2

Drilling towards a CanvasSubterreanan art, or is it?

Een onderzoek naar de ontwikkeling en toepassing van architectuur en kunst in metrosystemen.

2

Foto omslag: Citta de Napoli, Toledo metro, Montecalvario uscita. Ontwerp: Oscar Tusquets Blanca, 2004, realisatie 2012. Materiaal: Bisazza Mosaico. http://www.tusquets.com/fichag/156/6-estacion-metro-toledo-de-napo-les?lang=en

Foto hiernaast: Lighttunnel, Shanghai.

Opgemaakt in:Koppen: Hammersmith One, Sorkin Type Co, 2012Leesteksten en bijschriften: Avenir, Adrian Frutiger, 1988.

Drilling towards a CanvasSubterreanan art, or is it? Een onderzoek naar de ontwikkeling en toepassing van architectuur en kunst in metrosystemen.

OnderzoeksrapportagePeter van Beelenklas IAR4X

Hogeschool voor de Kunsten Utrecht

2014

Begeleidend docent:Paula Molenaar

4

InleidingVoor wat ik met ondergronds spoor heb is geen redelijke verklaring, het is onderdeel van mijn DNA. Drop mij in een grote stad en ik speel de mol. Metrosystemen zijn vreemde, (on)aardse plekken. Stalen wielen, luchtbandjes, compres-soren en het spitsuur hebben een ongemeen interessant karakter. Zoemende zuigers, tinkelende staven, deurklinkjes, sluitfluiten en omroepers, vlambogen 1], wind, de geur van de spits, in elke metro zijn ze anders. Maar ook de andere graafwerken zoals catacombes, kanalen en stelsels van kabeltunnels boeien me, door hun techniek en door hun sfeer. Leerde ik bij de HKU anders kijken, het veranderde ook mijn kijk op de ondergrondse wereld. Mijn belangstelling breidde zich uit van sfeer naar ruimte. Waar is die ruimte voor? Hoe zit het in elkaar? Is er over nagedacht, is het zo bedoeld en functioneert het nog of juist niet meer? Reizend en kijkend blijf ik me verbazen over intens kleine ruimtes en smalle gangen of juist over de onmetelijke holen zonder zichtbaar doel, die door latere ontwikkelingen tot verhokt doolhof zijn veroordeeld. Soms vind je al treinend een pareltje van schoonheid tussen lage plafonds en immen-se hallen. Maar saaiheid en droefheid overheersen. Mijn keuze voor het ondergrondse station als denkrichting voor mijn afstuderen is naast mijn interesse voor ‘onder-gronds’ ook ingegeven door die grafsfeer die veel metrosta-tions uitstralen, al is er in de laatste decennia veel veranderd in de aanpak bij nieuwbouw en renovatie.

Uit de brede keuze aan mogelijkheden beperk ik me in mijn onderzoek tot ruimtelijk ontwerp en kunst in de metro. Mijn onderzoek blijft daarbij ondergronds.

Mijn onderzoeksvragen zijn:

Hoofdvraag:Hoe hebben ontwerp en kunst in de ondergrondse

metrosystemen zich ontwikkeld.

DeelvragenHoe is ontwerp en kunst in metrosystemen ontstaan;

Met welk doel is de A & K in de metro toegepast;

Hoe heeft A & K voor metrosystemen zich in de tijd

ontwikkeld;

Is er onderscheid in die ontwikkeling bijvoorbeeld in

typen uitingen;

Hoe plaats ik de ontwikkeling op een tijdschaal.

Inhoudsopgave

Overzicht en Doel 5Aanpak van het onderzoek 6Hoe is ontwerp en kunst in metrosystemen ontstaan 7Is er een rationale voor het bouwen van een Metro? 11Wat is het belang van architectuur en kunst in de metro? 13Metrocultuur 15Met welk doel is kunst in de metro toegepast? 17Voorbeelden 19Onderscheid in de ontwikkeling in typen uitingen 22Architectuur en kunst: het midden 25 Het Totaalkunstwerk 27 Kunst en locatie 29 Kunst zonder locatie 31 Tijdlijn 32 Samenvatting 33 Bronnen/ referenties 35 Fotoverantwoording 37

Grafitti, lighted by trains, Moskou

6

Overzicht en doel In de voorbereiding op deze rapportage heb ik me uitge-breid verdiept in de technische en psychologische kanten van het ontwerp van intermodale 1] en metrostations. Dat vraagt studie naar groepsgedrag en de ruimtelijke en tech-nische oplossingen die nodig zijn om zwermen reizigers soepel te geleiden. Informatie over capaciteitsvraagstukken, archetypes van stationsindelingen, stijgpunten 2] en -metho-den, ruimteberekeningen, bouwmaterialen en de ontwikke-ling van tunnelgraafsystemen is verzameld als basis van mijn ontwerpopdracht. Ruim een halve meter boeken als referen-tie ligt te wachten op het ontwerp. Ik vond die techniek niet zo boeiend voor een onderzoeks-rapportage voor onze creatieve opleiding. Twee elementen uit die verzameling spraken tot de verbeelding. Mensen graven al 3000 jaar onder hun voeten. Mijn zoektocht ging langs de ondergrondse netwerken die wij al eeuwen aanleg-gen. Jeruzalem kreeg al in 700 v. Chr. een tunnel voor de wateraanvoer ter verdediging tegen aanvallen van de Assy-riers. 3] Veel oude steden zoals Parijs, Rome, Athene of Jeru-zalem hebben netwerken van catacomben, verdedigings- en vluchtgangen en riolen. Hele planken literatuur spelen met ondergrondse geheime gangen of kelders, de kerker was ook altijd beneden. Films als de Da Vinci Code, The Hobbit of de animatiefilm The Polar Express, overal vinden we span-nende ondergrondse activiteiten. Ik concentreer mijn onderzoek tot kunst 4] in de metro. We graven honderden grote ruimten, die we prachtig kunnen gebruiken als open doek, maar wat doen we er mee en waarom? Dit onderzoek wil inzicht geven in de evolutie van de toepassing van ontwerp en kunst in de ondergrondse publieksruimten van metro’s. Aanvullend ga ik op zoek naar drijfveren: Waarom is ontwerp in de metro belangrijk gewor-den? Was het liefde voor het mooie, was het een verplichte 1% regeling of was het ‘afdalen’ van kunst ingegeven door commerciële motieven? Ik stip de verschillende kunstvormen aan en doe een poging een onderverdeling aan te brengen in de uitingen, op de schaal van ‘ophangen’ tot gesamt-kunstwerk. Om inzicht te krijgen in de ontwikkeling van ontwerp en kunst in metro’s en de samenhang in de vraagstelling te kunnen overzien heb ik een inventarisatie gemaakt van metrosystemen waarin architectuur en kunst een belangrijke rol spelen in de ruimte, het soort en type, het realisatiejaar etc. Uit de dataverzameling kies ik steden als voorbeeld om de ontwikkeling en de motivatie te duiden. Het resultaat hiervan is verwerkt in een grafiek / tijdlijn die verslag doet van de inventarisatie, waaruit blijkt hoe ontwerp en kunst zich over metro’s hebben verspreid, mede in relatie tot de locatie.

Aanpak van het onderzoekDe keuze voor architectuur en/of kunst in metro’s verschilt nogal tussen plaatsen in de wereld. Het viel me op dat inhoudelijke informatie over beide invals-hoeken niet eenvoudig te vinden was. Een aantal metro-bedrijven heeft een kleine overzichtswebsite, drie bedrij-ven hebben een vouwblad over kunst gepubliceerd, maar nergens is een totaaloverzicht te vinden waarin er verband is gelegd. Het wemelt van de lijnennetkaarten en sporenplan-nen, maar de presentatie van stations blijft beperkt tot een herhaling van de architectuur- en kunstknallers. De bron par excellence blijkt internet: informatie en beeld-materiaal dat vrij beschikbaar is. Ik heb per email aan een aantal bedrijven informatie gevraagd, maar tot mijn verbazing leverde dat niets op. Het verzamelen en beschrijven van plaatjes zou tot een mooi coffeetablebook voor Taschen kunnen leiden. Want er is vooral ‘recent’ veel moois gemaakt.

Noten:1 Intermodal stations verbinden meerdere vormen (modaliteiten) van vervoer. Bijvoorbeeld trein naar tram. http://en.wikipedia.org/wiki/Intermodal_passenger_transport2 Stijgpunt, architectonisch jargon voor manieren om hoogteverschillen te overbruggen zoals (rol)trappen. Het woord staat nog steeds niet in Van Dale. 3 http://www.reclaimingthemind.org/blog/2010/07/top-ten-biblical-discoveries-in-archaeology-–-7-hezekiahs-tunnel/4 Geduid als kunstvorm: zowel architectuur als kunst in de enge vertaling van het begrip.

Central London Railway, 1903

8

Hoe is ontwerp en kunst in metrosystemen ontstaan

Noten: 1 http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-209018562 http://kcselectrics.co.uk/londons-electric-underground/3 Paris Metro Style, in map and station design, pag 244 Paris Metro Style, Pag 255 Paris Metro Style, in map and station design / pag 23/29. 6 http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Yerkes7 London Underground, Architecture, Design and History, pag 228 London Underground, Architecture, Design and History, pag 89 London Underground, Architecture, Design and History, pag 10

Architectuur en kunst in de metro zijn er niet altijd geweest. Het is de doorontwikkeling van de ontwerppraktijk die bij de aanleg van de eerste ondergrondse systemen nodig was. De vorm en de constructie van tunnels en stations uit die tijd zijn ingegeven door de bodemgesteldheid ter plaatse en de diepte waarop de lijnen werden aangelegd. De eerste metrolijnen in Londen (vanaf 1863) 1] waren met hun stoomtreinen en olie verlichting redelijke hellholes. Maar ook na de komst van het elektrische licht in 1890 2] waren de stations geen plezierige plekken. Rond 1900 was er echter een aantal heren met de overtuiging dat goed ontwerp van bouwwerk en promotiemateriaal van groot belang was voor het imago en daarmee het gebruik van de metro. In die praktijk hebben vijf mannen door hun visie en vasthoudendheid een blijvend stempel gedrukt op de vormgeving en de grafische taal die we vandaag nog steeds gebruiken.

Parijs 1898 Adrien Benard 3] van de Compagnie du Chemin de Fer Métropolitain de Paris zocht een manier om zijn metro-in-gangen op te laten vallen in het ook toen al overvolle straat-beeld. Zijn voorliefde voor Art Nouveau bracht hem bij de jonge Hector Guimard 4], die al een aantal opvallende huizen in het 16e arrondissement van Parijs had opgeleverd. Hij vroeg Guimard iets te ontwerpen dat de Parijzenaars niet de indruk zou geven in een industriële hel af te dalen. Het werd de gebloemde ingang, waardoor Art Nouveau in de Parijse volks-mond ‘Style Metro’ ging heten. 5]

De Compagnie du Chemin de Fer Métropolitain de Paris experi-menteerde tijdens de bouw van de eerste lijn in 1899 met wand-tegels, omdat de elektrische verlichting uit die tijd nog weinig licht gaf. Uit experimenten in station Porte de Vincennes 5] met vier typen tegels bleek dat de witte tegels met facetrand veel meer licht reflecteerden dan de andere varianten. De ‘metro-tegel’ is inmiddels 115 jaar oud. Na die ontdekking ‘verhuisde’ de aandacht voor ontwerp naar de ingangen en veranderde er in de tunnels beneden ruim 40 jaar weinig.

De eerste generatie Parijse metrotegel

Charles Yerkes

Stations volgens Lesie William Green

Model van een tegelpatroon

Frank PickOntwerpen van Guimard voor de Metro Parisenne, en zijn eigen woning in het 16e.

De ontwikkeling van de Transport Roundel tot nu

London, ergens rond 1910.

Metro met stoom: Londen, Tube 150, foto 2013.

Londen 1900: Charles Yerkes, 6]: een Amerikaanse onderne-mer die een van de bijna failliete Londense metro-ondernemin-gen kocht om die op te knappen. Voor het ontwerp van de drie nieuwe lijnen koos hij Leslie William Green, die samen met zijn ontwerpteam een coherent design ontwikkelde voor gebouwen bovengronds (in ox-blood faience) en voor elk ondergrondse station naast een uitstraling in typisch “Arts en Crafts stijl” met per station een afwijkend thema in het tegelwerk. 7] Hierdoor konden ook de ongeletterden herkennen op welk station ze waren aangekomen. Een heel vroege vorm van infographics.

Londen 1908: Frank Pick,8] een “quaker zonder enige soci-ale vaardigheden” begon als commercieel manager bij de Underground Group. Hij stelt een ontwerp- en marketingteam samen, uit overtuiging dat elk element van het systeem moet zijn gepland en ontworpen omdat “a high standaard of design in all things is essential to lasting prestige and therefore to the smooth running of a great public service” 9]. Pick stuurt tot 1940 elk ontwerp aan, van o.a. posters, bushaltes, stoffen voor zittin-gen en de Transport Roundel.

10

Johnston en zijn ontwerp van feb 1916, + revised uppercase.

Holden en een paar van zijn ontwerpen

Noten: 1 Howes, J., Johnston’s Underground Type. Pag 122 Johnston, E. Illuminating & Lettering, Pitman, 19063 Howes, J., Johnston’s Underground Type, Pag 144 http://mic-ro.com/metro/metrofonts.html 5 London Underground, Architecture, Design and History, pag 55-626 http://xxiii23j.blogspot.nl/7 Visual Identiety: Visible elements of a brand, such as color, form, and shape, which encapsulate and convey the symbolic meanings that cannot be imparted through words alone. In a broader (corporate) sense, it may include elements such as building architecture, color schemes, and dress code. Bron: http://www.businessdictionary.com/definition/visual-identity.html#ixzz2tb3aINIq8 http://www.tfl.gov.uk/corporate/media/12523.aspx

Pick geeft eind jaren 20 aan architect Frank Holden opdracht voor veel monumentale stations langs de Londen-se Picadillylijn. De ontwerpen zijn vernieuwend en zijn sterk beinvloed door CIAM en het Bauhaus, waarbij Holden koos voor glas en rode baksteen als materiaal. Bijna alle stations zijn inmiddels listed als monument. Holden ontwikkelde ook het modulaire basisgrid voor de aankleding van alle metro-gangen.

Pick zag de visuele chaos ondergronds met lede ogen aan en overtuigde de drie verschillende metrobedrijven dat 1 uniforme presentatie in typografie, kleur en beeldtaal veel klanten zou opleveren. In die omslag naar ‘good design’ gaf hij Edward Johnston de opdracht om een consistent letterty-pe te ontwerpen.

