Journal of Applied Psychological Research هاي كاربردي روانشناختي مجله پژوهش

٢۴-١٣٨٩, ١)١(, ١ 2010, 1(1), 1-24

1يو ساخت مقياس آن در سطح مل ينداريمدل سنجش د

Religiosity measuring model and preparation of religiosity scale to Iranian population

.Mohammad khodayarifard, Ph.D 2فرد دكتر محمد خداياري

.Abbas Rahiminezhad, Ph.D 2نژاد دكتر عباس رحيمي

.Bagher Ghobari Bonab, Ph.D 2بناب دكتر باقر غباري

.Mohsen Shokohi Yekta, Ph.D 2يكتا دكتر محسن شكوهي

.Hojatooleslam Alinaghiye Faghihi, Ph.D 3نقي فقيهي االسالم دكتر علي حجت

Masood Azarbayjani, Ph.D. Hojatooleslam 4االسالم دكتر مسعود آذربايجاني حجت

.Gholamali Afrooz, Ph.D 2دكتر غالمعلي افروز .Haidarali Hooman, Ph.D 5دكتر حيدر علي هومن

.Morteza Manteghi, Ph.D 6دكتر مرتضي منطقي

.Mohsen Paknezhad, M.A 7نژاد محسن پاك

.Seyyed Hoseyne Seraj Zade, Ph.D 8زاده حسين سراج دكتر سيد

Mohsen Fatemi, Ph.D. Seyyed 9يد محسن فاطميدكتر س

.Akbari Zardkhaneh, M.A 10زردخانه سعيد اكبري .Valiolah Farzad, Ph.D 6اله فرزاد دكتر ولي

,Khosro Bagheri Noe Parast 2پرست دكتر خسرو باقري نوع

Ph.D. .Ahmad Beh Pazhoh, Ph.D 2پژوه دكتر احمد به

.Hadi Bahrami Ehsan, Ph.D 2دكتر هادي بهرامي احسان

دهيچكسنجي در تدوين ابزارهاي دينداري موجود، فقدان هنجار استاني، شناختي و روان وجود ايرادات روش

گذاري دليل انجام اين مطالعه اي در اجرا و نمره لي و نبود شيوه استاندارد و وحدت رويهاي و م منطقهبر اين . جامعه ايران است يسنجش ديندار يبرا يهدف مقاله حاضر، توليد مقياس استاندارد. است

. بر آيات قرآن و احاديث تعريف شد يمبتن يمقياس سنجش ديندار ياساس، ساختار و محتواروش . است و بر اساس آن خزانه سؤاالت تهيه شد يا چندمؤلفه يسنجش ديندار يرنظ يالگو

ساله 60تا 19جامعه آماري پژوهش، افراد . است يشناخت روش -مقاله از نوع توصيفي پژوهشايران بودند كه داراي تحصيالت يها شهر مراكز استان) 30(خانوارهاي مسلمان ساكن در سي

نفر بر 4403نفر از جامعه، 20000با حجم . تكميل پرسشنامه تمايل داشتند يسيكل به باال و براشمال، جنوب، غرب، شرق و (، پراكندگي جغرافيايي )تسنن -تشيع(اساس متغيرهاي نوع مذهب

اي متناسب با گيري طبقه و زبان از طريق نمونه) محروم -برخوردار( ي، وضعيت اقتصاد)يمركز سنجش ساخت ابزار پرسشنامه يمنبع اصل. انتخاب شدند يساز مادهحجم، براي اجراي مطالعه آ

با . بوده است) 1385(فرد و همكاران يهاي فرم الف و ب مطالعه خدايار دينداري، پرسشنامهسؤال 61و تدوين ) 1385(فرد و همكاران يخدايار يها سؤال مناسب پرسشنامه 93استفاده از

مقياس، سؤاالت به دو يساز در مرحله آماده. شد يسؤال نهاي 154با يا ديگر، در نهايت پرسشنامه 12در ينفر 4403در گروه نمونه 2و 1هاي پس از اجراي پرسشنامه. قسمت يك و دو تقسيم شد

مؤلفه را در هر پرسشنامه آشكار كرد، براي اجراي نهايي، 8ها كه استان كشور و تحليل عوامل آناين پرسشنامه هم در . سؤال آماده شد 117يب و پرسشنامه واحدي با هر دو پرسشنامه با هم ترك

سؤال سنجش نحوه وانمود 5سؤال با اضافه كردن 105مطالعه و در پايان ينفر 100جمعيت در سطح اقشار مختلف در يسنجش ديندار يبرا ينهاي ياجرا. اجرا آماده شد يفرد برا ياجتماع

اين مرحله ضمن تاييد يها يافته. استان كشور انجام شد در دوازده ينفر 15386گروه نمونه اعتبار مناسب با روش يهمزمان، دارا يسازه و رواي يمقياس از جمله رواي يسنج خصوصيات روان

در بين اقشار مختلف و در سطح يگروه ياجرا يسوال را برا 97با يا نيز بود، پرسشنامه يبازآزماي . ارائه كرد يمل

مسلمانان، ي، سنجش دينداري، مدل سنجش دينداريمقياس ديندار: يدكلي يها واژه يديندار يسنج خصوصيات روان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

Abstract The present study overcomes the methodological and psychometric shortcomings in formulating existing religiosity instruments, lack of provincial, regional, and national norms, and also lack of standardized method in administrating and scoring related scales. The purpose of study was to develop a standardized scale for measuring religiosity for Iranians, who live in Iran as a religious society., the structure and the content of the scale were drawn from Quran and Hadith (narratives). A theoretical model was thus defined for measuring religiosity in Iran. The theoretical model included multi-components .Based on the model pool of components and items were developed. Research design of the study was descriptive one (non-experimental), developing a measurement type, preparation religiosity scale, and measuring religiosity among Iranians throughout Iran. Statistical population of the present study included members of the Muslim families, with age range 19-60 years old from thirty provincial capital cities in Iran. The participants had to at least graduate from secondary schools and tended to complete the questionnaire. The total size of the sample included 20000 participants. In the first stage, preparation one, in terms of different schools of thoughts (Shia and Sunni), geographical variation (northern, southern, western, and eastern areas of Iran), economical status (the poor-the rich), and language, 4403 participants were selected randomly through stratified sampling method. The second stage included 15386 participants, from throughout Iran, which were selected randomly through the same method used at the first stage. The questionnaire used was included 154 items, 93 items was drawn from the Khodyari’s Religiosity Questionnaires, forms A and B (1385/2006), and the rest were developed. In preparation stage, the items were split into two sections, namely part one and part two. Then each of them was administrated on 4403 participants from twelve provinces. Factor analysis revealed eight factors. In the second stage, the two parts, namely one and two, were combined. This made up a questionnaire including 117 items. This questionnaire was administrated on 100 participants. The findings indicated that the scale had proper psychometric features including construct validity, concurrent criterion validity, and also reliability by employing test-retest method. The standardized norms for total score of religiosity, and related components were presented. Keywords: religiosity scale, religiosity assessment model, Muslim religiosity scale, psychometric properties of scale, national religiosity scale

، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد يغات اسالميجوانان، سازمان تبل يسازمان مل يت مالين طرح با حمايا. است "سازي مقياس دينداري و ارزيابي سطوح دينداري اقشار مختلف جامعة ايران آماده"حاضر گزارش بخشي از طرح تحقيقاتي تحت عنوان همقال1

. انجام شده است يقات و فناوريعلوم، تحق و وزارت ياسالم Khodayar@ut.ac.ir عضو هيات علمي دانشگاه تهران2 . ار دانشگاه قميدانش3 پژوهشكده حوزه و دانشگاه يت علمايعضو ه4 . استاد بازنشسته دانشگاه5 ت معلم يار دانشگاه تربياستاد6 دانشگاه تهران يار جهاد دانشگاهياستاد7 ت معلميشگاه تربار دانيدانش8 ا كانادا يش كلمبيتيهمان دانشگاه برياستاد م9

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

٢ 2

يدانشگاه عالمه طباطبائ يريگسنجش و اندازه يدكتر يدانشجو10

:May 2010 Received: 28 Feb 2009 Accepted 31 10/03/88: پذيرش 10/12/87: دريافت

مقدمهشه مورد يهم ،يت انسان به رستگاريهدا يبرا يارزش يدهايدها و نباين به مثابه مجموعه جامع بايد

تمام زواياي دارد و كه يپيچيدگي و وسعتن ين با ايد. ه استش بودياند لام يها توجه همه انسانمان به يا .باشد عدي ب اي ساده و تك پديدهتواند ينمالشعاع قرار داده است، وجودي و زندگاني بشر را تحت

ها، باورها، عواطف، تجارب و مناسك را درهمانند نگرش يعدبچند ينديآفرن يبه عنوان محور د خداواند ينداريانگارانه دساده يت دو شقّيش از واقعيب يندارياست د يهيبد، نيابنابر). 1979، 1روف( رديگ يبرم

يت به تمام معنيك واقعيدر انسان يگريمانند هر وضع و حالت د ينداريده ديپد .باشد ينيديب در برابرانديشمندان از ياعده .)1384زند، يشجاع( عتنو هم تلون دارد، هم تدرج و هم يعنيمشكّك است كه عدي از دين همت بهاي چند ها به معرفي مدل بودن موضوع، در برخي اقدام 2عديببا وقوف بر چند

را متشكل از يندارياست كه د) 1961(3ين لنسكيد يبعدپرداران چندهينظر نينخستاز يكي. اند گماشته يوندهايپزان يم( 5يمعاشرت، )نينهاد د يو جمع يرسم يها تيزان حضور در فعاليم( 4يمشاركت چهار بعد

7يتيو عبود )سايدستورات كل يرش عقالنيزان پذيم( 6يشيك راست، )شانيك با هم يدوستانه و عاطف ينيد) 1965(8گالك و استارك .دانسته است) ينيق رفتار ديبا خدا از طر يو انفراد يزان ارتباط خصوصيم(

