκέψης,

17

των δικαιωµάτων του ανθρώπου, της δικαιοσύνης, της ανεξιθρησκίας, αλλά

και του ελεύθερου εµπορίου, της µη κατοχής σκλάβων, της τρίτης εξουσίας,

της µεσαίας τάξης κ.λπ.

Η βιοµηχανική επανάσταση συνδέθηκε µε την κοινωνιολογική σκέψη

και τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήµατα που γέννησε η εµφάνιση της:

σχέσεις των τάξεων µεταξύ τους και µορφές πολιτικών καθεστώτων.

Έτσι:

• Το «καλό» ισούται µε το «λογικό»,

• Η Ελευθερία ισούται µε την αυτονοµία και το αντίθετο της

απολυταρχίας,

• Η ισότητα µε τον ανθρωπισµό και το αντίθετο των ταξικών διαφορών,

• Η επιστήµη ισούται µε τα γράµµατα και µε το αντίθετο των

δεισιδαιµονιών και προκαταλήψεων,

• Η ανεξιθρησκία µε τον ορθολογισµό και το αντίθετο της «ιεράς

εξέτασης» και των δογµάτων

• Η ελευθερία µε τη δηµοκρατία

Κ.ο.κ.

Η ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

1) Σχέση Κοινωνιολογίας- Ιστορίας

Η Ιστορία εξετάζει αίτια και διαδικασίες εξελίξεων, αφορµές και

αποτελέσµατα, συνέπειες γεγονότων που συνέβησαν στο παρελθόν µε µια

κριτική προσέγγιση, αν και συχνά τίθεται το ζήτηµα της ‘‘αντικειµενικότητας’’ ,

αµφισβήτηση που προέρχεται, κυρίως, από τα λεγόµενα νέα κοινωνικά

υποκείµενα, γυναίκες, νέους, εργάτες, φτωχότερες τάξεις, µειονότητες … που

θεωρούν ότι η ιστορία καταγράφεται από τις κυρίαρχες δυνάµεις, «το νικητή»

και όχι τον «ηττηµένο» ή τις µειονότητες.

Η Κοινωνιολογία Ωστόσο, παρά την αµφισβήτηση της

‘‘αντικειµενικότητας’’ της ιστορίας, αυτή αποτελεί ένα αναπόσπαστο στάδιο

της κοινωνιολογικής µελέτης.

2) Σχέση Κοινωνιολογίας- Ψυχολογίας

18

Η ψυχολογία ως Επιστήµη προσεγγίζει εξατοµικευµένα και

µεµονωµένα τη συµπεριφορά και γενικότερα τις πράξεις, τις σκέψεις, καθώς

και την συνείδηση του ανθρώπου. Αντιθέτως, στην Κοινωνιολογία όλα αυτά

εντάσσονται σε ένα συνθετότερο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σύµφωνα µε το Max

Weber, η Κοινωνιολογία καλείται να κατανοήσει τις πράξεις του υποκειµένου.

Επίσης, από πολλούς κοινωνιολόγους της Σχολής της ∆ιαντίδρασης,

της Σχολής της Φαινοµενολογίας και της Σχολής της Εθνοµεθοδολογίας

θεωρείται ότι υπάρχει στενή σχέση Κοινωνιολογίας- Ψυχολογίας (η ‘‘γέφυρα’’

ανάµεσα στις δύο αυτές Επιστήµες θεωρείται ότι είναι η Κοινωνική

Ψυχολογία)

3) Σχέση Κοινωνιολογίας- Πολιτικής Οικονοµίας

Η Κοινωνιολογία εξετάζει τις Σχέσεις Παραγωγής και τις Οικονοµικές

∆υνάµεις µιας Κοινωνίας καθώς και το ρόλο τους στην εξέλιξη και το

µετασχηµατισµό της κοινωνικής δοµής, π.χ. η ζήτηση, η προσφορά εργατικού

δυναµικού σε ένα Χ βιοµηχανικό κλάδο, σε µια Ψ χρονική στιγµή, τις τιµές των

προϊόντων και των µισθών καθώς και το ρόλο που αυτές παίζουν σε µια Α

κοινωνική οµάδα.

Ωστόσο η Πολιτική Οικονοµία αναλύει περισσότερο αυτά τα φαινόµενα.

Η οπτική της οικονοµικής Κοινωνιολογίας δόθηκε κυρίως από τον Μαρξ.

4) Σχέση Κοινωνιολογίας- Πολιτικών Επιστηµών

Οι Πολιτικές Επιστήµες εξετάζουν τη διαχείριση, την απόκτηση, την

εξέλιξη κ.τ.λ. της πολιτικής εξουσίας σε µια κοινωνική οµάδα.

Μελετούν, επίσης, τη δοµή και τη δράση των οµάδων πίεσης, των

Κινηµάτων, Συνδικάτων, διαφόρων Συλλόγων κ.λ.π.

Συνδέονται µε την Κοινωνιολογία, ως προς την εξέταση το φαινοµένων

της Ηγεσίας, της Κυριαρχίας και της Υποταγής στο Κοινωνικό Γίγνεσθαι.

Η διαφορά είναι ότι οι Πολιτικές Επιστήµες εµβαθύνουν πολύ

περισσότερο στο πολιτικό γίγνεσθαι ενώ η Κοινωνιολογία το συσχετίζει µε

άλλα κοινωνικά φαινόµενα.

Π.χ., το ζήτηµα Συνδικαλισµού µπορεί στις Πολιτικές Επιστήµες να

εξετάζεται σαν ποσοτικό φαινόµενο, ή ως αποτέλεσµα στην πίεση που ασκεί

ο Συνδικαλισµός (Οµάδες Πίεσης, Κινήµατα, Συνδικάτα, Σύλλογοι) στην

19

εξουσία. Στην Κοινωνιολογία, αντιθέτως, θα εξεταστεί σαν την ανάπτυξη της

ταξικής συνείδησης και το αποτέλεσµα που αυτή έχει στο άτοµο και στην

κοινωνία. Η Κοινωνιολογία πήρε από τις Πολιτικές Επιστήµες την

συστηµατική µέθοδο προσέγγισης των κοινωνικών και πολιτικών φαινοµένων.

5) Σχέση Κοινωνιολογίας- Κοινωνικής Ανθρωπολογίας / Εθνολογίας

Και οι δυο αυτές Επιστήµες εξετάζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι, οι

κοινωνιολόγοι τις σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες σε µακροεπίπεδο, οι

ανθρωπολόγοι εξετάζουν µικρότερες (αγροτικές συνήθως) κοινωνίες σε ένα

µικροεπίπεδο, παρά το ότι συχνά και κοινωνιολόγοι χρησιµοποιούν την

ποιοτική µέθοδο, που προσιδιάζει περισσότερο σε αυτές τις Επιστήµες. Η

δουλειά των ανθρωπολόγων καταδεικνύει πόσο αυτές οι θεωρίες είναι

οροθετηµένες από ιστορικούς και πολιτισµικούς παράγοντες. Η κοινωνική

ανθρωπολογία τοποθετείται κατά του «εθνοκεντρισµού», της τάσης δηλαδή

να ερµηνεύουµε και να αξιολογούµε άλλους πολιτισµούς ή µη οικείες µορφές

κοινωνικής ζωής µε ιδέες και κοινωνικές αρχές του δικού µας πολιτισµού. Η

συγκριτική, διαπολιτισµική γνώση που παράγει η ανθρωπολογία έχει

επανειληµµένα αποδείξει ότι πολλές θεωρίες της Κοινωνικής Επιστήµης δεν

έχουν οικουµενική ισχύ, παρά τους αντίθετους ισχυρισµούς της.

Επίσης η Κοινωνιολογία ασχολείται µε επιµέρους θέµατα, όπως, της

Οικογένειας, της Εκπαίδευσης, του Φύλου, της Θρησκείας κ.ά.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

/ ΕΘΝΟΛΟΓΙΑ

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

20

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Σύµφωνα µε τις περισσότερες Kοινωνιολογικές Θεωρίες, η

ανθρώπινη ιδιότητα αποκτάται και καλλιεργείται, µέσα από την

Κοινωνικοποίηση, δεν υπάρχει "a priori": ‘‘άνθρωπος γίνεσαι, δεν γεννιέσαι’’.

Οι γλωσσοκοινωνιολόγοι υποστηρίζουν πως υπάρχουν "a priori"

κάποια στοιχεία, τα οποία σχετίζονται µε την έννοια (δόµηση) της γλώσσας,

µε την επικοινωνία και την αντίληψη του χώρου και του χρόνου, αλλά είναι µια

ιδιότητα, η οποία προϋπάρχει στον εγκέφαλο του.

Η κοινωνικοποίηση γενικά επιφέρει µία προσπάθεια ένταξης-

προσαρµογής του ατόµου στις µικρότερες κοινωνικές οµάδες (π.χ. ένα µωρό

από την στιγµή που γεννιέται εντάσσεται σε µια οικογένεια)

21

Η ένταξη-προσαρµογή κάποιου ατόµου στο περιβάλλον σηµαίνει

"απαγόρευση"¨. ∆ηλαδή το άτοµο δεν πράττει αυτό που πραγµατικά επιθυµεί

αλλά αυτό που πρέπει. Άρα, το άτοµο περνά κάποια στάδια δυσκολίας για να

δεχθεί τις "Απαγορεύσεις".

Η ένταξη του ατόµου θεωρείται ότι περνά από διάφορες φάσεις, όπως

π.χ.:

- Η περιστροφή του βρέφους γύρω από το "εγώ" του.

- Το βρέφος εκφράζει τις ανάγκες του, "αδιαφορεί" για τους γύρω του και

επιθυµεί µόνο να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του.

- Η ταύτιση του βρέφους µε τα πρόσωπα, τα οποία το µεγαλώνουν (π.χ.

ταύτιση του παιδιού µε τη µητέρα του).

- Η ταύτιση του παιδιού µε το Φύλο (π.χ. ένα αγοράκι οδηγείται στο να

ταυτιστεί µε τον πατέρα του και το αντίστροφο για ένα κοριτσάκι το

οποίο θα ταυτιστεί µε την µητέρα του)

Σύµφωνα µε τη "Φροϋδική Σχολή" η ύπαρξη του Οιδιπόδειου ή του

Ηλέκτρειου Συµπλέγµατος

Η κοινωνικοποίηση συναντάται σε δυο µορφές, την πρωτογενή στην

οποία κυριαρχεί µια αµεσότητα µέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις και

συνήθως επιτελείται κυρίως από την οικογένεια, το σχολείο, την παρέα και

τους φίλους και τη δευτερογενή, η οποία πραγµατοποιείται µέσα από κάποιες

µη διαπροσωπικές διαδικασίες και συνήθως επιτελείται, π.χ. µέσα από τη

γραφειοκρατία, τις εργασιακές σχέσεις κ.ά.

Θα πρέπει επίσης να επισηµανθεί πως σύµφωνα µε τη "Σχολή των

Λειτουργιστών" η διαδικασία της κοινωνικοποίησης οδηγεί και στην "οµαλή"

λειτουργία της κοινωνίας και στην "καλή" λειτουργία του ιδίου του ατόµου

µέσα σε αυτήν.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΤΟΜΟ-ΚΕΝΤΡΙΚΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

Σύµφωνα µε τη Σχολή της Ισορροπίας, στην Κοινωνιοκεντρική

∆ιάσταση, η κοινωνικοποίηση ωφελεί την ίδια την κοινωνία, όταν τα άτοµα

προσαρµόζονται µε οµαλό τρόπο στην κοινωνική οµάδα στην οποία

βρίσκονται, ενώ στην Ατοµοκεντρική ∆ιάσταση, η ένταξη του ατόµου ωφελεί

22

το ίδιο το άτοµο για να έχει µία ισορροπία µέσα του.

Με αυτήν την έννοια, αποφεύγονται οι συγκρούσεις τόσο στο

εσωτερικό του ατόµου, όσο και στην κοινωνία. Το άτοµο που δεν εντάσσεται

θεωρείται παραβατικό, ή παρεκκλίνον και η κοινωνία να βρίσκεται σε

σύγχυση και σε ανοµία.

Η Παραβατικότητα και η Παρέκκλιση αποτελούν µορφές

περιθωριοποίησης, για τα άτοµα, τα οποία παραβαίνουν τους ισχύοντες

νόµους και τα οποία ταυτόχρονα υπόκεινται σε καταστολή και είναι αντίθετες

µε την έννοια, της ‘‘ένταξης’’ και της ‘‘οµαλότητας’’.

Πολλές φορές οι κοινωνικοποιητικοί θεσµοί βρίσκονται σε "σύγχυση", διότι υπάρχουν κάποιες ανακατατάξεις στην κοινωνία.

Η Σχολή των Συγκρούσεων θεωρεί πως οι κοινωνικοποιητικές νόρµες

επιβάλλονται στο άτοµο από τις κυρίαρχες δοµές και οµάδες και ότι η

συνειδητή µη ένταξη σε κάποιες περιπτώσεις, που επιφέρει τη σύγκρουση,

αποτελεί ένα υγιές φαινόµενο και για το ίδιο το άτοµο και για την ίδια την

κοινωνική του οµάδα, εφόσον η εξέλιξή της πραγµατοποιείται µέσα από

αντιθέσεις και συγκρούσεις των µελών της κοινωνικής οµάδας.

Η Σχολή της ∆ιαντίδρασης όπως και ο Βέµπερ θεωρούν πως η

κοινωνικοποίηση είναι διπλής σηµασίας για τα δρώντα υποκείµενα και τις

κοινωνικές δοµές, εφόσον βρίσκονται σε µια συνεχή αλληλεπίδραση.

ΑΠΟΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ∆ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ

ΑΤΟΜΟΥ

Οι Λειτουργιστές και κάποιες τάσεις των Μαρξιστών δέχονται ότι η

κοινωνία επιβάλλεται στην προσωπικότητα του ατόµου και έτσι

διαµορφώνεται ανάλογα µε το κοινωνικό σύστηµα στο οποίο βρίσκεται το

άτοµο.

