pasture manegment booklet(finalized by tserendash) (1)

7/21/2019 Pasture Manegment Booklet(Finalized by Tserendash) (1)

http://slidepdf.com/reader/full/pasture-manegment-bookletfinalized-by-tserendash-1 1/57



1

ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍ ÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

ÀÇÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÀÍÊÍÛ ßÄÓÓÐËÛÃ ÁÓÓÐÓÓËÀÕ ßÏÎÍÛ ÑÀÍ“ÓÓÐ ÀÌÜÑÃÀËÛÍ ªªÐ×ËªËÒªÄ ÇÎÕÈÖÑÎÍ ÕªÄªªÃÈÉÍ ÀÌÜÆÈÐÃÀÀ ÒªÑªË”

(JFPR 9164-MON)

Ïðîôåññîð Ñ.Öýðýíäàø

Ö.Àëòàíçóë (Ph.D)

ÁÝË×ÝÝÐÈÉÍ ÌÅÍÅÆÌÅÍÒÈÉÍÃÀÐÛÍ ÀÂËÀÃÀ

(Ìàë÷äàä çîðèóëàâ)

II äýâòýð,

Íýìæ çàñâàðëàñàí 2 äàõü óäààãèéí õýâëýë

Äîêòîðàíò Í. Áàòæàðãàë

Òºñëèéí çîõèöóóëàã÷ Î. Àëòàíãýðýë

Áàÿíõîíãîð

2013



2


ÒªÑËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä çîõèöñîí õºäººãèéí àìüæèðãàà (JFPR 9164-MON)

òºñºë Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ßïîíû ñàíãèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áóóöàãààí, Çàã, Õ¿ðýýìàðàë ñóìäàä 2012.06.13-2016.06.13 õ¿ðòýëõýðýãæèæ áàéíà. Òºñëèéí íèéò òºñºâ 2,8 ñàÿ àìåðèê äîëëàð áºãººä ¿¿íèé 2,5 ñàÿ

íü ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ßïîíû ñàíãààñ, 298,4 ìÿíãà íü Çàñãèéí ãàçðààñ, 61,6 ìÿíãà

äîëëàð íü ìàë÷äûí îðîëöîîíîîñ á¿ðäýíý.

Òºñºë íü äýýðõ 3 ñóìäàä ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ áàéäëûã ñàéæðóóëæ, ìàë÷äûí àìüæèðãààã òîãòâîðæóóëàõ

çîðèëãîòîé. Ýíý çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä (à) ìàë àæ àõóéã òîãòâîðòîé ýðõëýõ îðîí

íóòãèéí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ, (á) óñò öýã áèé áîëãîæ àøèãëàëòàíä îðóóëàõ, (â) îðëîãûí

îëîí òºðëèéã áèé áîëãîõ, ò¿¿í÷ëýí (ã) òºñëèéã ¿ð ä¿íòýé ìåíåæìåíòýýð õàíãàõ ãýñýí

4 çîðèëòîä ÷èãëýñýí 4 á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëæ

áàéíà. Äýýð äóðäñàí ñóìäûí ìàë÷èä íü òºñëèéí ¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ ãîë çîðèëòîò á¿ëýãáºãººä òýäãýýð ìàë÷äûí ººð õîîðîíäîî ýâñýæ áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò õèéõ, îðëîãîî

íýìýãä¿¿ëýõ, ìºíõ¿¿ ÷èãëýëýýð ìýäëýã, äàäëàãà îëæ àâàõ ÿâäëûã òºñëººñ äýìæèíý.

1-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä ìàë÷èä õýñýã á¿ëãýýðýý áýë÷ýýðèéã

òºëºâëºãººòýéãýýð ºíº óäààí æèë òîãòâîðòîé àøèãëàõ, ñàéæðóóëàõ, õàäëàí òýæýýë

áýëòãýõ, ìàëûí ºâºëæºº õàâàðæààíû áàéðûã ÷àíàðæóóëàõ, ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéã

ñàéæðóóëàõ ã.ì. ìàë àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéí ýðñäýë äàâàí òóóëàõ ÷àäàâõèéã

íýìýãä¿¿ëýõ àæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

2-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä õýñýã á¿ëýã ìàë÷äûí îðîëöîîòîéãîîð áýë÷ýýðò

èíæåíåðèéí õèéöòýé õóäàã ãàðãàõ, çàâñàðëàõ, áóëàã øàíäíû ýõ õàìãààëàõ çàìààð

áýë÷ýýðèéí óñàí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, òýäãýýðèéã óäààí õóãàöààíä ç¿é çîõèñòîéàøèãëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý.

3-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä ìàë÷èä õàìòûí õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ

ìàë àæ àõóéí áîëîí ìàë àæ àõóéí áóñ îðëîãî îëîõ, íýìýãä¿¿ëýõ, ìºí àæ àõóé ýðõëýõ

àðãà áàðèëä ñóðàëöàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëíý. Ýíý íü ìàë÷äûí óóð àìüñãàëûí ýðñäýëèéí

õàìààðëûã áóóðóóëàõàä òîäîðõîé õýìæýýíä íýìýð áîëíî.

4-ð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õ¿ðýýíä òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ, óäèðäàõ íýãæèéã áàéãóóëàõ,

òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ãàðûí àâëàãà áýëòãýõ, ñóóðü ñóäàëãàà õèéõ, òºñëèéí àéìàã, ñóì,

áàãèéí óäèðäëàãà, ìýðãýæèëòí¿¿äèéã òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõ, òºñëèéí

¿éë àæèëëàãàà áà ñàíõ¿¿ãèéí ã¿éöýòãýëèéã öàã òóõàéä íü òàéëàãíàõ ã.ì. òºñëèéã

àìæèëòòàé óäèðäàæ õýðýãæ¿¿ëýõ àæëóóä çîõèîí áàéãóóëàãäàíà.Ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí ìàë÷èä ñóðñàí ç¿éëýý áóñàä ãèø¿¿ä, ìàë÷èääàà çààæ

ñóðãàõ, ìýäëýã îéëãîëòîî õóâààëöàõ, çºâëºãºº ºãºõ, õàìòûí àæèëëàãàà, õàìò îëíû

îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ, áèçíåñèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ìàë àæ àõóéãàà òîãòâîðòîé

ýðõëýõ ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéãàà íèéò ìàë÷íû á¿ëã¿¿äýä òóñëàìæ áîëãîõ çîðèëãîîð

ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã áýëòãýâ.



3


ÃÀÐ×ÈÃ

Òºñëèéí òàíèëöóóëãà ................................................................................................ 2

1. Òºðºë á¿ðèéí ìàëä áýë÷ýýð ñîíãîõ 4 1.1. Áîã ìàëûí áýë÷ýýð…………………………………....………....…………... 4

1.2. ¯õýð ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð…………………………………....……….....……….. 7

1.3. Àäóóí ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð…………………………………....….....……...…… 8

1.4. Òýìýýí ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð.…………………………………........……..…….. 9

2. Áýë÷ýýð àøèãëàõ àðãà, òåõíîëîãè 11 2.1. Çóíû áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò……………………………...…………......... 11

2.2. Íàìðûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò.…………………………...….………..…. 13

2.3. ªâëèéí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò.….……………………...………………... 14

2.4. Õàâðûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò.….……………………...………………… 17

3. Îòðûí áýë÷ýýð àøèãëàõ ìåíåæìåíò 204. Áýë÷ýýðèéí óðãàö……………………………………………………………......……… 22

5. Áýë÷ýýðèéí äààö……………………………………………………......………........... 23

5.1. Áýë÷ýýðèéí äààöûã ìàëûí òîîãîîð èëýðõèéëýõ………………………...... 24

5.2. Áýë÷ýýðèéí äààöûã ñ¿ðýãò øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí òàëáàéãààð

òîõèðóóëàõ……………………………………………………….................………. 25

6. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë 26 6.1. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûí çýðýãëýë………………………………...………… 26

6.2. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã íºõöºëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä…………..……... 31

6.2.1. Òåõíîëîãèéí äóòàãäàë……………………………………………....……… 31

6.2.2. Áýë÷ýýðèéí äààöûí õýòðýëò……………………………………..………... 31 6.2.3. Áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöàà, äàâòàìæ……………………………….…….. 32

7. Áýë÷ýýðèéí ìºíãºí ¿íýëãýý áà õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ òóõàé 347.1. Áýë÷ýýðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý……………………………….....…….. 34

7.2. Ìàë÷èí áà áýë÷ýýðò õèéõ õºðºíãº îðóóëàëò………………….………….. 34

8. Ìàë÷èí áà áýë÷ýýðèéí õÿíàëò, ¿íýëãýý (ìîíèòîðèíã)…………...…….……. 35

8.1. Áýë÷ýýðò óðãàìëààð õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõ………………………………... 36

8.2. Áýë÷ýýðò ìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõ ……………….. 39

9. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûã òºëºâëºõ 41

10. Áýë÷ýýðèéã äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ àðãà çàì 43 10.1. Áýë÷ýýðèéã ñýëãýæ àøèãëàõ àðãà……………………………..……………. 43

10.1.1. Áýë÷ýýðèéã çîíõèëîõ áîëîí äàãàëäàõ óðãàìëûí õºãæëèéí ¿å

øàòààð ñýëãýí àøèãëàõ……………………………………….....………............... 44

10.1.2. Çóíû áýë÷ýýðèéã õóàíëèéí õóãàöààãààð ñýëãýí àøèãëàõ…………..... 44

10.1.3. Áýë÷ýýðèéã ºíæºº, ñýëãýí àøèãëàõ…………………………...……….… 47

10.1.4. Áýë÷ýýðèéã ñóóðèí ñóóæ ñýëãýí àøèãëàõ…………………………….…. 48

11. Ñóìûí ò¿âøèíä áýë÷ýýð ºíæººæ, ñýëãýí àøèãëàõ ¿éë àæèëëààãàã çîõèîíáàéãóóëàõàä ñóì, áàã, ìàë÷äûí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà (Çºâëºìæ.)... 50



4


1. Òºðºë á¿ðèéí ìàëä áýë÷ýýð ñîíãîõ

Ìàëûí áýë÷ýýð çºâ ñîíãîíî ãýäýã íü ýðãýõ 4 óëèðëûí àëü ìº÷ëºãò ºâñ óðãàìëûí

øèì ã¿éöýæ, èäýìæ ñàéæðàí ÿìàð òºðëèéí ìàëä òîõèðîìæòîé áîëîõûã ìýäñíèé ¿íäñýí

äýýð òàâàí õîøóó ìàëä òîõèðîõ íóòàã áýë÷ýýðèéã óñ, õóæðûí áàéðøèë, óðãàìëûíá¿òöèéã õàðãàëçàí ñîíãîí àøèãëàõûã õýëíý. Áýë÷ýýðèéí çºâ ñîíãîëò íü äóëààíû

óëèðàëä ìàëûí àâñàí òàðãà õ¿÷, õ¿éòíèé óëèðàëä àëäñàí ýíåðãè áóþó òóðàëòûí

ºãºãä¿¿íýýð òîäîðõîéëîãääîã. Èéìýýñ ìàë÷èí õ¿í çóí-íàìðûí óëèðàëä ìàëäàà

äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõàä áýë÷ýýð áîëîí ìàëëàãààíû ìåíåæìåíòèéã çºâ

õîñëóóëàí ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ñàéí òàðãàëñàí, ¿ñ íîîñ íü óðãàæ ã¿éöñýí ìàë ºâºëä

-40 ãðàäóñûí õ¿éòíèéã òýñâýðëýí áýë÷ýýðëýæ áàéõàä òóðàíõàé ìàë 5-ð ñàðûí äóíä

¿åä –2 ãðàäóñûí õ¿éòýíä îñãîæ ¿õäýã áàéíà. ªºõ äóëààíûã ìóó äàìæóóëäàã ó÷èð

ìàëûí áèåíèé ãàäàð ººõ, õàâèðãà, ñ¿âýý, óóöíû ººõºí äàâõàðãà íü ãàäíûí îð÷íû

õàëóóí, õ¿éòíèé õýëáýëçëýýñ ìàëûí áèåèéã õàìãààëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Îð÷íû àãààðûí áà ìàëûí áèåèéí òåìïåðàòóðûí õîîðîíä 18 ãðàäóñ çºðººòýé áîëñîíòèéì õ¿éòýí ¿åä 20 ìì çóçààí ººõ ìàëûí áèåèéí äóëààíû àëäàãäëûã äàðóé 50 ãàðóé

õóâü áàãàñãàäàã áàéíà /Öýðýíäàø, Òºìºðæàâ íàð, 2003/. Ìîíãîë ìàëûí áèîëîãèéí

íýã îíöëîã áîë æèëèéí èõýíõèéã “õ¿éòýí” îð÷èíä ºíãºð¿¿ëäýã. Ìàíàé îðíû õîéò

ç¿ãèéí óóëàðõàã íóòàãò õ¿éòýí õîíîãèéí òîî 200 äàâäàã áîë ºìíº ç¿ãèéí íóòàãò 190

õ¿ðäýã. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ìàëä ñàéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõ íü áèîëîãè àæ àõóéí ÷óõàë àðãà

õýìæýý ìºí.

Ìàëûí òàðãà õ¿÷ íü áýë÷ýýðýý õèð îíîâ÷òîé ñîíãîõîîñ õàìààðíà.