: الگوي گالك و استارك شامل پنج بعد است. دهند اري ارائه ميبندي ديگري از ابعاد ديند تقسيماستارك و گالك ير اساس ادعاب. 13يو پيامد 12، تجربي11، ايدئولوژيكي10، منطقي و عقلي9عبادتي

ينداريد يل در نظرگرفتن ابعاد عمومين ابعاد به دليا، اتيان در جزئياد اديرغم تفاوت زيعل) 1970(دگاه ين ديشهرت ا. ت را دارديحير از مسيان غير اديم به سايو تعم يرين به كارگجهانشمول بوده و امكا

) 1970( 14وربيت). 1384زند، يشجاع( است ينداريد يبعدپرسشنامه چند يريكارگل ساخت و بهيبه دل سممرا( مناسك: كند كه عبارتند از عد را براي دين ذكر ميعدي بودن دين، شش ببا اعتقاد به چندبز ين

برخورداري از (عاطفه ، )فرد با غايت هنظرهاي قطعي پيرامون رابط(، تعاليم )مذهبي خصوصي و عمومي

1. Roof 2.. multidimensional 3. Lenski 4. associational 5. communal 6. doctrinal orthodoxy 7. devotionalism 8. Glock & Stark 9. dovotional 10. logicul & rational 11. ideology 12. empirical 13. consequential 14. Verbit

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

٣ 3

و خوب شر،قواعدي دال بر خير و (اخالق ،)آشنايي عقالني با اصول و متون مقدس(معرفت ، )احساساتشناختي، حاظ روانورود به جماعت اهل ايمان، از ل( جماعتو ) فردي بد براي هدايت رفتارهاي بين

.)فيزيكي اجتماعي يا هاي ها و سازه شناسي دين كه با ديدگاهي ساختاري به تبيين مؤلفهپردازان روان در ميان نظريه

، بيكر و محمد2آلستون، 1و همكاران توان از نظريات پترسون اند، مي ساختار دين پرداخته هدهند تشكيلاز ديد پترسون و . نام برد) 1967( 4و آلپورت و راس )1372نقل از خرمشاهي، به ( 3، كينگ)1376(

اي از اعتقادها، احساسات و اعمال فردي يا جمعي است كه حول مفهوم ، دين مجموعه)1377(همكاران توان بر حسب تفاوت اديان با اين حقيقت غايي را مي. يافته است حقيقت غايي يا امر مقدس سامان

و همكاران آلستون .خص يا نامتشخص، الوهي يا غيرالوهي تلقي كرديكديگر، واحد يا متكثر، متشاعتقاد به موجود ) الف :داند نيز مشخصات اساسي و اختصاصي دين را شامل موارد زير مي) 1376(

اعمال و مناسكي كه بر امور مقدس تكيه ) ج تفكيك ميان اشياي مقدس و غيرمقدس؛) ب طبيعي؛ فوقاحساسات با ) هـ وجود دارد؛ وندخدا هه اعتقاد به مصوب بودن آن از ناحيقانون اخالقي ك) د دارند؛

بيني و جهان) ز ؛دعا و ديگر صور ارتباط با خداوند )و؛ )احساس گناه و پرستش مانند(ديني همشخصنظامي كم و بيش كامل در مورد ) ح عنوان يك كل و موقعيت فرد در آن؛ تصوير عام از جهان به

يك گروه اجتماعي كه امور مذكور آنان را به هم ) ط بيني مبتني است؛ د كه بر جهانچگونگي حيات فر :ها و ساختار حيات ديني عبارتند از ، ويژگي)1372به نقل از خرمشاهي، (ديدگاه كينگ از .پيوسته است

ره و اسطو) ب ؛در اديان مختلف، سخن از بازگشت به سنت اصيل و اولية آن دين است: گرايي سنت) الفمفاهيم ) ج و حتي سكوت است؛) اعمال ويژه(عارات، اشعار، شعائر ، استها زبان دين سرشار از تمثيل: نماد

ها و مكان) د ؛اند اديان اساساً وسايلي براي نيل به رستگاري در مراتب سطوح مختلف ههم: رستگاريعي، آييني و رواني از هاي خاصي كه توسط حد و مرزهاي طبي حضور در مناطق و محل: اشياي مقدس

انواع و اقسام شعائر ديني شامل وعظ، خطابه، ): شعائر(اعمال مقدس ) هـ ؛اند هاي عادي جدا شده مكانمانده از مؤسسان در جوامع باسواد، آثار مكتوب مقدس برجاي: هاي مقدس نوشته) و ؛سرود، مناجات، است

مؤمنان و سالكان قرار گيرد، اهميت هبايد پيشعنوان شرح حقيقت و بيان راه و رسم درست كه دين بهطور هر ديني كه ساختار جمعي يا اجتماعي دارد و افراد آن را به: مقدس هجامع) ز ؛ديني متنابهي دارد

طور خاص روحانيان، كاهنان و مجريان شعائر در مشاهد مشرفه عام مؤمنان و معتقدان به دين و بهمقصود تجارب و احوالي است كه در : مقدس هتجرب) ح ؛يگران متمايزنددهند كه به نحوي از د تشكيل مي

اي از احساس خشوع و خشيت در مشاهد مشرفه تا مسرت، پيوسته هم دين طيف حاالت عرفاني به هحوز

1. Peterson & et al 2. Alston & et al 3. King 4. Allport and Ross

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

۴ 4

اعتقاد قطعي به استجابت دعا و آمرزش گناهان و ادراك فضاي وحياني و تجارب خاص انبيا و اوليا را و 1سو درون ينيش ديدو نوع گرا ينيرفتار د يزه هايبر اساس انگ) 1967( لپورت و راسآ .شود شامل مي

هاي او نشان داد كه اين تحليل محتوايي تعاريف آلپورت و پرسش. ز كردنديرا از هم متما 2سو برونر مقياس طور ساده د ها را به تر از آنند كه بتوان آن ها از لحاظ مفهومي بسيار پيچيده تعاريف و پرسش

- براي) 1971(هاي هانت و كينگ كوشش). 1971، 4و كينگ 3هانت(سويي جاي داد برون - سويي درونخود، موجب شد كه پرسشنامه تنها در مقياس سويي در پرسشنامه سويي و برون رونجاي دادن ابعاد د

اعتقاد دارند كه اوالً با توجه به مدارك و شواهد ) 1971(هانت و كينگ رو اين از. سويي خالصه شود برونكه اين ابعاد دوگانه كنند؛ دوم آن سو را تأييد نمي برون -سو آمده اغلب ابعاد درون دست هاي به داده

شود، احتمال دارد در واقع آنچه بررسي مي كه اند؛ سوم آن روشني تعريف عملياتي نشده اند و به پيچيدهرو بهتر است اين از .بودن را نسنجدفقط مذهبي بگيرد ومختلف متغيرهاي شخصيتي را در بر سطوح

.جو كنند و تري را جست پژوهشگران عوامل اختصاصي هشناختي، اغلب برگرفته از فلسف شناختي و جامعههاي فلسفي، روان فرض دين با پيش ساختارتوجه به ينيپژوهشگر د يبرا. استانسان يت وجودينسبت به ماه شناسي دين شناسي دين و جامعهدين، روان

ن ياما در ا. ه استيو گام اول يضرور ينداريسنجش د، يغرب يهانقادانه مدل يو بررس يمسلمان واكاو يو اجتماع ينين مدل ها در بستر ديا يريكارگه ب ،اول. ت استين نكته حائز اهمين توجه به چنديب

. همراه باشد يادياط زيبا احت يستيبا )1971هانت و كينگ، ( دين مسيحيت هاي تعاريف و ويژگي ر بايمغاك يو عدم تفك )ينيبه احكام و دستورات د يبند يپا( عتيانگر غفلت از شريها بن مدليا يبررس ،دوم

از آنجا كه ،سوم). 1384زند، يشجاع( باشد ين دو با هم ميمان و اعتقاد و معادل دانستن اين ايروشن ب ابع و مراجع آن پديده بيشترين ارزش علمي را داراستاي با رجوع به من تعريف و تبيين هر پديده

شناختي و فلسفي به شناختي، روان نظر از رويكردهاي جامعه حاضر صرف مقاله، )1384فرد، ياريخدا( . بزرگان و علماي آن است ،پي تبيين دين از منظر اسالم دين، در

دين صورت گرفته و تعاريف مختلفي در قرآن و منابع اسالمي، تعابير و كاربردهاي وسيعي از عبارتابراهيم، ؛38و 37يوسف، (دين پيروي از يك راه و رسم اعتقادي است ،براي مثال. از آن ارائه شده است

؛ دين تسليم در برابر )9انفطار، ؛22انشقاق، (دين تصديق خداوند، رسول، كتاب، قيامت و معاد است ). 13؛ دين اعتقاد به توحيد و )161انعام، (است ) ع(يروي از راه ابراهيم ؛ دين پ)131بقره، (امر خداوند است

ه؛ دين اقام)256بقره، (سمان الهي است ي؛ دين همان چنگ زدن به ر)40يوسف، (عبوديت خداوند است ؛ دين به معني جزاست )76يوسف، (؛ دين به مفهوم قانون است )5بينه، (نماز و پرداختن زكات است

1. intrinsic orientation 2. extrinsic orientation 3. King 4. Hunt

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

۵ 5

. ها و واقعيات متعدد است اي مركب از انواع پديده دين پديده كه خالصه اين). 4، ؛ فاتحه35 حجر،(هايي از جمله شناختي آن است كه شامل مقولههاي روان ها و واقعيات پيرامون دين، جنبه بخشي از پديده

ه براي دين، شد اساس تعداد معاني ارائه بر. ها، رفتارها و محيط اجتماعي است ، ارزش2، باورها1هيجاناتعدي نگريسته و آن را راه و روشي اي ساختاري و چندب عنوان پديده انديشمندان مسلمان نيز به دين به