Αντίθετα οι κοινωνιολόγοι που δίνουν έµφαση στο άτοµο (Βέµπερ,

Σχολή Αλληλεπίδρασης) δέχονται ότι η προσωπικότητα διαµορφώνεται

κυρίως µέσα από τη σχέση µε τους άλλους .Εδώ ανήκει ο Cooley ο οποίος

αποδέχεται τη θεωρία του καθρέφτη.

23

Το παιδί µεγαλώνοντας καθρεφτίζεται µέσα από τη συµπεριφορά των

µεγάλων (αποδοχή ή απόρριψη των πράξεων του) και διαµορφώνεται

ανάλογα η προσωπικότητα του.

Και ο Mead θεωρεί ότι ρόλο στη ζωή µας παίζει κάποιος σηµαντικός

άλλος

Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Το σύνολο των γραπτών και άγραφων κανόνων, συµπεριφορών, ηθών

και εθίµων που υπάρχουν σε µια κοινωνική οµάδα «διαπερνούν τα µέλη της»

ονοµάζεται Κουλτούρα.

∆ιακρίνεται στην κυρίαρχη κουλτούρα η οποία επιβάλλεται σε όλα τα

µέλη της µιας κοινωνίας (π.χ., η Ορθοδοξία στην Ελλάδα, η ελληνική γλώσσα)

και στην υποκουλτούρα η οποία αφορά µικρότερες, µειοψηφικές οµάδες

(π.χ., Χιλιαστές,Καθολικούς) και δεν είναι απαραίτητα κάτι το αρνητικό.

Η Αντικουλτούρα έχουµε όταν το ίδιο το άτοµο επιλέγει µια διαφορετική

στάση ζωής, συνειδητή επιλογή αντίθετη ως προς τις αρχές της κουλτούρας

π.χ., οι χίππιδες

Κοµφορµισµός:όταν καλλιεργείται η οµοιοµορφία σε µια κοινωνία

Πλουραλισµός:όταν υπάρχει µια ποικιλοµορφία και ένας πλουραλισµός

Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΈΛΕΓΧΟΣ

Ο Κοινωνικός Έλεγχος αποτελεί µια ‘‘υποστηρικτική διαδικασία’’ για την

κοινωνικοποίηση και την ένταξη του ατόµου στην κοινωνική οµάδα.

∆ιακρίνεται σε τυπικό (όταν διέπεται από νόµους) και άτυπο (όταν,

π.χ., διέπεται από εθιµικό δίκαιο, ή, τα µέλη µιας φιλικής παρέας).

Σε αυστηρό (π.χ., για έναν ιερωµένο ασκείται ο κοινωνικός έλεγχος σε

όλη του τη ζωή) και χαλαρό (π.χ., για ένα φίλο στα πλαίσια µιας φιλικής

σχέσης).

Σε προληπτικό (όταν νουθετούµε κάποιον να κάνει ή να µην κάνει κάτι)

και σε κατασταλτικό (όταν ακολουθεί µια ενέργεια απαγορευµένη).

Σε επιδοκιµαστικό ή αποδοκιµαστικό, ανάλογα µε τον τρόπο άσκησής

του.

Και τέλος, µια ακόµα µορφή έµµεσου κοινωνικού ελέγχου αποτελεί και

η ανάπτυξη της αυτοσυνείδησης και του αυτοελέγχου

24

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΘΕΣΜΟΙ

Οι Θεσµοί είναι κάποιες ενέργειες οι οποίες επαναλαµβάνονται µέσα

στο χρόνο. Έχουν δεσµευτική ισχύ για τα άτοµα και επιβάλλονται στην

ατοµική βούληση. Με αυτή την έννοια αποτελούν κανόνες οι οποίοι όταν είναι

άγραφοι ονοµάζονται θεσµοποιηµένοι, ενώ όταν είναι γραπτοί ονοµάζονται

θεσµοθετηµένοι. Στην πρώτη περίπτωση αναφερόµαστε στο εθιµικό δίκαιο.

Στην δεύτερη περίπτωση αναφερόµαστε στους νόµους.

Οι σύγχρονοι Θεσµοί είναι οι εξής:

• Πολιτειακοί

25

• Θρησκευτικοί

• Εκπαιδευτικοί

• Οικονοµικοί

• Οικογενειακοί ή συγγενικοί

Σύµφωνα µε τον Γκούντνερ, οι Θεσµοί ένα προκαθορισµένο σύστηµα

συµπεριφοράς που είναι σε θέση να επιλύσει διαφορετικά ζητήµατα.

Σύµφωνα µε τους ∆οµιστές / Λειτουργιστές, οι Θεσµοί αποτελούν

παγιωµένους κανόνες οι οποίοι θεωρείται ότι είναι ‘‘υπεράνω’’ των

ανθρωπίνων υποκειµένων και ότι αποτελούν οι ίδιοι τα υποκείµενα της

ιστορίας και της κοινωνίας. Πρόκειται για συµπεριφορές, δράσεις και

πρακτικές που επαναλαµβάνονται µέσα στο χρόνο και συντελούν στην

οργάνωση και την αναπαραγωγή µιας κοινωνικής οµάδας, εφόσον

ικανοποιούν βασικές κοινωνικές ανάγκες. Αποτελούν ένα σταθερό σύµπλεγµα

σχέσεων, θέσεων και ρόλων, µέσα από το οποίο εξισορροπεί, συντηρείται και

αναπαράγεται η κοινωνική οµάδα. ∆ιαιωνίζονται µέσα από το χρόνο, είναι

από την πλειοψηφία των µελών µιας κοινωνίας αποδεκτοί και µεταβάλλονται

µε αργούς ρυθµούς.

Σύµφωνα µε τους ∆οµιστές / Μαρξιστές, οι Θεσµοί αποτελούν

παγιωµένους κανόνες οι οποίοι θεωρείται ότι ‘‘επιβάλλονται’’ µέσα από

συγκρούσεις στα µέλη µιας κοινωνικής οµάδας, από µια ισχυρότερη κοινωνική

µειοψηφία, η οποία έχει τη δυνατότητα, µέσα από την οικονοµική και πολιτική

εξουσία που κατέχει να επιβάλει τη θέλησή της.

Σύµφωνα µε τη Σχολή της ∆ιαντίδρασης και µιας τάσης της

Μαρξιστικής σχολής οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ισχυροί από τις δυνάµεις που

τους επιβάλλονται και η αλλαγή των θεσµών έρχεται στη µια προσπάθεια της

θέλησής τους. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη ο µετασχηµατισµός των θεσµών

είναι ένα γεγονός.

Σύµφωνα µε τους Λειτουργιστές, ο Θεσµός που επιτελεί πολλές

λειτουργίες λέγεται Πολυλειτουργικός και υπάρχει στις παραδοσιακές

κοινωνίες.

Στις πιο σύγχρονες και σύνθετες κοινωνίες οι Θεσµοί επιτελούν

λιγότερες λειτουργίες και είναι περισσότεροι (Μονολειτουργικοί ή

Ολιγολειτουργικοί Θεσµοί).

26

Επίσης, οι Θεσµοί διακρίνονται σε Αυστηρούς και Χαλαρούς, (π.χ.,

Γραφειοκρατία, Φιλική Παρέα) σε Τυπικούς και Άτυπους (π.χ., Νόµοι, Έθιµα)

και σε Θεσµούς µε Έκδηλες ή / και Λανθάνουσες Λειτουργίες (π.χ. η Έκδηλη

Λειτουργία της Εκπαίδευσης είναι η µεταβίβαση γνώσεων και η Λανθάνουσα

η Κοινωνικοποίηση του νέου, µε απώτερο στόχο την ένταξή του στην

κοινωνική οµάδα)

ΘΕΣΜΟΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ

Αποτελεί έναν από τους παλαιότερους θεσµούς στη γη µε ένα βασικό

στοιχείο που παραµένει διαχρονικό και που είναι η αλληλεγγύη και η

υποστήριξη των νεότερων µελών της κοινωνικής οµάδας. Όσον αφορά όµως

τη σύνθεση και τον αριθµό των µελών της υπάρχουν αλλαγές µέσα στο

χρόνο. Αποτελεί Πρωτογενή Θεσµό Κοινωνικοποίησης µε την έννοια της

αµεσότητας στις διαπροσωπικές σχέσεις και της διάρκειας ένταξης των

ατόµων σε αυτήν.

Η οικογένεια συναντάται σε:

α) Εκτεταµένη Μορφή (µητρογονική / µητρογραµµική ή πατρογονική /

πατρογραµµική) που συναντάται σε παλιότερες αγροτικές κοινωνίες, π.χ. στη

Φεουδαρχία, την Αρχαία Ελλάδα - Αθήνα και τη Ρώµη. Συχνά σε αυτές τις

οικογένειες συµβιώνουν πολλές γενιές µαζί και άλλοτε ο αριθµός των παιδιών

δεν είναι µεγάλος.

β) Πυρηνική συναντάται στις νεότερες κοινωνίες (βιοµηχανίες και

πόλεις), όπου εµφανίζεται το ζευγάρι µε το / τα παιδί / παιδιά. Σπανιότερα

συναντάµε την ύπαρξη ενός παππού ή µιας γιαγιάς. Η µορφή αυτή

συναντάται σε κοινωνίες που έχουν περισσότερους θεσµούς µε λιγότερες

λειτουργίες.

Από τη µικρή αγροτική κοινότητα στη βιοµηχανική / αστική ανάπτυξη

και από την εκτεταµένη οικογένεια στην πυρηνική (την οποία συναντούσαµε,

βέβαια και σε αστικές κοινωνίες της αρχαιότητας και της ρωµαϊκής εποχής,

αλλά και σε κτηνοτροφικές και θηρευτικές κοινωνίες). Η µονιµότητα της γης /

ιδιοκτησίας / κληρονοµιάς ενίσχυσε αυτή τη µορφή της οικογένειας.

Σήµερα, ο αριθµός των µελών της, η λειτουργία της ως προς τα µέλη

της και τους ρόλους τους, καθώς και η σύνθεσή της (ολιγοµελής µε

συγκατοίκηση δύο γενεών) δείχνει ότι επήλθαν αλλαγές και ότι θεµελιώθηκε

αυτή η µορφή της πυρηνικής οικογενείας.

27

Οι διαπολιτισµικές µελέτες που αφορούν τις αλλαγές της οικογένειας,

σε παγκόσµιο επίπεδο και όσον αφορά την ελληνική πραγµατικότητα δείξανε

ότι:

1. Ως προς τα ∆ηµογραφικά στοιχεία:

Α. Παρατηρείται χαµηλή συχνότητα διαζυγίων σε σύγκριση µε άλλες χώρες, υψηλότερη για τη χώρα, από το 2000 και µετά, σε διαχρονική σύγκριση

Β. Παρατηρείται χαµηλό ποσοστό άγαµων µητέρων σε σύγκριση µε άλλες

χώρες, υψηλότερο για τη χώρα, από το 2000 και µετά, σε διαχρονική

σύγκριση

Γ. Παρατηρείται ένα από τα υψηλότερα ποσοστά συγκέντρωσης εκτεταµένων οικογενειών, σε παγκόσµιο επίπεδο

∆. Παρατηρείται ένα από τα χαµηλότερα ποσοστά συγκέντρωσης πυρηνικών οικογενειών, σε παγκόσµιο επίπεδο (Γεώργας κ.ά)

2. Ως προς το αξιακό σύστηµα

Α. Παρατηρείται η αµφισβήτηση της ιεραρχίας και της αυστηρότητας του

πατέρα ή ακόµα και της µητέρας που αποδέχονταν τα παλιότερα

παραδοσιακά σχήµατα

Β. Παρατηρείται η αµφισβήτηση της αυταρχικότητας και της εξουσίας του

πατέρα, που υπήρχε στην παραδοσιακή αγροτική οικογένεια

Γ. Παρατηρείται η οικονοµική (και όχι µόνον) δύναµη της µητέρας

∆. Παρατηρείται ότι τα οικογενειακά δίκτυα είναι ακόµα ισχυρά.

Ε. Παρατηρείται ότι υπάρχουν ισχυροί δεσµοί µεταξύ των µελών της

εκτεταµένης οικογένειας

Στ. Παρατηρείται µια κατανοµή γεωγραφικής εγγύτητας µε τα πρόσωπα της

εκτεταµένης οικογένειας, ως προς τον τόπο κατοικίας, καθώς και υψηλά

δείγµατα επισκέψεων και συχνότητας τηλεφωνηµάτων µεταξύ των µελών της

εκτεταµένης οικογένειας (Πρώτη έρχεται η Κύπρος και ακολουθούν Ελλάδα

και Γεωργία σε παγκόσµιο επίπεδο).

Τέλος, θα πρέπει να επισηµανθεί ότι οι στενοί συναισθηµατικοί δεσµοί

µεταξύ αδερφών και µητέρας παιδιών αποτελεί ένα παγκόσµιο εύρηµα.

Εποµένως, δεν υπάρχει αποµόνωση και «κρίση αξιών» στην οικογένεια, µόνο «κρίση αξιών» που αφορούν τον αυταρχισµό και την εξουσία του πατέρα. Η αλληλεγγύη και η πραγµατική αγάπη εξακολουθεί να

28

ασκείται µεταξύ των µελών της ελληνικής οικογένειας. Η αλλαγή, δηλαδή, που

επήλθε στη δοµή και σύνθεσή της δεν συνεπάγεται και σηµαντικές αλλαγές

ως προς τις σχέσεις των µελών της και το ευρύτερο αξιακό της σύστηµα.

Η οικογένεια προσαρµόζεται σε ένα ευρύτερο οικολογικό κοινωνικό και

πολιτισµικό σύστηµα, όπως και το άτοµο προσαρµόζεται σε και επηρεάζεται

από αυτήν, όσον αφορά τις αξίες που διαµορφώνει, τον εαυτό, το γνωσιακό

πεδίο του και τις στάσεις ζωής του. Γενικότερα, οι µεταβολές του θεσµού της

οικογένειας συνεπάγονται µετασχηµατισµούς και προσαρµογή σε δοµικές

εξελίξεις, όπως συµβαίνει µε τους περισσότερους θεσµούς.