1.1. Áîã ìàëûí áýë÷ýýð

Çóí-íàìðûí áýë÷ýýð ñîíãîëò, ìàëûí õàðèóëãà ìàëëàãààíû ãîë çîðèëò íü ìàëä

äýýä çýðãèéí òàðãà õ¿÷ àâàõóóëæ ºâºë-õàâðûí õàõèð õàòóó öàãèéã õîðîãäîë áàãàòàé òóóëæ

äóëààí óëèðàëòàé çîëãîõ ÿâäàë þì. Áàéãàëü îð÷íû õóâüä õîíü, ÿìààíä çóí íàìðûí

óëèðàëä íóòàãëàõ ãàçðûí áàéö íü åðºíõèéäýý óóëàðõàã áóþó óóëûí õÿðûí àð õîîëîé,

õºíäèé ýñâýë æèæèã óõàà òîëãîä, çîî, íóðóó, àëñûí ñýð¿¿í ñàëõèíû óðñãàë ÷ºëººòýé

íýâòðýõ äýíæ ãàçðûí äàãæóóð õóóðàé õºðñòýé óñíààñàà àëñ áèø ìàë áýë÷ýýðò

1-ð çóðàã. Õîíèí ñ¿ðýã õýýðèéí áýë÷ýýðò



5


îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýíä áîòóóëü, äààãàí ñ¿¿ë, åðõºã, áèåëýã, íàíãèàä õèàã, õàçààð

ºâñ, çîãäîð óëàëæ, àãü, øóâóóí õºë, ìàíãèð, òàðâàãàí øèéð, öàðãàñ/1,2,3,4,5,6,7,8-ð

çóðàã/, õ¿öýíãý çýðýã áóóðöàãò óðãàìàë óðãàñàí àëàã ºâñ-¿åòýíò, æèæèã ¿åòýí-õÿëãàíàò,

àãü-æèæèã ¿åòýíò, õàçààð ºâñ-õÿëãàíàò çýðýã á¿ðõýöèéí õóâüä òà÷èðäóó áýë÷ýýð

áàéõ íü èë¿¿ çîõèìæòîé.

2-ð çóðàã. Äààãàí ñ¿¿ë 3-ð çóðàã. Øóâóóí õºë 4-ð çóðàã. Ñàìàí Åðõºã

5-ð çóðàã. Óðòàâòàð Áèåëýã 6-ð çóðàã. Àãü 7-ð çóðàã. Øàð Öàðãàñ

Öºëºðõºã õýýð, öºëèéí á¿ñýíä õîíèíä õóðö øîðâîã óðãàìàë áàãàòàé òààíà-

ìîíãîë ºâñò, áîðîëçîé -ìîíãîë ºâñò áýë÷ýýð èë¿¿ çîõèíî.

ßìàà çîíõèëñîí ñ¿ðýãò óóëûí õÿðûí ñàðõèàãò ààðàã, õàä ÷óëóó èõòýé áàðèóëò

Á¿éëýñ, õàðãàíóóä, äýëõýý Òîãòîðãîíî, îðîã Òýñýã, áîðîëçîé/10, 11, 13, 15-ð çóðàã /

çýðýã ñººã áà ¿åò óðãàìàë, àãü, ñîíãèíîëîã óðãàìëóóä á¿õèé áýë÷ýýðèéã ñîíãîíî.

Àëèâàà ìàëûí äóëààíû óëèðëûí áýë÷ýýðèéã ñîíãîõîä àíõààðàõ íýãýí ç¿éë áîë óñ,

õóæðûí áàéðøèë, õàíãàìæèéí àñóóäàë áàéäàã. Èéìýýñ çóí-íàìðûí áýë÷ýýð íü õóæèð

ãàðàõ, õîòëîõ ¿åä çàì äàãóó óñàëæ, õóæèðëàõ áîëîìæèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.



6


Õîíü, ÿìààíû ºâºë-õàâðûí áýë÷ýýð íü àëñààðàà æàâàð, ñàëõèíû íºëººëëèéã

õààñàí íºìºðëºã óóëûí áýë òîëãîä, óõààãèéí ýíãýð, ºâðèéí æàëãà õîîëîé, õàä öîõèîíû

íºìºð, íàðàíä ýýâýð, õ¿éòýí æàâàð õóðãàäàãã¿é, ºãëºº îðîé íàðíû òóñãàë ñàéòàé, öàñ

õºðëºæ õóíãàðëàäàãã¿é, õàâàð ýðò öîîõîðòäîã äàãæóóð õºðñòýé ãàçàð áàéíà. Öàñòàé

¿åä áýë÷ýýð íóòàã ñîíãîõäîî óðãàìëûí õàãäðàëòûí áàéäàë ÿëàíãóÿà õàãä ºâñíèéºíãººð áàðèìæààëæ áîëäîã. ªâñ õýðýâ õ¿ðýíòýæ áîðëîæ õàòñàí áîë ñºë øèì ñàéòàé,

öàéæ õàòñàí áîë øèì òýæýýëýýð ìóó ãýæ ¿çäýã. Õàâàðæèõ áýë÷ýýðèéã õàâàð ýðò íîãîî

óðãàõ ãàçðûã ñîíãîíî.

8-ð çóðàã. Äýëõýý òîãòîðãîíî 9-ð çóðàã. Õºìºë 10-ð çóðàã. Áàðèóëò á¿éëýñ

11-ð çóðàã. Îðîã Òýñýã 12-ð çóðàã. Òààíà 13-ð çóðàã. Áîð Øàâàã

14-ð çóðàã. Áóäíóóð 15-ð çóðàã. Íàðèéí Õàðãàíà 16-ð çóðàã. Çîãäîð Óëàëæ



7


1.2. ¯õýð ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð

¯õýð ñ¿ðýãò õÿëãàíà, íàíãèàä Õèàã, ñàìàí Åðõºã, áóòíóóð, ìîíãîë Óëààíòîëãîé,

ñîðã¿é Ñîãîîâîð, Ñîðâîî, íóãûí áèåëýã, ¿íýãýí ñ¿¿ë çýðýã íóãà – õýýðèéí ¿åòýí, øàð

Öàðãàñ, ÿãààí Õ¿öýíãý, ø¿äëèã Õîøîîí çýðýã áóóðöàãòàí, àãü, äýëõýý Òîãòîðãîíî, íóãûíØèìòýãëýé, Õîëòñîí öýöýã çýðýã îëîí ç¿éë àëàã ºâñººð òýæýýë õèéäýã îíöëîãèéã

õàðãàëçàí àëü ÷ óëèðàëä îéò -õýýð, õýýýðèéí á¿ñýíä ñàõëàãäóó óðãàìàë á¿õèé çººëºí

õºðñòýé, æàëãà ñóäàã, óóæèì òàë, áýë õîîëîé, óõàà òîëãîäûí õÿëãàíàò, àëàã ºâñ-õÿëãàíàò,

àãü-æèæèã ¿åòýíò, àëàã ºâñ-¿åòýíò, àëàã ºâñ-õèàãò áýë÷ýýð ñîíãîõ íü òîõèðîìæòîé.

Öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýä ¿õýðò òýæýýë áîëîõóéö óðãàìëóóä òîîíû õóâüä ¿ëýìæ

öººí áàéäàã õýäèé ÷ ìîíãîë ºâñ, ñàéðûí Õÿëãàíà, Äýðñ, õàð Ñóëü, öàãààí ñóëü, õàð

øàâàã, áîæìîã øàðèëæ çýðýã óðãàìëóóäûã ýõíèé ýýëæèíä íýðëýæ áîëíî. ¯õýð ãîë

ãîðõèíû äàãóó óðãàõ íèæãýýä óëàëæèéã ñîð÷ëîí èääýã òóë óóëûí íóãûí ¿åòýí-àëàã ºâñò,

ãîë, ãîðõèíû óëàëæèò, öàõèëäàãò, àëàã ºâñ-¿åòýíò, óëàëæ-àëàã ºâñò, àëàã ºâñò áýë÷ýýð

çóíû óëèðàëä èë¿¿ òîõèðîìæòîé.

17-ð çóðàã. Èõýð òóãàëòàé ¿íýý Äýðñò áýë÷ýýðò

ªâºë-õàâðûí óëèðàëä óóë íóðóóíû ºâºð íàì äîîð, õîòãîð õîíõîð áýë, àëñûí

õ¿éòýí ñàëõè æàâàð ¿ëýýäýãã¿é íºìºð äóëààí, ¿íäñýí äýýðýý ñàéòàð õàäãàëàãääàã

õºíäèé õîîëîéí õÿëãàíàò, õèàãò, äýðñò, àëàã ºâñ-¿åòýíò, ãóó , æàëãà, õàæóó, ýíãýð, áýëèéí

áèåëýã, óëàëæ, Ñèáèðü õÿëãàíà, àãü, áóòíóóð, ýëñíèé ñóëü , åðõºã á¿õèé áýë÷ýýðò

àäãóóëàí ìàëëàíà.

Ìàíàé îðíû ¿õýð ñ¿ðãèéí 20 îð÷èì õóâèéã ñàðëàã ¿õýð ýçýëäýã. Ñàðëàãèéí

áýë÷ýýð, ºâñ óðãàìëûí ñîíãîëò ìîíãîë ¿õðèéíõýýñ íèëýýä ÿëãààòàé. Ñàðëàã óóëûí

õýýð, ºíäºð óóë, íóãûí òýð òóñìàà íàìõàí ¿åòýí, óëàëæèéã õàìæ èääýãýýðýý õîíüòîé

îéðîëöîî áºãººä çàðèì íýã õàòóó ñººãºíöºð óðãàìàë èääãýýðýý òýìýýã ñàíàãäóóëäàã.

Çóíû óëèðàëä áóøèëç, öàãààí áèåëýã, åðõºã, õèàã, àãü á¿õèé áýë÷ýýðò ñàðëàã òàðãà õ¿÷

ñàéí àâäàã. Ñàðëàã ºíäºð óóëûí áýë÷ýýðèéã ñàéí àøèãëàäàã òóë óóëàðõàã, ºíäºðëºã

ñýð¿¿í ãàçðûã ò¿øâýë ñàéí.



8


18-ð çóðàã. Ñàðëàã çýëýí äýýðýý

1.3. Àäóóíû áýë÷ýýð

Àäóóí ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð íü ãàçàð íóòãèéí õóâüä áîã ìàëûí áýë÷ýýðòýé òºñòýé.

Çóí- íàìðûí óëèðàëä îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñèéí õîéò íóòãóóäàä ñýð¿¿íä¿¿, ÿëàà, øóìóóë

áàãàòàé óóë, íóðóóíû àð çîî, äýíæ, õÿð, çàäãàé óóæèì òàë, õºíäèé õîîëîé ãàçðûí

Åðõºã, Õèàã, Õàçààð ºâñ, áèåëýã, Äààãàí ñ¿¿ë, áîòóóëü, ìàíãèð, øóâóóí õºë, ìîðèíûóðóóë, õÿëãàíà, àãü çýðýã óðãàìàë àðèâ èõòýé óðãàñàí áýë÷ýýð áàéõ íü òîõèðîìæòîé /2,

4, 5, 9-ð çóðàã, /.

19-ð çóðàã. Àäóóí ñ¿ðýã çóíû áýë÷ýýðò



9


Ãîâèéí áîëîí õýýðèéí á¿ñèéí óðä íóòãóóäàä öàãààëæ /ãîâèéí Õÿëãàíà/ ñàìàí

Åðõºã, äýðâýýí Õàçààð ºâñ çýðýã ¿åòýí, Õºìºë, Òààíà, Òààðü, áîð Øàâàã, áàãà Õóðãàëæ,

ºðãºñò Õàìõàã, Áàãëóóð á¿õèé ýëäýâ óðãàìàë óðãàñàí áýë÷ýýð ñîíãîíî. /4, 9, 12, 13-ð

çóðàã /. ªâëèéí óëèðàëä àäóóã óóëûí ýíãýð, ñàðõèàã, àëñûí õ¿éòýí ñàëõèíààñ íºìºð,

õóæèð ìàðö á¿õèé Áóäàðãàíà, Áîæìîã, Àãü, Õèàã, Õÿëãàíà, Åðõºã, Ñóëü óðãàñàí áýë÷ýýðò

ìàëëàõ íü òàðãà õ¿÷èéã íü õàäãàëàõàä èë¿¿ íºëººòýé. ªâºëä àäóóí ñ¿ðãèéã áóñàä

ìàëûí áýë÷ýýðýýñ òóñãààðëàí îòðûí áàéäëààð õàâðûí ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë àëñûí ñîðãîã

áýë÷ýýðò ìàëëàäàã.

1.4 Òýìýýí ñ¿ðãèéí áýë÷ýýð

Òýìýýíèé áýë÷ýýð íü ãàçàð îð÷íû

õóâüä áîðãèîäóó õºðñòýé, èõýíõäýý

ãîâèðõîã íàì ýñâýë öýýë òàë õºíäèé,

óõàà, òîäãîä, ýëñýí áººðãèéí Ñóëü, Õèàã,

Áóäàðãàíà, Àãü, Õàðãàíà á¿õèé áýë÷ýýð

áàéõ íü òîõèðîìæòîé. Ìºí Äýðñ, Õýðñ

óðãàñàí ò¿íãýä¿¿, õóæèðëàã íàì ãàçðûí

àëàã ºâñ á¿õèé áýë÷ýýðò ñàéí èäýøëýäýã.

Õýýðèéí á¿ñýíä òýìýý øèâýýò

õÿëãàíà, õàçààð ºâñ, õèàã çýðýã ¿åòíýýñ

ýõëýýä àãü, óëààí õàðãàíà, ¿õýð õàðãàíà,

íàðèéí õàðãàíà çýðýã ñººã, ñººãºíöºð

áîëîí íýã íàñò áóäàðãàíà õàìõóóëààð ÷òýæýýë õèéíý.

Çàðèìäàã öºëèéí á¿ñýíä òýìýýíèé

äóðòàé èääýã óðãàìëûí òîî óëàì îëøèðíî.

Ýíä ºäëºã Õÿëãàíóóä, Õàçààð ºâñ çýðýã ¿åòí¿¿äýýñ ãàäíà Áàãëóóð íü òýìýýíä òýðã¿¿í

çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé òýæýýë áîëäîã. Ãýõäýý áàãëóóðûã õàâàð èäâýë ìàëûí ãýäýñ

ä¿¿ð÷ õÿìðàõ ó÷ðààñ áàãëóóðò áýë÷ýýðèéã ãîëäóó çóí, íàìàð ýðò àøèãëàíà.

21-ð çóðàã. Íîõîé Øýýðýíãý 22-ð çóðàã. Ò¿æãýð Áàãëóóð



10


2. Áýë÷ýýð àøèãëàõ àðãà òåõíîëîãè

Áýë÷ýýð àøèãëàõ óëàìæëàëò àðãà. Ìîíãîë÷óóä áýë÷ýýðèéã çºâõºí óðãàìàë òàëààñ

íü áóñ ãàçðûí õîòãîð ã¿äãýð, óñ, óðãàìàë, öàã àãààð, õºðñ, àí àìüòàí ãýñýí áàéãàëèéí

íýãäìýë öîãöîñ áóþó áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåì /ñàâøèì òîãòîëöîî/ -èéí ò¿âøèíä àâ÷¿çýí áýë÷ýýð àøèãëàõ, õàìãààëàõ ñýðãýýõ ¿éë àæèëëàãààã çºâ õîñëóóëæ èðñíèé ¿ð

ä¿íä áýë÷ýýð íóòàã ìàíü õàðüöàíãóé óíàãàí áàéäàëòàé õàäãàëàãäàæ ºíººã õ¿ð÷ýý

/Öýðýíäàø, 20023/.