دهد و او را به هدف كلي و متعالي كه تأثير قرار مي اند كه ابعاد آن، تمامي زندگي انسان را تحت دانستهمعتقد است دين روش مخصوصي ،)1363(طباطبائي . سازد همانا سعادت و خوشبختي است، رهنمون مي

كه موافق كمال اخروي و حيات دائمي حقيقي باشد، تأمين طوري در زندگي است كه صالح دنيا را بهنيز با استفاده از آيات و روايات، دين را از نظر لغوي به معناي انقياد، ) 1377(جوادي آملي . كند مي

عقايد، اخالق، قوانين و هكند و آن را متشكل از مجموع يخضوع، پيروي، اطاعت، تسليم و جزا معرفي متوجه به سه بعد عقايد، . هاست انساني و پرورش انسان هامور جامع كه هدف آن ادارهداند مقرراتي مي

ياخالقيات و احكام كه در اين تعريف آمده است، در تعريف بيشتر علماي ديگر ديني از جمله مطهرتوان يم ينيد يبر اساس آموزه ها ،نيبنابرا .شود نيز مشاهده مي) 1363( يو عالمه طباطبائ) 1369(

.ت استوار استيت، فطرت و معنويدر اسالم به عقالن ينيد يدهايدها و نباياذعان داشت كه با. وجو كرد توان در نظريات دانشمندان اسالمي جست دين با استفاده از منابع معتبر ديني را مي ساختارمعرفت به خود، : داند بودن را در پرتو چهار معرفت ميمسلمان )1380خديو جم، نقل ازبه ( اليابوحامد غز

اين معارف بايد هاو معتقد است فرد مسلمان در ساي. معرفت به خدا، معرفت به دنيا و معرفت به آخرتالفتاوي «در صدر. رفتارهايي را در خود محقق گرداند كه به اركان مسلماني از آن تعبير شده است

اي معرفي و اهداف ، اهداف تربيتي اسالم را به دو قسمت اهداف غايي و اهداف واسطه»الواضحهخود، با ديگران و با طبيعت بررسي كرده است انسان با خداوند، با هرابط هاي را در چهار مقول واسطه

از تعاليم اسالم را كه مورد بندي طبقه) 1369(مطهري ).1376 ، فقيهي و ابوجعفري، اعرافي، بهشتي(، در تبيين )1377، جوادي آملي، 1363ي، ياز جمله طباطبا(پذيرش بسياري از دانشمندان اسالمي است

اصول عقايد، اخالقيات و احكام، سه . شرايع ديني اسالم پذيرفته و مورد استفاده قرار داده استجوانب نيازهاي انساني اعم از هايشان به هم هاست كه به عقيد بخش اساسي تعاليم اسالمي

، رسد نظر مي به .دنيايي و اخروي، جسمي يا روحي، عقلي يا عاطفي و فردي يا اجتماعي توجه كرده استهاي احكام ديني در هاي ديني كه از منبع غيب ناشي شده و نيز مؤلفه انقياد، خضوع و تسليم در گزاره

برخي دانشمندان . ظريات ساختاري دانشمندان غربي از دين استشده، وجه امتياز اين نظريه با نتبيين يادطور ضمني تعريفي از دين نيز ارائه وسيع تعاليم اسالم، به هساختار دين با توجه به گستر هارائ ديني باباورهاي ديني اسالم را رد، وظايف فرد در تحصيل عقيدتي و علمي در مواصول عقايد .اند كرده

1. emotion 2. belives

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

۶ 6

ها را بپذيرد و دروني هايي كه فرد بايد آن ها و خوبي خصلت: عبارت است از قياتاخال. كند مشخص ميهاي شامل دستورهايي در راستاي فعاليت احكام. ها بپرهيزدهايي كه بايد از آن ها و زشتي كند و نيز بدي

ن يا .خارجي و عيني انسان اعم از اموري مادي و معنوي، فردي و اجتماعي يا دنيوي و اخروي است انلفؤكه م است، گرفتهبهره تعاريف اسالمي ههماز هايي است كه به تقريب بندي تقسيماز بندي تقسيمكه توجه به ابعاد حالي ، دراست تصريح نشده عد عاطفيببا وجود اين، .اند گرفتهاز آن بهره مقاله هاي دينداري ين و مؤلفهبراي سنجش ميزان پذيرش د) شناختي، عاطفي و رفتاري(شناختي انسان روان

.از سوي فرد، الزم استتا عالوه بر ن شديآن تدو يها لفهؤو م تعريف دينداري يبرا ينظر يمدل ،ن اساسيبر هماهللا صدر با توجه به ديدگاه آيت ،گريبه عبارت د. داشته باشددر برهاي مختلف را صراحت جنبه جامعيت، با

جهان و خود، ديگران، خداوندانسان با هز چهار نوع رابطدر مورد ساختار معارف اسالم متشكل اتوان چنين ، دينداري را مي)شناختي، عاطفي و رفتاري(و نيز با در نظر گرفتن سه مؤلفة اساسي هستي

عواطف خرت و احكام الهي و داشتن شناخت و باور به پروردگار يكتا، انبيا، آاز يبرخودار: تعريف كرد يابه معن ينيباور ددر اين تعريف . 1و التزام و عمل به وظايف دينيء و بندگان خدا اياولنسبت به خدا،

عواطف به . به پروردگار يكتا، عالم غيب، انبيا، آخرت، احكام و قوانين الهي است يشناخت و اعتقاد قلبشود ميطور كلي حب و بغض در راستاي تقرب به خدا را شامل عد عاطفي دينداري اشاره دارد و بهب .

. ابعاد تربيتي اسالم در راستاي دينداري است هكنند ارتباط عاطفي با خداوند، ديگران و جهان هستي، بيانكه فرد ديندار پس از شناخت و طوري عد رفتاري دارد، بهعمل به وظايف ديني اشاره به بو التزام

با توجه به تعاريف مذكور، .ا بداندهاحساس عاطفي نسبت به دستورات ديني، خود را ملزم به انجام آنبندي طبقههاي دينداري در سه بعد باور ديني، عواطف ديني و التزام و عمل به وظايف ديني مؤلفه .رسيم شده استت 1 شود كه در نمودار مي

. بقرهسوره ٢٨۵و ۴،١٣۶تا ١ت ايآ .١

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

٧ 7

2معتبرو 1رواعلمي دينداري، كمبود ابزارهاي هترين مشكالت در مطالع ترين و اساسي يكي از مهمفرد و ياري؛ خدا1385فرد و همكاران، خداياري؛ 1384فرد، ياريخدا(ديني است ي سنجش نگرشبرا

گلزاري . گيري، شواهد متعددي وجود دارد ابزار اندازه اعتبارو يروائبراي بررسي ). 1387همكاران ه و سه هاي دينداري خود استفاد پرسشنامه هاز تحليل عاملي براي مشخص ساختن روايي ساز) 1378(

ـ محرمات و مستحبات را استخراج كرد كه مطابق با مفاهيم و اصول ـ روابط، واجباتها عامل انگيزهبراي ) 1385(فرد و همكاران اي ديگر، خداياري در مطالعه .موجود در موضوعات دين و دينداري است

1. valid 2. reliable

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

٨ 8

داري دانشجويان ديني براي سنجش ديندار همنظور ساخت پرسشنام كردن روايي محتوايي بهلحاظاطهار، اقدام هائم ههاي تهران، طي يك طرح پژوهشي گسترده و با استناد به آيات، روايات و سير دانشگاه

خويش را هاساس آن پرسشنامسؤاالت متشكل از حدود چهار صد ماده كرده و بر هبه گردآوري خزانبخش از دين و مفاهيم موجود در آن ها طوري تدوين شده بودند كه تقريباً هرسوالاين . تدوين كردند

.تعدادي سؤال به خود اختصاص داده بودان فقدسنجي در تدوين ابزارهاي دينداري موجود و شناختي و روان سبب وجود ايرادات روش بهگذاري كه منجر به اي در اجرا و نمره استاندارد و وحدت رويه هاي و ملي و نبود شيو استاني، منطقه هنجاررا كه قابليت عملي و اجرايي داشته باشد، يآزمون استاندارد از به ساختينشود، ر نتايج حاصل ميخلط د

اي در يك جامعه، توصيفي تصويري و عددي از براي خصيصه هاي استاندارد نوجود آزمو. كند توجيه مي ر افراد و جامعه درعنوان يك ويژگي د دهد؛ دين و دينداري نيز به مذكور ارائه مي هآن خصيصه در جامع

تواند توصيفي از نگرش هاي استاندارد باشد، مي شده براساس آزمون كه داراي هنجارهايي توليد صورتي .دينداري افراد آن جامعه باشد

روش سنجش يبرا 1ياست كه هدف آن ساخت ابزار يشناخت روش -توصيفياز نوع حاضر پژوهش طرح

و كاربردي نظري هاي در مورد جنبه شده كنترل است پژوهشي ،يابزارساز پژوهش. است ينداريدو شريفي ه؛ ترجم2،1986كرلينگر( ها داده و تحليل آوري جمع هاي و آمار و راه ، رياضيات گيري اندازهسرمد و (گيرد هاي تحقيق و توسعه قرار مي پژوهش هاين تحقيق از نظر هدف در زمر). 1376زند، نجفيشناختي است روش - ، از نوع توصيفيها گردآوري داده هبه لحاظ شيو ،از سوي ديگر). 1376 كاران، هم

خانوارهاي مسلمان هسال 60تا 19آماري افراد هجامع ).1382زاده، شريفي و نجفيه ترجم كرلينگر، ( و نده باال داشتب ييسوم راهنماشهر مركز استان ايران بودند كه حداقل تحصيالت ) 30(ساكن در سي

شهر 30هر كدام از افراد خانوارهاي مسلمان ساكن در .بودند آنتكميل پاسخ به پرسشنامه و داوطلب. دهند ساله بودند، واحد آماري اين طرح را تشكيل مي 60تا 19مركز استان كه در زمان اجراي طرح