Έτσι, όσον αφορά τους οικογενειακούς ρόλους, παρατηρούµε ότι:

1. Στις πιο φτωχές αγροτικές χώρες οι πατέρες έχουν πιο «ζεστή»

σχέση µε τα παιδιά τους, από ό,τι στις πλούσιες.

2. Στις πιο φτωχές αγροτικές χώρες οι πατέρες έχουν σε

µεγαλύτερα ποσοστά την οικονοµική ευθύνη από ό,τι οι µητέρες.

Τόσο στις πλούσιες, όσο και τις φτωχές χώρες, την ευθύνη για τα

παιδιά και το σπίτι, την έχουν, σε µεγαλύτερα ποσοστά οι µητέρες.

γ) Ως προς τη σύνθεση και τη µορφή µπορούµε να συναντήσουµε τις

Μονογονεϊκές Οικογένειες (π.χ., διαζευγµένοι γονείς που µεγαλώνουν ο ένας

από τους δύο τα παιδιά, ανύπαντροι γονείς που µεγαλώνουν ο ένας από τους

δύο τα παιδιά, χήροι, ή χήρες). (Γεώργας κ.ά)

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

Αποτελεί έναν Θεσµό Πρωτογενούς Κοινωνικοποίησης, διότι υπάρχει

αµεσότητα µεταξύ των ‘‘µελών’’ της και διάρκεια, ως προς την ένταξη.

Ωστόσο, η σηµασία της, η ‘‘ζήτηση’’ και η ‘‘προσφορά’’ της, αλλά και η δοµή /

µορφή της διαφοροποιείται:

- ανάλογα µε την Εποχή, π.χ., στις παλαιότερες δυτικές κοινωνίες η

εκπαίδευση γινόταν σε µοναστήρια και ήταν εκκλησιαστικής κατεύθυνσης,

- τον Τόπο, διαφορετικό είναι το σύστηµα εκπαίδευσης σε µια αραβική

χώρα, διαφορετικό στην Κίνα, ή στην Αφρική,

- την Κοινωνική Τάξη, άλλη µορφή εκπαίδευσης παρέχεται στις

ανώτερες τάξεις της Ινδίας, λ.χ., άλλες µορφές εκπαίδευσης παρέχεται στα

χαµηλά κοινωνικοοικονοµικά στρώµατα της Ευρώπης. Σε αυτά τα τελευταία

δίνονται περισσότερες δυνατότητες για απόκτηση εφαρµόσιµων και

29

πρακτικών δεξιοτήτων, όπου συνδέεται άρρηκτα, η απόκτηση γνώσεων µε τη

µετέπειτα ‘‘εκµετάλλευσή της’’, δηλαδή τη µετέπειτα επαγγελµατική ένταξη του

παιδιού ως προς την εφαρµογή του διαφοροποιείται

- την Εθνότητα, διαφορετική είναι η στάση µεταναστευτικών οµάδων

εκπαιδευοµένων και των οικογενειών τους, απέναντι στους εκπαιδευτικούς

θεσµούς της χώρας υποδοχής, όπως και η κάθε χώρα διαφέρει ως προς τα

εκπαιδευτικά µέτρα της για τους µετανάστες (µέτρα αφοµοίωσης ή ένταξης)

- την Κοινωνική Οµάδα, διαφορετική είναι η στάση των τσιγγάνων και

των οικογενειών τους, απέναντι στους εκπαιδευτικούς θεσµούς, όπως και η

κάθε χώρα διαφέρει ως προς τα εκπαιδευτικά µέτρα της για τους τσιγγάνους

- το Κοινωνικό Φύλο, άλλη µορφή εκπαίδευσης παρεχόταν παλιότερα

στα αγόρια, άλλη στα κορίτσια και άλλες είναι –ακόµα και σήµερα οι

προσδοκίες γονέων και διδασκόντων για την απόκτηση εκπαίδευσης των

παιδιών, ανάλογα µε το Φύλο τους.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Τα µέλη µιας θρησκευτικής κοινότητας κοινωνικοποιούνται µε τον ίδιο

τρόπο µεταξύ τους, ανεξάρτητα από τον τόπο διαµονής τους και ίσως και την

εποχή. Υπάρχουν κοινές δοξασίες, κοινή λατρεία, κοινά πιστεύω.

Με αυτήν την έννοια, υπάρχει, σύµφωνα µε τον Ντυρκέµ, ένας κοινός

δεσµός αλληλεγγύης ανάµεσα στα µέλη µιας θρησκευτικής ενότητας και

δηµιουργείται µια συνοχή και µια µορφή ’’συγγένειας’’ µεταξύ τους.

Η Θρησκεία αποτελεί ένα σηµαντικό Θεσµό Πρωτογενούς

Κοινωνικοποίησης σε ορισµένες παραδοσιακές και κλειστές κοινωνίες, αλλά

σε πιο σύγχρονες και σύνθετες αποτελεί ένα δευτερογενή θεσµό

κοινωνικοποίησης.

ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Αποτελεί δευτερογενή θεσµό κοινωνικοποίησης και εµφανίζεται στις

νεώτερες κοινωνίες. Σχετίζεται µε τη διαχείριση των ‘‘κοινών’’ και ανάλογα µε

το πολιτικό σύστηµα που επικρατεί σε αυτήν, επηρεάζονται και

κοινωνικοποιούνται τα µέλη µιας κοινωνίας.

Λ.χ., διαφορετική αναπτυσσόταν η δηµοκρατική συνείδηση στην

Αρχαία Αθήνα για τους άντρες Αθηναίους πολίτες και διαφορετική είναι η

(θετική ή αρνητική, ως προς την αποδοχή ή την αντίδραση) επίδραση ενός

δικτατορικού, φασιστικού και απολυταρχικού καθεστώτος

30

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Αποτελεί έναν σύγχρονο Θεσµό δευτερογενούς επίσης

κοινωνικοποίησης, που εµφανίζεται στις νεώτερες κοινωνίες. Συνδέεται µε την

Αγορά, καθώς και µε τους εργασιακούς θεσµούς.

Ο έλεγχος των Μέσων Παραγωγής και η Κατοχή τους από ορισµένες

κοινωνικές µειοψηφίες επιδρούν µε πιο έµµεσο τρόπο στη διαµόρφωση του

ανθρώπου και της Κουλτούρας του.

Άλλοι πρωτογενείς θεσµοί κοινωνικοποίησης είναι οι παρέες και η

γειτονία, ακόµα και η εργασία ή και ο στρατός για τα αγόρια, ενώ στους

δευτερογενείς ανήκουν τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, η Γραφειοκρατία κ.λπ.

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΠΟΙΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ

Η έννοια της Κοινωνικής Αλληλεγγύης

Αναπτύχθηκε από τον Durkheim και είναι συνδεδεµένη µε την έννοια

της κοινωνικής οµάδας και διακρίνεται σε δύο µορφές: µηχανική και οργανική

Η Μηχανική Αλληλεγγύη παρατηρείται στις µικρές, κλειστές, απλές,

παραδοσιακές οµάδες και είναι αυθόρµητη εφόσον τα µέλη (της οµάδας)

έχουν αναπτυγµένη την αίσθηση της συλλογικής συνείδησης (‘‘εµείς΄’’).Ο

Durkheim την λέει µηχανική γιατί είναι σαν αυτόµατη τα µέλη της

υποστηρίζουν και εξαρτώνται ο ένας από τον άλλον και αυτό γίνεται

ενστικτωδώς και αυθόρµητα.

Η Οργανική Αλληλεγγύη υπάρχει στις µεγάλες, σύνθετες, σύγχρονες

και ανοικτές κοινωνικές οµάδες στις οποίες δεν παρατηρείται ανεπτυγµένη

συλλογική συνείδηση. Το ‘‘εγώ’’ υπερισχύει του ‘‘εµείς’’ και η αλληλεγγύη

µεταξύ των µελών δεν είναι αυθόρµητη αλλά καλλιεργείται στις περισσότερες

κοινωνικές οµάδες σαν ένα στοιχείο ηθικής τάξης.

Η έννοια της κοινωνικής κινητικότητας

Εδώ υπονοείται ότι υπάρχει µια κοινωνική διαστρωµάτωση (ταξικό

σύστηµα, κάστες, κοινωνική ανισότητα) η οποία αποτελεί τη βάση για την

µετάβαση από την µια κοινωνική οµάδα στην άλλη. Με τον όρο Κινητικότητα

31

εννοούµε ότι τα µέλη µετακινούνται από την µια οµάδα στην άλλη. Π.χ κερδίζει

κάποιος λαχείο και περνάει από την εργατική τάξη στην αστική τάξη.

Στο ταξικό σύστηµα η κινητικότητα που υπάρχει γίνεται πιο εύκολα από

ότι στις κάστες. Στις κάστες όπως στην Ινδία όπου ανήκει ο πατέρας αυτό θα

ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες γενιές του (παιδιά, εγγόνια). Υπάρχει µικρή

κινητικότητας.

Μορφές κοινωνικής κινητικότητας

α) Ανοδική

β) Καθοδική

γ) Οριζόντια

Όταν ένα άτοµο περνά από την ανοδική στην καθοδική δηµιουργείται

‘‘πολιτισµικό σοκ’’

Σε αυτές τις περιπτώσεις έχουµε τους νεόπτωχους τα µέλη δηλαδή

ανώτερων κοινωνικών οµάδων που ξαφνικά µετακινούνται σε κατώτερες

κοινωνικές οµάδες και τους νεόπλουτους που µετακινούνται ξαφνικά από

χαµηλές κοινωνικές οµάδες σε ανώτερες.

Επίσης διακρίνουµε την κοινωνική κινητικότητα:

α) κοινωνική / επαγγελµατική (γνήσια)

β) γεωγραφική: ένα είδος της γεωγραφικής κινητικότητας είναι η

εσωτερική ή εξωτερική µετανάστευση. Συνήθως, η γεωγραφική ταυτίζεται µε

την κοινωνική, π.χ., κάποιοι µετανάστες πάνε σε άλλη χώρα για να βρουν

κάτι καλύτερο (ανοδική κινητικότητα)

Μια άλλη διάκριση είναι:

α) ∆ιαγενεακή: όταν το ίδιο το άτοµο αλλάζει κοινωνικό status π.χ το

ίδιο το άτοµο να είναι εργαζόµενος, και φοιτητής και όταν τελειώσει τις

σπουδές του να ανοίξει µια επιχείρηση.

β) Ενδογενεακή: όταν αλλάζει κοινωνικό status, από γενιά σε γενιά:

π.χ., ο παππούς ήταν αγρότης, ο γιος γίνεται θυρωρός, ο εγγονός γίνεται

γιατρός. Από παππού προς τα εγγόνια έχουµε ανοδική κινητικότητα, ως προς

το status (Η έννοια του status σχετίζεται µε το γόητρο και την οικονοµική

κατάσταση µιας θέσης συνήθως εργασιακής ή κοινωνικής).

Η έννοια της Κοινωνικής ∆οµής

32

Είναι µια έννοια την οποία χρησιµοποιούν και οι Λειτουργιστές και

κάποιες τάσεις της Μαρξιστικής Σχολής και σηµαίνει το οικονοµικό και

πολιτιστικό σύστηµα µιας κοινωνίας (σπονδυλική στήλη της κοινωνίας)

Ανάλογα µε την κοινωνική δοµή δηµιουργούνται ορισµένες κοινωνικές

θέσεις που αντιστοιχούν σε δικαιώµατα και υποχρεώσεις κοινωνικών ρόλων

π.χ., στη Φεουδαρχική εποχή υπήρχαν οι θέσεις και οι ρόλοι

‘‘δουλοπάροικοι’’, ‘‘φεουδάρχες’’, ‘‘καρδινάλιοι’’, ‘‘ιππότες’’ κ.λπ.

Στο καπιταλιστικό σύστηµα υπάρχουν άλλες θέσεις εργασίας. Αλλά δεν

ταυτίζονται πάντα οι κοινωνικές θέσεις και οι ρόλοι µε τις εργασιακές.

Οι Κοινωνικοί Ρόλοι επίσης δηµιουργούνται µέσα στα πλαίσια των

θεσµών.

∆ιακρίνονται σε:

α)αυστηρούς-χαλαρούς

β)τυπικούς-άτυπους

γ)κατακτηµένους-επιδίωξης

Αυστηροί είναι αυτοί από τους οποίους δεν µπορεί να ξεφύγει κανείς

και επιβάλλονται στο άτοµο, π.χ. ένας ιερέας πρέπει να έχει µια συγκεκριµένη

συµπεριφορά σε όλη του τη ζωή.

Χαλαροί, ανάλογα µε την προσωπικότητα το ίδιο το άτοµο καθορίζει το

ρόλο π.χ. ο ρόλος του φίλου, του γονιού

Β) Τυπικοί-διέπονται από γραπτούς κανόνες π.χ. οι εκπαιδευτικοί

Άτυποι-διέπονται από ένα εθιµικό δίκαιο, εθιµικούς κανόνες π.χ.,

γονέας

Μπορεί να είναι αυστηροί οι άτυποι κανόνες δεν είναι πάντα χαλαροί.