Ìîíãîë îðíû ôèçèê-ãàçàð ç¿é, áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí ñàð, óëèðëûí ººð÷ëºëòèéí

îíöëîã òàë íü ìàíàé ìàë÷äûí ìàë ìàëëàãàà, áýë÷ýýð àøèãëàëòûí óëàìæëàëò

òåõíîëîãèä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã.

Ìîíãîë ìàë÷èä áýë÷ýýðýý óëèðëûí áàéäëààð 4 õýñýãò õóâààæ áàéíãûí í¿¿äýë,

ñóóäëûí àðãààð áýë÷ýýð àøèãëàëòûã çîõèöóóëæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëòàé áºãººä ýíý

íü íýã òàëààñ áýë÷ýýð íóòãèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõ, íºãºº òàëààñ ìàë

àæ àõóéí ¿éëäâýðëýëèéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ íýã ¿íäñýí àðãà áàéæýý.

23-ð çóðàã. Áýë÷ýýð àøèãëàõ óëàìæëàëò àðãà

Äºðâºí óëèðëûí áýë÷ýýðèéã îéðûí áîëîí àëñûí õýìýýí õî¸ð õóâàààõ áºãººä

öààøèä îéðûí áýë÷ýýðèéã íººö áîëîí òºë, ºñâºð ìàëûí áýë÷ýýð õýìýýí õî¸ð

õóâààðèëíà. Õàðèí àëñûí áýë÷ýýðèéã öàã àãààð òîõèðîìæòîé, öàã àãààð òîõèðîìæã¿é

¿åèéíõ õýìýýí õóâààæ ºäºð òóòàì àøèãëàõ õýñã¿¿äýý õóâààæ õóâààðèëæ àøèãëàíà.

Óëèðëûí áýë÷ýýð íü áàéãàëü-ãàçàð ç¿éí îíöëîã, õîòãîð, ã¿äãýðèéí áàéäàë, óñ óðãàìëàí

á¿ðõýâ÷ýýñ õàìààðàí õýäýí àðâààñ õýäýí çóóí êì-èéí çàéòàé áàéäàã.



11


Ìàíàé îðíû ºíöºã áóëàí á¿ðò òóõàéí áàéãàëü, ýäèéí çàñãèéí ºâºðìºö íºõöëººñ

øàëòãààëàí áýë÷ýýðèéí óëèðëûí õóâààðèëàëò ÿíç á¿ð áàéíà. Òóõàéëáàë, îéò õýýðèéí

á¿ñèéí óðãàö èõòýé, óñ õóæèð òýãø, áýë÷ýýðòýé óìàðä (Õºâñãºë, Áóëãàí, Ñýëýíãý, Õýíòèé)

íóòàãò áýë÷ýýðýý ñýð¿¿í áà äóëààí óëèðëûí ãýæ 2 õóâààæ ñóóðüøèëòàé àøèãëàõ àðãà

äàâàìãàéëäàã áîë Áàðóóí á¿ñ íóòàãò áàãààð áîäîõîä æèëä 5 óäàà áóéð ñýëãýæ í¿¿äýëõèéäýã. ¯¿íèé ó÷èð íü çóíû äóëààí öàãò ºíäºð óóëûí òàãèéí áýë÷ýýðèéã àøèãëàæ,

íàìàð, ºâëèéí õ¿éòýíä íàì ãàçðûíõàà áýë÷ýýðèéã àøèãëàõàä îðøèíî. Çàðèì òºðëèéí

áýë÷ýýðèéã çºâõºí çóíû õóãàöààíä òîäîðõîé õîíîãò àøèãëàõ øààðäëàãàòàé.

Óëèðëûí áýë÷ýýð àøèãëàõ ìåíåæìåíò íü ººð õîîðîíäîî íèëýýä ÿëãààòàé

áàéäàã.

2.1. Çóíû áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò

Çóí, íàìðûí óëèðàëä ìàëä òýæýýë äóòàãäàõ àþóë áàéõã¿é. Õàðèí áýë÷ýýð íóòàã

ìàëûí õºëä àìàðõàí òàëõàãäàæ äîðîéòîëä îðîõ íü îëîíòàé ãàðäàã òóë áýë÷ýýðèéí

äààöàíä òîõèðñîí òîîíû ìàëûã òóõàéí íóòàãòàà áàðèõ õýðýãòýé áºãººä ¿¿íèé òóëä

îéò õýýðò 1 ãà-ä 320, õýýðò 210, Àëòàéí ºíäºð óóëûí íºõöºëä 240 õîíèéã ºäºðò

áýë÷ýýðë¿¿ëýõýýð áýë÷ýýðèéí äààöûã òîäîðõîéëíî.

Óñò öýã, ãîë ãîðõè, òºâ çàì, õîò ñóóðèí ãàçðûí ýðãýí òîéðîíä ìàë îëíîîð

òºâëºðºõººñ çàéëñõèéæ “õàÿà áàãòâàë áóóíà, õàìàð áàãòâàë õ¿ðòýíý” ãýñýí çàð÷ìààñ

òàòãàëçàæ ýíý àæëûã ñóì, áàã îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà ãàðòàà àâ÷ çîõèîí áàéãóóëàõ

õýðýãòýé.

24-ð çóðàã. Çóíû óëèðëûí áýë÷ýýð



12


Çóíû óëèðàëä ìàë õóæèðñàõ òîõèîëäîë ÿëàíãóÿà õóæèð äóòàãäàëòàé îéò õýýðèéí

íóòàãò èõ ãàðäàã òóë ìàëàà áàéí áàéí òîãòîîë óñòàé íàì äîð õîòîñ, òîéðìûí ýðãýí

òîéðîíä óðãàäàã õóæèðñóó Çóðìàí ñ¿¿ë, Õýðñ, ñýðòýíò Áàäàðãà, Áàíçäîî çýðýã óðãàìàë

á¿õèé ãàçðààð áýë÷ýýæ ¿íäñýí áýë÷ýýðòýéãýý ýýëæëýí ñýëãýæ àøèãëàõ íü ÷óõàë. Çóíûóëèðàëä áýë÷ýýð ñîíãîí àøèãëàõäàà òóõàéí íóòãèéí áýë÷ýýðò õîðòîé óðãàìàë áàéäàã

ýñýõèéã óðüä÷èëàí òàíäàæ õýðýâ õîðîí Îðòóóç, Ãîëûí õîð, äàëàí ò¿ð¿¿/23, 35-ð çóðàã/

çýðýã óðãàìëóóä àðèâòàé óðãàñàí æèë ò¿¿íèé õîðäóóëàëòûí ¿åèéã õºãæëèéíõ íü ¿å

øàòòàé õîëáîí ¿çýæ ò¿¿ãýýð áóóæ íóòàãëàõ òàëààð îðîí íóòãèéí òóðøëàãàòàé ìàë÷èä

ìýðýãæèëòí¿¿äòýé çºâëºëäºæ õîðäóóëàõ õóãàöààã õàðãàëçàí òóõàéí áýë÷ýýðèéã ñýëãýí

àøèãëàõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàæ áàéíà.

25-ð çóðàã. Õîðîí îðòóóç

Çàðèì íýã òýæýýëèéí óðãàìëóóä õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòàíä áîã ìàëä õºíººë

ó÷ðóóëäàã. Òóõàéëáàë õÿëãàíà ¿ðëýëòèéí ¿å øàòàíäàà ìàëûí ¿ñ íîîñ, àðüñàíä øèâýí

îðæ á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýäèéí ÷àíàðò ñºðãººð íºëººëäºã. Èéìýýñ çóíû ýõíýýñöýöýãëýõ õ¿ðòýë ìàë áýë÷ýýæ 20-30 õîíîãèéí äàðàà õýíçèéã äàõèí àøèãëàõààð áîäîæ

õóâààðü õèéíý. Ýñâýë íàìàð àøèãëàõ øààðäëàãà ãàðâàë ýõëýýä áîä ìàë áýë÷ýýæ ¿ðèéã

íü óíàñíû äàðàà áîã ìàë áýë÷ýýæ àøèãëàíà.

Çóíû äóíä ¿åýñ èä õàëóóí ýõýëìýãö ºíäºðëºã äýíæ áóþó óõàà òîëãîä á¿õèé õÿð,

óóëàðõàã ãàçðûí ÿëàà øóìóóë áàãàòàé áýë÷ýýð àøèãëàíà.

Ãàíòàé æèëèéí çóí íü îéí øóãóéí áýë÷ýýð àøèãëàõààñ ãàäíà çóí íü òºäèéëýí

ãàíääàãã¿é ÷èéãýðõýã õºðñòýé áóþó ýñõ¿ë ãàçðûí ã¿í ð¿¿ ¿íäýñ íü èë¿¿ øóðãàäàã ñººã

á¿õèé ºâñëºã óðãàìàëòàé óñíû íººöòýé íóòãèéí áýë÷ýýð ñîíãîíî.

Íàìðûí ýõýýð õàäëàíãèéí òàëáàéí õýíçèéã òºðºë á¿ðèéí ìàëààð ñýðì¿¿ëýí

èäýøë¿¿ëýõ íü ìàëûí òàðãà õ¿÷ àâàëòàíä ýåðýã íºëººòýéí äýýð õàäëàíãàà ìàëûí õºõ

áóóöààð áîðäîõ íü èðýõ îíä ºíäºð óðãàö àâàõûí ¿íäýñ áîëäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.



13


Ãàçðûí õîòãîð ã¿äãýðèéí îíöëîãòîé óÿëäàí íýã íóòàãò îëîí òºðëèéí áýë÷ýýð

òàðõàõ áîëîâ÷ òàëáàéí õóâüä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Èéìýýñ àëü èõ òàëáàé ýçýëæ

áóé áýë÷ýýðýý ¿íäñýí áýë÷ýýð õýìýýí ¿çýæ õýñýã÷ëýí àøèãëàõûí çýðýãöýý ãóó æàëãà,

õîòîñ íóãûí áýë÷ýýðòýé ñàëààâ÷ëàí àøèãëàõ íü áýë÷ýýðèéí íºõºí ñýðãýëò, ìàëûí

èäýø òýæýýëèéí øààðäëàãàòàé íèéöäãèéã àíõààðàõ íü ÷óõàë. Çóíû óëèðëûí áýë÷ýýðèéã àøèãëàõäàà àíõààðàõ íýã ç¿éë áîë íýãæ òàëáàéí

òýæýýëèéí íººöèéí òýí õàãàñûã õºðñºí äýýð ¿ëäýýæ áàéõààð àøèãëàëòûã çîõèîí

áàéãóóëíà. Èíãýñíýýð óðãàìàë äàðàà æèë íºõºí óðãàõàä øààðäàãäàõ íººö áîäèñîî

¿íäñýíäýý áàçààæ äîðîéòîëä îðîõîîñ ñýðãèéëäãèéã àíõààðàõ õýðýãòýé.

2.2. Íàìðûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí îíöëîã

Íàìàð öàãò áýë÷ýýðèéí óðãàìàëä áóñàä óëèðàëòàé õàðüöóóëàõàä õýä õýäýí

îíöëîã ººð÷ëºëò èëýðäýã. ̄ ¿íä:

- Íàìðûí óëèðàëä áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóä õàãäàðäàã.

- Óðãàìëûí õàãäðàëò îëîí ÿíç áàéõ áºãººä çàðèì ¿åò óðãàìëûí èø, ¿ðæëèéí

ýðõòýí õóãàð÷ óíàñàí áàéõàä àëàã ºâñíèé íàâ÷ íàéëçóóð íü áóòàð÷ èø, íàâ÷ öýöýã

íü ã¿âýãäñýí áàéäàã.

- Íàìàð öàãò áýë÷ýýðèéí èõýíõ óðãàìàë ìàë, àìüòíû õºë, ñàëõè øóóðãàíä àìàðõàí

õóãàð÷ õýâðýã áàéäàëòàé áîëäîã.

- Áýë÷ýýðèéí óðãàö 23-5( 22.4-24.7) – 35.7 (31.3-40.1) %-ààð áóóðäàã.

- Óðãàìëûí øèìò ÷àíàð 60.9 % -ààð áàãàñäàã.

Áýë÷ýýðèéí óðãàö, óðãàìëûí øèìò ÷àíàð íü ò¿¿íèé õîòãîð, ã¿äãýðýýð áàéðøèí

òàðõàõ îíöëîãîîñ õàìààðàí ÿíç á¿ð áàéíà. Àð áà íóãà ãàçðûí áýë÷ýýðèéí øèìò

÷àíàð íü ýíãýð ýýâýð ãàçðûíõòàé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàã.

- Çàðèì óðãàìëóóäûí ìàëä õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã õºãæëèéí ¿å øàò ºíãºð÷ àøèãëàõ

àþóëã¿é íºõöºë á¿äýíý.

- Óðãàìëóóä õàíãàëòòòàé íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñ õóðèìòëóóëñàí áàéíà.

- Ìàëä èäýãäñýí óðãàìàë äàõèí õýíçëýí óðãàõã¿é.