Londen 1913: Edward Johnston 1] kwam in 1898 naar Londen om iets met ‘kunst’ te gaan doen, na een paar mislukte jaren als kantoorklerk en medisch student. Sterk beïnvloed door de Arts en Crafts beweging was hij toen al zo bedreven in “Illuminating & Lettering” 2] dat hij in 1899 les ging geven aan de Central School of Arts en Crafts 3]. Hij leidde een aantal zeer bekende typografen op, waaronder Eric Gill. In 1906 publiceerde hij zijn eerste boek Writing & Illuminating & Lettering dat nog altijd op kunstacademies voor de lessen wordt gebruikt. Als ervaren typograaf kreeg Johnston in 1915 van Pick de opdracht om een schreefloze blokletter voor de promotio-nele posters van de Underground te tekenen. Die posters waren bedoeld om het reizen in het weekend en in de avonduren te bevorderen. Ze beeldden daarom altijd mooie plekjes en leuke activiteiten af. Johnston ontwierp de Johnston Sans, het lettertype dat Transport for London in een gemoderniseerde vorm nog altijd gebruikt en dat de inspiratie vormde voor de Gill Sans. Voor wie het niet kan laten: overal is een webpagina voor, dus ook voor speciaal ontworpen metrofonts. 4]

Londen 1931: Henry Beck: 5] een technisch tekenaar bij de Underground Signals Office benadert in zijn vrije tijd de Metrokaart radicaal anders. Metrokaarten waren tot dan gerelateerd aan de normale plattegrond van de stad, Beck ontwikkelt een schematische variant, met alleen horizontale, verticale en 45 graden schuine lijnen, waardoor de kaart veel overzichtelijke wordt. Zijn werkgever vond het niets, maar een proefoplage van 30.000 verdween in een dag.

Het wordt de basis van het kaart- en bewegwijzeringscon-cept voor openbaar vervoer dat we nog altijd over de hele wereld gebruiken, van Rotterdam tot Moskou. Het werd van een lijntjesplattegrond ‘op’ de landkaart een volwassen grafisch communicatiemiddel.

Conclusie:Een verrassend groot deel van het design dat we in onze wereld gebruiken is vanuit metro’s ‘bepaald’. Zonder Frank Pick’s passie voor design was Harry Beck’s UndergrounD map voor London nooit het sjabloon geworden voor beweg-wijzering en informatie in vervoer. Zonder Edward Johnston’s Sans was Eric Gill’s Sans waarschijnlijk niet de huisstijlletter van ongeveer elke publieke instelling in Engeland, zoals de BBC 6]. Zelfs het begrip Visual Identity 7] werd voor het eerst in Londen toegepast (en nog door Transport for London, in de design standards 8] ). Tunnels boren als principe is nog altijd gebaseerd op Greathead’s shield uit 1884. Hoe meer techniek we ontwikkelen hoe groter we gaan graven, maar het principe blijft gelijk. Kortom, metro’s hebben meer invloed op ons dagelijks leven dan de meesten van ons zich realiseren.

Greathead Shield

De ontwikkeling van de Metro Map van Beck tot nu.

12

Het bouwen van een metro is een enorme ingreep. Het is geen losstaand transportmiddel. Het stuurt de stad om zich naar zijn lijnennet te voegen. Het raakt bijna altijd het diepere wezen van een stad en verandert het voor altijd. De grote overstapstations trekken bedrijven aan, de waarde van onroerend goed stijgt, nieuwe wijken worden verbonden of juist gebouwd naast nieuwe lijnen. Een metroplan ontstaat door urbanisatie en is er tegelijk een versneller van. Soms is een evenement de trigger, zoals de Olympische Spelen in Munchen in 1972. Ramachandran 1] geeft in zijn handboek aan dat het omslag-punt ergens bij de 1 miljoen mensen in een agglomeratie ligt. Een stad met minder dan 10-12 procent van zijn opper-vlak aan wegen slibt onvoorwaardelijk dicht. Rond dat aantal inwoners ontstaat er een bijna onoplosbaar verkeerspro-bleem als er geen vervoerssysteem wordt aangelegd. De verbanden met Parijs en Londen van een eeuw eerder zijn snel gelegd. Ik pak het voorbeeld van India omdat die groei daar op grote schaal speelt. Uit de volkstellingen blijkt dat de stede-lijke bevolking in 10 jaar tijd met 91 miljoen is gegroeid. IT hoofdstad Bangalore en de bekende steden Jaipur en Pune bouwen aan een metrosysteem. Er zijn 10 metroprojecten recent in gebruik genomen of in ontwikkeling. 2] New Delhi opende in 10- jaar tijd 160 km en bouwt in de komende 10 jaar 200 km metrolijn bij, waarvan tientallen kilometers ondergronds. 3] Het station onder Rajiv Chowk in het hart van de stad verwerkt inmiddels 400.000 reizigers per dag.

Maar het probleem is van alle tijden. Sinds het begin van de industriële revolutie trekken mensen in grote aantallen naar de stad. In Europa groeiden Prijs en Londen al rond 1850 uit hun jas. In Azie is die beweging veel recenter maar ook hefti-ger dan wij die kennen. In Londen was de stad rond 1850 verstopt door paardenkoetsen –bussen en -taxi’s. Eindeloze

filevorming, gecombineerd per paardenpoep en kachelsmog maakten de stad vrijwel onleefbaar. Er leefden in 1851 al 2,3 miljoen 4] mensen in de stad, vaak in slechte omstandighe-den. Omdat er bovengronds geen ruimte was voor nog meer verkeer zocht men het vanaf 1863 ondergronds. Met de eerste metrolijn konden werkers verderop in een betere omgeving gaan wonen. 5] De structuur van de stad bleef echter grotendeels intact, behalve boven de lijn zelf, waar hetzelfde gebeurde als in de jaren 60 in de Nieuwmarkt in Amsterdam, maar dan zonder enig protest. Parijs had een vergelijkbaar probleem, maar de Franse kijk op de wereld verschilde ook toen al van de Britse. Vrijwel tegelijk met de eerste metrolijn in Londen begon Baron Haussmann Parijs te verbouwen 6]. Deze grote verbouwing was ingegeven door Napoleon III Bonaparte, die het vuil van de stad zat was. Hele (vooral arbeiders-)wijken gingen tegen de grond om ruimte maken voor de Grands Boulevards en een volledig nieuwe infrastructuur daaronder. De Boulevards konden niet alleen meer verkeer verwerken, ze waren ook strategisch en militair van belang. Ze zijn nauwelijks te barri-caderen en ideaal voor grote parades, omdat de Fransen er een woelige traditie op na houden rond revolte en revolutie. Bijzonder was dat de hele operatie particulier werd gefinan-cierd. Dat kostte in geld van toen 80 miljoen francs per jaar. Tienduizenden werden gedwongen te verhuizen naar soci-ale woningbouw aan de rand van de stad. Op dat moment woonden er rond Les Halles in hartje Parijs 100.000 mensen op 1 vierkante kilometer. In 1848 vielen er 19000 doden aan de Cholera. 7] Daarna speelde het vervoersprobleem in Parijs tijdelijk minder, terwijl de staat en de stad tot 1895 bleven bekvech-ten welk soort stadsspoorlijn er moest komen: voor de staat (aanvoer militairen) of voor de stad (inwoners). Pas toen in 1900 de derde wereldtentoonstelling er aan kwam en men zich realiseerde dat een metro een ideale oplossing kon zijn voor de drommen mensen en een ideale showcase voor Frankrijk kwam men tot overeenstemming over aanleg, maar nog niet over de gebruiksstatus. De staat wilde de tunnels nog steeds militair kunnen gebruiken. Pas toen de tunnels door de stad in het geheim waren aangelegd in een voor de militairen te klein profiel kreeg de ‘stad’ toch nog haar zin. 8] Status had hier meerdere invalshoeken. Conclusie: In alle grote steden in de ‘westerse’ wereld speel-den vergelijkbare problemen, die doorgerekend naar de huidige tijd de observaties van Ramachandran hierboven bevestigen: elke stad groeit eens uit zijn bovengrondse jas en zal een metro moeten aanleggen, onder- of bovengronds.

Is er een rationale voor het bouwen van een Metro?

Noten: 1 Ramachandram, M. Metro rail projects in India, a study in project planning, Oxford University Press, New Delhi 2012. 2 http://www.thefinancialist.com/indias-metro-boom/3 http://en.wikipedia.org/wiki/Delhi_Metro4 http://www2.uncp.edu/home/rwb/london_19c.html5 Trench, R. & Hillman, E, London under London, a Subterranean guide pag 1406 http://fr.wikipedia.org/wiki/Transformations_de_Paris_sous_le_Second_Empire7 http://frenchquest.wordpress.com/2013/03/07/my-book-review-napoleon-iii-and-the-rebuilding-of-paris/8 Bobrick,B.,Labyriths of Iron,Subways in History, Myth, Art, Technology & War, Pag 149

14

Invloed op de reizigersReizen met de metro heeft invloed op houding en gedrag. In veel steden bestaat een ‘metrocultuur’ die afwijkt van het gedrag bovengronds. (zie volgende pagina’s) De metro is een van onze belangrijkste gemeenschappelijke ruimten. Hij wordt door meer mensen gedeeld als het Museumplein of een stadion. Waarom is het dan vaak zo eentonig of ronduit kaal? Miljoenen mensen wachten uren op perrons, gebruiken roltrappen en liften om hun weg te vinden door de open-bare infrastructuur waarin kleur en licht volledig ontbreekt, laat staan dat het iets heeft van karakter en persoonlijkheid. Waarom is dat er vaak niet in onze metro?

WelbevindenTot in de jaren 20 werd welbevinden niet erkend als aandachtspunt voor metro’s. Alle literatuur schrijft pagina’s lang over de verstikkende atmosfeer, rook, lichaamsgeuren, zweet, asbeststof en hitte. Een technicus berekende dat 1 lichte locomotief net zoveel schone lucht gebruikte als 27000 passagiers. Daar kwamen de rook en de uitstoot nog bij 1]. Hoewel Parijs nooit stoom heeft gekend, was de atmo-sfeer ook daar niet geweldig, gezien de spotprenten over de Necropolitain. 2] In combinatie met slechte verlichting en onvoldoende ruimte bleef die slechte beleving van de ondergrondse spoorweg tot ver in de jaren 20 bestaan. Dat veranderde pas door investeringen in luchtbehandeling. Zowel Londen als Parijs zagen als voorlopers in de metro-bouw al vroeg dat een goed ontwerpen inrichting van de ruimtes grote invloed had op het aantal reizigers. In beide steden werd veel aandacht besteed aan de kwaliteit van de ruimtes en aan interessante art-deco toegangen boven de grond, tot ongeveer de crisis van 1929. Daarna viel het stil rond “ontwerp”. Bouw en inrichting van nieuwe syste-men was de decennia daarna een klus voor techneuten met weinig interesse voor esthetiek. Tot er na de tweede wereldoorlog een aanleiding was om ruimte weer de ruimte te geven. Het besef drong door dat omgeving en ruimte belangrijk waren.

In Parijs kwamen in de jaren 50 van de vorige eeuw steeds vaker tegels naar beneden, of soms zelfs halve wanden. Vanaf dat moment stond ontwerp weer op de agenda. Vanaf 1954 werden 73 stations voorzien van metalen constructies met panelen. Het oude tegelwerk bleef daarachter zitten. Vijftien jaar later bleek dat deze (architectonische) oplossing nieuwe problemen met zich bracht, omdat vuil, stof en ratten een fijne plaats vonden in de smalle ruimte er achter. 3] Tege-lijk speelde de bouw van de eerste RER-lijn, om de buiten-wijken dichter naar de stad te brengen. Vanaf dat moment

is Parijs structureel bezig geweest met opeenvolgende renovaties en wisselingen van renovatiestijl, aangepast aan de tijdgeest als eerste in het oranje, de kleur van begin jaren 70. Daarna kwamen de grote wandtegels en de per station verschillende felle kleuren. Het zijn architectonische decora-tiestijlen die elk een eigen naam hebben gekregen. Kunst is in Parijs wel aanwezig, altijd in verband met de locatie waar het station is gelegen, zoals musea of het parlement. Door de permanente aandacht voor de kwaliteit van de ruimtes heeft Parijs nu een van de schoonste en best verzorgde metrosystemen.

In Londen werd door chronische onderinvestering de ‘Tube’ steeds onaangenamer en onbetrouwbaarder. Pas na de grote brand in Kings Cross in 1987 brak het besef door dat het zo niet langer kon. Inmiddels is in Londen aan een enorme inhaalslag bezig die nog tot 2020 gaat duren. Daar-binnen houdt men overigens strak vast aan de modernisti-sche basisvormgeving voor gangen en perrons.

CommercieMetrobedrijven zijn er steeds meer van overtuigd dat een plezierige omgeving op stations en in de treinen meer mensen per openbaar vervoer laat reizen. De posters in Londen waar ik het eerder over had waren bedoeld om mensen te bewegen ook in het weekend voor een uitstapje de tube te nemen. Inmiddels is het motief veranderd: er is veel nodig om mensen uit hun auto te krijgen. Sinds enkele jaren zijn er ook winkels in ondergrondse sta-tions te vinden. De boterham en het equivalent van ahtogo vind je overal waar voldoende ruimte is. De smartphone heeft een nieuwe ontwikkeling in gang gezet die commerciële posters en soms ook de kunst vervangt: de virtuele winkel. In plaats van producten bevat de winkel uitsluitend wanden of schermen met plaatjes en barcodes. Een winkel van 10 cm diep is ideaal voor de beperkte ruimte van de metro. Je vindt ze inmiddels zowel in Engeland, Canada, de USA en Korea. 4]

Orientatie“Waar ben ik en waar moet ik heen”, informatie is voor de reiziger van (levens) belang. De complexiteit van de onder-grondse gangenstelsels maakt dat vooral op stations die over een langere periode zijn ontwikkeld niet eenvoudig. Zowel architectuur als signing kunnen hier aan bijdragen, maar ook de slimme plaatsing van kunst is voor veel mensen een orientatiepunt op hun dagelijkse reis. Hier krijgt kunst een extra laag, als houvast tijdens de reis door eindeloze gangen.

Wat is het belang van architec-tuur en kunst in de metro?

Noten: 1 Bobrick,B.,Labyriths of Iron, pag 221. 2 Bobrick,B.,Labyriths of Iron, pag 663 Ovenden, M., Paris Metro Style, pag 904 http://www.canadiangrocer.com/photo-gallery/on-the-wall-subway-su-permarkets-around-the-world-28368#313-virtual-grocery-stores-around-the-world

Carrossage

Nord-Sud

Decoratiestijlen in Parijs

Parijs: Gambetta, 1912.

Art Deco op de Place de fetes.

Parijs: versneld verval in de stations gebouwd in de krijtrotsen.