Γ) Κατακτηµένοι: τους έχουµε από την ώρα που γεννιόµαστε π.χ. ο

ρόλος του παιδιού,του αδερφού

Επιδίωξης: στόχοι που επιδιώκουµε, π.χ., ο στόχος να γίνω

εκπαιδευτικός

Η έννοια της Κοινωνικής Σχέσης Αλληλεπίδραση των ατόµων µέσα στην οµάδα, σηµαντική για

ορισµένες κοινωνιολογικές σχολές

οι κοινωνικές σχέσεις µπορεί να είναι: α) εκφραστικές

33

β) εργαλειακές

γ) τυπικές-άτυπες

Εκφραστικές: στα πλαίσια διαπροσωπικών σχέσεων

Εργαλειακές: όταν θέλουµε να επιδιώξουµε έναν σκοπό και τις

χρησιµοποιούµε σαν εργαλείο

Τυπικές είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται στα πλαίσια ενός

υποχρεωτικού θεσµού

Άτυπες είναι οι σχέσεις που θέλουµε και τις κάνουµε

Ορισµένες φορές οι σχέσεις και οι ρόλοι κάποιου ανθρώπου µπορεί να

είναι ορισµένης διάρκειας (π.χ., καταναλωτής) ή σταθερής διάρκειας (π.χ.,

γονιός, µέλος µιας κοινότητας )

Η έννοια της Κοινωνικής Οµάδας ∆ιακρίνεται ως προς το µέγεθος της σε:

α) Μικρή

β) Μεσαία

γ) Μεγάλη

Ως προς τη λειτουργία και το σκοπό της σε: µονοδεσµευτική

πολυδεσµευτική

και σε:

πρωτογενή

δευτερογενή

Και ως προς τη σύνθεση της σε;

Απλή – παραδοσιακή - κλειστή

Σύνθετη – σύγχρονη - ανοικτή

Ως προς την κοινωνική θέση οι κοινωνικές οµάδες διακρίνονται σε: πλειοψηφική (κυρίαρχη)

µειοψηφική

-Ο Tonnies διακρίνει τις κοινωνικές οµάδες σε:

Κοινότητα (κλειστή, έχουν δεσµό τα µέλη της κοινωνίας)

34

Κοινωνία (ανοικτή, µικρότερο δεσµό τα µέλη, πιο σύνθετη)

Η έννοια της Κοινωνικής Εξέλιξης

Σηµαίνει µεταβολή και εξέλιξη ενός κοινωνικού συστήµατος.

Η έννοια αυτή είναι αποδεκτή και από τους Μαρξιστές και ανάλογα µε

τη θεωρία η κοινωνική αλλαγή διακρίνεται σε κάποιες µορφές.

Ο Morgan δέχεται ότι οι κοινωνίες περνούν τρία στάδια:

Πρωτόγονο – Βαρβαρικό - Πολιτισµένο

Και ότι όλες οι κοινωνίες υποχρεωτικά περνούν από αυτές τις βάσεις.

Έτσι έχουµε µια Μονογραµµική και Ντετερµινιστική εξέλιξη.

Σε αυτήν βασίστηκαν ο Έγκελς και ο Μαρξ.

Κάθε κοινωνία περνάει ανάλογα, σε διαφορετική έκταση και ένταση

ορισµένες µεταβολές.

Επίσης για την θεωρία της κοινωνικής αλλαγής υπάρχουν και

ορισµένες θέσεις οι οποίες αναφέρονται στην κυκλική ή γραµµική εξέλιξη.

Στην κυκλική εξέλιξη οι κοινωνίες περνούν περισσότερες από µια φορά

ορισµένα στάδια. (Ο Pareto µιλά για την κυκλοφορία των elite. Η ελίτ είναι η

ανώτερη τάξη στην οποία βρίσκονται κάποια άτοµα λόγω χρήµατος ή

προσόντων, όταν τα άτοµα µετακινούνται από την κατώτερη στην ανώτερη

αυτό κυκλοφοριακή ελίτ)

Στην γραµµική εξέλιξη ποτέ ένα στάδιο δεν είναι το ίδιο.

(Εδώ µπορούµε να αναφέρουµε τον Μαρξ και τον Ηράκλειτο «τα

πάντα ρει»).

Ο Sorokin πίστευε ότι υπάρχει εξέλιξη αλλά µε ορισµένα στάδια

µεταβολής.

Μια εξέλιξη µπορεί να είναι παραγοντική και να διαφοροποιείται από

κοινωνία σε κοινωνία και τότε θεωρείται πολυγραµµική.

Η έννοια της Κοινωνικής Πράξης

Ο Μαξ Βέµπερ αναφέρεται στα κίνητρα της κοινωνικής δράσης ή

πράξης και βάση αυτών τη διαχωρίζει σε:

α) παραδοσιακή π.χ στόλισµα χριστουγεννιάτικων δέντρων

β) συναισθηµατική π.χ ένα δώρο στον αγαπηµένο

35

γ) ορθολογική ως προς την αξία π.χ επειδή θεωρούµε το χ πράγµα

ηθικό κάνουµε µια πράξη(δωρεά,ελεηµοσύνη)

δ) ορθολογική ως προς το σκοπό π.χ προκειµένου να επιτευχθεί

κάποιος στόχος(σπουδάζουµε)

Η έννοια της Ηγεσίας

∆ιακρίνεται από τον Μαξ Βέµπερ σε:

α) κληρονοµική

β) παραδοσιακή

γ) ορθολογική

δ) χαρισµατική

Ενώ κάποιοι άλλοι κοινωνιολόγοι θεωρούν ότι η ηγετική οµάδα δεν είναι

µόνο αυτή που έχει την πολιτική ηγεσία αλλά αυτή που επιβάλλεται (γλώσσα,

θρησκεία, ήθη, έθιµα) στις υπόλοιπες οµάδες.

Με αυτήν την έννοια η κοινωνία είναι πιο ισχυρή από το άτοµο.

Η Αυτοκτονία σαν κοινωνιολογικό φαινόµενο

Στην µελέτη για την αυτοκτονία ο Durkheim θεωρεί:

ανοµική την αυτοκτονία η οποία προέρχεται από την σύγχυση και την

έλλειψη κανόνων σε µια κοινωνία π.χ., οικονοµική κρίση, οικογενειακά

προβλήµατα.

αλτρουιστική την αυτοκτονία η οποία προέρχεται από την αλληλεγγύη

των ανθρώπων σε µια κοινωνία π.χ. καµικάζι.

εγωιστική την αυτοκτονία η οποία προέρχεται από την υπερίσχυση του

«εγώ» του ατόµου απέναντι στο εµείς της κοινωνίας

Οι κοινωνιολόγοι που θεωρούν ότι η κοινωνία είναι ισχυρότερη του

ατόµου δεν δέχονται τα ψυχολογικά αίτια, ή, προσωπικά κίνητρα.

.

Η έννοια της Ανοµίας

Ο Merton και o Durkheim χρησιµοποιούν την έννοια της ανοµίας για να

προσδιορίσουν την έλλειψη ισορροπίας σε µια κοινωνική οµάδα. Οι ανοµικές

πράξεις διακρίνονται ως προς τα µέσα και τους σκοπούς.

Τα άτοµα που κάνουν κάποιες ανοµικές ενέργειες συνήθως

περιθωριοποιούνται ή καταστέλλονται. Τα περιθωριοποιηµένα άτοµα

36

δυσκολεύονται να ενταχθούν στην κυρίαρχη οµάδα και συνήθως

επανεντάσσονται στις παρέες της περιθωριακής οµάδας και έτσι

δηµιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Επίσης, είναι έντονος ο στιγµατισµός στα

περιθωριακά άτοµα. Η περιθωριοποίηση µπορεί να αφορά κάποιες δράσεις

επαναστατικές ή κοµφορµιστικές. Περιθωριοποίηση των ατόµων µπορεί να

επέρχεται και από τη θέση τους σε κάποια κοινωνική οµάδα.

ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ

Σύµφωνα µε το σχολικό εγχειρίδιο της Κοινωνιολογίας, ο όρος

στερεότυπο εισάγεται από τον Γ. Λίπµαν στις κοινωνικές επιστήµες το 1922

και αφορά προκατασκευασµένες εικόνες και τη γνώση που κάποιοι

νοµίζουν ότι έχουν για τους άλλους, αλλά, στην ουσία, πρόκειται για

παραµόρφωση και διαστρέβλωση της πραγµατικότητας. (Κοινωνιολογία της

Γ΄ Λυκείου, χ. χ. : 289-300) Μια τέτοιου είδους, «γνώση» είναι, όταν, π.χ.,

αναφερόµαστε στα αίτια της αύξησης της εγκληµατικότητας θεωρώντας σαν

σηµαντικότερο την έλευση των µεταναστών στη χώρα. Αλλά, σύµφωνα, µε

πρόσφατες εγκληµατολογικές και κοινωνιολογικές έρευνες, αυτή η άποψη δεν

επαληθεύεται επιστηµονικά, εποµένως, πρόκειται για προκατασκευασµένες εικόνες και αξιολογήσεις, που, συχνά, εκτοξεύονται µέσα από τον Τύπο

άκριτα. Ακόµα και αν αρκετοί από τους µετανάστες έχουν παραβατική

συµπεριφορά, αυτό δεν σηµαίνει ότι είναι όλοι εν δυνάµει εγκληµατίες, ή,

παραβάτες. Μέσα από τα στερεότυπα, όµως, προωθούνται ακριβώς τέτοιου

είδους γενικεύσεις για ένα λαό, µια κοινωνική οµάδα ή µια κατηγορία

ανθρώπων.

Τα στερεότυπα εµποδίζουν επίσης την κριτική λειτουργία της σκέψης,

δεν στηρίζονται στην επιστήµη και για αυτό κρίνονται σαν ανορθολογικά. Τα

37

στερεότυπα «δηµιουργούνται» συνήθως σε µια οµάδα µε κοινά

χαρακτηριστικά, φυλετικά, θρησκευτικά, εθνικά, γλωσσικά κ.ο.κ.. ∆ηλαδή,

κατασκευάζεται εκ των προτέρων µια συνεκτική εικόνα τόσο για τον ίδια την

οµάδα, όσο και για τις άλλες. Κατά κανόνα, η ίδια η οµάδα για τον εαυτό της δηµιουργεί µια θετική εικόνα και αξιολόγηση, ενώ για τις άλλες οµάδες,

συνήθως, δηµιουργεί µια λιγότερο θετική, ή αδιάφορη, ή / και αρνητική εικόνα και αξιολόγηση. Αυτού του είδους οι εικόνες και οι κρίσεις που παράγονται

εκ των προτέρων µέσα από τα στερεότυπα δεν βασίζονται ούτε στην άµεση

και προσωπική εµπειρία, ούτε επαληθεύονται µέσα από την καθηµερινή

πρακτική. (ibid). Τα στερεότυπα συνυπάρχουν µε µια (θετική ή αρνητική, ανάλογα) προδιάθεση και στάση που ονοµάζεται προκατάληψη. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουµε πολλές προκαταλήψεις για τους άλλους: προκαταλήψεις που αφορούν το Φύλο, την εθνότητα, τη φυλή, το θρήσκευµα …

Ένα παράδειγµα προκαταλήψεων, που, συναντάται, συχνά, σήµερα,

είναι οι θρησκευτικές: πολλά θρησκευτικά ρεύµατα προδιαθέτουν τα µέλη τους

αρνητικά, έναντι των υπολοίπων θρησκειών: έτσι, αρκετοί φανατικοί

µουσουλµάνοι θεωρούν τους εαυτούς τους «γνήσιους εκπρόσωπους του

Αλλάχ επί της γης» και όλους τους άλλους «άπιστους», ενώ, κάποιοι

χριστιανοί θεωρούν τους εαυτούς τους «ανώτερους» και «περισσότερο

πολιτισµένους» από τους µουσουλµάνους.

Έτσι, οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων καθίστανται προβληµατικές και

καµιά φορά ακόµα και συγκρουσιακές, υπό την επιρροή αυτών των

προκαταλήψεων.

Το σηµαντικότερο είναι ότι στην ιστορία υπήρξαν προσπάθειες

«νοµιµοποίησης» των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων, που

στηρίχθηκαν σε κάποια δήθεν «διαφορετικά» βιολογικά ή πολιτισµικά χαρακτηριστικά: έτσι, κάποιοι άνθρωποι, που για ορισµένους οικονοµικούς

και πολιτικούς λόγους θεωρήθηκαν «κατώτεροι» ή «υπάνθρωποι» από τους

άλλους, αυτοί που τους έκριναν και τους κατέταξαν σε αυτήν την κατηγορία,

χρησιµοποίησαν αιτίες, όπως «η φύση τους» ή η «κουλτούρα» τους, το Φύλο τους, ή τη Φυλή τους. Για τις γυναίκες, λ.χ., συγκαλείται Σύνοδος το

Μεσαίωνα προκειµένου να συζητηθεί, αν έχουν, ή όχι, ανθρώπινη φύση και

ψυχή. Τους έγχρωµους, επίσης, δεν τους θεωρούσαν ανθρώπινα όντα, µέχρι

38

και τον 19ο αιώνα στις Η.Π.Α., όπως και τους δούλους στην Αρχαία Ρώµη.

Και ακόµα και σήµερα οι τσιγγάνοι θεωρούνται ότι δεν επιθυµούν µόνιµη

στέγη και θαλπωρή όπως όλοι οι άνθρωποι, «λόγω της κουλτούρας τους».

Αυτές οι επικίνδυνες για τον πολιτισµό και την ανθρωπότητα απόψεις

έφθασαν στο αποκορύφωµά τους, όταν τις υιοθέτησε ο Χίτλερ µε την «αρία»

φυλή του, που θεώρησε ότι «από τη φύση του ο λευκός υπερέχει» µε τα

γνωστά για τον πλανήτη µας αποτελέσµατα…

Όποια, εποµένως, κοινωνική κατηγορία βρίσκεται «υπό διωγµόν» για

προφανείς λόγους οικονοµικής και πολιτικής κυριαρχίας κάποιων οµάδων,

εφευρίσκονται στερεότυπα και προκαταλήψεις που καλούνται να

«επιβεβαιώσουν» τη «φυσική» ή «πολιτισµική» της κατωτερότητα και µε

κάποιον τρόπο να ενοχοποιηθεί για όσα της συµβαίνουν, για όσα, δηλαδή, οι

άλλοι της προκαλούν.

Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, φταίνε οι µαύροι που η χώρα τους αποικείται, οι

δούλοι που γεννήθηκαν δούλοι και έχουν αφέντες, οι γυναίκες που είναι σε

κατώτερη µοίρα, ή η «κουλτούρα» των τσιγγάνων που περπατούν

ξυπόλητοι… Όλοι αυτοί είναι άξιοι για τη µοίρα τους που τους επιφυλάχθηκε…

Οδηγούµαστε έτσι σε διακρίσεις και παράβαση των αρχών της ισότητας, σε δυσµενή µεταχείριση, κοινωνικό αποκλεισµό και καταπίεση

άλλων ανθρώπων, µέσα από πεποιθήσεις στάσεις, συναισθήµατα και συµπεριφορές που λογικά και εµπειρικά δεν στέκουν. (ibid)

Αλλά το πιο επικίνδυνο είναι ότι τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και

γενικότερα όλες αυτές οι αθεµελίωτες κρίσεις δηµιουργούνται ήδη από την

πολλή νεαρή µας ηλικία, µέσα από τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και της εσωτερίκευσης, τους πρωτογενείς θεσµούς της οικογένειας και της

εκπαίδευσης, αλλά και µέσα από τους δευτερογενείς κοινωνικοποιητικούς

φορείς, όπως, λ.χ., είναι τα Μ. Μ. Ε.

Τα στερεότυπα, ως αποτέλεσµα κοινωνικών σχέσεων, θεωρείται

ότι συνδέονται µε την έννοια των κατηγοριοποιήσεων, που αποτελεί µια

νοητική διαδικασία και µε την έννοια της έσω και έξω οµάδας. Στην

περίπτωση των στερεοτύπων, οι διαφορές µεταξύ έσω και έξω οµάδας

απλουστεύονται και γενικεύονται, ενώ τονίζονται τα όποια αρνητικά ή θετικά

στοιχεία, αντίστοιχα. (ibid)

39

Π.χ., η κατηγοριοποίηση των ατόµων, µε βάση το Φύλο τους, αλλά και

την εθνότητά τους, τη θρησκεία τους, τη γλώσσα τους δηµιουργεί ένα «εµείς»,

µια έσω οµάδα, όπου υπερτονίζονται τα θετικά στοιχεία, έναντι των «άλλων»,

της «έξω οµάδας», όπου, συνήθως, υπερτονίζονται τα αρνητικά στοιχεία.

Βέβαια, στο σηµείο αυτό, θα πρέπει να επισηµανθεί ότι η έσω οµάδα των γυναικών δεν έχει την ίδια ένταση συνοχής που παρατηρείται στην έσω οµάδα των ανδρών.

Οι γυναίκες εσωτερικεύουν από τη νεαρή τους, ήδη, ηλικία, «το

βλέµµα» και τις απόψεις «των άλλων» για τις σχέσεις τους µε τις άλλες

γυναίκες: τη διάσταση και τις συγκρούσεις που «πρέπει» να έχουν µεταξύ

τους: πεθερές µε νύφες, σύζυγοι µε εκτός γάµου γυναίκες, φίλες µε φίλες…

«πρέπει» ανάµεσα στις «σωστές» γυναίκες να κυριαρχεί µάλλον µίσος και

εχθρότητα, παρά αλληλεγγύη και συνοχή. Ενδεικτικές είναι και ορισµένες

λαϊκές δοξασίες για το ζήτηµα: «φίλη-φίδι», «οι γυναίκες µαλλιοτραβιούνται για

έναν άντρα», «κοιτάζει η µία πώς να βγάλει το µάτι της άλλης» κ.ο.κ. Και

όπως λένε οι άντρες, µέσα από το στόµα της Park, µιας µεγάλης αµερικανίδας

φεµινίστριας, που πάλευε για τα δικαιώµατα των γυναικών στις αρχές του

αιώνα µας: «Τίποτα δεν είναι πιο αποκαρδιωτικό από την απορία των

(αντρών) βουλευτών: «Γιατί εσείς οι γυναίκες δεν τα βρίσκετε µεταξύ σας; ∆εν

είναι δυνατόν να περιµένετε από εµάς να σας υποστηρίξουµε, όταν δεν

µπορείτε ούτε καν να συνεννοηθείτε η µία µε την άλλη;» (Βλαχούτσικου,

2003:14)

Αυτές οι «αναµενόµενες» µεταξύ των γυναικών συγκρούσεις θα πρέπει

να θεωρηθούν ένα ακόµα αποτέλεσµα του σεξισµού, δηλαδή, των αρνητικών

στάσεων και προκαταλήψεων σε βάρος των ατόµων, µε κριτήριο το Φύλο

τους.

Οι σεξιστικές προκαταλήψεις καθορίζουν τους ρόλους αντρών και γυναικών, µε βάση το Φύλο τους και αποδίδουν χαρακτηριστικά που

θεωρούνται ότι προσιδιάζουν σε κάθε Φύλο. Τα παιδιά κοινωνικοποιούνται να

σχηµατίζουν ορισµένες αντιλήψεις για τα φύλα, βάσει των αναπαραστάσεων

που ισχύουν και τις σχέσεις κυριαρχίας, µεταξύ των φύλων. Στις κοινωνίες

µας, τα αγόρια και τα κορίτσια παίζουν µε διαφορετικά παιγνίδια και

αξιολογούνται µε το αν ανταποκρίνονται, ή όχι, στα ιδεολογικά κριτήρια που η

κοινωνία έχει θέσει για τα φύλα. (Κοινωνιολογίας της Γ΄ Λυκείου, ibid)

40

Τα στερεότυπα ως αποτέλεσµα ψυχολογικών κινήτρων

συνδέονται µε την έννοια του εξιλαστήριου θύµατος, αλλά και του

εθνοκεντρισµού. (ibid)

Στις κλειστές παραδοσιακές κοινωνίες, π.χ., µια γυναίκα που γίνεται

µητέρα εκτός γάµου, συνήθως αποµονώνεται σαν «ανήθικη» και συχνά

αποτελεί το εξιλαστήριο θύµα της κοινότητας. Αντίθετα, σε νεωτερικές,

ανοικτές κοινωνίες, όπως στη ∆ανία, τη Σουηδία, τη Φιλανδία, τη Γαλλία κ.ά.

δεν ισχύει αυτό το στερεότυπο και η γέννηση παιδιών εκτός γάµου, συχνά,

υπερβαίνει το 50% του συνόλου των παιδιών, αλλά και οι γονείς τους,

ιδιαίτερα οι µητέρες τους, δεν περιθωριοποιούνται.

Τα στερεότυπα ως αποτέλεσµα οικονοµικών παραγόντων,

συνδέονται µε την έννοια του αυξανόµενου ανταγωνισµού. (ibid)

Σαν παράδειγµα οικονοµικού ανταγωνισµού µεταξύ των φύλων,

µπορούµε να θεωρήσουµε την προτροπή που δόθηκε από νεοφιλελεύθερους

συντηρητικούς, όπως, λ.χ., τη Θάτσερ στην Αγγλία και τον Γκοµπαρτσώφ στη

Ρωσία, να «επιστρέψουν» οι γυναίκες στο σπίτι «τους», για να

«διευκολύνουν», έτσι, τους άντρες να βρίσκουν µεγαλύτερες ευκαιρίες

απασχόλησης στην Αγορά Εργασίας. Μέσα από αυτήν την προτροπή,

φαίνεται και πάλι πως, βάσει των στερεοτύπων για τα φύλα, οι γυναίκες

«ανήκουν» στο σπίτι «από τη φύση τους» και οι άντρες σε ένα εξωτερικό

χώρο, που µπορεί, να είναι, ανάλογα, το επάγγελµα, η πολιτική κ.λπ. Έτσι,

επίσης, αναπαράγεται το στερεότυπο του «άντρα κουβαλητή» και της

«γυναίκας νοικοκυράς».

Συµπεραίνοντας, θα λέγαµε ότι στερεότυπα είναι η κατηγοριοποίηση

µε γενικεύσεις και αντιεπιστηµονικές υπεραπλουστεύσεις, που βασίζεται

σε προειληµµένες αντιλήψεις, δηλαδή σε προκαταλήψεις.

Πρόκειται, εποµένως, για ένα σύνολο αρνητικών, κατά κανόνα,

γνωρισµάτων που αποδίδονται µε γενικό και µεροληπτικό τρόπο στα µέλη

µιας κατηγορίας ανθρώπων. (Τσαούσης, 1987: 244)

Αλλά, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα ανήκουν σε ένα ευρύτερο

τρόπο πρόσληψης της πραγµατικότητας, που σχετίζεται µε την έννοια της

ιδεολογίας. Η ιδεολογία µπορεί να διαχέει άτοµα, µικρότερα ή µεγαλύτερα σύνολα,

να επιβάλλεται, ή να εσωτερικεύεται. Ο αντροκρατικός τρόπος σκέψης, λ.χ.,

41

αποτελεί µια µορφή πρόσληψης και ερµηνείας της πραγµατικότητας.

Γενικά η ιδεολογία αποτελεί ένα σύστηµα οργανωµένων αναπαραστάσεων και αξιών, που όσοι το συµµερίζονται, µέσα από συγκεκριµένες δράσεις και

συµπεριφορές, αποδέχονται, ή αµφισβητούν τους τρόπους µε τους οποίους

είναι συγκροτηµένη η κοινωνία.

Στην κυρίαρχη ιδεολογία, ή εθνοκεντρισµό, τα µέλη µιας κυρίαρχης

οικονοµικά, πολιτισµικά και πολιτικά οµάδας θεωρούν τους εαυτούς τους

ανώτερους από τα µέλη των άλλων οµάδων και οι στάσεις ζωής τους και οι

συµπεριφορές τους υπαγορεύονται από αυτές τις αντιλήψεις.

Έτσι, βάσει της ανδροκεντρικής ιδεολογίας, το ένα φύλο είναι ανώτερο

από το άλλο, για λόγους «βιολογικούς», επειδή, π.χ., ο άντρας έχει µυϊκή

δύναµη.

Στις σύγχρονες κοινωνίες, η ιδεολογία έχει εννοιολογική συγγένεια µε

το µύθο των πρωτόγονων κοινωνιών, αλλά µε λογικό περιεχόµενο. Πρόκειται

για ένα οργανωµένο συστηµατοποιηµένο και επεξεργασµένο σύνολο πίστεων, πεποιθήσεων, αξιών, µε συνοχή και συνέπεια, που επιτρέπει στους ανθρώπους να περιγράφουν και να ερµηνεύουν τον κόσµο, τη ζωή γύρω τους, τους άλλους και τον ίδιο τους τον εαυτό. (Γκιζελή, 1992:

70-71). Σε αυτό το πλαίσιο, η δήθεν ανωτερότητα των αντρών αποτελεί

έναν ακόµα σύγχρονο µύθο. Όλα αυτά, µύθοι, στερεότυπα, προκαταλήψεις

εσωτερικεύονται υποσυνείδητα και αυθόρµητα µέσα από τη διαδικασία της

Κοινωνικοποίησης, τη διαδικασία εκµάθησης ορισµένων βασικών κανόνων

και στάσεων κοινωνικής συµπεριφοράς, οι οποίοι προσδιορίζουν και

κατευθύνουν τη συµπεριφορά του ατόµου. Η διαδικασία της

κοινωνικοποίησης αρχίζει από τη γέννηση του ατόµου και συντελείται σε

πολλά επίπεδα. Φορείς της κοινωνικοποίησης είναι η οικογένεια, το σχολείο, τα Μ.Μ.Ε., οι επιµέρους οµάδες όπως η γειτονιά, η οµάδα των

συνοµηλίκων, κ.α.

Β. Η έννοια και οι διαστάσεις του Φύλου

Αποτελέσµατα της κοινωνικοποίησης είναι η αποδοχή των

στερεοτύπων και εκτιµήσεων της κοινωνίας. Έτσι αναπαράγεται και η

κυρίαρχη ιδεολογία για τα φύλα. Και η διαφοροποίηση που συνεπάγεται,

42

µεταξύ των ρόλων των φύλων, των επαγγελµάτων, των χαρακτηριστικών των

προσωπικοτήτων τους.

Αλλά, ας δούµε τον ορισµό του Φύλου:

Τα διαφορετικά ανατοµικά και γενετικά χαρακτηριστικά των Φύλων,

που σχετίζονται µε την αναπαραγωγική ικανότητα, συνθέτουν τα Βιολογικά Φύλα (Sex). Τα διαφορετικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των Φύλων, που

απορρέουν από τις ιστορικές συνθήκες συνθέτουν τα Κοινωνικά Φύλα

(Gender).

Ο όρος Gender, ή, στα ελληνικά, Κοινωνικό Φύλο δηµιουργείται το

1972 από την ανθρωπολόγο A.Oakley (Oakley, 1972) και χρησιµοποιείται σε

αντιπαράθεση από τον όρο Sex ή, στα ελληνικά, Βιολογικό Φύλο, ώστε να

γίνει κατανοητό ότι οι βιολογικές λειτουργίες δεν πρέπει να σχετίζονται µε

τους κοινωνικούς ρόλους των Φύλων.

Ο όρος Φύλο ή Κοινωνικό Φύλο εξετάζει τους ρόλους και τις σχέσεις

των ανδρών και των γυναικών στην κοινωνία. Η ταυτότητα, η σεξουαλικότητα

και οι ρόλοι των ανθρώπων διαµορφώνονται µε όρους κοινωνικούς,

ιστορικούς, πολιτισµικούς κλπ., ενώ στη φύση οι σχέσεις βρίσκονται µέσα στις

βιολογικές ιεραρχήσεις και διαφορές.

Στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία προτιµάται ο όρος «gender» για το

Φύλο έναντι του όρου «sex» ο οποίος υποδηλώνει τις βιολογικές διαφορές

ανδρών και γυναικών (ΚΕΘΙ, 2003).