. كنند تگاه ثابت زندگي ميهم در يك اقاممنظور از خانوار ساكن، يك يا چند نفر است كه باگيري دليل انتخاب روش نمونه. استفاده شداي نسبتي تصادفي طبقه هشيو ازگيري نمونه يبرا

مورد پژوهش از نظر صفات هدر مواردي كه افراد جامع) الف(ن است كه يا اي نسبتي تصادفي طبقهتأثير مهمي داشته است، غيرمشترك در جامعه ناهمگون و اين صفات غيرمشترك در نتيجة تحقيق

گيري اين شيوه از نمونه) گيري در آن پژوهش است؛ ب نمونه هاي بهترين شيو گيري تصادفي طبقه نمونه

1. instrumentation 2. Kerlinger

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

٩ 9

كه گيري احتمال آن نمونه هگيري، دقت بيشتري دارد، زيرا در اين شيو هاي ديگر نمونه در مقايسه با شيوهاي نداشته باشند، صفر است و در گروه نمونه از هر مايندهاي از جامعه در ميان افراد نمونه ن افراد طبقه

، نوعي از 1متناسب با حجماي گيري طبقه نمونه) ؛ ج)1383شريفي، (اي وجود خواهد داشت طبقه نمايندهكه گروه در نمونه با نسبت آن در جامعه يكسان است و زماني اي است كه نسبت هر زير گيري طبقه نمونه

گيري ترين نوع نمونه ها به كل جامعه را دارد، دقيق گيري از كل نمونه و تعميم يافته هپژوهشگر قصد نتيج ). 1382نصر و همكاران، هكال، بورگ و گال، ترجم(است

. است يابزارساز يبرا ينمونه مناسب ياس ملين شد كه در مقيينفر تع 000/20حجم گروه نمونه ، مذهب تيات محل سكونت، قومياساس خصوصاز بريمورد ن يفرع يها ل نمونهينمونه به دل يحجم باال

5× ييايمنطقه جغراف× 2× مذهب × 2× ت يجنس(ن صورت كه طبق رابطه يبه ا .استت افراد يو جنسخانه هر ياز بود در حجم گروه نمونه لحاظ شود و برايخانه ن 80) 2× ش يگو× 2× برخودار -محروم×

براي اجراي . ن شدييتعحجم گروه نمونه ) 000/20= 250× 80(ت يانهدر . دينفر برآورد گرد 250 15600ملي هو اجراي كامل ابزار سنجش روي نمون نفر 4403اي معرف نمونه ابزار يمقدمات همطالع

شمال، ( ، پراكندگي جغرافيايي)تسنن -تشيع( مذهبنوع اساس متغيرهايبر يريگ نمونه. نفري انجام شداي گيري تصادفي طبقه و زبان گويش از طريق نمونه محروم -، برخوردار)يرق و مركزجنوب، مغرب، مشو )آلفاي كرونباخ(و اعتبار ) مالكي سازه و(سنجي مانند روايي ات روانمشخص. نسبتي انتخاب شد

م ي، تصمينداريد يت موضوع سنجش مليبا توجه به ضرورت و حساس. براي جامعه محاسبه شد ييبازآزما . باشد) منازل بمراجعه به در( يصورت فرد به ها ل پرسشنامهيكه تكم شد گرفته

استاني تقسيم هافراد جامعه به دوازده ناحي هاين صورت بود كه ابتدا كلي انتخاب افراد نمونه به هشيودر هر يك از نواحي، اعضاي گروه به دو گروه سپس . يباً براساس قوميت صورت گرفتاين كار تقر. شدند

تي، افراد بر حسب سن به چهار طبقهو در درون هر يك از طبقات جنسي بندي ي زن و مرد طبقهتينسج .دنديگرد تقسيم سال 60تا 51 )سال؛ د 50تا 41 )سال؛ ج 40تا 31 )ب سال؛ 30تا 19 )الف يسن

في انتخاب صورت تصاد ها به ها بر حسب نسبت افراد حاضر، آزمودني سپس در درون هر يك از اين گروه .ها اجرا شدبر روي آن ينداريجش داس سنيو مق

1. proportional to the size

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

١٠ 10

كشورهاي استانگانه دوازده يع نواحيتوز -1جدول

شهر انتخاب شده مذهب قوميت ها نام استان شماره ناحيه تهران - مختلط تهران 1 اراك - مركزي و قم 2 يزتبر - آذري آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي و اردبيل 3 اصفهان - فارس و تركمن اصفهان، يزد و چهارمحال و بختياري 4 زاهدان سنّي بلوچ سيستان و بلوچستان و كرمان 5 شيراز - فارس بوشهر، فارس، كهگيلويه و بويراحمد و هرمزگان 6 سنندج سنّي كرد كردستان و كرمانشاه 7 خرم آباد - لر ايالم و لرستان 8 زاهوا - عرب خوزستان 9

مشهد - )شمالي، جنوبي و رضوي(خراسان 10 گرگان - گيلكي و مازني گيالن، مازندران و گلستان 11 همدان همدان، قزوين و زنجان 12

عنوان مركز هر استان به يمراكز استان، شهرها يتيگانه با توجه به تنوع جمع دوازده ياز بين نواح

پراكندگي تسنن؛ -هاي تشيع بر حسب مالك يمركز دوازده شهر. شهر گروه نمونه انتخاب شدشده دوازده هاي ياد بر مالكبنا. و زبان انتخاب شدند )محروم -برخوردار( يت اقتصاديوضع جغرافيايي؛ از گروه زاهدان اصفهان از گروه چهار؛ ز از گروه سه؛يتبر اراك از گروه دو؛ ك؛يتهران از گروه :عبارتند از

مشهد از گروه اهواز از گروه نه؛ آباد از گروه هشت؛ خرم سنندج از گروه هفت؛ وه شش؛راز از گريش پنج؛ .دوازدهازده و همدان از گروه يگرگان از گروه ده؛

و يمورد مطالعه در هر استان در مطالعه مقدمات نمونهافراد تعداد جامعه و نسبت نمونه به 2جدول .دهد يرا نشان م ينهاي

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

١١ 11

ها توزيع افراد گروه نمونه در مراكز استان -2جدول

تا 19جمعيت شهر رديف 1ساله 60

نسبت نمونه به جامعه

تعداد كل نمونه

تعداد نمونه مرحله مقدماتي

تعداد نمونه مرحله نهايي

7910 1000 8910 54/44 5178158 تهران 1 324 200 524 61/2 304362 اراك 2 1126 450 1576 87/7 915839 تبريز 3 1403 550 1953 76/9 1135203 اصفهان 4 289 200 498 44/2 284060 زاهدان 5 1027 400 1427 127/7 829139 شيراز 6 188 150 338 68/1 196344 سنندج 7 200 150 348 74/1 202319 خرم آباد 8 781 300 1081 40/5 628138 اهواز 9

1800 700 2508 53/12 1457302 مشهد 10 150 150 301 50/1 175141 گرگان 11 15498 4400 20000 100 11318946 جمع كل 12

ابزار پژوهش

.گردد يم يطور جداگانه معرفهك بين پژوهش از چهار پرسشنامه استفاده شد كه هر يدر اهاي دينداري حاضر پرسشنامه سنجش هساخت ابزار پرسشنام يمنبع اصل ،يندارياس سنجش ديمق

الف و ب يها فرم سؤال 226ان يماز .است) 1385(فرد و همكاران ياريخدا هو ب مطالع فرم الفسؤاالت 3در جدول . حاضر انتخاب شد همطالع ي، برا40/0 يباال يسؤاالت با بار عامل، ينداريسنجش د. ب شدانتخا يسؤال از سؤاالت قبل 93اساس اين جدول، بر. شده در هر مؤلفه ارائه شده است انتخاب

، يشناساز همكاران متخصص روان يبيبا ترك يز گروهيد نين سؤاالت جديه و تدويته يبران كردند و يه و تدويگر را تهيسؤال د 61 يكار هچند جلس يط يو علوم حوزو يسنج روان، يشناس جامعه

.شد يسؤال نهاي 154با يا در نهايت پرسشنامه

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

١٢ 12

ها سنجش دينداري و توزيع سؤاالت در بين مؤلفه هاي ابعاد اصلي و مؤلفه -3جدول تعاد سؤاالت فرم مؤلفه ابعاد ابعاد اصلي

اوليهتعداد سؤاالت فرم نهايي

شناخت و باور ديني

شناخت ديني

4 1 خدا 3 2 انبيا و ا وليا 4 1 آخرت

4 3 وظايف ديني

باورهاي ديني

4 2 پذيرش خدا، عالم غيب و مالئكههاي ذيرش انبيا و اوليا و كتابپ

4 4 آسماني

4 4 پذيرش زندگي اخروي 7 5 پذيرش احكام

گرايش و عواطف ديني

عواطف ديني مثبت )نولي(

8 7 عالقه و محبت نسبت به خدا 4 3 پيامبران و امامانالحقوق و عالقه و محبت به ذوي

6 2 كيشان هم

6 0 عالقه به فضايلطف ديني منفي عوا

)نبري( 4 2 بيزاي از دشمنان خدا و اوليا او

4 0 بيزاري از رذايل

التزام و عمل به وظايف ديني

8 7 عبادات فردي عبادات 5 4 عبادات اجتماعي

اخالق

30 22 اخالق فردي

25 24 اخالق اجتماعي

20 0 تعامل با طبيعت 154 93 جمع سؤاالت

در يجاد آمادگيمشكالت و آموزش و ا يبررسبا هدف يمطالعه مقدمات: اول يمطالعه مقدمات

.انجام شدف يو حذف سواالت ضع ييشناساز ينبود و پرسشگران ز با حجم يعضو گروه نمونه و ن يشهر مركز 12را در كل يمطالعه مقدمات :مطالعه يمراحل اجرا

تر مناسب يسوال هاآماده شده سوال 154ن يكمك كرد كه از ب ن مرحلهيا .شداجرا 4403ت نمونه يجمع اديزل حجم يبه دل. شود ياتيعمل ياصلمطالعه يممكن اجرا ين خطايز با كمترين، وشودانتخاب