Londens nieuwe gezicht

Doolhof in Tokyo

Mouton-Duvernet

Motte

Virtual stores

16

MetrocultuurEr bestaan vele metroculturen die afwijken van het gedrag van mensen bovengronds. Eenmaal door de poortjes gaan mensen anders reageren. Het gedrag van groepen tijdens hun reis verschilt per plaats of per land. Los van de voorwaarden van de vervoerder bestaan overal ongeschreven wetten. Londen heeft een Tube etiquette. Leest u wel eens mee over de schouder van uw medepassagier? Fout! Tas op de bank? Fout! Wijdbeens zitten “is frowned upon” er is zelfs een speciaal blog over. 1] Praten is ook verboden, behalve als je het gratis krantje van je buurman wilt hebben. 2]. Hoewel de minitreintjes iedereen onheus dicht tegen elkaar laten staan, is het ongepast om wie dan ook aan te kijken. Een positieve gewoonte die uniek was voor Londen is rechts staan op de roltrap, zodat links een open looproute open blijft. In Utrecht loopt hier een experiment mee, maar de plattelanders die de Jaarbeurs bezoeken hebben de betekenis hiervan nog niet opgepakt. Behalve de regeltjes over patat in de trein, gelden hier en daar bijzondere wetten. In Tokyo is rennen in de metro verboden en in de spitsuren rijden er rijtuigen uitsluitend voor vrouwen mee. De overzichtelijke wegwijzers (zie pag 14) 3] wijzen je de weg door ondergrondse doolhoven die in een game niet zouden misstaan. Seoul veranderde in 2009 de verplichting om links te lopen naar rechts, omdat dat op straat ook al zo gold. 4]

De gewoonte van ‘gaze-avoiding’ komen we ook bij de ‘strap-hangers’ (forenzen) in New York tegen. 5] Ondanks dat de New Yorker frequent met elkaar in gesprek is, geldt dat

niet ’s morgens vroeg voor de koffie 6]. Niet om eten bede-len als je geen tanden meer hebt, niet in slaap vallen op je buurman, toeristen wil je kwijt, dus die zo snel mogelijk naar de toeristenhighlights verwijzen, de paal vrijlaten voor iedereen om aan te hangen en meer van dat moois. 7] Korea-nen zijn ongeveer de hele dag met hun uiterlijk bezig. Dus hangen overal spiegels. Ook in de metro. 8]. Op de reiziger en zijn gedrag zijn mensen afgestudeerd, dat valt buiten mijn onderzoek. 9] 10]

Behalve psychologisch heeft die metrocultuur ook invloed op programma’s van eisen die worden samengesteld voor het ontwerpproces. Er wordt onderzoek gedaan naar zitge-drag in treinen, 11] waaruit aanbevelingen komen voor stoel- indelingen, Voor de ruimtelijk ontwerper zijn de onderzoe-ken naar het gedrag van groepen in hallen en gangen van extra belang. Voordat het tot een ontwerp van een station komt wordt eerst in simulatie onderzocht welke knelpunten er kunnen zijn en hoe die kunnen worden voorkomen. De indeling van ruimten, gangen en knooppunten wordt steeds intensiever bestudeerd, mede om de meest ideale plaats te kunnen bepalen van kunstwerken; als aandachts-of herken-ningspunten of als afleiding van de aandacht op plaatsen met potentiele opstoppingen.

Een functionele melding werd icoon voor de Londense Tube.

Guerilla Stickers: typisch Londense humor.

Beijing: netjes in rijen wachten

Parijs en Delhi:Verbeelden en vechten

Londen: samen alleen

Noten:1 http://mentakingup2muchspaceonthetrain.tumblr.com/archive2 Mecca, I., One stop short of Barking, div. 3 http://www.skyscanner.ie/news/tokyo-pictures4 http://www.businesstraveller.asia/asia-pacific/news/seoul-switches-to-walking-right-in-subway-stations5 http://www.nytimes.com/2013/04/16/nyregion/subway-riders-quirks-studied.html?_r=06 http://www.tammyandchrisonthemove.com/american-cultural-habits-brits-will-never-understand/7 http://kristinyc.wordpress.com/2011/03/25/the-unspoken-rules-of-the-subway/8 http://grrrltraveler.com/countries/asia/korea/10quirks-korea/9 http://healthland.time.com/2012/08/02/this-seats-taken-a-study-of-antisocial-traveler-behavior/10 http://rudar.ruc.dk/bitstream/1800/6064/1/PROJECT%20FINAL.pdf11 http://docs.trb.org/prp/13-1693.pdf

18

Status Een metro is voor regeringen of stadsbesturen een statusob-ject. Er is nauwelijks een andere verklaring te geven voor de schitterend uitgedoste metro’s in Rusland of Noord-Korea. De eerste metrolijn in de Sovjet-Unie was een paradepaard-je voor partijleider Nikita Khrushchev en Stalin. 1] De mooie aankleding, de ruimte en de verlichting maakten de metrost-station ook tot een verblijf- en schuilplaats, waar je mensen trof of een boek ging lezen. Die traditie van superdecoratie bestaat nog steeds, getuige de opening van de laatste uitbreiding in 2013 door Vladimir Poetin himself. 2] Ik behan-del dit hier, omdat de stations ruimtelijk niet heel spannend zijn, maar de stations uit de vroege sowjet-periode vaak een zeer barokke decoratie hebben. Begin jaren ‘60 kwam er een abrupt einde aan al dat moois: “kilometers gaan voor architectuur” was het credo van de communistische partij. Maar ook zonder uitbundigheid werden de stations nog steeds ingericht met mooie mate-rialen zoals marmer en natuursteen. Pas na 2002 mocht de ontwerper weer meekijken met de techniek. Oude ontwer-pen werden opgepoetst en hergebruikt. De nieuwste stati-ons zijn vooral architectonisch interessant met per station ontworpen dakconstructies en lichtarmaturen. . Waaruit mijn betoog verder gaat met de politieke kant van de metrobouw. Het belang van de aanleg of uitbreiding en de investeringen zijn zo groot, dat menig bestuurder er mee wil pronken of er zijn stempel op wil drukken. De complexi-teit van de projecten zorgt er ook voor dat alleen de grotere architectenbureaus een opdracht nog kunnen overzien. In combinatie met het fenomeen ‘openbaar aanbesteden’, duiken de grote architecten steeds vaker op als ontwerper van metrostations. Zaha Hadid, Foster, Himmelblau, ze zijn er allemaal als de kippen bij om in de pitches hun kunnen te tonen. Betrokken bestuurders schurken maar al te graag tegen deze grote namen aan. Het tekent een grote verande-ring in het denken over openbaar railvervoer en haar rol in de steden. Vreemd genoeg heb ik via google en een aantal architecten-websites geen Nederlandse starchitects kunnen vinden voor metrostations. OMA (Koolhaas) is recent begon-nen aan twee concept-stations voor HongKong, maar dat is nog niet gerealiseerd. 3]

Met welk doel is kunst in de metro toegepast?

Ideële motieven voor de kunstenDe hang naar schone kunsten, kunsteducatie en de verhef-fing van het volk, in andere termen spelen deze oude motie-ven der notabelen nog altijd een rol. Je vindt deze redenatie vaak tussen de regels door of expliciet bij metroprojecten uit de jaren 70 en 80. Brussel is een goed voorbeeld van deze denkwijze. De keuze voor kunst was vooral een ideële: men vond dat “Kunst” niet mocht ontbreken in dit grote werk. Overal aanwezig, zowel op oude sites als in moderne steden, blijft kunst nochtans dikwijls voorbehouden voor een klein aantal ingewijden. Maar kunst hoort niet enkel thuis in musea, paleizen, cultuurcentra, grote financiële instellingen of in privé-bezit. Het leek dan ook aangewezen de reiziger in zijn dagdagelijkse leven te confronteren met eigentijdse schilderkunst en beeldhouwkunst.. Bijzonder is dat men niet over één nacht ijs ging. Elke kunste-naar moest een wereldberoemde Belg zijn. Mijn eigen observatie is dat de kunst in Brussel in de oudere stations op veel plaatsen geen onderdeel van de architectuur zijn, maar veel meer museaal op zichzelf staan en dat zo consequent dat daar over is nagedacht, al wordt dat in de Brusselse brochures niet met zoveel woorden genoemd. In de latere lijnen verandert dat beeld meer naar het ‘aanplakken’ en inpassen, overigens wel met gevoel voor grote schaal.

OnderhoudKunst vervult ook een rol in het beperken van onderhoud. Meerdere systemen zetten kunst of speciale materialen in, waardoor het grafittiprobleem wordt beperkt.

Noten: 1 http://www.soviethistory.org/index.php?page=subject&SubjectID=1934metro&Year=19342 http://eng.kremlin.ru/news/43403 http://blogs.wsj.com/hong-kong/2011/01/19/rem-koolhaass-design-firm-to-rebrand-the-mtr/

Delhi: treinen laten invliegen

Kiev, opgerakelde oude glorie dd 2011

Opening Moskou Novokosino 2013

Ontwerp van Zaha Hadid voor Rhiad

Dubai: khalid bin al waleed station hal

De ‘Fosteritos” van Norman Foster voor Bilbao.

Drie voorbeelden uit Brussel

20

Los Angeles: An Art collection you have to travel to seeSinds het begin van het metrosysteem in 1989, heeft Los Angeles opdrachten gegeven aan kunstenaars binnen het percent for Art program. Voor onderdelen van het trans-portsysteem. Het leverde Los Angeles een groot aantal kunstprijzen op. 3]

LA geeft in zijn ontwerpbriefings de opdracht mee aan kunstenaars om boeiende en tot nadenken stemmende kunstwerken te creëren die de reis meer uitnodigend en plezierig maken. Die kunstwerken moeten de culturele lagen uit heel LA verbeelden. Inmiddels zijn sinds 1989 meer dan 250 kunstenaars voor een breed scala van zowel tijdelijke als permanente projecten. Kunstenaars worden geselecteerd door een peer review proces met input van de gemeen-schap; alle werken zijn speciaal gemaakt voor de specifieke locaties. Ervaring met kunst in de openbare ruimte is niet vereist. 4] Kunstenaars worden telkens voor een periode van drie jaar gekozen en daarna getraind om samen te werken met architecten en bouwers, omdat men geleerd heeft dat integreren in het bouwproces veel goedkoper is dan achteraf aanbrengen van kunstwerken. 5] Mede daardoor is maar een half procent van de bouwkosten nodig voor de kunstwerken, die in prijs kunnen variëren van 50.000 tot 1 miljoen dollar. Ervaring met kunst in de openbare ruimte is niet vereist. 4]

Los Angeles heeft als eerste in de wereld een Metro Art Docent Council met als doel om de bewustwording van kunst te vergroten. Er zijn gratis rondleidingen waarin niet alleen de werken, maar ook hun geschiedenis en het maak-proces worden toegelicht. Het programma is vergelijkbaar met kennisprogramma’s die musea vaak hebben. LA heeft nog een aardige kunst-traditie, die ze hebben geleend van Londen: Kleurige posters over leuke bestem-mingen hangen in bussen en treinen. Kunstenaars maken posters om de metro te promoten voor reizen naar nieuwe uiteinden van de stad voor recreatie. 6]

UitwisselingDe International Association of Public Transport (UITP) in Brussel heeft 3400 leden uit de transportwereld. Via een programma wisselen bedrijven kunstwerken uit. Festiviteiten bij vervoersbedrijven zijn vaak de aanleiding voor een derge-lijke uitwisseling, zoals nieuwe lijnen, jubilea of bijzondere tentoonstellingen. De UITP stimuleert kennisdeling, bijvoor-beeld over ontwerp en kunst met regelmatige workshops waarin de kennis over organisatie, toepassing en ruimtelijk ontwerp worden uitgewisseld. 2]

Noten: 1 http://www.metrolisboa.pt/eng/more-metro/art-in-metro/2 http://www.uitp.org/information-design-security-and-art-today-it-trans3 http://www.metro.net/about/art/4 http://zev.lacounty.gov/news/arts-culture/civic-arts/next-stop-a-milestone-in-public-art5 http://media.metro.net/docs/art_metro_art_booklet.pdf6 http://www.discoverlosangeles.com/blog/metro-public-art-los-angeles-art-purple-line7 http://www.metro.net/about/art/artworks/underground-girl/

Tableau in Station Oriente

Restoradores

Alvalade

Hal Station OlaiasChelas

Praca de Espagna

Aeroporto: Caricatura de Joao Abel Manta

Lissabon: tegels als lokale kunstvorm

In Lissabon wilde men al vanaf de eerste stations in de jaren 50 de ondergrondse omgeving aangenamer maken voor de gebruiker. De aanjager hiervan was directeur Francisco de Mello e Castro, die begreep hoe je publieke ruimten goed kon aanzetten met een smalle beurs. Hij werkte bij de ontwikkeling samen met een vast team: architect Keil do Amaral en kunstenaar Maria Keil. Keil ontwierp ruim 25 jaar (1957 tot 1982) kunstwerken in de standaardstations voor de metro. 1]

Haar werk voor de metro van Lissabon is van bijzonder belang omdat het een keerpunt was in de heropleving van de Portugese kunst van de geglazuurde beschilderde tegels ("azulejo"), die in verval was geraakt. Keil experimenteer-de met nieuwe toepassingen van deze oude techniek. De specifiek Portugese tegelkunst wordt nog steeds in Lissabon toegepast. In 1990 begon Lissabon aan een grote uitbreiding. Tegelijk werden een serie oudere overstapstations gerenoveerd. Bij al die bouwactiviteit werden culturele en artistieke aspecten toegevoegd. De esthetische dimensie vindt men een onmis-bare factor, niet voor de kunst, maar als motor voor bewust-wording. Ook de les dat een mooi gedecoreerd station veel minder vandalismegevoelig is speelde een rol.

22

Onderscheid in de ontwikkeling in typen uitingen

noten:1 http://www.ovinnederland.nl/viewtopic.php?f=34&t=63992 http://dubaimetro.eu/construction-technology/10586/chandelier-designers-light-the-way3 http://www.thenational.ae/uae/transport/the-art-of-transforming-dubai-metro-stations-into-art-galleries

Artistieke decoraties Heel lang is kunst in metro’s een platte toevoeging geweest binnen de bestaande architectuur. Deze categorie kunst-werken komt veruit het meest voor. Het principe is ‘opleu-ken’ van bestaande vlakken, vrijwel altijd wanden, met in de meeste gevallen steenachtig materiaal. In Lissabon is daar een verhaal bij, waarover verderop meer, in veel gevallen is de toepassing een vervanging van tegels door andere tegels, maar nu met een afwijkend motief. Bij locatiebezoe-ken in o.a. Lille, Berlijn, Londen, Parijs en Milaan viel mij op dat kunstuitingen in de wanden onvoldoende opvallen. Het is geen museale kijkkunst, maar een soort gebruikskunst in de marge. Ze zijn subtiel aanwezig, maar op drukke momen-ten verdwijnen ze achter mensen, iedereen loopt er achte-loos langs.