Στην ελληνική γλώσσα δεν υπάρχει αντίστοιχη διάκριση. Για αυτό ο

όρος «φύλο» συχνά χρειάζεται να προσδιορίζεται και από τα επίθετα

«βιολογικό» ή «κοινωνικό», ώστε να αποσαφηνίζεται κάθε φορά η σηµασία

του.

Άλλοι όροι που αποτυπώνουν τις σχέσεις µεταξύ των φύλων είναι η

«καταπίεση ή εκµετάλλευση των κοριτσιών ή των γυναικών», η «ανδρική

κυριαρχία», η «έµφυλη διάσταση» «τα στερεότυπα των φύλων» κ.ά..

Η έννοια Φύλο, µε την κοινωνιολογική της διάσταση, αποτελεί µια

δυναµική και εξελισσόµενη έννοια, που πρέπει να εντάσσεται και να

ερµηνεύεται σε σχέση µε την κοινωνικοοικονοµική κατάσταση και τις ανάλογες

ιστορικές συνθήκες κάθε φορά. Οι κοινωνικοί επιστήµονες προσεγγίζουν την

έννοια του Φύλου, σαν κοινωνική σχέση και ιστορικό προϊόν και όχι σαν

43

βιολογική συνθήκη και παθητική κατάσταση ή «πεπρωµένο».

(Κανταράκη, 2001)

Tο φύλο αποτελεί µια κοινωνικά και πολιτισµικά προσδιορισµένη δοµή, αφού προκύπτει ως αποτέλεσµα προσδοκιών, χαρακτηριστικών και

συµπεριφορών που αποδίδονται από την κοινωνία στο αγόρι ή το κορίτσι από

τη γέννησή του (ΚΕΘΙ, 2001α).

Ωστόσο, ακόµα και κλασικοί φιλόσοφοι και στοχαστές, όπως ο Μαρξ, ο

Ρουσσώ, ο Λοκ, κ.ο.κ. θεωρούν τον αποκλεισµό και την υποβάθµιση των

γυναικών σαν µία δεδοµένη και αυτονόητη κατάσταση, η οποία δεν χρήζει

ιδιαίτερης επιστηµονικής προσέγγισης. Οι θεωρητικοί του «κοινωνικού

συµβολαίου», µάλιστα, απεικονίζουν τη διαφορά των φύλων, ως την πολιτική διαφορά µεταξύ ελευθερίας και υποτέλειας, ταυτίζοντας την έννοια της

ελευθερίας µε τον άνδρα και της υποτέλειας µε τη γυναίκα.

Υπάρχουν διάφορες «Σχολές» για την «ερµηνεία», δηλαδή, τη βασική

αιτία της ανισότητας των φύλων:

Μία εξ αυτών, αρκετά σηµαντική, αναπτύσσει ως βασική αιτία της

υποβάθµισης των γυναικών τη µη συµµετοχή τους στην παραγωγική

διαδικασία (Σοσιαλιστικός Φεµινισµός) και µία άλλη αναπτύσσει ως σηµαντική

την κυριαρχία των συµβόλων και των στερεοτύπων της ανδροκεντρικής

ιδεολογίας (Ριζοσπαστικός Φεµινισµός).

Αυτές οι προσεγγίσεις αντιπροσωπεύουν και διαφορετικούς τύπους

ανάλυσης. Άλλοτε, η θέση των φύλων ορίζεται, κυρίως, από τις οικονοµικές σχέσεις και άλλοτε, από τις πολιτισµικές αξίες. (Kuhn, Wolpe, 1978: 254-

289)

Στη συνέχεια για να αναπτύξουµε το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας µας θα απαντήσουµε στο ερώτηµα: Πού συναντώνται οι

προκαταλήψεις και τα στερεότυπα των Φύλων; Προφανώς, στους Θεσµούς

της Οικογένειας, της Εκπαίδευσης, της Εργασίας, τα Μ.Μ.Ε. , την Πολιτική,

αλλά και τις σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων.

Ο Θεσµός της Οικογένειας και τα στερεότυπα των Φύλων

Οι ρόλοι αντρών και γυναικών βασίζονται σε στερεοτυπικές κατηγορίες.

44

H εσωτερίκευση της σεξιστικής ιδεολογίας αρχίζει από την οικογένεια,

όπου µε την υιοθέτηση διαφόρων αξιών και τρόπων κοινωνικοποίησης τα

παιδιά διδάσκονται τους ρόλους του φύλου τους, τα στερεότυπα των ρόλων

που αφορούν τον άνδρα και τη γυναίκα.

Οι γυναίκες είναι εδώ και αιώνες «έγκλειστες» στον ιδιωτικό χώρο και

παράγουν µέσω της µη αµειβόµενης, οικιακής, κυρίως, αφανούς εργασίας, αξίες χρήσης και υπηρεσίες, σηµαντικές για την αναπαραγωγή της

εργατικής δύναµης, τις οποίες ελέγχουν και οικειοποιούνται άµεσα οι πατέρες

και σύζυγοι και έµµεσα οι εργοδότες και το κράτος. Επειδή, όµως, οι

υπηρεσίες και τα αγαθά που παράγονται µέσα στην οικογένεια δεν είναι ορατά και εµπορεύσιµα, δεν αποτελούν ανταλλακτικές αξίες, η προσφορά

αυτή είτε υποτιµάται, είτε θεωρείται αυτονόητη και «φυσική».

Ο «εγκλεισµός» των γυναικών στο χώρο της οικογένειας, τον ιδιωτικό

χώρο επηρεάζει άµεσα τη διαµόρφωση της κουλτούρας, της ταυτότητας, της

συνείδησης, τα στερεότυπα. (Κανταράκη, 2001)

Σε µελέτη ανάλυσης περιεχοµένου (Φραγκουδάκη, 1979) όπου µεταξύ

άλλων ερευνήθηκαν και τα στερεότυπα των φύλων στην οικογένεια, µέσα

από τα σχολικά εγχειρίδια του ∆ηµοτικού, της περιόδου 1954-74, φάνηκε ότι

τα βιβλία εξέφραζαν τη συντηρητική ιδεολογία και την παραδοσιακή

κουλτούρα της εποχής, όπου η θέση της γυναίκας προέβαλε µε την

παραδοσιακή της έκφραση, ως µάνας, νοικοκυράς, ταγµένης στην εκπλήρωση του «φυσικού» και δεδοµένου αυτού ρόλου της.

Συµπεραίνεται, δηλαδή, ότι, όσον αφορά το φύλο, τα στερεότυπα στα

αναγνωστικά της εποχής αυτής λειτουργούσαν υπέρ της ανισότητας των φύλων, υπέρ της κατωτερότητας της γυναίκας, µέσα από τον αυστηρό

καταµερισµό της εργασίας και των ρόλων κατά φύλα.

Όσον αφορά το ρόλο του πατέρα στα παλαιότερα αναγνωστικά είναι

«ο απόλυτος αρχηγός της οικογένειας», στυλοβάτης και κουβαλητής,

αυταρχικός και παντοδύναµος, αλλά και τρυφερός, στοργικός και

συνεργάσιµος. Η µητέρα στα παλαιότερα αναγνωστικά είναι η ανεπάγγελτη νοικοκυρά, η «σκλάβα» που υπηρετεί τον άντρα και φροντίζει τα παιδιά µε

σταθερότητα, καρτερικότητα και πάνω απ’ όλα αυτοθυσία, ενώ στα νεώτερα

αναγνωστικά φαίνεται να εργάζεται και έξω από το σπίτι, παραµένει όµως

45

«εξαρτηµένη από το οικογενειακό σύνολο» και δεν λογαριάζεται «έξω από το

ρόλο που παίζει στα πλαίσια της οικογένειας. (Κ.Ε.Θ.Ι., 2001β)

Σήµερα, σύµφωνα µε έρευνα που έγινε σε σχολεία της Θεσσαλονίκης,

σε αγόρια εφήβους µε θέµα την ταυτότητα των νέων αντρών, από το

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο, έδειξε ότι δεν συµβαίνει το ίδιο µε τα αγόρια

(∆εληγιάννη-Κουιµτζή, Σακκά, 1998)

Στη µελέτη των έµφυλων σχέσεων αναπαράγονται στερεότυπες

ταυτότητες θηλυκότητας και ανδρισµού, σύµφωνα µε παραδοσιακά ιεραρχικά

κριτήρια.

Συγκεκριµένα, αν και η εν δυνάµει «αντρική» ταυτότητα που βιώνεται

από τα αγόρια είναι περισσότερο πολυδιάστατη από παλιότερα, µε

αποτέλεσµα τα αγόρια να βρίσκονται σε σύγχυση, ωστόσο, αποδέχονται

περισσότερο τα παραδοσιακά στερεότυπα των ρόλων των φύλων από

ό,τι τα κορίτσια ως προς στην οικογένεια. Π.χ., δεν βάζουν σαν προτεραιότητά

τους στους µελλοντικούς ενήλικους ρόλους τους, τη φροντίδα του σπιτιού, ή

των παιδιών και επιµένουν στον κλασικό, πατριαρχικό καταµερισµό εργασίας στο σπίτι, όπου οι γυναίκες πρέπει να φροντίζουν για όλα. Επίσης,

δεν προβληµατίζονται για τη µειονεκτική θέση των γυναικών στην κοινωνία και

αποδέχονται ευκολότερα την αντρική ηγεµονική ταυτότητα, που συνεπάγεται

επιθετικότητα, έλλειψη ροµαντισµού, τρυφερότητας, πίστης και

συντροφικότητας, κάτι που προβληµατίζει έντονα τα κορίτσια. Γενικά, η

ανδρική ταυτότητα δοµείται µε βάση στερεότυπα χαρακτηριστικά, όπως, η

σωµατική δύναµη, η προσωπική ελευθερία, αλλά και η θέση των αντρών στη δηµόσια σφαίρα, ο ρόλος του κουβαλητή, οι φιλοδοξίες για

επαγγελµατική επιτυχία ο κλασικός, πατριαρχικός καταµερισµός εργασίας στο

σπίτι. (ibid)

Παρά τις διαφορές, οι κοινωνικοπολιτισµικές διαστρωµατώσεις, στις

οποίες βρίσκονται οι γυναίκες, σε όλες τις περιοχές της γης οι γυναίκες

παράγουν, καταρχήν, εργασία στο σπίτι, µητρότητα και εσωτερικεύουν την

ιδεολογία που τις θέλει οικονοµικά και κοινωνικά εξαρτηµένες (Ηλιού,

1990:234)

Στα ζητήµατα εξουσίας στις διαπροσωπικές σχέσεις παίζουν σηµαντικό

ρόλο οι στερεότυπες έµφυλες ταυτότητες που εξυπηρετούν στερεότυπους

46

κοινωνικούς ρόλους, όπως η µητρότητα δέσµια παραδοσιακών έµφυλων

στερεότυπων.

(Οικονοµίδου, 2006)

2. Ο Θεσµός της Εκπαίδευσης και τα στερεότυπα των Φύλων

Από το 19ο αιώνα τα στερεότυπα που συναντούν οι γυναίκες που

αρχίζουν να διεκδικούν το δικαίωµα στη µόρφωση είναι πολλά. ∆ιανοητές,

όπως ο Όσκαρ Ουάϊλντ εκφράζουν την κρατούσα άποψη της εποχής, «οι γυναίκες είναι διακοσµητικό φύλο, καµιά γυναίκα δεν είναι µεγαλοφυΐα».

Αλλά ακόµα και σήµερα, µέσα από το σχολείο τα κορίτσια και τα

αγόρια οδηγούνται στην ανάληψη παραδοσιακών για το φύλο τους ρόλων

(Φρειδερίκου, 1995)

Μέσα από τις διάφορες για τα στερεότυπα των φύλων στην εκπαίδευση, φαίνεται ότι οι κύριοι χαρακτήρες των βιβλίων είναι αγόρια, τα

οποία είναι οι δυνατοί και ενεργητικοί χαρακτήρες, ενώ τα κορίτσια παρουσιάζονται ως γλυκά και ευαίσθητα, παθητικά, εξαρτηµένα. Αργότερα

όµως και µετά τις δεκαετίες 1980 και 1990 διαπιστώνεται ότι ο σεξισµός στην προβολή γυναικείων στερεοτύπων έχει ανατραπεί στα νεότερα

κείµενα, αλλά ο τρόπος προβολής των αγοριών-ανδρών παρέµενε καθαρά

στερεοτυπικός. (Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας, 2001β)

Τα στερεότυπα έχουν εξ ίσου περιοριστικές επιπτώσεις και στα αγόρια,

τα οποία εγκλωβίζονται σε παραδοσιακούς ρόλους και τρόπους έκφρασης

και συµπεριφοράς, και δεν τους δίνεται η δυνατότητα να αναπτύξουν τα

συναισθήµατά τους και τις ευαισθησίες τους. Υποστηρίζεται µάλιστα από

ορισµένους ότι η επιθετικότητα νεαρών αγοριών εξηγείται εν µέρει από το

γεγονός ότι η συνεχής προβολή των στερεοτυπικών ανδρικών

χαρακτηριστικών της ανταγωνιστικότητας και της επιθετικότητας στα σχολικά

βιβλία, από τη µια υποδεικνύει τον επιθετικό κυριαρχικό ρόλο ως

προσδιοριστικό της ανδρικής ταυτότητας, ενώ από την άλλη δεν επιτρέπει στα

αγόρια να εκφράσουν και να εκτονώσουν τα συναισθήµατά τους µε άλλους

τρόπους. ∆ιαπιστώθηκε ότι ο σεξισµός στα βιβλία είναι αρνητικός για τη κοινωνικοποίηση των παιδιών. (ibid)

47

Η κοινωνιολογία της εκπαίδευσης δείχνει ότι το σχολείο συµβάλλει

στην αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας και τη διαιώνιση ανισοτήτων, ενώ θα έπρεπε να καταφέρνει να ενοποιεί και να