Íàìàð öàãò áýë÷ýýð ñîíãîõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãààã óðãàìëûí äýýð

ºã¿¿ëñýí îíöëîãóóäòàé õîëáîæ ìåíåæìåíòýý ñîíãîíî. Íàìðûí óëèðàëä ìàëûí òàðãà

õ¿÷ ã¿éöýæ òîãòäîã òóë áýë÷ýýðýý çºâ ñîíãîæ àøèãëàõ øààðäëàãàòàé. Íàìðûí óëèðàëä

çàðèì óðãàìàë øèì ñàéòàé õàãäàð÷ ñºëòýé áàéäãèéã îâæèí àøèãëàõ õýðýãòýé Òóõàéëáàë:

çàðèì íýã Õÿëãàíóóä, Äààãàí ñ¿¿ë, Õèàã, Áîòóóëü, Áóøèëç, Çîãäîð óëàëæ, Àãü,Áóäàðãàíóóä ñºëòýé íàìàðæäàã. Ìàë÷äûí ¿íýëãýýãýýð Àãü ìàëä ººõºí òàðãà àâàõàä

ãîéä ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ìàëûã íàìðûí óëèðàëä õîíü÷ëîí õàðèóëàõ øààðäëàãàòàé. Ýíý



14


íü íýã òàëààñ áýë÷ýýðèéí ºâñ óðãàìàë ìàëûí õºëä ãèøãýãäýæ õóãàð÷ õîðîãäîõîîñ

õàìãààëàõààñ ãàäíà ìàë áýë÷ýýðò èë¿¿ õºäºëãººí õèéæ òàðãà õàéëàõààñ õàìãààëæ

áóé õýðýã þì. Èéìýýñ áýë÷ýýðèéã ºäºð ºäðººð çóðâàñëàí íàðèéí õóâààðèëæ àøèãëàõ

øààðäëàãàòàé.

26-ð çóðàã. Íàìðûí óëèðëûí áýë÷ýýð

Îéò õýýð, ºíäºð óóëûí ðàéîíä ¿äýýñ ºìíº óóë òîëãîäûí àðûí áýë÷ýýðèéã ýõëýí

àøèãëààä ¿ä õàâüä ãîëûí íóãûí àëàã ºâñò, ¿åòýíò, óëàëæèò áýë÷ýýðèéã, ¿äýýñ õîéø

ýíãýð õºíäèéí ¿åò óðãàìàë á¿õèé áýë÷ýýðèéã àøèãëàõààð òîîöîæ ºäðèéí áýë÷ýýðàøèãëàõ õóâààðèéã õèéíý.

Öºëºðõºã õýýðò óóë, õºíäèéí áýë÷ýýðýýñ ãîâüæóó íóòàã í¿¿äýëëýí òºðºë á¿ðèéí

áóäàðãàíà, ñººã ñººãºíöºð áýë÷ýýð àøèãëàõ íü ìàëûí òàðãà õ¿÷èéã ÷àìáàéðóóëàõàä

ýåðýã íºëººòýéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé þì.

Íàìðûí óëèðàëä óðãàìëóóä íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñûã õàíãàëòòàé

íººöºëñºí áàéäàã ó÷ðààñ áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí íººöèéí 60-65 õóâèéã àøèëàõààð

äààö áàãòààìæèéã òîõèðóóëíà. Æèøýýëáýë: ãà-ààñ 3 ö óðãàö ºãºõ áýë÷ýýðèéí 1.8-1.9 ö

ºâñèéã àøèãëàõààð òîîöîæ äààöûã òîõèðóóëíà. ªºðººð õýëáýë 1 ãà áýë÷ýýðò 110-120

õîíü áýë÷ýýæ áîëíî ãýñýí ¿ã þì.

ªíäºð óóëûí á¿ñýä íàìàð ýðò öàñ óíàõ òîõèîëäîë îëîíòàé ãàðäàã òóë óóë, íóðóó,òîëãîäûí àð, ìºí õàçàéëò èõòýé ýíãýð ãàçðûí áýë÷ýýðèéã ýõíèé ýýëæèíä àøèãëàõààð

òºëºâëºæ õóâààðü õèéíý. Íàìðûí óëèðàëä ìàëûí óñ óíäàà, õóæèð, ýðäñèéí õàíãàìæèéã

ñàéòàð òîîöîîëæ áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí àðãà õýìæýý àâíà.

2.3. ªâëèéí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò

Áýë÷ýýðèéí ìîíãîë ìàë æèëèéí 2/3 áóþó 240 õîíîãèéí òóðø äàí ãàíö õàãä á¿õèé

áýë÷ýýðò èäýøëýäýã îíöëîãòîé. Ãýõäýý áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóä õàãäàð÷ ñºë øèìýý á¿ðýí

àëäàõ. 10-ð ñàðààñ ìàë òýæýýë ãýõýýñýý óðüäààð òýæýýëèéí íàéðëàãà äàõü óóðãèéí

äóòàãäàëä îðæ ýõýëäýã. Õàíãàéí ºíäºð óóëûí íºõöºëä ìîíãîë ìàë Ãîâèéí á¿ñèéíõòýé

õàðüöóóëàõàä íýã ñàðûí ºìíº óóðãèéí äóòàãäàëä îðíî.



15


ªâºë-õàâðûí óëèðàëä áýë÷ýýðèéí óðãàö 33-73 %-èàð áóóðàõ ó÷ðààñ óóðãààñ

ãàäíà òýæýýëèéí äóòàãäàëä íýãýí àäèë îðíî. Ýíý ¿åòýé äàâõöàæ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí

øèìò ÷àíàð çóíûõààñ 2-3 äàõèí, øèíãýõ ïðîòåèí 3-4 äàõèí áóóðíà. Èéìýýñ õ¿éòíèé

óëèðàëä òºðºë á¿ðèéí ìàë õîíîãò øààðäàãäàõ òýæýýëèéíõýý äºíãºæ 40 - 50 %, øèíãýõ

ïðîòåèíû 30-35 % -èéã áýë÷ýýðýýñ àâíà. Áýë÷ýýðèéí óðãàö, øèìò ÷àíàðûí áóóðàëòòàé óëÿäàí öàã óóðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð

õýâèéí æèëä ÷ ìàë íàìðûí àìüäûí æèíãýý 28-36 % õ¿ðòýë àëäàæ îíä îðäîã.

ªâëèéí óëèðàëä ìàëä èäýãäñýí óðãàìàë äàõèí ñýðãýæ óðãàõã¿éãýýñ ãàäíà õàòàæ

õàãäàðñàí íàâ÷ íàõèà ñàëõè áîëîí ìàëûí õºëººð õÿëáàðõàí óíàæ ¿ðýãäýõ òóë áýë÷ýýð

àøèãëàëòûã ºâºëæººíäºº áóóñàí ºäðººñ ýõëýí òºëºâëºíº.

27-ð çóðàã. ªâëèéí óëèðëûí áýë÷ýýð

ªâºëæººíäºº áóóìàãö áýë÷ýýðýý ºâñ óðãàìëûí ºòãºí øèíãýí, ãàçðûí õîòãîð

ã¿äãýð, íàëóóæèëò, óñ õóæðûí áàéðøèë, íºìºð, íººëºã áàéäëûã õàðãàëçàí áýë÷ýýðýý

îéðûí, ¿íäñýí, íººö ãýñýí 3 õýñýãò õóâààæ àøèãëàíà /1-ð çóðàã /.

Àëñûí áýë÷ýýð íü 2-2.5 êì-ýýñ õîëã¿é, õàðèí îéðûíõ íü 1 êì- èéí õ¿ðýýíä áàéõ

íü òîõèðîìæòîé.

Íººö áýë÷ýýð íü ãàçðûí ãàäàðãà, ºâñ òýæýýëèéí íººöººñ õàìààðàõ ó÷ðààñ

áóóöàíä îéðõîí õÿíàëò òàâèõàä áîëîëöîîòîé çàéä áàéðøóóëàõ íü ÷óõàë. Íóòãèéí õîòãîð ã¿äãýðèéí òîãòöîîñ õàìààðàí ºâºëæººíèé áýë÷ýýð íü äóãóé /

òîéðîã/, çóóâàí, òýãø ºíöºãò ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí õýëáýðòýé áàéäàã. ßìàð÷ òîõèîëäîëä ìàë

áýë÷ýýðë¿¿ëýõ õ¿ðýýíèé äîòîð íîãäîõ òàëáàéã òîîöîæ ãàðãàñàí áàéõ øààðäàëàãàòàé.

Õýðýâ òóõàéí õîò àéë äóãóéäóó /òîéðîã/ õýëáýðèéí òàëáàé ýçýìøäýã ãýæ ¿çâýë õîòíîîñ

0.5 êì-èéí õ¿ðýýíä 78 ãà, 1 êì-èéí õ¿ðýýíä 314 ãà, 1.5 êì-èéí õ¿ðýýíä 706.5 ãà,

2 êì-èéí õ¿ðýýíä 1256 ãà, 3 êì-èéí õ¿ðýýíä 2826 ãà, 4 êì-èéí õ¿ðýýíä 5024 ãà íîãäîíî.

Ìºí áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý, øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí òîîöîîã õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë 500

áîãòîé /õîíüòîé/ àéëûí ºâºë øààðäàãäàõ áýë÷ýýð, òýæýýëèéí õýðýãöýýã ãàðãàÿ. ¯¿íèé

òóëä áýë÷ýýðèéí ãà-èéí óðãàö, ìàëûí õîíîãò áýë÷ýýðýýñ èäýõ ºâñíèé õýìæýý, áýë÷ýýð

àøèãëàõ õóãàöàà, áýë÷ýýðèéí òàëáàéã ìýäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.



16


Æèøýý íü: - Íýã õîíü õîíîãò 1.1 êã õàãä èäíý.

- Áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöàà 180 õîíîãò /11-ð ñàðààñ 3-ð ñàð äóóñòàë/

- Áýë÷ýýðèéí óðãàö 1.5 ö/ãà áóþó 150 êã ãýæ ¿çüå.

Ýõëýýä 500 õîíèíû 180 õîíîãò èäýõ òýæýýëèéí õýìæýýã îëú¸.500 õîíü õ 1.1 êã õàãä õ 180 õîíîã = 99000 êã ºâñòýé òýíöýæ áàéíà.

Ýíý õýìæýýíèé òýæýýëèéã ÿìàð òàëáàéãààñ àâàõûã áîäú¸. ¯¿íèé òóëä ìàë

áýë÷ýýõ õ¿ðýýíä ÿìàð õýìæýýíèé òýæýýë íîãäîæ áàéãààã òîîöîîëîõ øààðäëàãàòàé. 1

êì-èéí õ¿ðýýíä íîãäîõ óðãàö íü 314 ãà õ 1.5 ö /150 êã / = 47100êã, 2 êì-èéí õ¿ðýýíä

188400 êã, 3êì-èéí õ¿ðýýíä 423900 êã òýæýýëèéí íººöòýé áàéíà.

Òîîöîîíîîñ ¿çýõýä 500 áîãòîé àéëä 180 õîíîãò øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí õýìæýýã

îëîõûí òóëä 180 õîíîãò øààðäàõ 99000 êã òýæýýëèéã áýë÷ýýðèéí óðãàö - 150 êã -ä õóâààíà.

Òýãâýë 500 õîíèíä 660 ãà áýë÷ýýð øààðäëàãàòàé ãýæ ãàðíà. Ãýòýë áýë÷ýýðèéí óðãàö íü

áàéãàëü öàã óóðûí íºõöëººñ øàëòãààëæ æèë á¿ð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ òóë òîîöîîãîîð

ãàðñàí òàëáàéí õýìæýýí äýýð 30-40 õóâèéí íººö òàëáàéã íýìæ àâàõ íü ç¿éòýé þì.

Èéìä 40 õóâèéí íººö áàéõààð áîäâîë 500 õîíèíä 924 ãà áýë÷ýýð õ¿ðýëöýõ¿éö áàéíà.

Òýãâýë 180 õîíîãèéí õóãàöààíä 500 õîíèíä 924 ãà áýë÷ýýð øààðäàãäàõ áà ýíý íü 2 êì

-èéí ðàäèóñòàé äóãóéäóó ýñâýë 4.5 êì óðòòàé, 2.2 êì ºðãºíòýé òýãø ºíöºãò õýëáýðèéí

ä¿ðñòýé òàëáàéí õýìæýýòýé ä¿éöýõ þì.

Áýë÷ýýðèéí òàëáàéí õýëáýð, õýìæýýíýýñ ¿ë õàìààðàí ¿íäñýí õýñýã áóþó ºäºð

òóòàì àøèãëàõ áýë÷ýýðèéã õýä õýäýí çóðâàñ õýñýãò õóâààíà Õýðýâ ºâëèéí áýë÷ýýð

äóãóé õýëáýðòýé áîë ºäºð äóòàì àøèãëàõ çóðâàñ íü òýãø òàëò õóðö ºíöºãòýé ãóðâàëæèí

õýëáýðòýé áàéõ áà õóðö ºíöºã íü õîò õîðîî óðóó ÷èãëýñýí áàéíà. Ýõíèé õýñýãò /çóðâàñò/ìàëàà èäýøë¿¿ëæ äóóñààä äàðààãèéí õýñýãò øèëæèõ æóðìààð ýýëæëýí àøèãëàíà.

Áýë÷ýýðýý õýä õè÷íýýí õýñýãò õóâààõ, íýã õýñãèéí áýë÷ýýðèéã õýäýí õîíîã àøèãëàõ,

õîòíûõîî àëü ç¿ãèéí áýë÷ýýðèéã ýõýëæ àøèãëàõ íü òóõàéí ºäðèéí òýíãýðèéí áàéäàë

ÿëàíãóÿà öàñ, ñàëõèíû õ¿÷, ÷èãëýë, ýíãýðèéí ç¿ã çîâõèñûí õàðö, óðãàìëûí õàäãàëàëò,

óðãàö áîëîí ìàë÷èí õ¿íèé äàäëàãà òóðøëàãààñ èõ õàìààðíà. Îéò õýýðò äóíäæààð 1

ãà áýë÷ýýð 200 õîíèéã, õýýðèéí á¿ñèéí õîéò õýñýãò 160 õîíèéã, Àëòàéí ºíäºð óóëûí

íºõöºëä 140 õîíèéã íýã õîíîã áýë÷ýýõýä õ¿ðýëöýõ òýæýýëèéí íººöòýéã àíõààð÷ õóâààðèà

õèéíý. Óðò õºëèéí ìàëûã 4- 5 êì-õ¿ðýýíä áýë÷ýýð íóòàã ñîíãîæ èäýøë¿¿ëíý.