شناخت و باور و يها سؤاالت مؤلفه ،ن اساسيبر ا. شدم يك و دو تقسيسؤاالت به دو قسمت االت، ؤسسؤال 81با ينيف ديك و سؤاالت التزام و عمل به وظاي هشمار هپرسشنامسؤال در 73با ينيعواطف د

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

١٣ 13

زياد موافقم، موافقم، هكرت شش درجيبه سؤاالت ل ،يده پاسخ يالگو از نظر. دو قرار گرفت هدر پرسشنام، يبند سؤاالت درجه يو برا يسؤاالت توافق يتاحدي موافقم، تاحدي مخالفم، مخالفم و زياد مخالفم برا

،اجرا يبرا. ندرت و هرگز انتخاب شد معمول، گاهي، به طور رجه هميشه، بيشتر اوقات، بهشش دب منازل صبح روزهاي تعطيل به در 10از ساعت چهار به بعد روزهاي كاري و از ساعت پرسشگران

پرسشگران به مناطق شهري كه در جدول هر شهر مشخص و به اين هپس از مراجع. مراجعه كردندين شده بود كه شهر به پنج قسمت جغرافيايي شمال، جنوب، مركز، شرق و غرب تقسيم و يصورت تع

از نظر شهرداري نيز ههر منطق. شد بندي جغرافيايي انتخاب مي مناطق شهرداري واقع در تقسيمصورت تصادفي يكي انتخاب شمالي، جنوبي، مركزي، غربي و شرقي تقسيم و به هجغرافيايي به پنج ناحي

. كرد هاي فرد را پرسشگر زن تكميل مي هاي زوج را پرسشگر مرد و پالك پالك. شد ه آنجا مراجعه ميو ببعد از انتخاب اولين پالك محل مورد نظر، پنج واحد به پالك افزوده شده و به پالك بعدي مراجعه

منازل ضمن توضيح بدر مراجعه به در. يافت آن منطقه ادامه مي هيند تا تكميل گروه نمونآاين فر. شد ميشد ها دعوت مياز آن يهمكار يامن برا يجاد فضايز ايدهنده و ن نان پاسخيجلب اطم يبراطرح، هدربار

يكي را به تصادف انتخاب كنند و پس از تكميل، خودشان آن را در بين ،ها كه از پاكت پرسشنامهمورد نظر، از پالك بالفصل آن در صورت نبودن افراد در پالك . شده قرار دهند هاي تكميل پاكت 5 هن در صورت مجتمع بودن يك پالك، از واحدهاي داخل مجمتع با فاصليهمچن. شد گيري مي نمونه

.شد گيري مي واحدي نمونهاز يندارياس سنجش ديمق يمقدمات هگروه نمونة مطالع يتعداد اعضا :يمطالعه مقدمات يهاافتهي

در گروه يز كنترل شده بود كه به نسبت سهم چهار گروه سنين ياز لحاظ سن. ت برابر بودينظر جنس 4/94درصد مجرد، 8/33درصد متأهل و 7/63ها متولد شهر، درصد آن 7/90نمونه مشاركت كنند،

درصد داراي ديپلم و 7/34از نظر سطح تحصيالت، . مذهب بودند يدرصد سنّ 9/4مذهب و درصد شيعهدرصد هم تحصيالت 5/0درصد تحصيالت زير ديپلم و 4/33 .لي بودنددرصد داراي تحصيالت عا 5/31

درصد 1/14ز ين ياز نظر شغل. توزيع سطح تحصيلي والدين طبيعي و مشابه جامعه بود. حوزوي داشتندكار يدرصد ب 4/10دار، درصد خانه 5/28درصد كارمند، 11، يدرصد داراي مشاغل تخصص 2/12دانشجو،

. بودند درصد كارگر 5/10و ياصل يها ك و فرم دو با استفاده از چرخش واريماكس و روش مؤلفهيتحليل عاملي اكتشافي فرم

يز محتواياستخراج شده و ن يهاي اصل تعداد مؤلفه. هر دو فرم هشت عامل متمايز دارند نشان داد كهيك مقياس در . نامه بودپرسش يمناسب برا هساز يانگر رواييهماهنگ و بينداريد يها با ساختار نظر آن

ط هاي نظري مرتب هاي حاصل از اجراي آن با مفاهيم يا سازه اي است كه نمره صورتي داراي روايي سازه ). 1374علي دالور، همري، جي، آلن، ترجم( باشد

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

١۴ 14

هكمك روش همزمان و با استفاده از پرسشنام گيري روايي مالكي مقياس سنجش دينداري به اندازهاست ) 1382( يجانيآذربا يسؤال 66 هپرسشنام يندارييكي از ابزارهاي مقياس د. انجام گرفت يجانيآذربا

د و مناسك را ي، اخالق و عقا گيري مذهبي جهت هاين مقياس، سه مؤلف. كه روايي و اعتبار مناسبي داردو، بين ك و دياجراي همزمان اين مقياس همراه با مقياس سنجش دينداري فرم . كند گيري مي اندازههاي مقياس هتحليل ضرايب همبستگي چندگان. شهر تهران اجرا شد هست نفر از هزار عضو گروه نمونيدو

هاي فرعي ك و دو و مؤلفهيهاي پرسشنامه هگان هاي هشت ها نشان داد كه بين مؤلفهفرعي آنود ضريب وج. داري وجود دارد د و مناسك همبستگي مثبت معنيي، اخالق و عقا گيري مذهبي جهت

ينداريمقياس د هسنجش دينداري و سه مؤلف هگان هاي هشت دار بين مؤلفه همبستگي مثبت معني ،بنابراين. كند كنند، تأييد مي گيري مي واحدي را اندازه هاين فرض را كه هر دو مقياس، پديد يجانيآذربا

.دينداري است هگان گيري ابعاد سه مقياس سنجش دينداري داراي روايي مناسبي براي اندازه يكرونباخ محاسبه شد كه برا يب اعتبار درونيآن با ضر ياس فرعيز مقياعتبار كل هر پرسشنامه و ن

، 93/0، 90/0، 92/0برابر با 8تا 1ب شماره يآن به ترت يفرع يهااسيو مق 97/0ك برابر با يپرسشنامه ب عبارت يآن به ترت يفرع يهااسيمق و 96/0پرسشنامه دو برابر با 88/0و 82/0، 82/0، 92/0، 92/0

براي ضرايب كرونباخن يا .96/0و 50/0، 71/0، 82/0، 79/0، 94/0، 80/0، 90/0، 93/0بودند از آن ك و دو بيانگر هماهنگي دروني سؤاالت پرسشنامه و اعتبار مناسبيدينداري هپرسشنام يها مؤلفه .است

، براي اجراي نهايي، هر دو پرسشنامه با هم ك و دوي هپرسشنام يات فنيخصوص يپس از بررسو يل جلساتيبا تشك. اقشار مختلف آماده شد ينداريسنجش د هواحدي براي مرحل هتركيب و پرسشنام

يك و هشمار هسؤال ديگر از پرسشنام 7سؤاالت، يز محتوايو ن 4/0 يباال يهاي بارعامل اساس مالكبرن يا. سؤال نهايي شد 117با يواحد هدر نهايت پرسشنام .حذف شد 2 هشمار هسؤال از پرسشنام 12

د و با اضافه كردن يسؤال تأي 117سؤال از 105ان يمطالعه و در پا ينفر 100ت يپرسشنامه هم در جمع .آماده شد ياصل ياجرا يسؤال برا 110فرد پرسشنامه با يوانمود اجتماع هسؤال سنجش نحو 5

به نوعي پركاربردترين ) 1966(و استارك گالك» ديني تعهد مقياس« كرپرسشنامه گالك و استان يكه ا با آن). 1388، يكاظمو يفرج(شناسان داخلي است هاي دينداري جامعه سنجه غربي در پژوهش

ين استدالل كه آموزش رسميران با ايمورد استفاده در ا يها در سنجه يعد است، ولپنج ب يمدل دارا نباشد ينيالتزام د يبرا يمعرف مناسب ينيشود تا دانش د يكشور باعث م يموزشن در نظام آيد ياجبار

جه، پرسشنامه گالك و استارك در يدر نت .به كار نرفته است ينيعد دانش د، ب)1386، افريو پو زاده راجس(گويه 7(عد اعتقادي اين پژوهش با چهار ب(عد عواطف ديني يا تجربي ، ب)گويه 6(عد پيامدي، ب )و ) گويه 6

يمالك ييد روايتائ يبرا ين پرسشنامه به عنوان ابزار مالكياز ا .ستفاده شده استا) گويه 7(عد مناسكي ب . اده شده استفاست ينداريپرسشنامه د

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

١۵ 15

يبا الگو يسوال 14اس يك مقين پرسشنامه يا )تجديد نظر شده( 1هاي دينداري مقياس سبكال، ؤس 8درون سو با ياس فرعيسه مق يموافق است كه دارا اًمخالف تا عمد كرت عمداًيل يپاسخده . باشد يال مؤز با سه سين ياجتماع يال و برون سوؤبا سه س يفرد يبرون سو

ال دارد كه ؤس 66ن پرسشنامه يا) 1382( يجانيآذربا يمذهب يريگجهتپرسشنامه سنجش . كند يم يريگ زهرا اندا يمذهب يريگاخالق و جهتد و مناسك، يلفه عقاؤسه م

67 يدارامنتشر شده و ) 1374(ينژاد و احمد يمين پرسشنامه توسط رحيا ،ينيت ديپرسشنامه هوسوال اين پرسشنامه 32 .كند يم يريگ را اندازه ينيت ديهو يو نف ينيت ديسؤال است كه دو مؤلفة هو

ال آن به مقياس ؤس 10و ينيهويت د ياس نفير مقيال به زؤس 25و ينيرش هويت ديرمقياس پذيبه زاسالم شامل اعتقاد به نقش مثبت دين و خصوصاً ينيرش هويت ديمقياس پذ. شوديسنج مربوط م دروغ