απελευθερώνει. Οι εκπαιδευτικοί θεσµοί αναπαράγουν την ανισότητα των

φύλων και επιπλέον δηµιουργούν, αναπτύσσουν άµεσες και έµµεσες διακρίσεις φύλου που διαφοροποιούν τις δυνατότητες µάθησης αγοριών και

κοριτσιών (Φραγκουδάκη Α, 1995)

Μελλοντικοί εκπαιδευτικοί σε έρευνα για τα στερεότυπα και τους

ρόλους των µαθητών και των µαθητριών (∆εληγιάννη και Ζιώγου 1998)

συµφώνησαν για την ανάγκη προώθησης κοινωνικών αλλαγών µέσα από την

εκπαίδευση, όπως:

• Μείωση των διαφορών ανάµεσα στις κοινωνικές τάξεις

• Ενθάρρυνση των παιδιών να ασκούν κριτική στον τρόπο µε τον

οποίο τα Μ.Μ.Ε. αναπαριστούν τους άνδρες και τις γυναίκες

• Προώθηση του σεβασµού για τη δουλειά των γυναικών στην οικογένεια

• Ενθάρρυνση των κοριτσιών να συµµετέχουν στη δηµόσια ζωή

• Προώθηση της συµµετοχής των ανδρών στην οικιακή εργασία

• Ενθάρρυνση των αγοριών να ασχοληθούν µε επαγγέλµατα φροντίδας

• Ενθάρρυνση των κοριτσιών να ασχοληθούν µε µη παραδοσιακά επαγγέλµατα

Αντίστροφα, σε άλλη µελέτη διαπιστώθηκε ότι νήπια που ήταν

εγγεγραµµένα σε νηπιαγωγεία µε µη-σεξιστικό αναλυτικό πρόγραµµα, στο

τέλος εξέφραζαν λιγότερο στερεοτυπικές απόψεις αναφορικά µε αντικείµενα

και δραστηριότητες από ό,τι άλλα παιδιά σε συµβατικό νηπιαγωγείο (ibid)

Σήµερα, τα στερεότυπα των φύλων που προβάλλονται στα βιβλία

έχουν εν µέρει αλλάξει, αλλά µόνο όσον αφορά τον άνδρα, οι επαγγελµατικές

δραστηριότητες του οποίου διευρύνονται και σε παραδοσιακά γυναικείους

τοµείς, όπως οι δουλειές του σπιτιού, τα ψώνια, το µαγείρεµα, η φροντίδα των

48

παιδιών, ενώ η γυναικεία µορφή εξακολουθεί να παραµένει «χωρίς

συγκεκριµένη οντότητα», «ασαφής» και «νεφελώδης». Συνολικά εκτιµάται ότι

µέχρις ενός σηµείου, εξακολουθούν να συντηρούνται τα στερεότυπα των

ρόλων και στα νεότερα αναγνωστικά εγχειρίδια του δηµοτικού

σχολείου. Συγκεκριµένα τα κορίτσια διαπαιδαγωγούνται έτσι ώστε να

δίνουν προτεραιότητα στο ρόλο τους ως «νοικοκυράς και τροφού» και να

θεωρούν τον ρόλο ως εργαζόµενης δευτερεύοντα ή να τον αγνοούν τελείως

(Κανταρτζή, 1991)

Έτσι, οι κοπέλες µαθαίνουν να είναι ευαίσθητες, χαριτωµένες,

κοµψές, όχι επιθετικές, όχι διεκδικητικές, χωρίς ανταγωνιστική διάθεση.

Επίσης τα κορίτσια σκέπτονται λιγότερο ωφελιµιστικά και η απόκτηση

χρηµάτων τις συγκινεί λιγότερο, ενώ τα πνευµατικά κίνητρα παίζουν

σηµαντικότερο ρόλο στην επιλογή επαγγέλµατος. Ακόµη, στην εφηβεία τα

κορίτσια αναζητούν σπουδές και επαγγέλµατα ως µέσο επιβίωσης του

ρόλου τους. Οι προσδοκίες τους συνδέονται άµεσα µε τα σχέδιά τους για

οικογένεια / νοικοκυριό που δρουν περιοριστικά στις επαγγελµατικές τους

φιλοδοξίες. Με δεδοµένες λοιπόν τις κοινωνικές διαφοροποιήσεις, είναι

φυσικό να υπάρχουν και διαφορές στις επαγγελµατικές επιλογές ανάµεσα

στα δυο φύλα

Η Αγορά Εργασίας και τα στερεότυπα των Φύλων

Όπως είναι φυσικό, από τη στιγµή της εµφάνισης του ανθρώπου στη

γη, η εργασία είναι απαραίτητη για όλους, για την επιβίωσή τους: γυναίκες,

άντρες, ακόµα και παιδιά, ή και, σε κάποιες περιπτώσεις, υπερήλικες και

άρρωστοι. Η Γυναικεία Εργασία, όµως, αποτελεί µια ιδιαίτερη περίπτωση: στις

αγροτικές κοινωνίες συντελείται σε γενικές γραµµές στα πλαίσια της

κοινότητας, στις βιοµηχανικές, καπιταλιστικές κοινωνίες, όµως, διακρίνεται σε

«εργασία στο σπίτι» και σε «εργασία στην Αγορά». Σε αυτήν τη δεύτερη

49

κυριαρχούν στερεότυπα και δηµιουργείται «προβληµατική σχέση», παρά το

ότι επεκτείνεται και µαζικοποιείται ιδιαίτερα µετά τους δύο µεγάλους

πολέµους. Παρατηρείται, δηλαδή, η σχέση ότι των γυναικών µε το σπίτι,

επιδρά στην αγοραία εργασία τους: λ.χ., πολλές γυναίκες εργάζονται

περιστασιακά, αποδεχόµενες τις όποιες συνθήκες, δεν διεκδικούν, δεν

συνδικαλίζονται και πειθαρχούν περισσότερο από τους άντρες στις

επιβαλλόµενες εργασιακές σχέσεις. Γενικότερα, η συµπεριφορά, οι

προσδοκίες των γυναικών και η σηµασία που αυτές αποδίδουν στην εκτός

σπιτιού αµειβόµενη απασχόληση είναι ζητήµατα που συνδέονται πρωταρχικά

µε εξωγενείς ως προς την Αγορά παράγοντες και δευτερευόντως µε την ίδια

την Αγορά, τη ζήτηση και την προσφορά του γυναικείου εργατικού δυναµικού,

τις προσφερόµενες αποδοχές κ.λπ.

Από την άλλη, η ίδια η Αγορά, µέσα από το ιδεολόγηµα του φυσικού καταµερισµού εργασίας, δηλαδή του προορισµού των γυναικών κυρίως για

τις αναπαραγωγικές λειτουργίες (το µεγάλωµα των παιδιών και τη φροντίδα

του σπιτιού) εκµεταλλεύεται τη γυναικεία εργασία, πότε χρησιµοποιώντας την

σαν εφεδρικό στρατό εργασίας, πότε σαν φθηνό εργατικό δυναµικό. Η

διάρθρωση της Απασχόλησης σε τοµείς, θέσεις, ιεραρχίες και επαγγέλµατα,

συνεπάγεται τον οριζόντιο και τον κάθετο διαχωρισµό: Ο οριζόντιος διαχωρισµός αφορά τη συγκέντρωση αντίστοιχα γυναικών και αντρών σε

«γυναικεία» και «αντρικά» αντίστοιχα επαγγέλµατα που αποτελούν

προέκταση του κοινωνικού ρόλου των γυναικών και των αντρών ως Φύλα και ο κάθετος επαγγελµατικός διαχωρισµός αφορά τη συγκέντρωση

των γυναικών σε ιεραρχικά χαµηλότερες θέσεις ή κατηγορίες

επαγγελµάτων, σε σχέση µε τους άνδρες. Έτσι, η απασχόληση για άνδρες

και γυναίκες καθορίζεται και από τα ισχύοντα κοινωνικά στερεότυπα που

έχει σαν αποτέλεσµα την ύπαρξη δύο Αγορών Εργασίας. Στη µια, τη

λεγόµενη «πρωτεύουσα», βρίσκονται τα επιστηµονικά και τα ελεύθερα

επαγγέλµατα, που έχουν δυνατότητες εξέλιξης και αφορούν, κυρίως, λευκούς

άντρες, µεσαίων τάξεων, επαγγέλµατα που σχετίζονται µε τις νέες τεχνολογίες

και τις σύγχρονες ανάγκες της Αγοράς και στη «δευτερεύουσα» βρίσκονται τα επαγγέλµατα εκείνα, όπου δεν υπάρχει δυνατότητα ανέλιξης, είναι

χαµηλών αποδοχών, µικρού γοήτρου και, συχνά, µη σταθερά. Οι

περισσότερες γυναίκες βρίσκονται σε αυτήν. (Κανταράκη, 2006) Επίσης, οι

50

γυναίκες ακολουθούν επαγγέλµατα-προεκτάσεις του ρόλου τους, χαµηλού

γοήτρου και αποδοχών, χωρίς δυνατότητες ανέλιξης. (Κανταράκη, 2001) Αυτά

τα γυναικεία επαγγέλµατα που προσιδιάζουν στα στερεότυπα του ρόλου του

Φύλου τους είναι: νοσοκόµας, δασκάλας, γραµµατέως, τηλεφωνήτριας,

νηπιαγωγού, καθαρίστριας, παιδιάτρου…: Σαν Νοικοκυρές= Καθαρίστριες, ή

Γραµµατείς, ή Τηλεφωνήτριες, ή Εργάτριες στην Υφαντουργία, σαν Μητέρες

= ∆ασκάλες, ή Νοσοκόµες. Σπάνια οι γυναίκες ακολουθούν «αντρικά»

επαγγέλµατα, τεχνικά ή γίνονται υψηλού γοήτρου και κύρους, ή επαγγέλµατα

που έχουν κάποιο ρίσκο στην ελεύθερη Αγορά (δικηγόροι, πολιτικοί) αλλά και

σπάνια ανέρχονται στην ιεραρχία µιας επιχείρησης, διότι, όσο καλές και αν

είναι στην απόδοσή τους, κυριαρχεί το στερεότυπο της µητέρας, που δεν

µπορεί να αποδώσει, επειδή ο «νους της είναι στα παιδιά και το νοικοκυριό

της». Έτσι, όσο καλές και αποδοτικές µαθήτριες ή φοιτήτριες και αν είναι οι

γυναίκες, δεν έχουν την ανάλογη εξέλιξη στην Απασχόληση. Ακολουθούν

ρόλους χαµηλού προφίλ και δεν δίνουν την ίδια προτεραιότητα στην εργασία,

όσο δίνουν στη δηµιουργία οικογένειας. ∆εν υπάρχει, δηλαδή, αναλογία

σχολικής / φοιτητικής αποδοτικότητας και επαγγελµατικής επιτυχίας.

Εποµένως, τα στερεότυπα που υπάρχουν στην εργασία για τις

γυναίκες, εµποδίζουν τόσο τις ίδιες, όσο και το εργασιακό περιβάλλον να

«τολµήσουν» περισσότερα σε αυτό το χώρο. Σύµφωνα µε έρευνες, τα

ποσοστά γυναικών επιστηµόνων είναι σαφώς µεγαλύτερα διαχρονικά, αλλά

πολύ µικρότερα, συγκριτικά, όσον αφορά χώρους, όπως οι Μηχανικοί, οι

Φυσικοί, οι Μαθηµατικοί κ.ο.κ.

Από την άλλη, λίγα είναι και τα αγόρια που «τολµούν» να

ακολουθήσουν επαγγέλµατα φροντίδας, ή, όσα θεωρούνται «γυναικεία» και

είναι υποβαθµισµένα, όπως του νηπιαγωγού, του νοσηλευτή κ.λπ. Το

περιβάλλον, σχολικό και οικογενειακό, συνήθως αποτρέπει τα αγόρια να

ακολουθήσουν επαγγέλµατα που δεν συνάδουν µε την «αντρική φύση».

Η Πολιτική και τα στερεότυπα των Φύλων

Τα στερεότυπα, παρά τη θεσµοθετηµένη ισότητα ανδρών - γυναικών

δεν επιδρούν µόνο στην άνιση πρόσβαση στην απασχόληση, στην

αµοιβή, τις µορφές εργασίας και τις συνθήκες εξέλιξης των γυναικών, στην

Αγορά Εργασίας, αλλά και στην Πολιτική.

51

Ο ∆ηµόσιος χώρος της άσκησης εξουσίας, ή της κριτικής στην εξουσία

ανήκει παραδοσιακά στους άντρες. Λίγες µόνο γυναίκες ασχολούνται µε την

πολιτική.

Αλλά το ζήτηµα δεν είναι ποσοτικό. Είναι ποιοτικό, µε την έννοια της

ύπαρξης «αντρικών» στερεοτύπων, ακόµα και αν πρόκειται για γυναίκες

πολιτικούς.

Η επιθετική συµπεριφορά, το να µιλάς και να εκτίθεσαι δηµοσίως, η

«ξύλινη γλώσσα» είναι χαρακτηριστικά της «αντρικής πολιτικής κουλτούρας»

που και οι γυναίκες πολιτικοί την ακολουθούν. Εξάλλου, λίγες είναι οι γυναίκες

πολιτικοί που ενδιαφέρονται για τα προβλήµατα της ανισότητας των φύλων.

Ταυτόχρονα, οι δοµές των κοµµάτων και του εκλογικού συστήµατος,

που απαιτεί µεγάλα οικονοµικά µέσα και ειδικά ψηφοθηρικά προσόντα, ο

σκληρός και συχνά αθέµιτος ανταγωνισµός, ο άνισος καταµερισµός των οικογενειακών υποχρεώσεων ανάµεσα στα δύο φύλα και µια σειρά ακόµη

πολιτισµικοί και ψυχολογικοί λόγοι, παρεµποδίζουν και αποκλείουν έµµεσα τις

γυναίκες από το δηµόσιο βίο.