ªâëèéí óëèðàëä àëü ÷ íóòãèéí ìàë÷èä èéø òèéø í¿¿ëã¿éãýýð õàðüöàíãóéñóóðèí ñóóæ áýë÷ýýð íóòãàà àøèãëàäàã. Ñóóðèí ñóóõ õóãàöàà íü ºâºë-õàâðûí óëèðëûí

¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí íººöººñ õàìààðíà. Àëòàéí ºíäºð óóëûí

õóâüä ºâºë-õàâàð äóíäæààð 207 õîíîã, îéò õýýðò 193 õîíîã, õýýðèéí á¿ñèéí õîéò õýñýãò

211 õîíîã, öºëºðõºã õýýðò 200 õîíîã ¿ðãýëæëýõ áºãººä ýíý ¿åèéí áýë÷ýýðèéí ãà-èéí

óðãàö íü äýýðõ äàðààëëààð 2.1 ö, 3.0 ö, 2.6 ö, 1.8 ö áàéäàã. Íýõäýý óðãàöûí ¿ç¿¿¿ëýëò¿¿ä

òóõàéí æèëèéí öàã óóðûí íºõöºëººñ õàìààðàí õýëáýëçýíý.

Áýë÷ýýðèéí ¿íäñýí õýñãèéã ºâëèéí óëèðàëä àëñààñ íü äîòîãøëóóëàõ, õàâàðò

îéðîîñ íü àëñëóóëàí àøèãëàõ æóðìûã áàðèìòàëíà. ªâºëæººíäºº áóóìàãö áýë÷ýýðèéí

çóðâàñíû õèëèéã äàãóóëàí õýä õýäýí ÷èãëýëýýð ìàë áýë÷ýýæ õîòëóóëàõ æèì ãàðãàæ, óã

æèìýýð ìàëàà áýë÷ýýæ òóõàéí ºäºð àøèãëàõ õýñýãò òîãòîîæ õàðèóëíà.



17


Öàã àãààð òààëàìæã¿é ¿åä àøèãëàõ õýñãèéã íººöëºí õàìãààëæ çºâõºí

øààðäëàãàòàé ¿åä íýã çàõààñ íü ýõëýí àðèã ãàìòàé àøèãëàõ õýðýãòýé. Íººö áýë÷ýýð

íü íèéò áýë÷ýýðèéí 15-20 õóâü ýçýëæ áàéõààð õóâààðü õèéíý. Òàë õýýð ãàçàð çîíõèëîõ

ñàëõèíû äýýä òàëûí áýë÷ýýðèéã íººöºëíº. Óóëàðõàã íóòàãò ìàëûí õýýë òîìðîîã¿é ¿åä

óíàëò õàçàéëò èõòýé îãöîì, ýíãýð, óóë òîëãîäûí àð ãàçðûí áýë÷ýýðèéã ýõíèé ýýëæèíäàøèãëàíà. Óðãàìëàí íºìðºãèéí õóâüä ìàëûí õºë, ñàëõè øóóðãàíä àìàðõàí õàãäàð÷

óíàäàã òîì íàâ÷èò ýëäýâ ºâñ á¿õèé áýë÷ýýðèéã ýõíèé ýýëæèíä, õàðèí õèàã, õÿëãàíà,

äààãàí ñ¿¿ë, áîòóóëü, åðõºã çýðýã ¿åò óðãàìàë àðèâ èõòýé óðãàäàã áýë÷ýýðèéã õîæóó

àøèãëàõààð õóâààðüò îðóóëàõ õýðýãòýé.

2.4. Õàâðûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò

Õàâàð õàìãèéí õàòóó óëèðëûí íýã áºãººä ò¿¿íèé õàõèðëàã áàéäàë íü áýë÷ýýðèéí

òýæýýëèéí íººö, òîî, ÷àíàð õàìãèéí äîîä õýìæýýíä õ¿ðäãýýð èëýðäýã. Ýíý óëèðàëä

áýë÷ýýðèéí óðãàö ºâëèéíõººñ èõýýõýí áóóð÷ áýë÷ýýðèéí äààö 1.8 äàõèí áàãàñíà. Ìàë

õàâðûí öàãò òýæýýëèéí õîìñäîë, óóðãèéí ºëñãºëºíä äàâõàð íýðâýãääýã. Èéìýýñ ìàë

òýæýýëýý áýë÷ýýðýýñ õàíãàõûí òóëä ºäðèéí èõýíõ õóãàöààã äàí ãàíö áýë÷ýýðëýëòýíä

çîðèóëæ õàðüöàíãóé óðò çàì òóóëñíû ýöýñò øààðäëàãàò òýæýýëèéíõýý äºíãºæ 40

õ¿ðòýëõ õóâèéã îëæ èääýã. ¯¿íèé çýðýãöýý òºëëºõ ìàëûí õýýë õ¿íäýð÷ íýìýãäýë

òýæýýëèéí øààðäëàãà óëàì íýìýãäýíý. Ãýòýë ìàíàéä áýëòãýæ áàéãàà òýæýýë íü íèéò

ìàëûã 3-4 õîíîã òýæýýõýä õ¿ðýëöýýòýé áàéäàã. Èéì íºõöºëä òºðºë á¿ðèéí ìàëûã

òîî òîëãîéí õóâüä õàäãàëàõ ãàíö àðãà çàì áîë õàâðûí óëèðëûí áýë÷ýýð íóòãèéã çºâ

ñîíãîæ, õóâààðüòàé àøèãëàõ ÿâäàë þì.

Õàâðûí óëèðàëä õýòýðõèé óóëàðõàã áèø, íàðàíä ýýâýð íàìäóó ãàçðûí çàäãàé,

øóóðãàòàé ¿åä àøèãëàõ íºìºð íººëºã, äýðãýäýý õóæèð óñ á¿õèé, øèì ø¿¿ñýý ñàéíõàäãàëæ, ýðò í¿äëýí íîãîîðäîã Àãü, Åðõºã, Áîòóóëü, ãîâüä Ìîíãîë ºâñ, áîð öàãààí

Øàâàã, áîð Òààðòàé áýë÷ýýð áàéâàë çîõèëòîé.

Áîã ìàëûí òºëëºõ õóãàöàà, öàã àãààðûí áàéäëûã õàðãàëçàí õàâðûí òýðã¿¿í

ñàðûí àðàâäààñ èõ õýòðýëã¿é õàâàðæààíäàà áóóíà. Õàâàðæààíäàà ýðò áóóõ íü øèíý

ñîðãîã áýë÷ýýðò ìàëàà èäýøë¿¿ëæ íóòàã îðîíäîî äàñãàõààñ ãàäíà í¿¿äëýýð îëîí òºë

òýýâýðëýõ ÿâäàëã¿é áîëíî.

28-ð çóðàã. Õàâðûí óëèðëûí

áýë÷ýýð



18


Õàâàðæààíû áýë÷ýýðèéã òºëëºñºí, õýýëòýé, ÿäàð÷ äîðîéòñîí áà ñóâàé ìàë ãýæ

ñ¿ðýãëýí òóñ òóñàä íü õîë, îéð, ºâñ óðãàìëûí áàéäëûã çîõèöóóëàí çààãëàæ íàðèéí

õóâààðüòàé àøèãëàíà. ¯¿íèé òóëä ìàë÷èä áýë÷ýýðýý áàéðøëààð íü ºâëèéíõ øèã

àëñûí, îéðûí, íººö ãýñýí 3 õýñýãò õóâààæ áýë÷ýýðýý îéðîîñ íü àëñëóóëàõ æóðìààð

àøèãëàíà.

Õàâðûí áýë÷ýýðèéí íýã îíöëîã áîë õÿëãàíà, õèàã, äààãàíñ¿¿ë, åðõºã, áîòóóëü,

äýðñ çýðýã 5-8 òºðëèéí ¿åò óðãàìëóóä õàãä áàéäàëòàé õàäãàëàãäàí ¿ëäýæ òºðºë á¿ðèéí

ìàëûí ¿íäñýí òýæýýë áîëäîã òóë àøèãëàõ àðãà òåõíîëîãè òºäèéëýí ÿëãààã¿é. Õàðèí

áóóðöàãòàí áîëîí ýëäýâ ºâñ õàãäàð÷ òýæýýëèéí íººöººñ ãàðäàã.

Õàâðûí óëèðëûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûã öàñòàé ¿åèéíõ, ãàçàð õàð ¿åèéíõ ãýæ

õóãàöààãààð íü 2 õóâààíà ßäàð÷ äîðîéòñîí ìàë öàñòàé ¿åä áýë÷ýýðòýý õ¿ð÷ õîîë

òýæýýëýý îëîõ íü íýí õ¿íäðýëòýé áàéäãèéã õàðãàëçàí öàñ àðèëãàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Õýðýâ áýë÷ýýðèéí öàñ õàíçðààã¿é áàéâàë ìàë áýë÷ýýðë¿¿ëýõèéí òóëä öàñ õ¿ðçäýõ,

öàñ õàéëóóëàõ, äàëüïóó ÷èðæ öàñ õàãàëàõ àðãà õýìæýý àâíà.

Öàñ õ¿ðçäýõ àðãà. Öàñ èõòýé ¿åä ÿäàð÷ äîðîéòñîí ìóó ìàëûã õîòëóóëàõûí òóëä

/ºë çàëãóóëàõ/ ìàë áýë÷ýýã¿é îéðûí áýë÷ýýðèéí õýñãèéí öàñûã 2 òèéø íü õàìàð ãàðãàí

õ¿ðçäýæ ºâñèéã íü èë ãàðãàí ìàë áýë÷ýýðë¿¿ëíý. Öàñûã ìîäîí õ¿ðçýýð õ¿ðçäýõ íü

òîõèðîìæòîé áà òºìºð õ¿ðç íü õàãä ºâñ òàñàëæ õîðîãäîë èõ ãàðãàäàã.

Ýëñ öàöàõ. Óðãàö ñàéòàé áîëîâ÷ öàñ èõòýé ó÷èð àøèãëàõ áîëîìæã¿é áýë÷ýýðèéí

ýëñèéã íü ìàëòàæ ãàðãààä ò¿¿íèéã ýðãýí òîéðîíä æèãä öàöíà. Íýã õýñýã ãàçðûí ýðãýí

òîéðîíä öàöñíû äàðàà çýðãýëäýý íü äàõèí ýëñ ìàëòàí öàöàõ ìàÿãààð çàëãàæ öàöíà.

Íýã õ¿í ºäºðò 5 ìåòðèéí õ¿ðýýíä 30-40 í¿õíýýñ áóþó 0.15-0.20 ãà áýë÷ýýðò ýëñ öàöàæ÷àäíà. Èíãýõýä öàñ íü 3-4 õîíîãò öîîõîðòîæ õàãä ºâñ èë ãàð÷ àøèãëàõ áîëîìæ á¿ðääýã.

Èéì òàëáàéä îéðîëöîîãîîð 40 îð÷èì áîã ìàë áýë÷ýýõ íºõöºë á¿ðäýíý.

Äàëüïóó ÷èðýõ. Èõ öàñòàé æèë õàðãàíà, áóò ñººã áàãàòàé öàãààíäóó ãàçàð äàëüïóó

÷èð÷ öàñ õàãàëíà. Òýìýýãýýð ÷èðýõ äàëüïóóíû àâöûí ºðãºí 1.5-2 ì, ºíäºð íü 40-60

ñì áàéíà. Äàëüïóóã 5-7 ñì-èéí çóçààí, 200 ñì óðò, 50-60 ñì-èéí ºíäºð 2 áàíçûã 45-60

ãðàäóñûí õóðö ºíöãººð õî¸ð ¿ç¿¿ðèéã íü õîøóóëäàí áýõýëæ 2 õàæóóíóóäûã 150 ñì

õ¿ðòýë óðòòàé 3-4 õºíäëºí õîëáîîñîîð óãëóóðãàäàæ áýõýëíý /Íà÷èí, 1984/.

29-ð çóðàã. Öàñ õàãàëàã÷ äàëüïóó

(Íà÷èí, 1984)



19


Öàñíû çóçààí, õàòóóðñàí áàéäëûã õàðãàëçàí õºíäëºí õîëáîîñ äýýð 20-30 êã

à÷àà òàâüæ ÷èðíý. Äàëüïóó ÷èðýõýä öàñàí äîîð áàéñàí õàãä ºâñ èë ãàð÷ ìàë áýë÷èõ

íºõöºë á¿ðäýõèéí çýðýãöýý äàëüïóóíû ìºð¿¿ä äàãàæ öàñ àìàðõàí öîîõîðòäîã.

Öàñ òîãòîîõ àðãà. Çàðèì íóòàã õàãä á¿õèé ñàéõàí áýë÷ýýðòýé áîëîâ÷ óñ óíäààãààð

ìóó ãàçàð áèøã¿é áàéäàã. Èéì íºõöºëä ýëñýí áººðºã á¿õèé ãîâü íóòàãò õàâàðæààíäáóóõûí ºìíº ýëñýí òîëãîäûí àð, õîíõîðò 2-3 õýñýã ãàçàð /íýã õýñýã öàñ íü 6-10 øîî.ì/

öàñ äàðæ 20-25 ñì çóçààí ýëñ áóþó çýãñ çýðýã ç¿éëýýð õó÷èæ õàéëàõààñ õàìãààëíà.

Íººöºëñºí öàñàà óíäàíä õýðýãëýõýýñ ãàäíà ÿäàð÷ äîðîéòñîí ìàë, òºëä õýðýãëýíý.

¯¿íèéã Áàðóóí ìîíãîëä íóòãèéí àðäóóä ‘’öàñíû áóóðü” ãýæ íýðëýäýã. Öàñíû áóóðü

íü õàãäíû íººö ñàéòàé íóòãèéí áýë÷ýýðèéí àøèãëàõ õóãàöààã óðòàñãàæ ºãäãººðºº à÷

õîëáîãäîëòîé.