بر زندگى بهتر انسان، احساس خوشحالى و افتخار از مسلمان بودن و عمل به دستورات اسالمى و يارى عدم اعتقاد به نقش دين در حل شامل ينيمقياس نفى هويت دريز. مسلمانان ساير كشورها است

. صورت اختيارى است به ينيو انجام فرايض د ينيندانستن انجام دستورات دمشكالت انسان، ضرورىر مقياس نفى يزو در 90/0 ينير مقياس هويت ديها بر حسب آلفاى كرونباخ در زاسيمقريضريب اعتبار ز

ينيو نفى هويت د ينيرش هويت ديمقياس پذر يدو ز سازه ييروا .گزارش شده است 84/0 ينيهويت د، ينژاد و احمد يميرح(استخراج شد ينيال هويت دؤس 90 يانجام تحليل عاملبه عنوان دو عامل پس از

1374.( ها افتهي

ن جدول نشان يا ،طور كههمان .دهديرا ارائه مگروه نمونه ياعضا يشناخت تيات جمعيخصوص 4جدول هر شهر در مطالعه شركت و از نظر هسال 60تا 19ت يورد بررسي، به نسبت جمعم هگروه نمون دهد، يممحل تولد بيشتر افراد . در جامعه در گروه نمونه حضور داشتند يسن ز برحسب نسبت هر گروهين يسن

. شهر بود

1. Religioes Orientation Scale-Revised

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

١۶ 16

شناختي گروه نمونه خصوصيات جمعيت -4جدول درصد فراواني درصد فراواني 6/48 7477 مرد جنسيت 1/50 7705 تهران شهر 1/51 7860 زن 1/2 324 اراك 2/0 36 بدون پاسخ 3/7 1128 تبريز 1/100 15373 كل 1/9 1403 اصفهان 2/44 6799 19-30 سن به سال 9/1 287 زاهدان 2/23 3562 21-40 7/6 1029 شيراز 1/19 2941 41-50 3/1 196 سنندج 8/12 1962 51-60 3/1 202 خرم آباد 7/0 109 بدون پاسخ 5 773 اهواز 0/100 15373 كل 2/11 1725 مشهد 9/81 12590 شهر محل تولد 2 300 گرگان 4/12 1911 روستا 2 301 همدان 7/5 872 بدون پاسخ 100 15373 كل 0/100 15373 كل 3/32 4973 مجرد تاهل 3/92 14182 شيعه مذهب 9/62 9675 متاهل 1/3 472 سنّي 5/1 230 مطلقه 7/4 719 بدون پاسخ 1/2 319 فوت همسر 0/100 15373 كل 1/1 176 بدون پاسخ 0/24 3694 آذري قوميت 0/100 15373 كل

5/0 79 بلوچ 3/16 2505 سوم راهنمايي تحصيالت 0/1 161 تركمن 3/8 1281 متوسطه 0/2 314 گيلكي 7/43 5341 ديپلم 6/1 250 مازني 8/11 1812 كارداني 4/2 373 عرب 4/20 3142 كارشناسي

كارشناسي 7/56 8722 فارس 1/4 637 ارشد

9/3 607 كرد 1/1 171 دكتري 2/4 643 لر 6/0 99 روحاني 3/2 353 ساير 5/3 385 بدون پاسخ 2/1 177 بدون پاسخ 0/100 15373 كل 0/100 15373 كل

از نظر . بودند يدرصد سنّ 1/3عه و يدرصد ش 3/92درصد مجرد، 3/32درصد متأهل و 62. داشتند يالت آموزش عاليدرصد تحص 38كل و باالتر و يدرصد س 24پلم، يدرصد د 7/34الت، يتحص

قوام درصد كُرد و بقيه به ديگر ا 9/3درصد لُر، 4/2، يدرصد آذر 24، يدرصد آنان به قوم فارس 7/56 .ك استيران نزديت ايجمع يعيهاي طب ات با ويژگيين خصوصيا. تعلق داشتند

و يج فراوانين سؤاالت گنجانده شد كه نتايو در ب يطراح يسنجش وانمود اجتماع يپنج سؤال براه كامل اس نمرين مقيدر ا يم محققان طرح، اگر فرديبر اساس تصم. تآمده اس 5 درصد آن در جدول

نامعتبر هعنوان پرسشنام شه را عالمت بزند، بهيهم هنيدر پاسخ به پنج سؤال گز يعنيكند، افتيرا در 30

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

١٧ 17

، از كل )نفر 382(گروه نمونه يدرصد اعضا 5/2ار ين معيطبق ا. شود و از گروه نمونه حذف مي يشناساي . ل شديفر تحلن 14991 يها بودند، از گروه نمونه حذف و داده 30 هنمر يكه دارا) نفر 15373(نمونه

فراواني و درصد پاسخ به سؤاالت وانمود اجتماعي -5جدول

هميشه بيشتر اوقات به طور معمول گاهي به ندرت هرگز سؤاالتدر هر موقعيتي راستگو هستم

122 %8/0

391 %6/2

1125 %5/7

3151 %0/21

5365 %8/35

4819 %2/32

هركس از من هر كمكي خواسته

او كمك باشد، به ام كرده

34 %2/0

193 %3/1

1088 %3/7

3302 %0/22

5281 %3/35

5080 %9/33

پشت سر كسي ام بدگويي نكرده

334 %2/2

758 %1/5

1835 %2/12

3739 %9/24

4879 %5/32

3449 %0/32

در نماز جمعه اند شركت كرده

3707 %1/25

3460 %4/23

2582 %5/17

1986 %5/13

1721 %7/11

1302 %8/8

نمازهاي واجب را

اول وقت مي خوانم

613 %1/4

1025 %9/6

1736 %7/11

3251 %9/21

4446 %0/30

3743 %3/25

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

١٨ 18

بار عاملي سؤاالت پرسشنامه نهايي سنجش دينداري -6جدول عواطف دين التزام به وظايف ديني باور ديني

3عامل سؤال 2عامل سؤال 1عامل سؤال 1عامل سؤال20 957, 65 788, 46 937, 43 783. 12 945, 8 783, 71 897, 49 775. 4 937, 95 780, 62 879, 63 771. 14 934, 58 778, 80 863, 68 770. 21 931, 18 776, 41 861, 107 760. 51 931, 101 776, 41 861, 107 760. 7 924, 100 768, 108 797, 77 744. 19 923, 96 750, 94 789, 109 710. 11 916, 39 748, 40 788, 36 709. 13 897, 70 737, 72 778, 66 706. 24 873, 1 712, 47 775, 53 699. 3 869, 38 706, 59 773, 76 696. 52 863, 75 700, 29 766, 81 0693. 45 858, 9 692, 31 709, 50 672. 5 850, 74 677, 37 676. 87 634. 15 835, 16 667, 36 672, 33 631. 23 833, 103 661, 57 631, 64 626. 25 33, 27 646, 30 613, 55 611. 32 832, 10 637, 34 587, 98 577. 44 825, 56 620, 78 580, 105 516. 110 815, 93 550, 54 550, 79 497. 2 813, 61 548, 73 536, 84 485. 22 804. 85 535, 97 472. 89 799. 88 492. 17 788. 90 479.

يعوامل اصل يمنظور شناخت ساختار و محتوا به ينداريسنجش د يسؤال 105 هسؤاالت پرسشنام

با استفاده از روش يل عامليتحل. منعكس است 6ج آن در جدول يشد كه نتا ياكتشاف يل عامليآن تحلاز . انجام شد 1كيركو يپل يس همبستگيماتر يوماكس بر ريرخش وارو با چ ياساس يها ل مؤلفهيتحل يبرا 75/11و 5/15، 35/40ب يبه ترت هژي، سه عامل با مقدار وكي يباال 2هژيعامل با مقدار و 11ن يب

انتخاب . كند ين مييانس كل پرسشنامه را تبيدرصد از وار 69/69ين شد، كه يپرسشنامه تع يساختار نهاي

1. Polychoric correlations 2. Eigen value

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

١٩ 19

ها به افتهي. درصد بود 50 ين باالييانس تبيپالت و درصد وار يبر اساس نمودار اسكر سه عامل فوق :ر استيشرح ز

4/0ر يز يل بار عامليبه دلسؤال 105از مجموع 106و 104، 99، 91، 86، 83، 60، 6سؤاالت ر عامل اول قرار د 47/0 يباال يسؤال با بارعامل 53. ديسؤال رس 97حذف و تعداد سؤاالت پرسشنامه به

با توجه 90و 85، 73، 54ك به هم بودند كه سؤاالت ينزد هدوگان يبارعامل يسؤال آن دارا 6داشتند كه ن عامل با توجه به مدل يا. در عامل سوم قرار گرفتند 84و 79ها در عامل دوم و سؤاالت آن يبه محتوا

ل ين عامل تشكيرا ا ينداريانس دياز واردرصد 51كه نام گرفت ينيسؤاالت، باور د يو محتوا ينظر يسؤال دارا 4كه با منظور كردن دارددر عامل دوم قرار 47/0 يباال يعاملسؤال با بار 22 .دهد يم

دوگانه يبارعامل ين عامل دارايدر ا 88و 78ن سؤاالت يهمچن. ديسؤال رس 26دوگانه، به يبارعامل يز مدل نظريسؤاالت و ن يبا توجه به محتوا. منظور شدند بودند كه با توجه به محتوا در عامل دومرا ينداريانس ديدرصد از وار 26ن عامل يا. نام گرفت ينيف ديپژوهش، عامل دوم التزام و عمل به وظا

سؤال با 2كه با منظوركردن دارددر عامل سوم قرار 47/0 يباال يسؤال با بارعامل 22. كند ين مييتبدوگانه بودند كه با يبارعامل ين عامل دارايدر ا 64و 61سؤاالت . ديسؤال رس 24به دوگانه يعاملبار