Ondanks de bemoeienis van een kunstenaar beïnvloeden zij het bouwvolume en haar voor- of nadelen weinig in ruim-telijke zin en ook akoestisch dragen zij niet of nauwelijks bij. Zelden komt de kunst los van het platte vlak, waardoor het misschien ongewenst de rol krijgt van afwijkend behang. Vooral panelen boven perrons en vlakken in gangen kun je zomaar missen. Het overkwam mij op verschillende plaatsen, waarbij pas bij nazoeken het kunstwerk in beeld kwam. Je moet er soms echt naar zoeken.

De kunstwerken in de kopwanden boven roltrappen doen het meestal beter. Het zijn vaker kunstwerken die worden aangelicht of vanuit licht hun inspiratie vonden.

In Lille werd me door beveiligers zelfs gevraagd waar ik toch naar liep te kijken. Art monsieur? Foto’s maken werd verbo-den. Terwijl op dat station (Porte de Douai) een heel mooie Trompe L’oeil in de hal is gemaakt. De meeste stations in Lille zijn overigens niet zo artistiek. Elk station is bekleed met een ander bouwmateriaal uit alle hoeken van Frankrijk in afwisselende patronen. Op een bijzondere manier aantrekke-lijk.

Een ander voorbeeld van wandbekleding is Waterlooplein in Amsterdam, waar de stationsnaam op de wanden is geschil-derd in een (typografisch gruwelijke) letter, ontworpen door typograaf Willem Sandberg, ooit directeur van het Stedelijk. Hoe lang dit wekr nog blijft is de vraag. 1]

Kunst vervult vaak de rol om het algemene beeld en daar-mee de beleving te verbeteren. De onderliggende ideële bedoelingen zullen voor veel mensen nauwelijks of geen rol spelen, maar het beïnvloedt ze wel. Het platte vlak is voor veel commerciële bestuurders van metrobedrijven de kunstuiting met de minste kosten, want vrij eenvoudig aan te brengen bij een renovatie of uitbreiding.

ArchitectuurDe sterke groei van het aantal reizigers zorgt in oudere metrosystemen voor steeds meer problemen. In Europa zijn oudere systemen als Londen niet meer berekend op die enorme groei. De uitbreiding van de bestaande ruimtes of de aanleg van nieuwe lijnen is duur en vergt altijd meerdere jaren, waarbij de bestaande maar vaak niet in kaart gebrach-te infrastructuur eerst moet worden omgelegd. De complexiteit van dergelijke projecten is enorm. Dat maakt een goed ontwerp meer dan ook noodzakelijk. Vooral in het laatste ruime decennium zijn veel metrostra-tions ontworpen door bekende(re) architecten, die grote bureau’s die zowel ontwerpkwaliteit in huis hebben als grote projecten kunnen managen. Het tekent een grote verande-ring in het denken over openbaar railvervoer en haar rol in de steden.

Dubai, uitsluitend architectuur, tot nu toe:“The design of all elevated and at-grade Dubai Metro stati-ons has been modelled on the shape of seashell, inspired from the diving and pearl-fishing heritage of the UAE, while the interior design depicts the four elements of nature – water, air, earth and fire. 2] De islam legt beperkingen op aan wat mag worden afgebeeld. In Dubai is er voor gekozen om alle bovengrondse stations identiek vorm te geven in een soort van schelpvorm, die mij vooral aan een zandduin doet denken. Ook kleinere elemen-ten zoals in- en opgangen zijn uitgevoerd in een afgeleide van die vorm. Alles is ontworpen door Aedes architects. In de stations onder complexen is er veel gespeeld met zeer luxe wandmaterialen en innovatieve led-verlichting. Alles is uitgevoerd in een heel eigen Arabische luxe stijl, maar nergens was kunst als specifiek element toegevoegd. In Maart 2014 kondigde Sheik Mohammed echter aan dat 6 stations worden aangepast tot museum. 3]

Khalid Bin Al Waleed transfer station

Lille: Porte de Douai envoorbeelden materiaalgebruik

Inventarisatie van de infra rond Liverpool street.

Dubai standaardstation voor en na de aanpassing tot museum

New York, Roy Liechtensteins Time Square Mural

Montreal, Berriquam

Amsterdam, Waterlooplein, Willem Sandberg

24

Delhi: schaal en functionaliteitHet budget dat Dubai kon uitgeven was in New Delhi niet voorhanden. 400 km metro voor omgerekend 10 miljard euro is voor één agglomeratie een forse uitgave. Architecto-nisch is er vooral gewerkt met een grote schaal. De stations zijn zeer ruim en voor Indiase begrippen netjes afgewerkt, maar vrij eenvoudig van constructie: gebogen staalpro-fielen met een staalplaat dak. Het enorme centrumstation onder Connaught Place (Rajiv Chowk) ligt onder een parkje en verwerkt nu al bijna een half miljoen reizigers per dag, terwijl er op termijn nog twee lijnen bijkomen. Toch komt er heel langzaam wat kunst binnen: Het Delhi College of Art maakte in 2002 een groot tegelwerk voor stations Welcome en Shadara. 1] Voor de Commonwealth games is een station betegeld met sportfiguren. In Fase 3, die nu wordt gebouwd zijn in het ontwerp van de bovengrondse stations glazen panelen met kunstwerken opgenomen. 2] In februari is ook een nieuw werk opgeleverd in het station op het vliegveld van Delhi. 3]

Vaste patronen zijn ook een keuze. De eentonigheid van de vele ‘standaard’ stations heeft een aantal architecten geïnspireerd om die eentonigheid een vorm te geven. De Parijse metrotegel is misschien wel de eerste variant op dit gegeven, recenter zijn de stations van Praag en Washington DC mooie voorbeelden van een consistent toegepaste decoratieve structuur. In Praag zijn een aantal stations aangekleed met Aluminium panelen met holle en bolle vormen. Door per station andere kleuren toe te passen heeft de vaste reiziger ook een visueel aanknopingspunt over zijn locatie. Washington DC gebruikt een variatie op het structurele tunnelelement om alle ondergrondse stations consistent vorm te geven. In combinatie met innovatief strijklicht en verlichting tussen de sporen en in de perronkanten ontstaat een heel eigen sfeer, die ook in de gangen en de trappen-huizen wordt vastgehouden. Nadeel is dat de passagier zich nergens op kan oriënteren.

Als laatste meld ik de kolommen. In de meeste metrosta-tions staan kolommen die de constructie dragen. Op veel plaatsen waar de architectuur mijn criterium voor ‘opmer-kelijk’ niet haalt zijn het de kolommen die worden voorzien van afwijkende structuren, anders gekleurd tegelwerk, lich-telementen etc. Kolommen hebben in metro’s een meer decoratieve rol gekregen dan in de meeste bovengrondse gebouwen.

Kolommen als vorm of als decoratie in Rotterdam, Lissabon, Toronto,

Berlijn, Oslo en Hollywood

Panelen, Panelen, Panelen,in Bilbao, Berlijn, Munchen, Londen, Moskou

Rajiv Chowk

Noten: 1 http://indiatoday.intoday.in/story/delhi-metro-sign-or-mural-is-designed-by-the-student-of-delhi-collage-of-art-depicting-the-intricate-patterns/1/155368.html2 http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Art-panels-to-deck-up-Ph-III-stati-ons/articleshow/18084403.cms?referral=PM3 www.financial express.com

Washington en Praag

beide met een standaardpatroon voor series stations

26

Architectuur en kunst: het midden

Ik gebruik de term hybride voor de categorie stations die niet hard zijn in te delen in architectuur of totaalkunstwerk. In een langzaam proces zijn kunst en architectuur voor metrostations met elkaar gaan samenwerken. Architectuur werd uitbundiger of kunst ruimtelijker, de grens is vaak moei-lijk te trekken. Op basis van beeldonderzoek constateer ik wel een beweging, waarbij de kunstenaar groeit van een decorateur naar een serieuze beïnvloeder en zelfs bepaler van de ruimte. Mijn categorie hybride gaat over stations waar kunst geen deel-behangetje meer is, maar waar het de ruimte aankleedt zonder de ruimtelijke beleving daarvan serieus te beïnvloe-den. Die keuze schaart een aantal werken in Brussel zoals het Pannenhuis en Bizet bijvoorbeeld onder deze categorie, terwijl er op veel stations vooral is ‘opgehangen’ op de voor-spelbare vlakken boven(aan) de roltrappen. Men heeft er voor gekozen om kunst wel een belangrijkere rol te geven, maar de stations de bouwkunde te laten overwegen. Ook een aantal stations in Muchen vallen in deze groep.

Brussel: Bizet en Pannenhuis

Stockholm: HotorgetMunchen, GarchingMunchen, Georg-Brauchle-Ring

28

Het Totaalkunstwerk

Totaalkunstwerken in de bovenwereld zijn bijvoorbeeld installaties of tijdelijke gebouwen, voor wereldtentoonstel-lingen, of iets als het wisselende Serpentine Pavillion in Kensington Gardens in Londen. 1] Een metrostation en totaal-kunstwerk gaan in de praktijk moeilijk samen. Er is altijd ruimte om ‘iets’ tentoon te stellen, maar integratie is een heel complex vraagstuk.

Een metrostation heeft veel beperkingen en afhankelijk-heden. De functie bepaalt een groot deel van de vorm en de schaal, die overigens ook weer de ruimte biedt voor de kunstenaar. Het kunstwerk moet meegroeien in het ontwerpproces van de architect en rekening houden met de rariteiten van de locatie, de verbanden in de ruimte, de benodigde schaal en de beperkingen rond beveiliging en psychologie van de reiziger. Alleen al daarom zijn er zo weinig echt veelomvattende werken in metrostations. De beide meest opvallende zijn in Napels, Toledo en Universita, waarbij Toledo (Omslag voorzijde) meer tot de verbeelding spreekt omdat het kunstwerk je gevoel in de ruimte met zijn 36 meter hoogte serieus beinvloedt.

Karim Rashid heeft het hele station Napoli Universidad welis-waar aangepakt, maar heeft gekozen voor een allesomvat-tend behang in rose. Het is kunst die de architectuur ontstijgt of de ruimte zo beïnvloedt dat het feitelijke bouwwerk uit de beleving verdwijnt. Opvallend is dat het hierbij vaak gaat over hele lijnen van metronetwerken. Beslissers kiezen er bewust voor om een grote extra dimensie toe te voegen bij de bouw of renovatie van stations. Er zijn een paar systemen in de wereld die er uit springen: Stockholm, München, die vanaf de ontwikkeling van systeem of een nieuwe lijn hierop sturen.

StockholmHet voorbeeld Stockholm is het meest aansprekend. Men heeft er bij de aanleg van het systeem niet direct voor geko-zen, maar dat bij latere renovaties ingehaald: Stockholm heeft een ondergronds locatiemuseum dat zijn weerga niet kent. Elk station 2] en elke gang is kunst als totaaluiting of is voorzien van kunst op een vrij grote schaal.

Noten:1 http://www.serpentinegalleries.org/exhibitions-events/pavilion2 http://arquitecturafotos.blogspot.nl/2008/12/stockholm-metro-stati-ons-blue-line.html

Stockholm

Napoli Universita

Munchen, 3 stations

30

Kunst en locatie

Veel kunst in Metrostations refereert aan de wereld er boven. Musea, universiteiten en instellingen zijn favoriete inspiratiebronnen. De keuze in kunstuiting is oneindig divers. Parijs heeft een aantal mooie voorbeelden van ‘locatiekunst’. Misschien wel het mooiste voorbeeld is Arts & Metiers. Het ligt onder het gelijknamige museum. Bij het 200-jarig bestaan werd een van de perrons door de Belgische strip-tekenaar François Schuiten ingericht in steampunk stijl, die nog het meest aan de boeken van Jules Verne doet denken. Veel koperwerk, grote tandraderen en patrijspoorten in de wanden zorgen voor veel spektakel. Louvre daarentegen is heel klassiek ingericht als een verlengstuk van het museum. Ingericht met marmer, kopieën van standbeelden en andere waardevolle stukken krijgt het station een heel eigen rustgevende sfeer. Concorde biedt twee opvallende kunstvormen op 1 locatie. Het perron direct onder de straat is recent hersteld in de felle-kleuren-stijl van de jaren 90. Het niveau daaronder (lijn 12) is door kunstenares Françoise Schein volledig betegeld met lettertegels met daarop de Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen uit 1789. Deze lettertegels zijn overi-gens niet haar uitvinding. Er zijn meerdere stations over de hele wereld waar ditzelfde materiaal is toegepast met een verschillende inhoud. Bij de renovatie van Cluny-Sorbonne werden in 1988 de plafonds door Jean Bazaine voorzien van handtekeningen in mozaïek van tientallen bekende mensen die aan de Sorbonne studeerden. In de komende jaren komen er ongetwijfeld nog een aantal stations bij die het bekijken waard zijn, nu een van de burge-meesterskandidaten van Parijs een aantal ongebruikte stati-ons wil herinrichten als recreatieve ruimte, van zwembad tot theater.

Londen had sinds halverwege de jaren 80 geen kunst meer geplaatst. In de grote renovatieslag worden sinds 2012 in projectmatig (Central Line Project) 1] kunstwerken geplaatst, in dit geval is de locatie de lijn. Opvallend is dat veel van die werken een spin-off hebben met de omgeving of met andere media. Afbeeldingen met links naar videokunst of verhalen van reizeigers die op stickers door de gangen verschijnen, een verschillend labyrinth op elk station van de tube, in de volgorde van het wereldrecord ‘langs alle stations in 1 dag’, en veel tijdelijke werken in samenwerking met wijk-gebonden opleidingen, scholen en verengingen. Er is een geldstroom aangeboord bij de National Lottery. Hiermee is Transport for London alle metro-collega’s weer een stap voor in diversiteit van kunst in de ‘openbare ruimte’.

ConclusieMaar juist die groeiende diversiteit maakt het categoriseren en begrenzen van architectuur, kunst en de omslagomen-ten hiertussen vrijwel onmogelijk. Dat is dan ook een van de conclusies van dit onderzoek: er bestaat een glijdende schaal van toepassing van architectuur en kunst in metrosys-temen, waarbij locatie, toepassing, geldstromen, enthousi-astelingen en statusgevoelige bestuurders elk hun invloed uitoefenen op de uitvoering. Categorisering is daardoor altijd arbitrair.