Õàâðûí äóíä ¿åýñ ãîëäóó öàñ öîîõîðòîæ ãàçàð õàð áîëîõîä áýë÷ýýð àøèãëàõ àðãà

ò¿ð¿¿÷èéíõýýñ áàãà çýðýã ÿëãààòàé áîëæ èðíý. Ýíý ¿åä ìàë íîãîîëóóëàõ àæëûã óðüäààñ

áîäëîãîòîé òºëºâëºãººòýé õèéæ ýõýëíý. Õàâàðòàà äóëààð÷ èðýõýä ýíãýð ýýâýð ãàçðûí

òà÷èð íîãîî áóñäààñ ò¿ð¿¿ëæ ãàðàõ áîëîâ÷ ýõýíäýý ìàëûí àìàíä ºðòºõäºº ìóó áàéõ

ó÷èð õîíü ÿìàà íîãîî õººæ óëàì òóðäàã. Èéìýýñ ýíý ¿åä íîãîî ãàðààã¿é áîëîâ÷ ºòãºí

õàãäòàé ãàçàð áýë÷ýýõ íü äýýð ãýæ ¿çíý. Èéìýýñ íîãîî ãàðààã¿é áîëîâ÷ ºòãºí õàãäòàé

ãàçàð ìàëàà áýë÷ýýõ íü “íîãîî õàãä äàãàäàã” ãýñýí ìàë÷äûí ¿ãèéã ýðõ áèø äàãàõàä

õ¿ðíý. Ãàçðûí áàéäëûã õàðàõàä ÷èéãèéí íººöòýé õîòîñ, óóë, òîëãîäûí ýíãýð, áýë,

äàâ÷õàí ãóó, æàëãà, õîîëîéí àëü íýãýí íºìºðëºã çººëºí õºðñòýé ãàçðóóäàä õàìãèéí

ò¿ð¿¿íä àãü í¿äýëæ áóò íàõèàëæ, ñóíàãàð áèåëýã, äààãàí ñ¿¿ë, áîòóóëèéí äýãí¿¿ëä

íàâ÷ ñóóæ, õÿëãàíû ¸çîîðò øèíý õºõ íîãîî ò¿ðýí óðãàæ ò¿¿íèéã äàãàëäààä øóâóóí õºë,

ÿðãóé, õ¿öýíãý, ìàíãèð, õºì¿¿ë, íàïòóóë ãýõ ìýò÷èëýí íîãîî æèãäðýí óðãàæ ýõëýíý.

Ýíý ¿åä óðãàñàí íîãîî õàìãèéí øèì òýæýýëòýé áàéäãèéã àíõààð÷ õàðèóëãà ìàëëàãààãàà

çîõèöóóëíà. Òýãýõäýý ¿äýýñ óðüä áîðîã öàãààí ºâñòýé áýë÷ýýðò áàéëãààä ¿äýýñ õîéøÿðãóéòàé áýë÷ýýðò îðóóëíà. ßðãóéä öàäñàí ìàë ò¿ðãýí òýíõýð÷ ñýõýë àâàõààñ ãàäíà

öààøèä òàðãà òýâýýðýã àâàõäàà ñàéí. Èõýâ÷ëýí ÿðãóéã öýöýãëýæ ýõëýõ ¿åä ìàë ñàéí

èääýã. ßðãóé ãàðàõ ¿åýð àãü, íàïòóóë, äàëàí òîâ÷, ø¿äýí öàãààí çýðýã óðãàìàë í¿äýëæ

çàðèì íü öýöýãëýæ ýõëýõ áºãººä õýýð òàëûí èõýíõ ¿åò óðãàìëóóä ñî¸îëæ ìàë áýë÷ýýõýä

òîõèðîìæòîé áîëíî. Ýíý ¿åýð õàðãàíà íàâ÷èëæ öýöýãëýíý. Áîã ìàëààñ ÿìàà, áîäîîñ

òýìýý õàðãàíû íýã íàñò íàéëçóóð, öýöãèéã á¿ðëýæ èäýõ äóðòàéã àíõààðàõ õýðýãòýé.

Ìîíãîë ìàë÷èä ìàëûí òýâýýðýã àâàëòàíä õàâðûí óñàëãàà, õóæèðëàëòûã ÷óõàë ãýæ

¿çíý. Ýíý ¿åä ìàëûã 1-2 õîíîîä õóäãèéí áà óðñãàë óñààð óñëàõûã èõýä ÷óõàë÷èëíà.

Ãîâü öºëºðõºã ãàçàð ìîíãîë ºâñíèé ¿íäýñ 4-ð ñàðä õººæ ñî¸îëîõ áà äýðñ ýðò øºâºãëºõ

òóë ÿäàð÷ äîðîéòñîí ìàë àìàðõàí òýíõýðíý. Ìºí ýíý ¿åýð õàðãàíà íàâ÷èëæ öýöýãëýíý.Òýìýý õàðãàíààð ñàéí òýæýýë õèéäýã òóë áýë÷ýýð ñîíãîõîä àíõààðàõ õýðýãòýé. Áîð

áóäàðãàíà òàâàí åñ äóóñàõ ¿åýð öýëöèéæ çººëðºõ ¿åäýý 20-30 õîíîãèéí äîòîð ìàëä

ãîéä ñàéí áàéäãèéã àíõààðàëäàà àâáàë çîõèíî. Õàðèí áàãàëóóð 5-ð ñàðûí ýöýñò 2- 3

¿åòýé áóþó 4 õóðóó ºíäºð áàéõäàà ìàëûí ãýäýñ ä¿¿ðãýæ õîðäóóëäãèéã àíõààð÷ ýíý ¿åä

áàãàëóóðò áýë÷ýýð àøèãëàõààñ çàéëñõèéõ õýðýãòýé.

Ìàë íîãîîëóóëàõ ¿åýð õóó÷èí áîðîãòîé áýë÷ýýð ò¿øâýë íýã òàëààð íîãîîíû ãàðö

èë¿¿, íºãºº òàëààð áîðîãòîé íîãîî õîëüæ èäñýí ìàë òýíõýð÷ òýâýýðýõ öààøäàà ìàõëàõ

íü ñàéí áàéäàã. Ýíý íü õàãä ºâñ òýð îð÷èíäîî áè÷èë öàã óóðûí õ¿ðýýëýë áèé áîëãîæ

óëìààð õºðñíèé ÷èéã õóðèìòëàëûã íºõöºëä¿¿ëäýãòýé õîëáîîòîé þì. Èéìýýñ õàâðûí

óëèðàëä õàãä á¿õèé áýë÷ýýð ñîíãîæ ìàëàà íîãîîëóóëàõ íü àëñäàà ìàõàí, ººõºí òàðãà

àâàõûí äýâñãýð áîëäãèéã ñàíàæ ÿâàõ õýðýãòýé.



20


Õàâðûí óëèðàëä áýë÷ýýðýý 3-5 æèëýýð òºëºâëºæ, õóâààðèéí äàãóó íàðèéí

ìºðäºæ àøèãëàõàä àíõààðâàë çîõèíî. Ó÷èð íü ýíý óëèðàë óðò ¿ðãýëæèëäýã áºãººä

ýöýæ äîðîéòñîí ìàëûã íîãîîëóóëæ òýíõð¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ õýíç íîãîîã õýò øàëäàëæ

àøèãëàõã¿éãýýð õóãàöààã òîõèðóóëàõ øààðäëàãàòàé.

Õàâàð-çóíû óëèðàëä óðãàìëûí áóòëàëòûí ¿å øàòàíä õýò à÷ààëàëòàé àøèãëàõàäóðãàö íü äàðààãèéí æèëýýñ ýðñ áàãàñäàãèéã äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Èéìýýñ áýë÷ýýð

àøèãëàõ õóãàöàà, äààöûã çºâ òîõèðóóëàí, æèë, æèëèéí òºëºâëºãººíäºº òóñãàí,

àøèãëàõ õóãàöààã òàëáàé á¿ðýýð çºð¿¿ëýí õóâààðüò òóñãàíà.

3. Îòðûí áýë÷ýýð àøèãëàõ ìåíåæìåíò

Ìàíàéä áýë÷ýýðèéí à÷ààëëûã òýíöâýðæ¿¿ëýõ, áýë÷ýýðèéí íººö øèíýýð àøèãëàõ,

áýë÷ýýð, òýæýýëèéí ýðñäëýýñ ìàë ñ¿ðãýý õàìãààëàõ, ìàëä òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõ, àâñàí

òàðãà õ¿÷ õàìãààëàõàä ºðãºí õýðýãëýæ èðñýí ìàë àæ àõóé, áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí

íýã ÷óõàë á¿ðýëä¿¿í õýñýã áîë îòîð þì. Îòîð ãýñýí îéëãîëòîíä îòðûí /íººö/ áýë÷ýýð

àøèãëàõ, ìàë îòîðëîõ ãýñýí õàðèëöàí óÿëäàà, õàìààðàë á¿õèé 2 îéëãîëòûã õàìààðóóëäàã.

“Îòîð õèéõ” ãýñýí îéëãîëòîíä ãîë òºëºâ àøèãëàëò áàãà ýñâýë óñ, óíäààíû õîìñäîë,

öàñàí á¿ðõýâ÷èéí áàéäëààñ õàìààðàí òîäîðõîé õóãàöààíä àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé

àëñ íóòãèéí áýë÷ýýð àøèãëàõ ýñâýë ãàí çóäòàé íóòãààñ çàéëàí, ãàðö ñàéòàé áýë÷ýýðò

øèëæèí í¿¿æ ìàëàà ýðñäëýýñ õàìãààëàõ áîëîí áýë÷ýýð òîâøèí í¿¿æ ìàë íîãîîëóóëàõ,

òàðãàëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà áàãòàíà.

Àøèãëàõ áýë÷ýýðèéí àëñëàëòààñ õàìààðàí îòðûã àëñûí, îéðûí ãýæ àíãèëæ

áîëíî. Àëñûí îòðûã çóä òóðõàí, ãàí ãà÷èã áîëñîí ¿åä õýä õýäýí àéìàã, ñóìûí íóòàã

äàìæèí çîõèîí áàéãóóëàõ õýðýãöýý ãàðäàã. Îòðûí áýë÷ýýðèéí àëñëàëò íü áýë÷ýýð,íóòãèéí ãàðö áóñàä õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààðíà. Àëñûí îòðûã îðîí íóòàã äîòðîî áîëîìæòîé

ãàçðóóäàä õèéæ áîëíî.

30-ð çóðàã. Îòîð õèéõ á¿ä¿¿â÷

ªºð àéìàã ñóìûí íóòàãò àëñûí îòîð çîõèîí áàéãóóëàõûí ºìíº óðüä÷èëàí äîîðõè

àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé. ̄ ¿íä:



21


1. Îòîðò ÿâàõ ìàëûã íàñ õ¿éñ, òºðºë, ÿâäàë äààõ áàéäëààð íü òºðºëæ¿¿ëýí òîî òîëãîéã

òîäîðõîéëñîí áàéõ

2. Òºðºë á¿ðèéí ìàëä áýë÷ýýð íóòãèéã çºâ ñîíãîí òîõèðóóëàõ

3. Áýë÷ýýð àøèãëàõ õóâààðèà áîëîâñðóóëàõ

4. ªºð àéìàã, ñóìûí íóòàãò îòîð õèéõ áîë îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, ìàë÷èäòàé ãýðýý,õýëýëöýýð áàéãóóëæ, óðüäààð òîõèðîëöîæ áóóõ ãàçðûíõàà áýë÷ýýðèéí äààö, îð÷íû

áàéð áàéöûã òàíäàæ ìýäñýí áàéõ

5. Ãýðýý õýëýëöýýðò îòðûí áýë÷ýýðò àøèãëàõ íóòãèéí õèë çààã, ºâºëæºº, õàâàðæàà,

çóñëàí, íàìàðæààíû áàéðøëûã çààæ, õýä õè÷íýýí àéë, ºðõ, ÿìàð òîîíû ìàë õýäèé

õóãàöààíä àøèãëàõ òàëààð òîäîðõîé çààõ

6. Ãýðýýíä í¿¿äëýýð èðñýí èðãýäýä óóãóóë íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíààñ õ¿í, ìàë ýìíýëýã,

ñî¸ë, õóäàëäàà, áîëîâñðîë çýðýã íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýã ÿìàð íºõöºëòýéãýýð

¿ç¿¿ëýõ òàëààð çààæ ºãºõ

7. Ãýðýýíä îòðîîð èðñýí ìàë÷èä óóãóóë íóòãèéí ìàë÷äûí õàøàà, ñàðàâ÷, õóäàã óñ,

áóóðü áóóö, àðãàë ò¿ëø, õóæèð òýæýýëèéã ãàìòàé ýäýëæ, õàìãààëàõ òàëààð òîäîðõîé

çààëò îðóóëñàí áàéõ

8. Ãýðýýíä îòîð÷èä áýë÷ýýðèéí äààöàíä òîõèðñîí òîîíû ìàëûã òóõàéí íóòàãò àäãóóëíà

ãýñýí çààëòûã çààâàë íýìýëò õýëáýðýýð õèéíý.

9. Ãýðýýíä ìàëûí òºðëººð áýë÷ýýðèéí òºëáºðèéí õýìæýýã çààæ ºã÷ áîëíî.

Îéðûí îòðûã ãîë òºëºâ ººðèéí íóòàã äîòîð ÿíç á¿ðèéí çîðèóëàëòààð ãàäíû õýí

õ¿íèé îðîëöîîã¿éãýýð ìàë÷èä äîð á¿ðíýý õèéíý. Ýíýõ¿¿ òºðëèéí îòðûí ãîë çîðèëãî íü

ìàëä òàðãà õ¿÷ àâàõóóëàõ, àâñàí òàðãà õ¿÷èéã òîãòîîæ õàäãàëàõàä îðøèíî. Îòðîîð

ìàëàà òàðãàëóóëíà ãýäýã áîë çààâàë àëñ õîë îëîí äàõèí í¿¿õèéã õýëýõ áèø, õàìãèéí

ãîë íü òºðºë á¿ðèéí ìàëä áýë÷ýýð óñûã òîõèðóóëàí ñîíãîæ áýë÷ýýðèéã àëü áîëîõ

ýðýìáý äàðààòàé àøèãëàõûã õýëíý. Îòîðëîõ ÿâöàä áóóðü ñîëèõ, áýë÷ýýð ñýëãýõ ¿éëàæèëãààã áàéíãà õèéíý.

Áóóðü ñîëèõ ãýäýã íü òýð îð÷ìûíõîî áýë÷ýýðèéã á¿ðýí àøèãëàæ äóóñààã¿é

áîëîâ÷ ìàëûí õýâòýð øàâõàéòñàí ¿åä òýð õàâüäàà ýð¿¿ë öýâýð ãàçàð áóóðü ñîëèõûã

õýëíý.

Õàðèí áýë÷ýýð ñýëãýõ ãýäýã íü íýãýíò àøèãëàãäàæ íººö íü áàãàññàí áýë÷ýýðýý

îðõèæ àëü íýã òàëä íü ãàð÷ ñîðãîãäóó áýë÷ýýðò í¿¿æ áóóõûã õýëíý. Áýë÷ýýðèéã èíãýæ

òîâøèõ í¿¿äëýýð îéð îéðõîí ñîëüæ áàéâàë ìàë áýë÷ýýðòýý òîãòâîðøèæ èäýýøëýëò

íü ñàéæèðíà.