يبا توجه به محتوا. در عامل سوم منظور شد 64ل و سؤال در عامل او 61توجه به محتواي سؤال انس يدرصد از وار 17ن عامل يا. نام گرفت ينيعواطف د عامل سوم پژوهش، يز مدل نظريسؤاالت و ن

. كند ين مييرا تب ينداريد يامدي، پياعتقادي، تجرب هسؤال و داراي چهار مؤلف 26با يا گالك و استارك پرسشنامه هپرسشنام

هاي كالك و استارك را با مؤلفه ينداريد مهپرسشنا يها ن مؤلفهيب يهمبستگ 7جدول . است يو مناسك .دهد نشان مي

هاي گالك و هاي پرسشنامه مه دينداري با مؤلفههاي پرسشنا ضرايب همبستگي بين مؤلفه -7جدول

استارك، راس و هويت دينيهاي پرسشنامه

هاي دينداري مؤلفه

هويت ديني هاي دينداري راس سبك گالرك و استاكروني يب دروني مناسكي امدييپ تجربي اعتقادي

اجتماعيروني يب

فرديت يهو نييد

ت ينفي هو نييد

- 56/0* 66/0* 55/0** 17/0 70/0* 54/0* 45/0* 73/0* 84/0* باور ديني - 45/0* 51/0* 31/0* 26/0* 61/0* 63/0* 39/0* 52/0* 46/0* وظيفه ديني -12/0 07/0 31/0* 12/0 31/0* 22/0* 24/0* 35/0* 18/0 عواطف ديني

- 44/0* 41/0* 28/0* 23/0* 66/0* 49/0* 43/0* 49/0* 53/0* نمره كل دينداري* p<0/01, n=100

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

٢٠ 20

گالك و هپرسشنام هچهارگان يهامؤلفة هبا نمر ينداريدنمره كل ن يدهد كه ب ينشان م 7دول جبا ينيد هفين باور و وظيز بين ينداريد يها در مؤلفه. وجود دارد يدار يمثبت معن ياستارك، همبستگ

جه گرفت يتوان نت يممذكور يها افتهياساس بر .داري مشاهده شد مثبت معني يچهارگانه، همبستگ همؤلفرا يكساني هديكالك و استارك پد هپرسشنام هو ابعاد چهارگان ينداريد هپرسشنام يها كه مؤلفه

.كنند يم يريگ اندازه هپرسشنام يدرون يريگ جهت يها همؤلف هبا نمر ينداريد ينمره كلن يدهد كه ب ينشان م 7جدول

هفين باور و وظيز بين ينداريد يها در مؤلفه. دارد وجود يقو) =66/0r (دار يمثبت معن يراس همبستگبا ينيباور د همؤلف يهمبستگ. دار و بااليي مشاهده شد يمثبت معن يهمبستگ يدرون يريگ با جهت ينيد

جه يتوان نت يمذكور م يها افتهياساس بر. دار است يز مناسب و معنين يفرد يرونيب ينيد يريگ جهت يبا هم همبستگراس هپرسشنام يدرون يريگ جهت هو مؤلف ينداريد هپرسشنام يها گرفت كه مؤلفه

.دارند هبا نمر يكل يندارين ديدهد كه ب ينشان م )1374، ينژاد و احمد يميرح( ينيت ديهو هپرسشنام

دار يمعن يمنف يز همبستگين ينيد يت نفيو با هو) =41/0r(دار يمثبت معن يهمبستگ ينيت ديهو يكل)44/0-r= (يت نفيبا هو يمنف يهمبستگ ،گريد يو از سو ينيت ديمثبت با هو يهمبستگ. دارد وجود . است ينداريسازه پرسشنامه د ييانگر روايب ينيد

ن يبه ا. هفته استفاده شد 6با فاصلة ياز روش بازآزماي ينداريد هپرسشنام اعتبارسنجش يبراارشد مشاوره اجرا شد كه جدول يكارشناسان ياز دانشجو ينفر 38 هپرسشنامه در گروه نمون ،منظور .ه شده استيآن ارا يب همبستگيضرا

)n=38(هاي پرسشنامه دينداري ضرايب همبستگي بازآزمايي بين مؤلفه -8جدول

عواطف ديني وظيفه ديني باور ديني هاي دينداري مؤلفه 94/0* باور ديني 72/0* 49/0* وظيفه ديني 67/0* 43/0* 44/0* عواطف ديني

*p<0/01

در گروه يا شش هفته همجدد با فاصل يدر اجرا ينداريد يها ن مؤلفهيدهد كه ب ينشان م 8جدول

مذكور يها افتهياساس بر. وجود دارد يدار و مناسب يمثبت معن يها همبستگ ن مؤلفهيب ينفر 38نمونة .برخوردارند يمناسب ياييپا از ثبات و ينداريد هپرسشنام يها جه گرفت كه مؤلفهيتوان نت يم

يريگ جهيبحث و نت

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

٢١ 21

در جامعه مسلمان يات اسالميات و روايبر آ يمبتن ينداريسنجش د ين مدل نظرين پژوهش به تدويابا چهار ينيباور د ياساسلفه ؤفرد مسلمان با سه م ينداريد ين منظور مدل نظريبه ا. پرداخت يرانيا

يبا دو محور اصل ينيف ديو التزام و عمل به وطا ير محور اصلز با چهاين يني، عواطف دياصلمحور ييجامعه دانشجو ينداريسنجش د يهاز پرسشنامهين مدل و نيبر اساس ا. ن شدييف و تبيتعر

مقياس سنجش يساز در آماده. ديگرد ييه و نهاياالت تهؤخزانه س) 1385فرد و همكاران، ياريخدا(اي ، روايي مالكي همزمان و روايي سازهيو منطق يصورروايي :ارتند ازكه عبدينداري از چند نوع روايي

.گيرد طور جداگانه مورد بحث و بررسي قرار مي كه هر يك بهاصلي ساختار دينداري، يعني هگان سؤاالت در ابعاد سه هيمقياس پس از ته 1براي تعيين روايي صوري

نفر از 14همكار و مشاوران طرح كه ياعضا هف ديني، سؤاالت به هميباور ديني، عواطف و وظاسنجي و ديني بودند و در اين زمينه روان ،يشناس جامعه هاي روانشناسي، نظر در حوزه متخصصان صاحب

اساس ه شد تا در مورد هر سؤال در ابعاد چهارگانه، نظر خود را برياجراي طرح پژوهشي داشتند، ارا هسابق 1تناسب و هبيشترين درج هدهند نشان 4(ر گزينه مشخص كنند حد تناسب هر سؤال از ميان چها

درصدي 80اساس توافق تحليل توزيع درصدي نظر متخصصان بر). تناسب هكمترين درج هدهند نشان يسينو جمله هشده با اصالح نحو هيسؤال ته 154اعضاي گروه براي تناسب سؤال انتخابي موجب شد كه

.بت به عنوان سؤاالت داراي روايي صوري انتخاب شوندمث يپرداز ز از نظر عبارتيو ن هعبارتي تعريف دقيق متغيرها و طرح منطقي سؤاالت سطوح مهم پديد سؤاالت و به 2روايي منطقيكه تشريح شد، ساختار نظري دينداري طور همان. اساس تعريف ساختار دينداري انجام شد دينداري بر

اساس طور دقيق تعريف شده و بر مطهري و صدر، به آثارمراجعه به ، احاديث و ميقرآن كر اساس آياتبر .هاي اصلي اين ساختار، سؤاالت متناظر با آن طرح شده است مؤلفه

تشكيل فرعي همؤلفر يز 62اصلي و همؤلف 10بعد، 3ساختار دينداري مبناي استخراج سؤاالت، از از نقاط متمايز پژوهش حاضر نسبت به ن سؤاالت، يوجود اين مباني نظري براي تدو. شده استمنظور تعريف اجزاي عبارت ديگر، در اين پژوهش تالش منظم و جامعي به به. هاي قبلي است پژوهش هاي از پديد جانبه توان سنجش دقيق و همه اساس آن ميدينداري صورت گرفت كه بر هساز هدهند تشكيل

س سنجش دينداري داراي روايي مناسبي از نظر منطقي و مقيا ،بنابراين. هدف داشت هدينداري در جامع . صوري است

انگر آن است كه يپرسشنامه ب يينها يز در اجرايو ن يمقدمات يدر اجرا يل عامليتحل يهاافتهيباور يعني يمدل نظر يلفه اصلؤسه م ياكتشاف يل عامليبرخودار بوده و تحل ياسازه ييپرسشنامه از روا

بيانگر آن است كه ها هافتي. د قرار داديرا مورد تائ ينيف ديبه وظا يو التزام عمل يني، عواطف دينيد

1. Face Validity 2. Logical Validity

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

٢٢ 22

بودن آن مورد يچند بعددر مطالعات متعدد داخلي و خارجي نيز ، كه ستا يبعدچنداي دينداري پديده، عقالني سه جزء مهم سنتي) 1991 ،به نقل از وولف ؛1908( تأييد قرار گرفته است؛ از جمله وون، هوگل

بندي ديگري را طبقه) 1991به نقل از وولف، ؛1920(پرات . تعريف كرد در باورها و رفتار ديني را و اراديپنج ) 1991؛ به نقل از وولف 1962(گالك . با چهار عنوان سنتي، عقالني، عرفاني و اخالقي تعريف كرد

در . آثار دين در زندگي را مشخص كردبا عنوان عبارتي، عقلي، ايدئولوژيكي، تجربي و پيامد طبقهها ساخته گيري براي آن هاي متفاوتي تعريف و ابزار اندازه هاي داخلي نيز دينداري برحسب مؤلفه مطالعه

باقري، . است ياساس تحليل عاملاساس تعريف نظري و برخي برها بر بندي شده است كه برخي از طبقهاساس مبادي سنجي بر سؤالي مقياس عمل 61 هپرسشنام يدر تحليل عامل) 1378(خسروي و اسكندري

اسالمي به چهار عامل دست يافتند كه فقط شناختي يا ارادي نبودند، بلكه در ارتباط با جهان هستي، اساس الگوي گالك و استارك بر) 1378(طالبان . گيري خاصي را نشان دادند ديگران و خود جهت