Central Line project QR: White city

Arts & Metiers

Cluny-Sorbonne

Concorde

Central Line project, Notting Hill Gate

Central Line project, Self

Rotterdam: tweepersoons, Halte Dijkzigt Ziekenhuis

Noten:1 http://art.tfl.gov.uk/

32

Kunst zonder locatie

Als laatste: schrijven over kunst in metro’s mag niet voorbij gaan aan de rijdende kunst. Grafitti vindt men in een aantal steden een voortdurend probleem, In New York is het verhe-ven tot kunstvorm. Opschoonacties hebben geen enkel effect en inmiddels worden treinen in opdracht van tags en tafere-len voorzien. Voor de liefhebber heb ik het boek Subway Art in superformaat te leen. In Berlijn is vorig jaar een kunstwerk in een koffer gebruikt, dat tijdens het rijden beelden op de tunnelwand projecteert waardoor je beleving van ruimte en snelheid in de war worden gebracht. Het kunstwerk reist op onregelmatige momenten een dag door het netwerk.

De tijdlijn

Ik ben begonnen aan een zeer uitgebreide dataverzameling van 15 interessante elementen per station. Die informatie bleek lang niet altijd volledig te achterhalen en een deel was voor mijn onderzoeksvraag minder of niet relevant. Ik heb al werkend de breedte van de verzameling al snel uitgedund. In fase 2 heb ik de verzameling verder versmald tot enkele kernpunten en daarna via aanvullend onderzoek samengevat in een grafiek. Alle 196 systemen (lijst van wikipedia) heb ik getoetst via meerdere zoekmachines, de website van het bedrijf, meer-dere websites (zoals mic-ro.com) en literatuur op herkenbare momenten / jaartallen.

In deze grafiek ziet u de groei van het aantal metrosyste-men in de tijd (totaal) en het aandeel van dat totaal waar-bij beleidsmatig en/of opvallend architectuur en kunst is toegepast, op een schaal die ongeveer 25% van het netwerk omvat. Daarbij heb ik waar mogelijk ook rekening gehouden met een herkenbaar omslagmoment, bijvoorbeeld van ‘archi-tectuur’ naar toegepaste kunst. De grafiek toont aan dat de vanaf de jaren 70 het aantal metro’s groeit en dat daarbij ook meer aandacht komt voor opvallende architectuur en kunst. De verhouding tussen de drie grootheden verandert echter niet significant.

Legenda: blauw: systemen zonder beleid / c.q. opvallende toepasingenGrijs: accent op architectuurRood: accent of beleid op toepassing van kunst naast of in plaats van architectuur

Geografisch Zonder dat exact getalsmatig te ‘bewijzen’ zie ik in de toepassing van architectuur en kunst een duidelijke combinatie met voldoende kapitaal. Kunst en architectuur zijn ‘extra’s’ die vooral in de westerse wereld voorkomen en in het Midden-Oosten. Hongkong en Tokyo zijn uitzonderingen in Azië, maar niet op het criterium kapitaal.

34

Samenvatting

Urbanisatie en metro zijn onlosmakelijk verbonden. Metro’s hebben een grote invloed op ons dagelijks leven in de stad. Ze hebben ook een grote invloed op de groei van de stad zelf door extra bouwimpulsen rondom de lijnen. De afgelopen eeuw heeft de urbanisatie gezorgd voor een structureel verkeers- en vervoersprobleem in elke grote agglomeratie. Elke stad boven de 1 miljoen inwoners komt eens toe aan de aanleg van (deels) ondergronds personen-vervoer. Dat de urbanisatie steeds sneller gaat zien we ook terug in de versnelde groei van het aantal metrosystemen sinds de jaren ‘60 van de vorige eeuw.

Al heel vroeg (1900) was duidelijk dat goed ontwerp van gangen en perrons van belang was voor de groei van het vervoer. Pioniersstad Londen ging daarin de wereld voor, niet alleen met architectuur, maar ook met wervende posters, lettertypes, lijnenkaarten en standaardisering van ontwerp tot de ontwikkeling van een ‘huisstijl’. Londen is de aanjager geweest van modernisme in de metro (Holden), een trend die nog altijd voortduurt.

Na de tweede wereldoorlog zien we een groeiende belang-stelling voor de toepassing van architectuur en kunst in de metro. Na een analyse van honderden pagina’s wikipedia en metro-blogs, reisverhalen, commentaren en bouwhistories en een groot aantal websites van metrobedrijven moet ik constate-ren dat de toepassing van architectuur en kunst in metrosys-temen net zo divers is als de architectuur en de kunst zelf. Ze spelen wel steeds vaker een opvallende rol. De ontwik-kelingen er heen en er tussen lopen in elkaar over, accenten verschuiven bij renovaties of nieuwe lijnen, waarbij grenzen of data niet hard zijn te duiden. Wel zijn er een aantal hoofd-lijnen te herkennen. Bij ongeveer tweederde van de metrosystemen is de archi-tect ontwerper van functionaliteit en capaciteit. Binnen die functionaliteit is de kolom regelmatig drager van aanvullen-de structuur, kleur of materiaal.

Een harde grens tussen kunst en architectuur blijkt niet te bestaan. Wel zie je regelmatig de keuze opduiken voor meer uitgebreide architectuur, zonder kunst toe te voegen (lyon). Op het niveau van ‘een metrosysteem’ zie je voortdurend ontwikkelingen en fases in belang en aandacht. Nieuwe lijnen of renovaties zijn vaak een kantelpunt voor meer archi-tectuur en/of meer kunst, maar wel alleen op die lijn of als project. Vanaf de jaren 70 gaan veel uitbreidingen en nieuwe projecten van start. Daarbij groeit de rol van de architect, soms ook als kunstenaar. In navolging van o.a. Stockholm en

Munchen krijgt decoratie en kleur een grotere plaats in de ontwerpen. Kunst en architectuur gaan samenwerken (Lille). In verhouding een klein aantal agglomeraties past kunst toe als bewust en systeembreed beleid (Brussel, Toulouse, Stockholm).

Dictaturen hebben een interessante voorliefde gehad voor barokke decoraties en duur materiaal, toegepast in stan-daard-ruimtes. (Sovjet-unie, Noord-Korea). Voor recente nieuwe lijnen in die landen wordt juist (decoratieve) architec-tuur toegepast.

Wereldwijd is die toepassing vrijwel zeker verbonden met de financiele ruimte om extra te investeren in ruimtelijk ontwerp of de plaatsing van kunst. De meeste systemen in Azie kennen nauwelijks vrije kunst in de ruimte. Het zijn vrij-wel allemaal nieuwe bedrijven in landen waar budget voor kunst niet beschikbaar is, of waar men kunst door de cultuur niet met vervoer vindt samengaan, bijvoorbeeld door stren-ge regels over afbeeldingen in de Islam. Men kiest dan voor functionaliteit (India) of voor architectuur en zeer luxe uitvoe-ring (Dubai).

Vooral de westerse wereld besteedt steeds meer geld en aandacht aan de ontwerpen voor de ruimte en / of de toepassing van kunst. De aandacht verschuift soms tussen die twee grootheden, maar ook lopen ze vaak in elkaar over. Nieuwe lijnen of renovaties zijn een aanleiding voor een gedachtensprong.

Duidelijke grenzen en categorien zijn niet zichtbaar te maken. Wel is duidelijk dat een ‘vast percentage’ van de wereldwijd gebouwde metro met extra aandacht voor de ruimte wordt gerealiseerd. In de tijdschaal begint de ontwik-keling van zowel architectuur als kunst halverwege de jaren ’50. Het percentage bedrijven die er bewust beleid van maakt verandert nauwelijks in verhouding tot de sterke groei van het aantal bedrijven en blijft steken op ongeveer 30% van het totaal.

De meest bijzondere stations zijn te vinden in Napels, waar zeer veel geld wordt besteed aan de recente uitbreidingen. Ze zijn een reis waard. Waar in dit arme land en in een door de Camorra geteisterde stad dat budget wordt gevonden?

City Hall NY, ca 1904

36

Referenties afstudeerproject en onderzoeksrapportageBoeken: • Bobrick,B.,Labyriths of Iron,Subways in History, Myth, Art, Technology.&War, Henry Holt and Company,NewYork,1981,1994 Owl edition. • Devaux, P., Les Grands Travaux, Presses universitaires de france, 1946, 21m oplage 1962. • Mecca, I., One stop short of Barking, uncovering the London Underground, New Holland Publishers UK, 2004. • Hardy,B, Paris Metro Handbook, CapitalTransport publishing,3rd ed.1999. • Green, O,The Tube, station tot station on the London Underground, Shire Publications, 2012. • Trench, R. & Hillman, E, London under London, a Subterranean guide, John Murray Publishers, 1984, 9th repr, 2002. • Cudahy, B.J., Rails under the Mighty Hudson,The story of the Hudson Tubes, the Penny Tunnels and Manhattan transfer, Stephen Greene Press, 1975 • Hermans, W, van der Spek, de Overstapmachine, het perifere wegstation, continuous intervention, FAcuteit Bouwkunde,TU Delft, 2001 • Houben, F. Et al, , Mobility, A Room with a View, NAI Publishers, • Prigmore,B.J.,On Rails under Paris, Light RailwaybTransport League,London,1970 • Lamming, C., Metro Insolite, Parigramme, 2002. • Bekkering, et al,The Architectural Annual 2006-2007, Delft University of technology. 010 Publishers Rotterdam • Ovenden, M., Paris Metro Style, in map and station design, CapitalTransport Publishing, Harrow, 2008, • Bennett, D., Metro, the story of the underground railway, Mitchell Beazley, London, 2004, • Ponnuswamy,S.,RailwayTransportation,Engineering,Operation and Management,Narosa Publishing House New Delhi,2012. • Menear, L., London’s Underground Stations, A social and architectural study, Midas Books, 1983 • Long, D,. London Underground, Architecture, Design and History, The History Pres, Stroud, 2011. • Uffelen, C. van., Stations, Braun Publishing, Salenstein, CH. \• Sadler, S.,The Situationist City, MIT press, London, 1998 • Howes, J., Johnston’s Underground Type, Capital Transport Press, 2000. • Leigh, M, et al, Understanding Crowd Behaviours, set of documents, Cabinet Office, Uni of Leeds, Emergency Planning College, 2009

http://crowdbehaviournetwork.org/work/research/ • Ramachandram, M. Metro rail projects in India, a study in project planning, Oxford University Press, New Delhi 2012. • Hallyday, S. Underground to Everywhere, London’s Underground Railway in the life of the Capital, Sutton Publishing for the London Transport Museum, 2002.

Internet: Pagina 5-61 Intermodal stations verbinden meerdere vormen (modaliteiten) van vervoer. Bijvoorbeeld trein naar tram. http://en.wikipedia.org/wiki/Intermodal_passenger_transport2 Stijgpunt, architectonisch jargon voor manieren om hoogteverschillen te overbruggen zoals (rol)trappen. Het woord staat nog steeds niet in Van Dale. 3 http://www.reclaimingthemind.org/blog/2010/07/top-ten-biblical-discoveries-in-archaeology-–-7-hezekiahs-tunnel/4 Geduid als kunstvorm: zowel architectuur als kunst in de enge vertaling van het begrip.

Pagina 7-81 http://www.bbc.co.uk/news/uk-england-london-209018562 http://kcselectrics.co.uk/londons-electric-underground/3 Paris Metro Style, in map and station design, pag 244 Paris Metro Style, Pag 255 Paris Metro Style, in map and station design / pag 23/29. 6 http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Yerkes7 London Underground, Architecture, Design and History, pag 228 London Underground, Architecture, Design and History, pag 8

Pagina 9-101 Howes, J., Johnston’s Underground Type. Pag 122 Johnston, E. Illuminating & Lettering, Pitman, 19063 Howes, J., Johnston’s Underground Type, Pag 144 http://mic-ro.com/metro/metrofonts.html 5 London Underground, Architecture, Design and History, pag 55-626 http://xxiii23j.blogspot.nl/7 Visual Identiety: Visible elements of a brand, such as color, form, and shape, which encapsulate and convey the symbolic meanings that cannot be imparted through words alone. In a broader (corporate) sense, it may include elements such as building architecture, color schemes, and dress code. Bron: http://www.businessdictionary.com/definition/visu-al-identity.html#ixzz2tb3aINIq8 http://www.tfl.gov.uk/corporate/media/12523.aspx

Pagina 11-121 Ramachandram, M. Metro rail projects in India, a study in project planning, Oxford University Press, New Delhi 2012. 2 http://www.thefinancialist.com/indias-metro-boom/3 http://en.wikipedia.org/wiki/Delhi_Metro

4 http://www2.uncp.edu/home/rwb/london_19c.html5 Trench, R. & Hillman, E, London under London, a Subterranean guide pag 1406 http://fr.wikipedia.org/wiki/Transformations_de_Paris_sous_le_Second_Empire7 http://frenchquest.wordpress.com/2013/03/07/my-book-review-napoleon-iii-and-the-rebuilding-of-paris/8 Bobrick,B.,Labyriths of Iron,Subways in History, Myth, Art, Technology.&War, Pag 149

Pagina 13-141 Bobrick,B.,Labyriths of Iron, pag 221. 2 Bobrick,B.,Labyriths of Iron, pag 663 Ovenden, M., Paris Metro Style, pag 904 http://www.canadiangrocer.com/photo-gallery/on-the-wall-subway-supermarkets-around-the-world-28368#313-virtual-grocery-stores-around-the-world

Pagina 15-161 http://mentakingup2muchspaceonthetrain.tumblr.com/archive2 Mecca, I., One stop short of Barking, div. 3 http://www.skyscanner.ie/news/tokyo-pictures4 http://www.businesstraveller.asia/asia-pacific/news/seoul-switches-to-walking-right-in-subway-stations5 http://www.nytimes.com/2013/04/16/nyregion/subway-riders-quirks-studied.html?_r=06 http://www.tammyandchrisonthemove.com/american-cultural-habits-brits-will-never-understand/7 http://kristinyc.wordpress.com/2011/03/25/the-unspoken-rules-of-the-subway/8 http://grrrltraveler.com/countries/asia/korea/10quirks-korea/9 http://healthland.time.com/2012/08/02/this-seats-taken-a-study-of-antisocial-traveler-behavior/10 http://rudar.ruc.dk/bitstream/1800/6064/1/PROJECT%20FINAL.pdf11 http://docs.trb.org/prp/13-1693.pdf

Pagina 17-181 http://www.soviethistory.org/index.php?page=subject&SubjectID=1934metro&Year=19342 http://eng.kremlin.ru/news/43403 http://blogs.wsj.com/hong-kong/2011/01/19/rem-koolhaass-design-firm-to-rebrand-the-mtr/

Pagina 19-201 http://www.metrolisboa.pt/eng/more-metro/art-in-metro/2 http://www.uitp.org/information-design-security-and-art-today-it-trans3 http://www.metro.net/about/art/4 http://zev.lacounty.gov/news/arts-culture/civic-arts/next-stop-a-milestone-in-public-art5 http://media.metro.net/docs/art_metro_art_booklet.pdf6 http://www.discoverlosangeles.com/blog/metro-public-art-los-angeles-art-purple-line7 http://www.metro.net/about/art/artworks/underground-girl/

Pagina 21-221 http://www.ovinnederland.nl/viewtopic.php?f=34&t=63992 http://dubaimetro.eu/construction-technology/10586/chandelier-designers-light-the-way3 http://www.thenational.ae/uae/transport/the-art-of-transforming-dubai-metro-stations-into-art-galleries

Pagina 23-241 http://indiatoday.intoday.in/story/delhi-metro-sign-or-mural-is-designed-by-the-student-of-delhi-collage-of-art-depicting-the-intricate-patterns/1/155368.html2 http://timesofindia.indiatimes.com/city/delhi/Art-panels-to-deck-up-Ph-III-stations/articleshow/18084403.cms?referral=PM3 www.financial express.com

Pagina 27-281 http://www.serpentinegalleries.org/exhibitions-events/pavilion2 http://arquitecturafotos.blogspot.nl/2008/12/stockholm-metro-stations-blue-line.html

Pagina 29-301 http://art.tfl.gov.uk/

38

Opgemaakt in:Koppen: Hammersmith One, Sorkin Type Co, 2012Leesteksten en bijschriften: Avenir, Adrian Frutiger, 1988.