22


4. Áýë÷ýýðèéí óðãàö

Áýë÷ýýð, õàäëàíãèéí óðãàö õóðèìòëàë íü óðãàìëûí ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í,áèîìîðôîëîãèéí îíöëîã, óðãàõ îð÷èí, öàã óóðûí íºõöëººñ õàìààðàí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðýýð

õàðèëöàí ººð õýìýýð ÿâàãäàíà. Òóõàéëáàë, 5-ð ñàðä îéò õýýð, õýýðèéí á¿ñýíä áýë÷ýýðèéí

çóíû äýýä óðãàöûí 10-18% íü õóðèìòëàãäàæ áàéõàä öºëºðõºã õýýðò óðãàöûí 40 îð÷èì

õóâü íü á¿òýýìæëýãääýã. Ýíý õóãàöààíä ºíäºð óóë áîëîí ãîëûí òàòàì, íóãà ãàçðûí

óðãàìàëûí óðãàëò /âåãåòàöè/ õàðààõàí æèãäðýýã¿é áàéäàã.

Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ºñºëò õºãæèëò èäýâõèòýé ÿâàãääàã ¿å íü 6-ð ñàð æèæèã

äýãí¿¿ëò ¿åò óðãàìëóóä /áèåëýã, äààãàí ñ¿¿ë, áîòóóëü, åðõºã ã.ì./ öýöýãëýæ áýë÷ýýðèéí

áîëö ã¿éöýæ èðíý. Ìºí áýë÷ýýðèéí íîãîîí äàõü óóðãèéí àãóóëàìæ ýíý ¿åä äýýä

õýìæýýíäýý õ¿ð÷ ìàë òàðãà òýâýýðýã àâ÷ ñ¿¿ ñààëü íü íýìýãääýã òóõàé ò¿ð¿¿í ºã¿¿ëñýí

áèëýý.

Öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýíä ýíý õàãàöààíä òààíà áóíäóóëíà. Àëèâàà áýë÷ýýðèéí

óðãàö íü õóð òóíäàñ, äóëààíû òààòàé õîñëîë á¿ðäñýí 7ð ñàðûí ñ¿¿ë÷ 8-ð ñàðûí ýõíèé

10 õîíîãò çîíõèëîõ óðãàìëûí öýöýãëýëòèéí òºãñãºë, ¿ð áîëîâñðîëòûí øàòàíä äýýä

õýìæýýíäýý õ¿ð÷. ºíäºð óóëûí á¿ñë¿¿ðò 10.5-15.0 ö/ãà, îéò õýýðèéí á¿ñýíä 11.5-19.4

ö/ãà, õýýðèéí á¿ñýíä 6.5-13.0 ö/ãà, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýíä 2.9-3.8 ö/ãà-ä áèîëîãèéí

á¿òýýìæòýé áàéíà. Õàðèí òàòìûí íóãà 28.6-39.7 ö/ãà áèîëîãèéí óðãàö ºãºõ ÷àäàâõèòàé

áàéäàã.

Ãýõäýý òàòàì íèéò áýë÷ýýðò òóí ÿëèìã¿é, 1.9 õóâèéí æèí äàðàõ áîëîâ÷ æèëä

áýëòãýäýã õàäëàíãèéí 1/4-1/3 -èéã ýíäýýñ õàääàã òóë áýë÷ýýðèéí çýðýãöýý ºâñ áýëòãýõíººö áîëäîã.

Áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóä á¿ñ á¿ñë¿¿ðèéí ÿëãààíààñ õàìààðàí 70-90 õîíîãèéí

õóãàöààíä óðãàæ, óðãàö íü 8-ð ñàðûí ýõíèé õàãàñò äýýä õýìæýýíäýý õ¿ðýýä åðäºº

30-45 õîíîãò õàãäàðíà. Ýíý íü óðãàìëûí ºñºëòèéí ïðîöåññóóä öàã óóðûí íºõöºëòýé

óÿëäàí çîãñîíãè áàéäàëä îðæ óðãàìàëä õàãäðàõ ïðîöåññ äàâàìãàéëäàãòàé õîëáîîòîé

þì. Æèëèéí öàã àãààðûí áàéäëààñ õàìààðàí áýë÷ýýðèéí óðãàöûí ã¿éöýõ õóãàöàà îëîí

æèëèéí äóíäæààñ 10-20 õîíîãîîð õîéøëîõ óðàãøëàõûí çýðýãöýý õýìæýý íü ãàíäóóâòàð

æèë òàòàìä 22%, îéò õýýðò 63%, ºíäºð óóëä 18-25%, öºëèéí õýýðò 22--25 % õ¿ðòýë

áóóð÷ õýâèéí áóþó òóíàäàñòàé æèëä äóíäæààð 26.35-37.12 %-èàð íýìýãääýã ç¿é òîãòîëèëýð÷ýý. Áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóä 10-ð ñàðä á¿ðýí õàãäàð÷ ñºë øèìýý àëääàã.

Ìàíàé îðíû áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí áèîëîãè- àæ àõóéí íýã îíöëîã áîë ¿íäñýí

äýýðýý ñàéòàð õàäãàëàãäàæ ¿ëääýã ÷àíàð þì. Õýðýâ çóíû óðãàöûã 100 % ãýæ ¿çâýë

ºíäºð óóë, îéò õýýð, õýýðèéí áýë÷ýýðò íàìðûí óëèðàëä 63.0-80.0 õóâü, ºâºë - 52.0-

67.0 õóâü, õàâàðò 34.0-56.0 õóâü íü õàäãàëàãäàæ õàãä ºâñíèé õýëáýðýýð ¿ëäýíý. Õàðèí

öºëºðõºã õýýðèéí áýë÷ýýðèéí çóíû äýýä óðãàöûí 60.0 õóâü íü íàìàð, 40.0 õóâü íü

ºâºë, 27.0 õóâü íü õàâðûí óëèðàëä õàãä ºâñíèé õýëáýðýýð õàäãàëàãäàæ áýë÷ýýðèéí

ìîíãîë ìàëûí òýæýýëèéí õýðýãöýýã õàíãàäàã áàéíà. Èéíõ¿¿ õàãä ºâñ íîãîîíîîñ 2 äàõèí

èë¿¿ áóþó 240 õîíîãèéí òóðø ìàëûí ¿íäñýí òýæýýë áîëíî /Öýðýíäàø, 1981/.



23


Æèëä óíàõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý, õóâààðèëàëòààñ õàìààð÷ áýë÷ýýðèéí óðãàö

áàéãàëèéí á¿ñ á¿ñë¿¿ðýýð èõýýõýí õýëáýëçýíý. Ýðäýìòäèéí õèéñýí ñóäàëãààíààñ

¿çýõýä Õàíãàéí ºíäºð óóëûí áýë÷ýýðèéí óðãàö çóíøëàãà ñàéòàé æèë¿¿äýä îëîí æèëèéí

äóíäàæ óðãàöíààñ 26-38 %-ààð èõ, ãàíòàé æèë¿¿äýä 12-48%-ààð áàãà, öºëºðõºã õýýðèéí

áýë÷ýýðèéí óðãàö õàðüöàíãóé òààëàìæòàé æèë¿¿äýä 23.1-58.3%-ààð íýìýãäýæ, ãàíòàé æèë 28-60.3.%-ààð áóóðíà /Öýðýíäàø,1981, 2000, Àëòàíçóë, 2002/.

Ñîíèðõîëòîé íü ÷èéãëýã îð÷èíä óðãàäàã òàòàì íóãûí áýë÷ýýðèéí óðãàö ºíäºð óóë,

îéò õýýð, õýýð, öºëºðõºã õýýðèéíõòýé õàðüöóóëàõàä æèëýýñ æèëä õàðüöàíãóé ºíäºð

ñàâàëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë: òààëàìæòàé æèëä òàòìûí íóãûí óðãàö îëîí æèëèéí

äóíäæààñ 102.4-195.4 % íýìýãäýæ, öàã àãààð òîõèðîìæã¿é æèë¿¿äýä 5.6-51.6% õ¿ðòýë

áóóðäàã. Õýýðèéí áýë÷ýýðèéí óðãàö òààëàìæòàé æèë¿¿äýä 103.3-153.4 õóâü èõñýæ,

ãàíòàé æèë¿¿äýä 3.9-42.5% õ¿ðòýë áàãàñäàã. Èéìýýñ ìàíàé îðíû áýë÷ýýðèéí äààöûã

óðãàöûí æèëèéí íººöºä ò¿øèãëýõýýñ ãàäíà óðãàöûí îëîí æèëèéí ººð÷ëºëò, õýëáýëçýëä

òóëãóóðëàí ãàíòàé æèë, õýâèéí æèë, òààëàìæòàé æèëèéí áýë÷ýýðèéí äààö ãýæ 3 ÿíçààð

òîîöîîëîõ øààðäëàãàòàé. Áýë÷ýýðèéí äààöûã äýýð ºã¿¿ëñíèé äàãóó æèëèéí öàã óóðûí

íºõöºëä òîõèðóóëàí òîîöîîëîõ íü îòîð í¿¿äýë õèéõ, íýìýãäýë òýæýýë áýëòãýõ, çººæ,

òýýâýðëýõ çýðýã àðãà õýìæýýã òºëºâëºõ ¿íäýñëýë áîëíî. Áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý, äààö,

áàãòààìæèéí òîîöîîã áýë÷ýýýðèéí áèîëîãèéí óðãàö áóñ ãàãöõ¿¿ ìàëä èäýãäýõ àæ àõóéí

óðãàöàä òóëãóóðëàí õèéäýã (1-ð õ¿ñíýãò).

1-ð õ¿ñíýãò. Áýë÷ýýðèéí óðãàö, ö/ãà (ìàëä èäýãä ýõ óðãàö)

Áýë÷ýýðèéí òºðºë Óëèðàë

Çóí-Íàìàð ªâºë- õàâàð

Îéò õýýð 5.3 3.1

Õýýð 3.8 2.5

Öºëºðõºã õýýð 2.2 1.6

Îéò õýýðèéí áýë÷ýýðèéí óðãàö çóí-íàìðûí óëèðàëä 5.3 ö/ãà, ºâºë-õàâàð

3.1ö/ãà, õýýðèéí á¿ñèéí äýýðõ äàðààëëààð 3.8 ö/ãà, 2.5 ö/ãà, öºëºðõºã õýýðèéíõ

2.2 ö/ãà, 1.6 ö/ãà óðãàöòàé áàéíà. Óðãàöûí ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëòýíä òóëãóóðëàí áýë÷ýýðèéíõýý

äààöûã áàðèìæààëàí òîäîðõîéëæ áîëíî.

5. Áýë÷ýýðèéí äààö

Áýë÷ýýðèéí íýãæ òàëáàéä òîäîðõîé õóãàöààíû òóðø áàðüæ áîëîõ ìàë, ºâñºí

òýæýýëòýí àìüòíû òîîãîîð èëýðõèéëýãääýã õýìæèãäýõ¿¿íèéã áýë÷ýýðèéí äààö ãýñýí

îéëãîëòîíä õàìààðóóëíà. Áýë÷ýýðèéí óðãàö æèë æèëä áàéíãà õýëáýëçäýã ó÷ðààñ äààöûã

ºíòýé, õýâèéí, ãàíòàé æèë¿¿äýýð ÿëãàâàðòàé òîîöîîëîõ íü ìàë àæ àõóéí õºãæëèéí

àñóóäëûã çºâ òîìü¸îëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Áèäíèé ñóäàëãààãààð ìàíàé îðíû

áýë÷ýýðèéí äààö ºíòýé æèë¿¿äýä äóíäæààð 86 îð÷èì ñàÿ, ãàíòàé æèë¿¿äýä 57.0 ñàÿ

õîíü òîëãîéãîîð õýìæèãäýíý (Ö ýðýíäàø, 2000).



24


Áýë÷ýýðèéí äààö òîäîðõîéëîõ îëîí àðãà áàéäãààñ ºðãºí õýðýãëýãääýã àðãóóäûí

òóõàé òîâ÷ ºã¿¿ëüå.

5.1 Áýë÷ýýðèéí äààöûã ìàëûí òîîãîîð èëýðõèéëýõ

Áýë÷ýýðèéí äààöûã çºâ òîãòîîõûí òóëä áýë÷ýýðýýñ àëèâàà òºðëèéí ìàë, àìüòíû

ºäºðò èäýõ ºâñíèé õýìæýý /2-ð õ¿ñíýãò/, ìàë, àìüòíû òîî, áýë÷ýýðèéí óðãàö, áýë÷ýýð

àøèãëàõ õóãàöàà, áýë÷ýýðèéí òàëáàéí õýìæýýã ìýäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé. Áýë÷ýýðèéí

òýæýýëèéí õ¿ðýëöýý ñàð, óëèðàë, æèëýýð òîîöîæ ãàðãàõàä áîä , áîã ìàëûã õîíü òîëãîéä

øèëæ¿¿ëæ äààöûã õîíü òîëãîéãîîð èëýðõèéëýõ íü îëîíòàé. Áîä, áîã ìàëûí ºäºðò

áýë÷ýýðýýñ èäýøëýõ ºâñíèéã íýã õîíèíû ºäðèéí íîðìòîé æèøèæ íýã áîä ºäºðò

õýäýí õîíèíû ºâñ èäýæ áàéãààãààð íü èëòãýëö¿¿ð áîëîâñðóóëäàã. Áîä, áîã ìàëûí

áýë÷ýýðýýñ îëæ èäýøëýäýã ºâñèéã ýðäýì øèíæèëãýýíýèé áàéãóóëëàãûí ýðäýìòýí,

ñóäëàà÷èä ñóäàëæ òîãòîîäîã. Öààøèä áýë÷ýýð, òýæýýëèéí õ¿ðýëöýý òîîöîõîä

àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé áîä, áîã ìàëûã õîíü òîëãîéä øèëæ¿¿ëýõ èëòãýëö¿¿ðèéã 3-ð

õ¿ñíýãòýíä õàðóóëàâ.