اعتقادي، مناسكي دين، عاطفي دين و هگيري چهار مؤلف راي اندازهسؤال ب 25اي با ، پرسشنامه)1965( 10گيري مذهبي دانشجويان با سؤالي جهت 66اي پرسشنامه) 1382(آذربايجاني . پيامدي دين ساخت

انسان و دين، انسان و خدا، انسان و آخرت، اولياي دين، اخالق فردي، روابط اجتماعي، هرابط(مقوله نقادانه بر اساس مطالعه) 1384( زند يشجاع .تهيه كرد) بعاد جسمي، انسان و طبيعتمعيشت، خانواده، ا

مدل پنج ينداريسنجش د يران برايا يط اجتماعيو شرا ياسالم يها و منبعث از آموزه يغرب يها مدل .تعمل كردن و متشرع بودن را ارائه كرده اس يمعتقد بودن، مومن بودن، اهل عبادت بودن، اخالق يبعد يدر سطح مل يندارياس سنجش ديكه دستاورد پژوهش ساخت مقرفت جه گيتوان نت يطور خالصه مه ب

ور به منظ يااخلههر برنامه مد يكارآمد يرياندازه گ يبرا يتواند ابزار مناسب يكه م يكافو اعتبار يبا رواياس سنجش يمق نيهمچن. ها و اقشار مختلف كشور باشد تين جمعيدر ب ينداريسطح د يش و ارتقايافزاو ياعتقاد يها هم به جنبه ينيلفه باور دكه در آن مؤ ياست، به صورت جامع يبر مدل يمبتن ينداريد

ت بشر معتقد يهدا يبرا يرش احكام الهيعت و پذيدانستن شر ياشاره دارد و هم به ضرور ينيب جهان ينداريج سنجش ديرا يهايبند ميتقسن مدل نسبت به يا زيمتما يها از جنبه ينيدلفه عواطف مؤ. است

ن شده يتدو آناناز يزاريبا دشمنان خدا و ب يخدا و دشمن يايمحبت به خدا و اول ياست كه با محتواز عمل يو ن) يو اجتماع يفرد(ز به انجام عبادات و مناسك ين ينيف ديو عمل به وظا لفه التزامؤم. است

لفه از جهت محتوا با ؤن ميدر ا. ست استيط زيظ محو حف) يو اجتماع يفرد( يبه دستورات اخالقها از يبند مين تقسيده موارد غفلت شده در ايمتفاوت بوده و تالش گرد ينداريج ديرا يها يبند ميتقس

لحاظ ينيست مورد توجه قرارگرفته و در سنجش رفتار ديط زيحفظ مح ين اسالم برايجمله دستورات دپژوهش و سنجش يحاضر فقط برا يندارياس سنجش ديرد كه مقاشاره ك يستيان بايدر پا. گردد

. نامعتبر است يسنجش فرد يمعتبر است و استفاده از آن برا يگروه ينداريد

اري فرد و همكارانيدكتر محمد خدا

٢٣ 23

منابع .انتشارات اسوه). 1370( يا قمشه يالهمهدي ترجمه . كريم قرآن . ديام يسرا: تهران). 1351( ض السالميف ينقيد علير به قلم حاج سيشرح و تفس. البالغه نهج

. و دانشگاه حوزه هپژوهشكد: قم .گيري مذهبي با تكيه بر اسالم هاي جهت تهيه و ساخت آزمون). 1382( .، م آذربايجاني . سمت: تهران، اسالم از ديدگاه تربيت اهداف). 1376( .، مو ابوجعفري ،.ن. ، ع فقيهي ،.، م بهشتي ،..ر. ، ع اعرافي دفتر تبليغات: قم). 1376( توكلي غالمحسين هترجم ،نو اندازهاي و چشم دين .)1376( .، مو لنگهاوزن ،.مبيكر، ،.، پآلستون

. اسالمي .نو طرح: تهران). 1377( سلطاني و ابراهيم احمد نراقي هترجم . و اعتقاد ديني عقل . همكارانو پترسون . مركز نشر اسراء: قم . معرفت هدر آيين ريعتش ). 1377( .ا. ، ع آملي جوادي

همجل دانشجويان، مذهبي نگرش مقياس سازي آماده). 1379( .، ميكتا و شكوهي، .، ب بناب غباري ،.فرد، م خداياري .268-285، چهارم سال، 15، ش روانشناسي

به . ينيد يها اسيمق ينظر يمبان. ينيد يها اسيت مقنه ساخيدر زم يداخل يها گستره پژوهش). 1384( .فرد، م ياريخدا .449- 512ص . انشگاهپژوهشگاه حوزه و د: قم. نژاد يميعباس رح و يجانيفرد، مسعود آذربا يمحمدرضا ساالر: كوشش

ي مقياس سازي و هنجارياب آماده). 1385( .پژوه، ا و به ،.يكتا، م شكوهي ،.بناب، ب غباري ،.ن. فقيهي، ع ،.فرد، مخداياري .دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران: دانشجويي كشور، تهران هسنجش دينداري در جامع

. م, نژاد پاك و ،.ي, عابديني ،.غ, افروز ،.ا, پژوه به، .م, يكتا شكوهي ،.ب, بناب غباري ،.ن. يهي، عفق ،.م, فرد خداياري، 38، سال يتيو علوم ترب يشناس ، مجله روانييت دانشجويجمع يبرا يدار نياس سنجش ديمق يساز آماده). 1387(

.23- 45 ز، صي، پائ3شماره . فرهنگي و تحقيقات مطالعات همؤسس: تهران، ، دفتر اول پژوهشي دين ). 1372( ا. ، ب خرمشاهي

شناسانه كاربرد سه سنجه در روش ياه داللت: ينداريد يها سنجه يسه تجربيمقا .)1386(. ر. افر، ميپو، .ح .زاده، س سراج .37-70، ص 4ان، سال هشتم، شماره ريا يشناس مجله جامعه. تيك جمعي

. آگاه انتشارات: تهران ، رفتاري در علوم تحقيق هاي روش ). 1378( و همكاران ،.سرمد، ز- 66 ك، صيران، دوره ششم، شماره يا ياسشن مجله جامعه. رانيدر ا ينداريسنجش د يبرا يمدل). 1384(. ر. زند، ع يشجاع

34. امور ريزي برنامهو ، دفتر توسعه و پرورش آموزش وزارت ،كشور نوجوانان دينداري تجربي بررسي ). 1379( .ر .، م طالبان

. پرورشي . پرورشي ، معاونت پرورشو آموزش وزارت ،آموز دانش جوانان در ميان و بزهكاري دينداري ). 1378( .ر. ، م طالبان

. ييطباطبا عالمه و فكري بنياد علمي: قم .)جلد 20( القرآنتفسير في الميزان ). 1363( ، سيدمحمد حسين) عالمه( طباطبايي .آرا انجه: قم .)تا بي( اللهي آيت مهديسيد هترجم ، از اسالم فرازهايي ). تا بي( محمد حسين، سيد) عالمه( طباطبايي . هجرت: قم. )1355( شاهيخسرو سيدهادي هترجم ،)جلد 2( اسالمي هاي بررسي. محمد حسين، سيد) عالمه( طباطبايي دفتر نشر فرهنگ: تهران .)1370( خسروشاهي هاديسيد هترجم ، رسائل همجموع . ، سيدمحمد حسين) عالمه( طباطبايي

. اسالميو علمي مركز انتشارات: تهران .)1380( خديو جم عبدالرحيم كوشش به ،)جلد 30( سعادت كيمياي ).ق. ه 1398( .ح. ، ا غزالي

. فرهنگي

... مدل سنجش دينداري و ساخت مقياس

٢۴ 24

-95، ص 6، دوره دوم، شماره يقات فرهنگيفصلنامه تحق. رانيدر ا ينداريت ديوضع يبررس). 1388(. ، عيكاظمو ،.، ميفرج79. و حيا با دينداري هرابط حيا و بررسي و انواع ديني باورهاي به عمل: سنجش جهت ابزارهايي هتهي ).1378( .، م گلزاري

. منتشر نشده پژوهش، روان و سالمت شخصيت هاي ويژگي . حق در راه همؤسس: قم ، قرآن معارف). 1367( .ت .، م يزدي مصباح .صدرا: قم .)جلد 15( آثار مجموع ). 1369( .، م مطهري

Refrences Allport, G. W., & J. Michael Ross (1967). "Personal Religious Orientation and

Prejudice". Journal of Personality and Social Psychology 5, 432. Fukuyama, M. A., & Serving, T. D. (1999). Intergrating Spirituality into

Multicultural Counseling, London: Sage Publications. Glock, C. Y., & Stark, R. (1965). Religion and Society in Tension. Chicago: Rand

McNally. Hunt, R. A., & King, M. (1971). The intrinsic-extrinsic concept: A Review and

evaluation. Journal for the Scientific Study of Religion, 10, 339-356. Lenski, G. (1961) The Religious Factor, A Sociological Study of Religion’s Impact

on Politics, Economics, and Family Life, Connecticut: Greenwood Press. King, Speck & Thomas (1995). Royal free Interview for Religious and Spiritual

Belifes, Masures of religiosity, chapter 6, 351-358. Roof, W. D. (1979) ‘Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical

Review’ in R. Wuthnow (ed.) the Religious Dimension: New Directions in Quantitative Research, London: Academic Press: 17-45.

Stark, R., & Glock, C. Y. (1970). American Piety: The Nature of Religious Commitment, Berkeley: University of California Press.

Wulff, D.M. (1991). Psychology of Religion: Classic and Contemporary Views. New York: John willey.

Verbit, M. F. (1970) ‘the Components and Dimensions of Religious Behaviour: Toward a Reconceptualization of Religiosity’ in Philip E. Hammond and Benton Johnson (eds.) American Mosaic, Social Patterns of Religion in the United States, New York: Random House: 24-39.