Fotoverantwoording:1-2 schets: http://www.juxtapoz.com/current/toledo-naples-metro-station-by-oscar-tusquets-blancaphoyoverywhere.co-uk-shang-lighttunnel01428.jpg3-4http://www.gdefon.com/download/Metro_tunnel_Lights/468265boven en onder, Wikipedia6kaart: flickr, CC. 7Links: 150.tfl.gov.uk, wikipedia commons, eigen archief, en.wikipedia.orgRechts: Eric Parker - Flickr.com, en.wikipedia.org, leclerc-guimard.fr, now-here-this.timeout.com ©-Transport-for-London8Links: 2x logodesignlove.com, publiclettering.co.uk, TFL.gov.uk, darrow.law.umn.eduRechts: wikimedia.org, files.myopera.com, thebeautyoftransport.wordpress.com, wikipedia.com, dougrose.co.uk9links: themodernist.co.uk, flickr CC, boek: underground to everywhere, www.merseytart.com, Howes, 3x Johnston’s Underground Typerechts: zelo-street.blogspot.com, 150greatthingsabouttheunderground.com, www.gutenberg.org10Midden: ha065.wordpress.com, amodern.net, lucagrosso.com, amodern.net, tfl.gov.ukRechts: en.wikipedia.org, conceptdraw.com, chinatouristmaps.com, hicanter.cn, ornagesmile.com11Wikipedia, Kaart: comms.wikimedia.org, Oldbaileyonline.org, rechtsonder: Blackcountrymuse.com12Skyscrapercity.com thrg delhimetro.com13Links: Ovenden M: Paris metro Style, en.wikipedia.org, elexgrzeg.wordpress.com, whattalking.comRechts: en.wikipedia.org, eigen archief14Linkerkolom: Eigen archief, fr.academic.ru, eigen archief,commons.wikipedia.org, eigen archiefRechterkolom: 3x TFL.gov.uk, marketingmag.ca, pionoeeringooh.com, himasoku.com15bovenste rij: animalnewyork.com, planetivy.com, blogspot.com CC.onder: dailycaller.com16xn-80aqafortq.cc, eeva-kaun.com, northstarmoving.com17travelscapism.com, avaxnews.com, pluton.zp.ua, kremlin.ru18Links: Flickr CC, bdonline.co.uk, anonw.wordpress.comRechts: Royalyguide.nl, Montgomery-expats.com, Nationalgeographic.com19Links: de.academic.ru, panoramio.com, de.academic.ru, academic.ruRechts: turistipercaso.it, wikimedia CC, comjeitoearte.blogspot.com20metroduo.com, zanzinger.photoshelter.com, world.nycsubway.com / Eric Haas, flickr CC, laplaces.blogspot.com21Links: agreateuropevtripplanner.blogspot.com, wikipedia, eigen archief. Rechts: 5 x eigen archief22witandwisdomofanengineer.blogspot.com, Guerillaexploring.com, skyscraperlife.com, birmuhendis.com, wallworld.com, in.finance.yajoo.com, sheikmohammed.ae23Links: Delhicapital.com, Laurequarup.com, hindustantimes.com, chasingthemetro.wordpress.comRechts: inty.co.uk, foster.com, foster.com, weezbo.com, weezbo.com, themoscownews.com, eigen archief242x Metro the story of the underground railway, gemeentearchief rotterdam, kaemenea360.com, tourbytransit.com, eigen archief, skyscrapercity.com25blogger.com, flickr CC, weezbo.com, livingincolorwithsonu.typepad.com, metroart-subways.blogspot.com26flickr: Christian Beirle González27AFP PHOTO / JONATHAN NACKSTRAND

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:20130601_Stockholm_Solna_centrum_Metro_station_6879.jpg, Jacob Halun282x weezbo.com, 2x Flickr: Christian Beirle González

29en.wikipedia.org, flickriver.org, allisonbailey.photoshelter.com, eigen archief, lepoint.fr30alle: art.tfl.gov.uk31Subway Art: , dsmorris2.com, dsmirris2.com33-34Library of Congress, Prints and Photographs Division, Detroit Publishing Company Photograph Collection: LC-D4-17293

40

Naam Lijn Titel locatie maakdatum wat Arch  /  art artist formaat soort bron pag b/oDrassenes 2010 Arch On-­‐A  Arquitectura allesGorg L10/TMB Ramón  Parramón 80x80cm 500  photography  strips  located  in  the  platform  crystal  wallshttp://bernardarce.com/155816/914614/comissioned/l10-­‐barcelona-­‐metro-­‐stationsLe  Salut L11 Ramón  Parramón 80x80cm 501  photography  strips  located  in  the  platform  crystal  wallshttp://bernardarce.com/155816/914614/comissioned/l10-­‐barcelona-­‐metro-­‐stationsLlefia L12 Ramón  Parramón 80x80cm 502  photography  strips  located  in  the  platform  crystal  wallshttp://bernardarce.com/155816/914614/comissioned/l10-­‐barcelona-­‐metro-­‐stationsSt.  Marti L2 http://www.trenscat.com/tmb/02stmarti_ct.htmlZona  Universitaria L3 1975? Orensanz 2,5x10m Mural  3d http://www.trenscat.com/tmb/03zonauniversitaria_ct.htmlMaria  Cristina L3 http://www.trenscat.com/tmb/03mariacristina_ct.htmlLiceu L3 l'Escola  Massana Mural  ceramicehttp://www.trenscat.com/tmb/03liceu_ct.htmlPasseig  de  Gracia L3,L2,L4 Mural  ceramicehttp://www.trenscat.com/tmb/03pgdegracia_ct.htmlValldaura L3 2001 Manel  Sánchez Bancs http://www.trenscat.com/tmb/03valldaura_ct.htmlCanyelles L3 Tir  al  món  amb  mar  de  fons 2001 Nou  Barris Bollen http://www.trenscat.com/tmb/03canyelles_ct.htmlRoquetes L3 Viatge  global,  viatge  local,  viatge  personal2008 Salvador  Juanpere http://w10.bcn.es/APPS/gmocataleg_monum/FitxaMonumentAc.do?idioma=CA&codiMonumIntern=2067&cerca=nullGirona L4 1973 Mural http://www.trenscat.com/tmb/04girona_ct.htmlEl  Maresme  /  Forum L4 2003 Enric  Mauri Hologrammeshttp://www.trenscat.com/tmb/04elmaresme_ct.htmlDiagonal L5 1969 Pedro  Delso Mural  ceramicehttp://www.trenscat.com/tmb/05diagonal_ct.htmlDiagonal L5 Beeld http://www.trenscat.com/tmb/05diagonal_ct.htmlDiagonal Del  Mur  a  l’Art 2012 div 14  werken http://www.labkultur.tv/en/blog/urban-­‐art-­‐exhibition-­‐metroSants  Estacio L5   http://www.trenscat.com/tmb/05santsestacio_ct.htmlSagrada  Familia L5 2  murals http://www.trenscat.com/tmb/05sagradafamilia_ct.htmlLa  Sagrera L9 Gabriel  Mora  i  Carmina  Sanvisenskopwanden http://www.trenscat.com/tmb/0910lasagrera_ct.htmlCasa  de  l'Aigua L11 Inscriptio 2003 Gemma  Nogueroles, inscriptieteksthttp://www.trenscat.com/tmb/11casadelaigua_ct.htmlTorre  Baró  |  Vallbona 2003 fotowand http://www.trenscat.com/tmb/11torrebaro_ct.htmlCuitat  Meridiana Jardí  de  Llum 2003 Eugènia  Balcells fotowand http://www.trenscat.com/tmb/11ciutatmeridiana_ct.htmlhttp://ca.wikipedia.org/wiki/Estació_de_Ciutat_MeridianaTrinitat  Nova L3 Metamemòria 2008 Enric  Mauri http://w10.bcn.es/APPS/gmocataleg_monum/FitxaMonumentAc.do?idioma=CA&codiMonumIntern=2068Torre  Baró/Vallbona L11 Ramon  Parramon  i  Núria  Parés http://w10.bcn.es/APPS/gmocataleg_monum/FitxaMonumentAc.do?idioma=CA&codiMonumIntern=1181&cerca=null

Naam Lijn Titel locatie maakdatum wat Arch  /  art artist formaat soort bron pagTottenham  Court  Road 1984Gloucester  Road met Big  Ben 2012 Sarah  Morris http://art.tfl.gov.uk/projects/detail/8083/All Labyrinth 2013 sq  labyriths Mark  Wallinger art.tfl.gov.ukKings  Cross full  circle 2011 knut  henrik  henriksenCanary  Wharf Screen 2012 screen divEdgware  road walls 2012 enamel art Jacqueline  pncelet huge http://art.tfl.gov.uk/projects/detail/9457/Stratford C who  is  community div 2012 smith/newtonWhite  City white  city walls/video 2012 div anna  Barham http://art.tfl.gov.uk/projects/detail/4340/Notting  Hill  Gate C Hard  metal  Body 2012 imprints Alice  Channer http://art.tfl.gov.uk/projects/detail/4757/Bethnal  green   Acts  of  kindness 2012Piccadilly  circus Rewrap 2013 Jacqueline  pnceletGreen  park sea  strata 2011 John  Maine http://art.tfl.gov.uk/projects/detail/3948/Kingsbury Threads   photo 2010 Nadia  BettegaPicadilly  Circus Above  ground 2006 Nils  NormanLeicester  sq logo  26Gren  parkBaker  street Sherlock  Holmes tiling 1982

Naam Lijn Titel locatie maakdatum wat Arch  /  art artist formaat soort bron pag b/oCity  Hall Arch http://www.fastcodesign.com/1662679/stunning-­‐nyc-­‐subway-­‐station-­‐hidden-­‐in-­‐plain-­‐sight-­‐until-­‐nowhttp://jalopnik.com/5684324/new-­‐york-­‐subway-­‐city-­‐hall-­‐station-­‐photos/