Σε γενικές γραµµές, βέβαια, τα αίτια της υποεκπροσώπησης των

γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων, είτε στην πολιτική είναι αυτά, είτε σε

διευθυντικές θέσεις εργασίας, συνδέονται τόσο που µε την κουλτούρα µιας κοινωνίας, όσο και µε τις προσδοκίες της. Στην Ελλάδα η συµµετοχή των

γυναικών στην πολιτική παραµένει σε εξαιρετικά χαµηλά επίπεδα σε σχέση µε

την πρόοδο που έχει συντελεσθεί, π.χ., στους τοµείς της εκπαίδευσης.

Τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης ή Επικοινωνίας και τα στερεότυπα των Φύλων

Σύµφωνα µε έρευνες (∆αµουλιανού, 1998), τα Μέσα Μαζικής

Επικοινωνίας βασίζονται πολύ στα παραδοσιακά στερεότυπα των Φύλων

και δεν δείχνουν τη νεωτερική εικόνα των ανδρών και γυναικών, όπως αυτή

διαµορφώνεται σήµερα. Αυτό επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις στη διαµόρφωση

της κοινής γνώµης, εφόσον δεν ενθαρρύνεται η αλλαγή νοοτροπίας προς

όφελος της προαγωγής της ισότητας των φύλων.

52

Έτσι, στα περισσότερα ελληνικά σίριαλ, συχνότερα οι γυναίκες και οι

άντρες εµφανίζονται µε τους κλασικούς παραδοσιακούς τους ρόλους και

σπανιότερα σαν επιχειρηµατίες, επιστήµονες, πολιτικοί και επαγγελµατίες.

Ο γάµος και η οικογένεια παρουσιάζονται ως αξίες πιο σπουδαίες στις γυναίκες, παρά στους άνδρες.

Τα παιδικά προγράµµατα και σειρές επαναλαµβάνουν τα στερεότυπα των ρόλων «µητέρα – νοικοκυρά - διακοσµητικό αντικείµενο».

Επίσης, στις διαφηµίσεις οι γυναίκες απεικονίζονται κυρίως, ως

διακοσµητικά στοιχεία, ως σεξουαλικά αντικείµενα, ως νοικοκυρές και ως

µητέρες (∆ουλκέρη 2000)

Στα περιοδικά οι γυναίκες ολοκληρώνονται ως προσωπικότητες

συνδυάζοντας τους παραδοσιακούς ρόλους συζύγου, νοικοκυράς και

µητέρας και µε την επίδειξη της «θηλυκής της γοητείας».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aντόρνο T. και Xορκχάιµερ M. 1987 Iνστιτούτο κοινωνικών ερευνών της Φραγκφούρτης, Kοινωνιολογία, εισαγωγικά δοκίµια. Kριτική. Αρόν Ρ, 1984, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης: Μοντεσκιέ, Κοντ, Μαρξ, Τοκβίλ, Αθήνα: Γνώση Βλαχούτσικου Χριστίνα (επιµέλεια), 2003, Όταν γυναίκες έχουν διαφορές, Αντιθέσεις και Συγκρούσεις Γυναικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Μέδουσα Βιτσιλάκη-Σορωνιάτη, Χρ., 1997, «Ο ρόλος του φύλου στη διαµόρφωση εκπαιδευτικών και επαγγελµατικών φιλοδοξιών». Στο Φύλο και Σχολική Πράξη. Θεσσαλονίκη: Βάνιας σελ.586-620. Bottomore, T.B., 2000, Κοινωνιολογία. Κεντρικά προβλήµατα και βασική βιβλιογραφία, Αθήνα: Gutenberg Γεωργίου-Νίλσεν, Μ. 1980, Η Οικογένεια στα Αναγνωστικά του ∆ηµοτικού, Αθήνα: Κέδρος. Giddens Anthony, 2002, Κοινωνιολογία, (µτφρ. ∆. Γ. Τσαούσης), τόµος Ι και ΙΙ, Αθήνα: Gutenberg Γεώργας ∆., 1990. Κοινωνική Ψυχολογία, τ. Α΄, Αθήνα. Γεώργας ∆., Γκαρή, A., Χριστακοπούλου, Σ., Μυλωνάς, Κ., & Παπαλόη, Β. 1998. Οικογενειακές σχέσεις των Ελλήνων φοιτητών στο παρόν και στο µέλλον.Το Βήµα των Κοινωνικών Επιστηµών, 24, 167-187. Γκιζελή Βίκα, 1992, Απλά Μαθήµατα Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Ο. Ε. ∆. Β. ∆αµουλιανού, Χ., 1998, «Η εικόνα της γυναίκα στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας», στο Εργασία, Συνδικαλισµός και Ισότητα των Φύλων, Αθήνα: Οδυσσέας

53

∆εληγιάννη –Κουϊµτζή Β. 1987 «Τα στερεότυπα για τους ρόλους των δύο φύλων στα εγχειρίδια του δηµοτικού σχολείου «Η Γλώσσα µου» περιοδικό Φιλόλογος, τ.49: 229-248 ∆εληγιάννη, Β. και Ζιώγου, Σ. (επιµέλεια), 1997, Φύλο και σχολική πράξη. Θεσσαλονίκη: Βάνιας ∆εληγιάννη-Κουιµτζή Β., Σακκά ∆., 1998, Ανδρικές Ταυτότητες στην Εφηβεία, «Αριάδνη», Ερευνητικό Πρόγραµµα: Εθνική Έκθεση, Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο ∆εληγιάννη, Β και Ζιώγου, Σ. 1999, Εκπαίδευση και Φύλο : Ιστορική ∆ιάσταση και Σύγχρονος Προβληµατισµός, Θεσσαλονίκη: Βάνιας. ∆ουλκέρη Τ. 2000, Η Κοινωνιολογία της ∆ιαφήµισης, Αθήνα: Παπαζήσης Ηλιού Μαρία, 1990, Εκπαιδευτική και Κοινωνική ∆υναµική, Αθήνα: Πορεία Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ. 1999, «Η εξέλιξη του προβληµατισµού για τη γυναικεία εκπαίδευση στην Ελλάδα» Στο ∆εληγιάννη, Β. & Ζιώγου, Σ. (επιµέλεια) (β΄ ανατύπωση) Εκπαίδευση και Φύλο. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Κακαβούλης, Α. Μεσηµέρη, Μ. 1997, «Στερεότυπα των φύλων και σχολική αγωγή.» Στο ∆εληγιάννη, Β, Ζιώγου Σ. (επιµέλεια), Φύλο και Σχολική Πράξη. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. Kανατσούλη, Μ., 1997. Πρόσωπα Γυναικών σε Παιδικά Λογοτεχνήµατα, Αθήνα, Πατάκης. Κανταράκη Μαρούλα, 2000, «Φύλο και Τάξη: εργασιακές σχέσεις και συνδικαλισµός των βιοµηχανικών εργατριών του κλάδου της κλωστοϋφαντουργίας στη Σύγχρονη Ελληνική Κοινωνία», στο ∆οµές και Σχέσεις Εξουσίας στη Σηµερινή Ελλάδα, Τόµος Πρακτικών Εβδόµου Επιστηµονικού Συµποσίου του Ιδρύµατος «Σάκη Καράγιωργα», Πάντειο Πανεπιστήµιο, Αθήνα: Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, 421-431 Κανταράκη Μαρούλα, 2001, Γυναίκες και εργασιακές σχέσεις στη βιοµηχανική υφαντουργία. Επιδράσεις στην ταξική διαµόρφωση. Φύλο και Τάξη µέσα από τις εργασιακές σχέσεις και τον συνδικαλισµό των βιοµηχανικών εργατριών του Κλάδου της Κλωστοϋφαντουργίας, Αθήνα: ∆ιδακτορική ∆ιατριβή, Πάντειο Πανεπιστήµιο Κανταράκη Μαρούλα, 2006, Σηµειώσεις για το Κοινωνικό Φύλο και Εκπαίδευση, Βόλος: Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας Κανταρτζή, Ε., 1991, Η εικόνα της γυναίκας : διαχρονική έρευνα των αναγνωστικών βιβλίων του ∆ηµοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκη : αφοι Κυριακίδη Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας, Λ. Φρόση, Ε. Κουϊµτζή, Χ. Παπαδήµου (Μελέτη Επισκόπησης, Επιµέλεια) 2001α, Ο παράγοντας φύλο και η σχολική πραγµατικότητα στην πρωτοβάθµια και τη δευτεροβάθµια εκπαίδευση. Αθήνα: Κ.Ε.Θ.Ι. Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας, Βιτσιλάκη Χ., Καπέλα Α. Μαράτου 2001β, Εκπαίδευση και Φύλο Μελέτη Βιβλιογραφικής Επισκόπησης Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ι. Κέντρο Ερευνών για Θέµατα Ισότητας, 2003, Φύλο και εκπαιδευτική πραγµατικότητα στην Ελλάδα: προωθώντας παρεµβάσεις για την ισότητα των φύλων στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα Μελέτη. Έργο ευαισθητοποίησης Εκπαιδευτικών και Παρεµβατικά Προγράµµατα για την προώθηση της ισότητας των φύλων» (ΕΠΕΑΕΚ ΙI – ΑΞΟΝΑΣ 4 – ΜΕΤΡΟ 4.1 – ΕΝΕΡΓΕΙΑ 4.1.1 - ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΡΑΞΗΣ 4.1.1.α) Αθήνα: ΚΕ.Θ.Ι.

54

Kuhn A., Wolpe A., 1978, Feminism and materialism, Λονδίνο Routledge και KeganPaul Kολέτι Λ. 1977 Για το νεαρό Mαρξ. Oδυσσέας. Μαραγκουδάκη, Ε. (1993). Εκπαίδευση και ∆ιάκριση των Φύλων, Παιδικά Αναγνώσµατα στο Νηπιαγωγείο, Αθήνα: Οδυσσέας Mαρξ K. 1975 Oικονοµικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα. Γλάρος. Mαρξ K. 1978 Kριτική της πολιτικής οικονοµίας. Θεµέλιο. Mαρξ K. 1978 Kριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου. Παπαζήση. Mαρξ K. 1989 Bασικές γραµµές της κριτικής της πολιτικής οικονοµίας. Στοχαστής. Μπακαλάκη Αλεξάνδρα, 1994, Ανθρωπολογία, Γυναίκες και Φύλο (επιµ) Αθήνα: Αλεξάνδρεια Nτυρκέµ E. 1978 Oι κανόνες της κοινωνιολογικής µεθόδου. Gutenberg. Oakley Ann, 1972, Sex, Gender and Society, Λονδίνο: Temple Smith Οικονοµίδου Αναστασία, 2006, Τελικά, τα αγόρια κλαίνε; Έµφυλες ταυτότητες στη λογοτεχνία για µικρές ηλικίες: µία πρώτη προσέγγιση Θράκη: ∆ηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Παντελίδου Μαλούτα Μ., 1996, «Φεµινιστικό κίνηµα, Φεµινιστική Θεωρία και Ιδιότητα του Πολίτη», στο Κοινωνικά Κινήµατα και Κοινωνικές Επιστήµες, Αθήνα: Θεµέλιο, Περιοδική έκδοση της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήµης, τ. 8, Νοέµβριος 1996, σ. 154-180 Παπαταξιάρχης Ευάγγελος, Παραδέλλης Θεόδωρος (επιµ), 1992, Ταυτότητες και Φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα, Πανεπιστήµιο Αιγαίου Πουλαντζάς Ν. Tιµάσεφ N. Σ. και Θηόντορσον Tζ. 1983 Iστορία κοινωνιολογικών θεωριών. Gutenberg. Σαρτρ Z.-Π. 1988 Tο πρόβληµα της µεθόδου. Eξάντας. Σιδηροπούλου - ∆ηµακάκου, ∆. 1994 «∆ιαφορές στις επαγγελµατικές επιλογές των δύο φύλων.» Τα Εκπαιδευτικά, 106-115 Τρέσσου-Μυλωνά, Ε. 1995, «Πρακτικές που προάγουν την ισότιµη συµµετοχή των κοριτσιών στη µαθηµατική παιδεία» Στο Παπαγεωργίου, N. (επιµέλεια), Εκπαίδευση και ισότητα ευκαιριών. Πρακτικά συνεδρίου. Αθήνα: Υπουργείο Προεδρίας Κυβέρνησης και Γενική Γραµµατεία Ισότητας. Τσαούσης ∆ηµήτρης, 1987, Χρηστικό λεξικό Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Gutenberg Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Εγχειρίδιο της Κοινωνιολογίας της Γ΄ Λυκείου χ. χ, Αθήνα: Ο.Ε.∆.Β. Φίλιας Βασίλης Ι., 1976, Μαξ Βέµπερ: Συστηµατική Κοινωνιολογία και Μεθοδολογία Φραγκουδάκη Αννα 1979. Τα αναγνωστικά βιβλία του ∆ηµοτικού σχολείου Ιδεολογικός πειθαναγκασµός και παιδαγωγική βία. Αθήνα: Θεµέλιο. Φραγκουδάκη Α., «Τα προβλήµατα και οι αντιφάσεις της Επιστήµης των γυναικών», στο ∆ίνη φεµινιστικό περιοδικό, τ. 8, 1995-1996, σ. 120-129. Φρειδερίκου, Α.,1995, Η Τζένη Πίσω από το Τζάµι : Αναπαραστάσεις των Φύλων στα Εγχειρίδια Γλωσσικής διδασκαλίας του ∆ηµοτικού Σχολείου, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα. Φρειδερίκου, Α. και Φολερού, Φ. 2004. Τα Κορίτσια Παίζουν : Αναπαραστάσεις του Φύλου στην Αυλή του ∆ηµοτικού Σχολείου, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.

55

Xοµπσµπάουµ Έ. 1981 H συµβολή του Kαρόλου Mαρξ στην επιστήµη της ιστορίας. E.M.N.E.- Mνήµων. Xορκχάιµερ M. 1971 Aπαρχές της αστικής φιλοσοφίας της ιστορίας. Kάλβος.