Atlantic  Avenue-­‐Barclays 2,  3,  4,  5,  B,  D,  M,  N,  Q,  LIRR Wissselend Lightboxes alt dia art div 1x1,5m duratrans http://www.mta.info/mta/aft/lightbox/Bowling  Green 4,  5 Wissselend Lightboxes alt dia art div 1x1,5m duratrans http://www.mta.info/mta/aft/lightbox/42nd  Street  Bryant  Park B,  C,  F,  V Wissselend Lightboxes alt dia art div 1x1,5m duratrans http://www.mta.info/mta/aft/lightbox/Grand  Central  Terminal Dining  Pavilion Wissselend Lightboxes alt dia art div 1x1,5m duratrans http://www.mta.info/mta/aft/lightbox/231st  street 1 Magic  Realism  in  KingsbridgePlatform  windscreens 2008 Faceted  glass  in  platform  windscreensart Fhilip  Galindo Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=1Dyckman  Street 1 Birds  in  Flight-­‐Moon  View 2013 art WOPO  HOLUP Ceramic  relief  on  mezzanine  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=2&xdev=0191st  street   1 Primavera 2003 art RAÚL  COLÓN Glass  mosaic  and  faceted  glass  on  stairway  wallhttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=3&xdev=38137th  Street-­‐City  College 1 Fossils 1988 art Steve  Wood Bronze  relief  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=4&xdev=216116th  Street-­‐Columbia  University 1 Railrider's  Throne 1991 art Michelle  Green Steel  chair  on  downtown  platform http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=5&xdev=26096th  street 1,2,3 Bloemendaal 1991 art ANTENNA  DESIGN  NEW  YORK  (MASAMICHI  UDAGAWA  +  SIGI  MOESLINGER)Stainless  steelflowers  in  roof http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=n&line=1&station=6&artist=1&img=4&xdev=48086th  street 1 Westside  views 1986 art NITZA  TUFIÑO Ceramic  tile  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=7&xdev=55872nd  street   1,2,3 Laced  Canopy 2002 art Robnert  Hickman Mosaic  glass  skylight  in  north  control  househttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=8&xdev=72166th  Street-­‐Lincoln  Center 1 Artemis,  Acrobats,  Divas  and  Dancers 2001 art Nancy  Spero Glass  and  ceramic  mosaic  on  platform  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=9&xdev=74059th  Street-­‐Columbus  Circle1,  A,  B,  C,  D Whirls  and  twirls  (MTA) 2009 art Sol  Hewitt 53x11  ft Ceramic  tile  on  mezzanine  wall  between  the  1  and  A,  B,  C,  Dhttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=10&xdev=92850th  street   1 Alice:  The  Way  Out 1994 art LILIANA  PORTER Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=11&xdev=1024http://www.nycsubway.org/wiki/Artwork:_Alice:_The_Way_Out_(Liliana_Porter)Times  Square-­‐46th  Street 1,2,3 TS 1977-­‐2002,  2007-­‐nowart Max  Neuhaus Sound http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=12&xdev=1150Times  Square-­‐42nd  Street N,  Q,  R,  S,  W,  1,  2,  3 2002 art Roy  Liechtenstein Porcelain  enamel  on  wall  of  mezzaninehttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=13&xdev=131834th  Street-­‐Penn  Station 1,2,3 When  the  animals  speak... 1998 art Elisabeth  Grajales Ceramic  mosaic  on  3  platform;  handmade  ceramic  relief  tiles  on  1,  2  platform  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=14&xdev=1420Christopher  Street-­‐Sheridan  Square 1 The  Greenwich  Village  Murals 1994 art Lee  Brozgol Ceramic  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=15&xdev=1528Houston  Street 1 Platform  Diving 1994 art Deborah  Brown Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=16&xdev=1590Chambers  Street/Park  Place1,2,3 Oculus 1998 art ANDREW  GINZEL  &  KRISTIN  JONESStone  mosaic  on  walls  throughout  station  complex;  stone  and  glass  floor  mosaic  at  Park  Place  entrancehttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=17&xdev=1790South  Ferry See  it  split,  see  it  change 2008 art DOUG  &  MIKE  STARN Glass,  stone  mosaic,  and  stainless  steel  on  mezzanine  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=1&station=18&xdev=1821Wakefield-­‐  241st  street 2 Permanent  Residents  and  Visitors 2010 Alfredo  Ceibal Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=n&line=2&station=1&artist=1&img=4&xdev=-­‐120Nereid  Avenue  238th  Street 2 Leaf  of  life 2006 Noel  Copleland Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=2&xdev=0233rd  street 2 A  Secret  Garden:  There's  No  Place  Like  Home2006 SKOWMON  HASTANAN Faceted  glass  in  platform  windscreens  and  mezzanine  windowshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=3&xdev=43225th  street 2 Universal  City 2006 Nicky  Enright Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=4&xdev=159219th  street 2 Homage 2006 JOSEPH  D'ALESANDRO Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=5&xdev=282Gun  Hill  Road 2 My  Sun  (Mi  Sol),  My  Planet  (Mi  Planeta)  and  My  City  (Mi  Ciudad2006 ANDREA  ARROYO Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=6&xdev=473Burke  Avenue 2 Bronx  Literature 2006 BÉATRICE  CORON Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=7&xdev=541Allerton  Avenue 2 Allerton  Mandalas 2006 MICHELE  BRODY Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=8&xdev=636Pelham  Parkway 2 Back  to  the  Gardens 2007 Tomy  Arai Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=9&xdev=744Bronx  Park  East 2 B  is  for  Birds  in  the  Bronx 2006 Candida  Alvarez Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=10&xdev=892East  180th  Street 2 Station  Villa 2011 LUISA  CALDWELL Laminated  glass,  stone  and  glass  mosaichttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=11&xdev=1054West  Farms  Square-­‐East  Tremont  Avenue 2 Animal  Tracks 2004 Naomi  Campbell Faceted  glass  in  platform  windscreenshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=12&xdev=1143174th  Street 2 A  Trip  Up  the  Bronx  River 2004 A  Trip  Up  the  Bronx  River Faceted  glass  in  platform  windscreens  http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=13&xdev=1279Freeman  street 2 The  El 2007 Daniel  Hauben Faceted  glass  in  platform  windscreens  and  window  nicheshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=14&xdev=1396Simpson  street 2 Urban  Window 2008 LISA  AMOWITZ Faceted  glass  in  platform  windscreens  and  window  nicheshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=15&xdev=1544Intervale  Ave 2,5 El  2  and  El  5 1992 MICHAEL  KELLY  WILLIAMSGlass  mosaic  on  mezzanine  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=16&xdev=1587Prospect  Ave 2 Bronx.  Four  Seasons 2008 MARINA  TSERSARSKAYA Faceted  glass  in  platform  windscreens  and  window  nicheshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=17&xdev=1742Jackson  Ave 2 Latin  American  Stories 2009 GEORGE  CRESPO Faceted  glass  in  platform  windscreens  and  window  nicheshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=18&xdev=18893rd  Avenue-­‐149th  Street 2 Una  Raza,  Un  Mundo,  Universo 1996 Jose  Ortega Ceramic  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=19&xdev=1997135th  street 2,3 Harlem  Timeline 1995 Willie  Birch Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=20&xdev=2163125th  street 2,3 Flying  Home:  Harlem  Heroes  and  Heroines  (Downtown  and  Uptown)1996 Faith  Ringgold Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=21&xdev=2240116th  street 2,3 Minton's  Playhouse  (uptown),  The  Movers  and  Shakers  (downtown)1994 Vincent  Smith Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=22&xdev=2370Central  Park  North  (110th  Street) 2,3 Message  from  Malcolm 1998 Maren  Hassinger Glass  mosaic  on  stairway  walls  and  platformhttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=23&xdev=2506Fulton  Street/William  Street2,3,4 Marine  Grill  Murals 1913/2000 FREDERICK  DANA  MARSH Glazed  terracotta  murals  and  painted  cast  iron  gatehttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=30&xdev=3351Wall  street 2,3,5 Subway  Wall 1990 Harry  Roseman Bronze  relief  on  wall  in  passageway  to  60  Wall  Streethttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=31&xdev=3455Clark  Street 2,3 Clarck  street  passage 1987 Ray  Ring Terrazzo  floor  in  lower  passagewayhttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=32&xdev=3537Nevins  street 2,3,4 Work  &  Nature 1997 Anton  van  Dalen Porcelain  enamel  frieze  on  mezzanine  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=33&xdev=3688Atlantic  Avenue-­‐Pacific  Street2,3,4 Hook  (Archean  Reach),  Line  (Sea  House),  and  Sinker  (Mined  Swell)2004 George  Trakas div http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=34&xdev=3819Grand  Army  Plaza 2,3 Wings  for  the  IRT:  The  Irresistible  Romance  of  Travel1995 Jane  Greengold Bronze  and  terra  cotta  plaques  on  mezzanine  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=35&xdev=3947Eastern  Parkway-­‐Brooklyn  Museum 2,3 New  York  City  Architectural  Artifacts  from  the  Collection  of  the  Brooklyn  Museum2004 ARTS  FOR  TRANSIT  COLLABORATIVETerra  cotta  artifacts  and  glass  mosaic  on  mezzanine  and  stairway  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=36&xdev=4063Botantic  Garden  /Franklin  Avenue2,3,4 IL7/square 1999 Millie  Burns Wrought  iron  railings  at  station  exteriorhttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=n&line=2&station=37&artist=1&img=2&xdev=4200Church  Ave 2 Transitions 2001 Louis  Delsarte Glass  mosaic  on  platform  walls http://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=38&xdev=4340Brooklyn  College-­‐Flatbush  Avenue 2 Flatbush  Floogies 1996 Muriel  Castanis Bronze  reliefs  in  entrance  and  on  platform  wallshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=2&station=39&xdev=4343Crown  Heights-­‐Utica  Avenue 3,4 Good  Morning  and  Good  Night 2004 HUGO  CONSUEGRA Ceramic  tiles  on  platform  walls,  bronze  medallions  in  gateshttp://www.mta.info/mta/aft/permanentart/permart.html?agency=nyct&line=3&station=19&xdev=1937

Naam Lijn Titel locatie maakdatum wat Arch  /  art artist formaat soort bron pag b/oEntrecampos   Biblioteca  Nacional 1993 Bartolomeu  Cid  dos  Santos  Jardim  Zoológico tropical Julio  ResendeParque 1993 tile/sculpture Françoise  Schein  /  Federica  MattaMarquês  de  Pombal João  Cutileiro,  Menez  and  Charters  de  AlmeidaPicoas tile/sculpture Martins  CorreiaIntendente glazed  painted  tile,  dry  cordArt Maria  Keil Azulejo http://www.metrolisboa.ptAvenida Rogério  Ribeiro http://www.metrolisboa.ptAnjos   glazed  painted  tile,  art  nouveauMaria  Keil AzulejoLaranjeiras Orange  trees 1988 Rolando  Sá  Nogueira  Alto  dos  Moinhos Portuguese  literature 1988 Júlio  PomarColégio  Militar 1988 Manuel  Cargaleiro AzulejoCidade  Universitária Le  Metro   1988 Maria  Helena  Vieira  da  Silva AzulejoMartim  Moniz tile/sculpture Gracinda  Candeias,  José  João  BritoCampo  Pequeno tile/sculpture Francisco  SimõesSaldanha tile/sculpture Jorge  Vieira  and  Luís  Filipe  de  AbreuCampo  Grande Tile Eduardo  NeryBela  Vista Oriente Tile Querubim  LapaChelas Oriente Ana  Nascimento)  and  artistic  design  (Jorge  Martins)Totaalolivais Nuno  Siqueira  and  Cecília  de  SousaCabo  Ruivo David  de  AlmeidaOriente

Dataverzameling: materiaal uit de eerste fase:

42

Naam Lijn Titel locatie maakdatum wat Arch  /  art artist formaat soort bron pag b/oBerri-­‐UQAMChamp  de  Mars 1968 vrij  werk art Marcelle  Ferron glazen  wand http://www.stm.info/fr/a-­‐propos/decouvrez-­‐la-­‐STM-­‐et-­‐son-­‐histoire/lart-­‐dans-­‐le-­‐metrobSquare  Victoria Entree  Guimardingang   1902 ingang arch Guimard gietijzer http://www.emdx.org/rail/metro/guimard.phpJolicoeur Green Platform  floor 1978 42  circles art Claude  Boucher http://en.wikipedia.org/wiki/Jolicoeur_(Montreal_Metro)http://metrodemontreal.com/green/jolicoeur/index.htmloAcadie 1988 Three  murals Mercier,  Jean

Lieu  de  rendez-­‐vous  (Tall  clock  and  benches) Météore  Design(Jean-­‐François  Jacques,  Pierre-­‐Marc  Pelletier)

Benches Morelli,  MarioAngrignon Murals Mousseau,  Jean-­‐Paul(Angrignon  Garage)Assomption Six  murals Montpetit,  GuyBeaudry Rainbow  tubes Thibault,  Jacques

Sculpture  -­‐  outside  the  station Carpentier,  JacquesBerri-­‐UQAM Hommage  aux  fondateurs  de  la  ville  de  Montréal  (stained-­‐glass  mural)Gaboriau,  Pierre  and  Osterrath,  Pierre

Mère  Émilie  Gamelin  (statue) Hunter,  RaoulThree  murals LaPalme,  RobertCommemorative  plaque Lauda,  Georges  and  LaPalme,  RobertLe  mur  de  la  paix Dion,  Cécile

Cadillac Two  murals Cartier,  JeanCartier L'homme  est  un  roseau  pensant  III  (sculpture) Jarnuszkiewicz,  Jacek

Dessins  suspendus  (sculpture) Proulx,  YvonChamp-­‐de-­‐Mars Stained-­‐glass  window Ferron,  MarcelleCharlevoix Two  stained-­‐glass  windows Merola,  Mario  and  Osterrath,  PierreCôte-­‐des-­‐Neiges Two  stained-­‐glass  murals Bettinger,  Claude

Sculptures Chaudron,  BernardGrille  -­‐  Decelles  rectifier/ventilation  station Klukvine,  Nicolas

Côte-­‐Sainte-­‐Catherine Wall  cladding Sauvé,  GilbertCôte-­‐Vertu Relief  négatif  positif  (two  mural  sculptures) Trudeau,  Yves

L'Homo  urbanus  (mural  sculpture) Lamontagne,  ÉricCrémazie Literature Le  poète  dans  l'univers  (mural) Lauda,  Georges,  Pannier,  Paul,  and  Cordeau,  GérardD'Iberville Le  Pélican  (Mural  sculpture) Tardif,  EddyDe  Castelnau blue 1986 30  bas-­‐reliefs Charuest,  Jean-­‐CharlesDe  l'Église Bas-­‐relief Théberge,  Claude  and  Lamarche,  AntoineDe  la  Concorde Nos  allers-­‐retours  (sculpture) Gendreau,  YvesDe  la  Savane Calcite  (sculpture) Lemieux,  Maurice

Reliefs De  Varennes,  Guy  and  Mathieu,  AlmasDu  Collège Two  stained-­‐glass  windows Charland  Favretti,  Lyse

Three  stained-­‐glass  windows Osterrath,  PierreMural Sandonato,  Aurelio

Édouard-­‐Montpetit Benches Gauthier,  PatriceFabre blue 1986 Murals  and  sculptural  handrail Poliquin,  Jean-­‐NoëlGeorges-­‐Vanier Un  arbre  dans  le  parc  (sculpture) Dernuet,  Michel,  Théberge,  Claude,  and  Lamarche,  AntoineHenri-­‐Bourassa Les  enfants  dans  la  ville  (mural  sculpture) Collective  (330  Montreal  children)

Réveil  de  la  conscience  par  la  solitude  (mural  sculpture) Huet,  JacquesLe  potager  (mural  sculpture) Léonard,  AndréLes  vents  (mural  sculpture) Léonard,  André.98  (lighting  sculpture) Morgenthaler,  Axel

Honoré-­‐Beaugrand Two  murals Mousseau,  Jean-­‐PaulJean-­‐Drapeau Four  murals Dumontier,  Jean

La  Ville  imaginaire  (sculpture)  -­‐  outside  the  station Almeida,  João  Charters  deJean-­‐Talon Mural Klein,  Judith

Murals Sauvé,  GilbertFloor  motifs Sauvé,  Gilbert

Jolicoeur 42  floor  circles Boucher,  ClaudeJoliette Thème  des  mouvements  du  soleil  (mural  sculpture) Raby,  MarcelLangelier Two  sculptural  grilles Daudelin,  CharlesLaSalle Mural  sculpture Gnass,  Peter

Mural  sculptures Tremblay-­‐Gillon,  MichèleLionel-­‐Groulx The  Tree  of  Life  (sculpture) Rifesser,  Joseph

Two  mural  sculptures Roy,  YvesLongueuil–U.-­‐de-­‐Sherbrooke Two  bas-­‐reliefs Dumontier,  JeanLucien-­‐L'Allier Sculptural  grille Besner,  Jean-­‐JacquesMcGill Les  Industries  perdues

To  rise,  we  must  push  against  the  ground  onto  which  we  have  fallen  (mural  sculpture)(Richard  Purdy,  François  Hébert,  Alain  Cadieux)Passūs  (mural  sculpture) MacDonald,  MurrayFour  mural  sculptures Savoie,  MauriceMontreal  Scenes  Circa  1830  (stained-­‐glass  mural) Sollogoub,  NicolasJames  McGill  (tapestry)  -­‐  removed McAvoy,  Kelvin

Monk Pic  et  Pelle  (two  sculptures) Bergeron,  GermainMontmorency Les  fluides  (sculptures) Rochette,  HélèneMont-­‐Royal 32  vertical  joints Daudelin,  Charles

Les  Industries  perduesTango  de  Montréal  (mural)  -­‐  outside  the  station (Richard  Purdy,  François  Hébert)

Namur 1984 Système  (spatial  sculpture) Granche,  PierreOutremont Mural Poissant,  GilbertPapineau Les  Patriotes  de  1837-­‐38  (murals) Cartier,  Jean  and  Juhasz,  George

Révolutions  (sculpture)  -­‐  outside  the  station De  Broin,  MichelParc Mural  frieze Desjardins,  Huguette

Métamorphose  d'Icare  (sculpture) Sarrasin,  ClairePeel 54  circles Mousseau,  Jean-­‐Paul

Enterspace  (sculpture)  -­‐  outside  the  station Lemieux,  MauricePie-­‐IX Citius,  Altius,  Fortius  (mural  sculpture) Bonet,  Jordi

Grille Raby,  MarcelMural  sculpture  -­‐  disks Raby,  MarcelMural  sculpture  -­‐  Olympic  rings Raby,  Marcel

Place-­‐d'Armes Stratifications  pariétales  (installation)  -­‐  in  Underground  City  tunnel  to  Square-­‐Victoria  stationKiopini,  ChristianPlace-­‐des-­‐Arts Histoire  de  la  musique  à  Montréal  (stained-­‐glass  mural) Back,  Frédéric

Mosaic Siebrand,  SaskiaÉcho  (sculpture)  -­‐  outside  the  station Saulnier,  Michel

Place-­‐Saint-­‐Henri Mobile De  Tonnancour,  JacquesBonheur  d'occasion  (mural) Hébert,  JulienJacques  Cartier  (statue) Vincent,  Joseph-­‐Arthur

Saint-­‐Laurent 12  murals Vermette,  ClaudeSaint-­‐Michel Mural Cardinal,  Marcelin

Mural Lemay,  CharlesHabitacle  (Mural) Marois,  LauréatMural Moffat,  Normand

Sherbrooke Mural Bastien,  Gabriel;  Vau,  AndreaHorizons  (mural) Merola,  MarioRivières  (mural) Merola,  Mario

Snowdon Grille Beaulieu,  Jean-­‐LouisLes  quatre  saisons  (four  murals)  -­‐  temporarily  removed Guité,  ClaudeGate  -­‐  outside  the  station Beaulieu,  Jean-­‐Louis

Square-­‐Victoria Parisian  metro  entrance Guimard,  HectorKawari  Kabuto  (mural  sculpture) Savoie,  RobertMural Mousseau,  Jean-­‐PaulStratifications  pariétales  (installation)  -­‐  in  Underground  City  tunnel  to  Place-­‐d'Armes  stationKiopini,  ChristianCeiling  sculpture  -­‐  project Trudeau,  Yves

Université-­‐de-­‐Montréal Two  mural  sculptures Léonard,  AndréVendôme Stained-­‐glass  window  and  sculpture Ferron,  MarcelleVerdun Bas-­‐relief Lamarche,  Antoine  D.  and  Théberge,  ClaudeViau Opus  74  (mural) Mousseau,  Jean-­‐PaulVilla-­‐Maria Mural  sculptures Léonard,  André

Dataverzameling: eindset:

Year number Art Architecture jaar aantal1863 0 0 1 1890 11864 0 0 1 1890 11865 0 0 1 1890 11866 0 0 1 1890 11867 0 0 1 1890 11868 0 0 1 1890 11869 0 0 1 1890 11870 0 0 1 1890 11871 0 0 1 1890 11872 0 0 1 1890 11873 0 0 1 1890 11874 0 0 1 1890 11875 0 0 1 1890 11876 0 0 1 1890 11877 0 0 1 1890 11878 0 0 1 1890 11879 0 0 1 1890 11880 0 0 1 1890 11881 0 0 1 1890 11882 0 0 1 1890 11883 0 0 1 1890 11884 0 0 1 1890 11885 0 0 1 1890 11886 0 0 1 1890 11887 0 0 1 1890 11888 0 0 1 1890 11889 0 0 1 1890 11890 0 0 1 1890 11891 0 0 1 1891 11892 0 0 1 1892 11893 0 0 1 1893 11894 0 0 1 1894 11895 0 0 1 1895 11896 1 0 2 budapest 1896 31897 2 0 2 1897 41898 2 0 2 1898 41899 2 0 2 1899 41900 3 0 2 Paris 1900 51901 4 0 2 1901 61902 4 0 3 berlin 1902 71903 4 0 3 1903 71904 6 0 3 1904 91905 6 0 3 1905 91906 6 0 3 1906 91907 8 0 3 1907 111908 9 0 3 1908 121909 9 0 3 1909 121910 8 0 4 1910 121911 8 0 4 1911 121912 9 0 4 1912 131913 9 1 4 buenosaires 1913 14 http://en.wikipedia.org/wiki/Buenos_Aires_Undergroundhttp://www.metrovias.com.ar    murales1914 9 1 4 1914 141915 9 1 4 1915 141916 9 1 4 1916 141917 9 1 4 1917 141918 9 1 4 1918 141919 8 1 6 madrid 1919 151920 8 1 6 1920 151921 8 1 6 1921 151922 8 1 6 1922 151923 8 1 6 1923 151924 10 1 6 1924 171925 12 1 6 1925 191926 12 1 6 1926 191927 13 1 6 1927 201928 13 1 6 1928 201929 11 1 8 hamburg,barca 1929 201930 11 1 8 1930 201931 11 1 8 1931 201932 11 1 8 1932 201933 12 1 8 1933 211934 13 1 8 1934 221935 13 1 9 moscow 1935 231936 14 1 9 1936 241937 14 1 9 1937 241938 14 1 9 1938 241939 14 1 9 1939 241940 14 1 9 1940 241941 14 1 9 1941 241942 14 1 9 1942 241943 14 1 9 1943 241944 14 1 9 1944 241945 14 1 9 1945 241946 14 1 9 1946 241947 14 1 9 1947 241948 14 1 9 1948 241949 14 1 9 1949 241950 15 1 9 1950 251951 15 1 9 1951 251952 15 1 9 1952 251953 15 1 9 1953 251954 15 1 10 toronto 1954 261955 16 2 11 bruxelles,  stockholm 1955 29 stpetersburg1956 16 2 11 1956 291957 16 3 11 lisboa 1957 301958 16 3 11 1958 301959 17 3 11 1959 311960 18 3 12 kiev 1960 331961 17 3 13 madrid 1961 331962 17 3 13 1962 331963 17 3 13 1963 331964 18 3 13 1964 341965 18 3 13 1965 341966 21 3 13 1966 371967 19 5 14 montreal,boston 1967 38 baku1968 22 5 14 1968 411969 23 5 14 1969 421970 23 5 14 1970 421971 25 5 15 munchen 1971 451972 28 5 15 1972 481973 28 6 15 stockholm 1973 491974 30 6 17 prague,saopaolo 1974 531975 30 6 19 Kharkov,  Bonn 1975 551976 30 8 20 washington,hongkong 1976 581977 32 9 21 amsterdam,  tashkent 1977 621978 32 11 20 boston,toronto 1978 631979 34 11 22 rio,bochum 1979 671980 33 13 22 Madrid,newcastle 1980 681981 36 13 22 1981 711982 37 13 22 1982 721983 35 16 24 munchen,caracas,lille,genoa 1983 751984 39 16 25 minsk 1984 801985 42 17 26 lyon,ny 1985 851986 44 17 26 1986 871987 48 17 27 singapore 1987 92 http://mic-­‐ro.com/metro/rhein-­‐ruhr.html1988 46 18 28 mexico,valencia 1988 921989 46 18 28 1989 921990 46 19 28 LA 1990 931991 47 19 28 1991 941992 47 19 28 1992 941993 49 21 28 Santiago  de  C,  toulouse 1993 981994 50 22 28 vienna 1994 100 http://www.wien.info/en/sightseeing/museums-­‐exhibitions/art-­‐in-­‐the-­‐subway1995 53 22 29 bilbao 1995 1041996 56 22 29 1996 1071997 59 22 29 1997 1101998 59 23 29 hongkong 1998 1111999 64 23 29 1999 1162000 62 26 30 hanover,athene,  tehran 2000 118 tokyo http://iranian.com/BenBagheri/2002/September/Metro/index.html2001 62 27 30 Napoli 2001 119 http://www.metro.na.it/metro/index.php?option=com_content&task=view&id=687&Itemid=2122002 64 29 30 toronto,oporto 2002 123 oporto2003 65 29 30 2003 1242004 71 29 30 2004 1302005 73 29 31 kazan 2005 1332006 77 29 31 2006 1372007 79 29 31 2007 1392008 79 29 33 Kaosyung,beijing 2008 1412009 81 29 34 Dubai 2009 1442010 86 29 35 bucharest 2010 1502011 92 30 35 Almaty 2011 1572012 96 30 36 Brescia 2012 1622013 100 30 36 2013 1662014 103 30 36 2014 1692015 116 30 36 2015 1822016 124 30 36 2016 1902017 126 30 36 2017 1922018 127 30 36 2018 1932019 128 30 36 2019 1942020 130 30 36 2020 196

0  

25  

50  

75  

100  

125  

150  

175  

200  

1863   1873   1883   1893   1903   1913   1923   1933   1943   1953   1963   1973   1983   1993   2003   2013  

Reeks

Year number Art Architecture jaar aantal1863 0 0 1 1890 11864 0 0 1 1890 11865 0 0 1 1890 11866 0 0 1 1890 11867 0 0 1 1890 11868 0 0 1 1890 11869 0 0 1 1890 11870 0 0 1 1890 11871 0 0 1 1890 11872 0 0 1 1890 11873 0 0 1 1890 11874 0 0 1 1890 11875 0 0 1 1890 11876 0 0 1 1890 11877 0 0 1 1890 11878 0 0 1 1890 11879 0 0 1 1890 11880 0 0 1 1890 11881 0 0 1 1890 11882 0 0 1 1890 11883 0 0 1 1890 11884 0 0 1 1890 11885 0 0 1 1890 11886 0 0 1 1890 11887 0 0 1 1890 11888 0 0 1 1890 11889 0 0 1 1890 11890 0 0 1 1890 11891 0 0 1 1891 11892 0 0 1 1892 11893 0 0 1 1893 11894 0 0 1 1894 11895 0 0 1 1895 11896 1 0 2 budapest 1896 31897 2 0 2 1897 41898 2 0 2 1898 41899 2 0 2 1899 41900 3 0 2 Paris 1900 51901 4 0 2 1901 61902 4 0 3 berlin 1902 71903 4 0 3 1903 71904 6 0 3 1904 91905 6 0 3 1905 91906 6 0 3 1906 91907 8 0 3 1907 111908 9 0 3 1908 121909 9 0 3 1909 121910 8 0 4 1910 121911 8 0 4 1911 121912 9 0 4 1912 131913 9 1 4 buenosaires 1913 14 http://en.wikipedia.org/wiki/Buenos_Aires_Undergroundhttp://www.metrovias.com.ar    murales1914 9 1 4 1914 141915 9 1 4 1915 141916 9 1 4 1916 141917 9 1 4 1917 141918 9 1 4 1918 141919 8 1 6 madrid 1919 151920 8 1 6 1920 151921 8 1 6 1921 151922 8 1 6 1922 151923 8 1 6 1923 151924 10 1 6 1924 171925 12 1 6 1925 191926 12 1 6 1926 191927 13 1 6 1927 201928 13 1 6 1928 201929 11 1 8 hamburg,barca 1929 201930 11 1 8 1930 201931 11 1 8 1931 201932 11 1 8 1932 201933 12 1 8 1933 211934 13 1 8 1934 221935 13 1 9 moscow 1935 231936 14 1 9 1936 241937 14 1 9 1937 241938 14 1 9 1938 241939 14 1 9 1939 241940 14 1 9 1940 241941 14 1 9 1941 241942 14 1 9 1942 241943 14 1 9 1943 241944 14 1 9 1944 241945 14 1 9 1945 241946 14 1 9 1946 241947 14 1 9 1947 241948 14 1 9 1948 241949 14 1 9 1949 241950 15 1 9 1950 251951 15 1 9 1951 251952 15 1 9 1952 251953 15 1 9 1953 251954 15 1 10 toronto 1954 261955 16 2 11 bruxelles,  stockholm 1955 29 stpetersburg1956 16 2 11 1956 291957 16 3 11 lisboa 1957 301958 16 3 11 1958 301959 17 3 11 1959 311960 18 3 12 kiev 1960 331961 17 3 13 madrid 1961 331962 17 3 13 1962 331963 17 3 13 1963 331964 18 3 13 1964 341965 18 3 13 1965 341966 21 3 13 1966 371967 19 5 14 montreal,boston 1967 38 baku1968 22 5 14 1968 411969 23 5 14 1969 421970 23 5 14 1970 421971 25 5 15 munchen 1971 451972 28 5 15 1972 481973 28 6 15 stockholm 1973 491974 30 6 17 prague,saopaolo 1974 531975 30 6 19 Kharkov,  Bonn 1975 551976 30 8 20 washington,hongkong 1976 581977 32 9 21 amsterdam,  tashkent 1977 621978 32 11 20 boston,toronto 1978 631979 34 11 22 rio,bochum 1979 671980 33 13 22 Madrid,newcastle 1980 681981 36 13 22 1981 711982 37 13 22 1982 721983 35 16 24 munchen,caracas,lille,genoa 1983 751984 39 16 25 minsk 1984 801985 42 17 26 lyon,ny 1985 851986 44 17 26 1986 871987 48 17 27 singapore 1987 92 http://mic-­‐ro.com/metro/rhein-­‐ruhr.html1988 46 18 28 mexico,valencia 1988 921989 46 18 28 1989 921990 46 19 28 LA 1990 931991 47 19 28 1991 941992 47 19 28 1992 941993 49 21 28 Santiago  de  C,  toulouse 1993 981994 50 22 28 vienna 1994 100 http://www.wien.info/en/sightseeing/museums-­‐exhibitions/art-­‐in-­‐the-­‐subway1995 53 22 29 bilbao 1995 1041996 56 22 29 1996 1071997 59 22 29 1997 1101998 59 23 29 hongkong 1998 1111999 64 23 29 1999 1162000 62 26 30 hanover,athene,  tehran 2000 118 tokyo http://iranian.com/BenBagheri/2002/September/Metro/index.html2001 62 27 30 Napoli 2001 119 http://www.metro.na.it/metro/index.php?option=com_content&task=view&id=687&Itemid=2122002 64 29 30 toronto,oporto 2002 123 oporto2003 65 29 30 2003 1242004 71 29 30 2004 1302005 73 29 31 kazan 2005 1332006 77 29 31 2006 1372007 79 29 31 2007 1392008 79 29 33 Kaosyung,beijing 2008 1412009 81 29 34 Dubai 2009 1442010 86 29 35 bucharest 2010 1502011 92 30 35 Almaty 2011 1572012 96 30 36 Brescia 2012 1622013 100 30 36 2013 1662014 103 30 36 2014 1692015 116 30 36 2015 1822016 124 30 36 2016 1902017 126 30 36 2017 1922018 127 30 36 2018 1932019 128 30 36 2019 1942020 130 30 36 2020 196

0  

25  

50  

75  

100  

125  

150  

175  

200  

1863   1873   1883   1893   1903   1913   1923   1933   1943   1953   1963   1973   1983   1993   2003   2013  

Reeks