2-ð õ¿ñíýãò. Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí áýë÷ýýðýýñ ºäºðò èäýõ

ºâñíèé õýìæýý, êã

Ìàëûí òºðºëÓëèðàë

Çóí Íàìàð ªâºë Õàâàð

Àäóó 7.8 8.1 6.5 5.8

Òýìýý 14.1 13.0 8.4 9.9

¯õýð 8.7 9.7 7.4Õîíü 1.6 1.8 1.1 1.1

ßìàà 1.3 1.4 1.0 1.0

3-ð õ¿ñíýãò. Òºðºë á¿ðèéí ìàëûã õîíèí òîëãîéä øèëæ¿¿ëýõ

òýæýýëèéí èëòãýëö¿¿ð

Ìàëûí òºðºë Àäóó Òýìýý ¯õýð Õîíü ßìàà

Õîíü òîëãîéä øèëæ¿¿ëýõ

èëòãýëö¿¿ð

6.6 8.6 5.0 1 0.9

Áýë÷ýýðèéí íýã ãà òàëáàéí äààöûã äîîðõè òîìú¸îãîîð áîäú¸!

Ó

ÁÄ = ------- ÁÄ – Áýë÷ýýðèéí äààö (õîíü/ºäºð, òýìýý/ºäºð ã.ì.)

ªÕ Ó—Áýë÷ýýðèéí óðãàö, êã/ãà, ö/ãà

ª -- Íýã ìàëûí áýë÷ýýðýýñ ºäºðò èäýõ ºâñ, êã

Õ – Íýã ºðõ àéëûí áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöàà, õîíîãîîð



25


Æèøýý 1.

Îéò õýýðèéí á¿ñë¿¿ðèéí 1 ãà áýë÷ýýðèéí çóíû óðãàö 300 êã, íýã õîíü ºäºðò

áýë÷ýýðýýñ 1.9 êã ºâñ èäíý ãýæ ¿çýýä áýë÷ýýðýý 7-ð ñàðûí 15-íààñ 8-ð ñàðûí 15 õ¿ðòýë

30 õîíîã àøèãëàõààð òîîöîîã õèéå. Òýãâýë, 1 ãà áýë÷ýýðèéí äààö íü

350 êã

ÁÄ = ------------------------ = 6.1 õîíü òîëãîé áàéíà.

1.9 êã õ 30 õîíîã

ººðººð õýëáýë, íýã ãà òàëáàéä 6 õîíèéã 30 õîíîã

350 êã

ýñâýë íýã ºäºð ----------------------- = 184 õîíü èäýøë¿¿ëæ áîëíî.

1.9 êã õ 1 ºäºð

5.2. Áýë÷ýýðèéí äààöûã ñ¿ðýãò øààðäàãäàõáýë÷ýýðèéí òàëáàéãààð òîõèðóóëàõ

Áýë÷ýýðèéí äààöûã áýë÷ýýðèéí óðãàö, íýã ìàëûí õîíîãò áýë÷ýýðýýñ èäýõ ºâñ, õîò

àéë, ºðõèéí ìàëûí òîî, áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöààã ¿íäýñëýí øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí

òàëáàéãààð òîõèðóóëæ áîëíî. ¯¿íèé òóëä äîîðõè òîìú¸îã õýðýãëýíý.

ª õ Õ õ Ñ

ÁÒ = ----------------

Ó

ÁÒ –Íýã õîò àéë ýñâýë ºðõèéí ìàëä øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí òàëáàé, ãà

Ñ -- Ìàëûí òîî

ª -- Íýã ìàëûí áýë÷ýýðýýñ èäýõ ºâñ, êã

Õ – Õóãàöàà, õîíîã

Æèøýý 2.

Îéò õýýðèéí ãà-ààñ 350 êã ºâñíèé óðãàö á¿õèé áýë÷ýýðò 100 õîíèéã 90 õîíîã

áýë÷ýýõýä øààðäàãäàõ áýë÷ýýðèéí òàëáàéã áîäú¸. Íýã õîíü òîëãîé ºäºðò áýë÷ýýðýýñ1.8 êã ºâñ èäíý ãýæ òîîöîîëú¸.

À. 100 õîíèíä øààðäàãäàõ áýë÷ýýð

1.9 êã õ 90 õîíîã õ 100 õîíü

ÁÒ = ----------------------------------------- = 48.9 ãà

350 êã/ãà

Òýãâýë 100 õîíèíä 48.9 ãà áýë÷ýýð 90 õîíîãò õ¿ðýëöýýòýé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.

Á. 100 õîíèíä ºâëèéí 3 ñàðûí õóãàöààíä øààðäàãäàõ áýë÷ýýð



26


Ýíý òîõèîëäîëä áýë÷ýýðèéí óðãàöûã 160 êã/ãà áàéíà ãýæ ¿çýýä õîíü ºäºðò 1.3 êã

õàãä ºâñ èäíý ãýæ ¿çâýë:

1.3 êã õ 90 õîíîã õ 100 õîíü

ÁÒ = ---------------------------------------- = 73.1 ãà 160 êã/ãà

ªâëèéí 90 õîíîãò 100 òîëãîé õîíèíä 49.5 ãà áýë÷ýýð õ¿ðýëöýõ òîîöîî ãàð÷ áàéíà.

Ãýõäýý áýë÷ýýðèéí óðãàö öàã óóðààñ øàëòãààëàí èõýýõýí õýëáýëçýõ òóë òîîöîîãîîð

øààðäàãäàõ áýë÷ýýð äýýð 30%-èéí íººö òàëáàé íýìæ àâàõ õýðýãòýé. Òýãâýë 30%-èéí

íººö òàëáàé íýìæ òîîöâîë 100 õîíèíä 95.0 ãà áýë÷ýýð øààðäëàãàòàé áºãººä õýðýâ 300

áîãòîé áîë 95 ãà õ 3 = 285 ãà õ¿ðýëöýõ áîëíî.

6. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë

6.1. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûí çýðýãëýë

Áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåìèéí àëü íýã õýñýãò á¿òýýìæ /óðãàö/ áóóðàõ, ç¿éëèéí

á¿ðýëä¿¿í ÿäóóðàõ, õºðñºíä áèé áîëñîí ñºðºã ººð÷ëºëòººð èëýðäýã. Á¿ð òîäðóóëáàë

äîðîéòîë áîë áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåìèéí á¿òýýìæ áà óðãàìëûí íºõºí òºëæèõ ÷àäâàðò

õ¿íèé íºëººãººð ãàðñàí ýðãýëò áóöàëòã¿é áóóðàëò þì. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë íü áýë÷ýýð

àøèãëàõ, ìàë àæ àõóé õºòëºõ àðãà áàðèë, ìàëûí òîî òîëãîé, á¿òýö, äààö áàãòààìæèéí

õýòðýëò, õîðòîí øàâüæ, ìýðýã÷äèéí îëøðîë, õóäàã óñíû õàíãàìæ, ãàë, ò¿éìýð, ãàçàð

òàðèàëàí õºòëºõ òåõíîëîãè, òºâ çàì, õîò ñóóðèí áàðààäñàí ìàëûí òºâëºðºë, çàõõÿçãààðûí íóòãààñ òºâèéí ðàéîí óðóó ÷èãëýñýí èõ í¿¿äýë, äýä á¿òöèéí õºãæèë çýðýã

îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ óëáààòàé áîëîõ íü íýãýíò òîäîðõîé áîëæýý /Öýðýíäàø, 2002/.

Ìàíàé íèéò áýë÷ýýðèéí 41.3 % íü áàéãàëèéí ýðñäëèéí á¿ñýíä áàãòàíà. Ìàëûí

íºëººãººð ãàð÷ áàéãàà ººð÷ëºëò íü òîäîðõîé ç¿é òîãòëûí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã ó÷ðààñ

ò¿¿íèéã ýðýìáýëýí çýðýãëýæ õýä õýäýí ¿å øàòàíä õóâàííà. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûí

¿å øàòûã çºâ òîäîðõîéëñíîîð àøèãëàæ, õàìãààëàõ, ñýðãýýí ñàéæðóóëàõ àðãà

òåõíîëîãèéã îíîâ÷òîé öàã àëäàëã¿é ñîíãîæ óíàãàí áàéäàëä íü áóöààí ñýðãýýõýä ÷óõàë

à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ýðäýìòäèéí ñóäàëãààãààð áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã õýâèéí ñóë,

äóíä, èõ, õ¿÷òýé ãýñýí 5 çýðýãëýëä àíãèëäàã.

Õýâèéí áýë÷ýýð: Á¿ðýëäýõ¿¿í, á¿òýö, á¿òýýìæèíä ººð÷ëºëò îðîîã¿é óíàãàí

áàéäëààðàà áàéãàà áýë÷ýýð



27


31-ð çóðàã. Óíàãàí áàéäëààðàà áàéãàà òàòìûí

íóãûí àëàã ºâñ - ìîíãîë Óëààí òîëãîéò áýë÷ýýð

Ñóë äîðîéòñîí áýë÷ýýð: ¯íäñýí á¿ëãýìäëèéí çîíõèëîã÷, äýä çîíõèëîã÷ íü

öåíîç (á¿ëãýìäýë) ¿¿ñãýõ ¿¿ðýã ººð÷ëºãäºõãã¿é.

32-ð çóðàã. Ñóë äîðîéòñîí áýë÷ýýð

Äóíä çýðýã äîðîéòñîí áýë÷ýýð: Çîíõèëîã÷ óðãàìëûí àðèâ áàãàñàæ, Àãü, èøã¿é

Ãè÷ãýíý (íàâòóóë), àëòàéí Ñîãñîîëæ, áóóðàë Ãàíäáàäðàà, îäîé Äàëàí ò¿ð¿¿, ýãýë Öàãààí

ò¿ð¿¿ çýðýã óðãàìëóóä àðèâ èõòýé óðãàíà/33, 34, 35, 36, 37-ð çóðàã/.



28


33-ð çóðàã. Àëòàéí 34-ð çóðàã. Áóóðàë 35-ð çóðàã. Îäîé

Ñîãñîîëæ Ãàíäáàäðàà Äàëàí ò¿ð¿¿

36-ð çóðàã. Íàâòóóë 37-ð çóðàã. Ýãýë Öàãààí ò¿ð¿¿

38-ð çóðàã. Øèðýã Óëàëæ 39-ð çóðàã. Àäàìñèéí Øàðèëæ

Èõ òàëõëàãäñàí áýë÷ýýð: ¯íäñýí á¿ëãýìäýëä çîíõèëîã÷ óðãàìëóóä öººðºí

ãàíö íýã áîëîí ñèéðýãæèæ îðîíä íü Àãü, àäàìñèéí Øàðèëæ, øèðýã Øàðèëæ, àììàíû

Ñýäýðãýíý, ýãýë ̄ ìõèé ºâñ çýðýã ìàë èääýãã¿é áýë÷ýýðèéí õîã óðãàìëûí àðèâ íýìýãäýíý.

/38, 39, 40,41-ð çóðàã/.



29


40-ð çóðàã. Àììàíû Ñýäýðãýíý 41-ð çóðàã. Ýãýë ¯ìõèé ºâñ

Õ¿÷òýé äîðîéòñîí áýë÷ýýð: ¯íäñýí áýë÷ýýðèéí óðãàìëóóä àäàìñèéí Øàðèëæ,

ø¿ëõèé Øàðèëæ çýðýã öººí íàñò õîã óðãàìàë, øèðýã Óëàëæèä ò¿ðýãäýí ¿¿ñìýë áýë÷ýýðò

øèëæèíý. Ñýëýíãý àéìãèéí Çýëòýð, Öàãààí íóóð ñóìûí íóòàãò ºðãºí òàðõñàí àëàã ºâñ-

õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéã àøèãëàõ äàâòàìæ íýìýãäýõýä ýõëýýä àëàã ºâñ-óëàëæèò áýë÷ýýðò

áýë÷ýýðò öààøäàà çºâõºí óëàëæ çîíõèëñîí áýë÷ýýðò øèëæäýã. Ãàíäóó æèë¿¿äýä

óëàëæèò áýë÷ýýð íü íýã íàñò øàðèëæèò áýë÷ýýðò øèëæèíý (42-ð çóðàã)

1. Àëàã ºâñ – õÿëãàíàò áýë÷ýýð

1.1. Àëàã ºâñ-çîãäîð óëàëæèò

1.2. Óëàëæ-àëàã ºâñò

1.3. Çîãäîð óëàëæèò

1.4. Øàðèëæèò

42-ð çóðàã. Àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºëòèéí ¿å øàò (ýãíýý)

Óóë, íóðóó, òîëãîäûí ýíãýð, ãîë ãîðõèíû äýíæýýð õàà ñàéã¿é òàðõäàã àãü-æèæèã

¿åòýí-õÿëãàíàò áýë÷ýýð äîîðõè ¿å øàò äàìæèí ººð÷ëºãäºíº. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ýð÷èì

íýìýãäýõýä ýõëýýä õÿëãàíà ò¿ðýãäýí àãü ò¿ðýí óðãàæ æèæèã ¿åòí¿¿äèéí òîî, æèíãèéí

àðèâ õàðüöàíãóé òîãòâîðæèæ æèæèã ¿åòýí-àãüò á¿ëãýìäëèéí òºðõòýé áîëäîã. Öààøäàà

äààãàí ñ¿¿ë, åðõºã, áèåëýã çýðýã óðãàìàë àøèãëàëòûí íºëººãººð àðèâ æèíãèéí õóâüä

áàãàñ÷ îðîíä íü øèðýã óëàëæ ò¿ðýí óðãàæ øèðýã óëàëæ –àãüò á¿ëãýìäëèéí òºðõòýé

áîëíî. Àãü-øèðýã óëàëæèò á¿ëãýìäýë àøèãëàëòûí ãîðèì, öàã óóðûí íºõöëººñ õàìààðàí

äàí Àãüò ýñâýë Øèðýã óëàëæèò á¿ëãýìäýëä øèëæèíý. Àëñäàà íýã íàñò Øàðèëæ á¿õèé

á¿ëãýìäýëä øèëæèíý /43 -ð çóðàã /



30


2. Àãü – æèæèã ¿åòýí – õÿëãàíàò áýë÷ýýð

2.1. Æèæèã ¿åòýí-àãüò

Øèðýã óëàëæ-àãüò

2.2. Àãüò Øèðýã óëàëæèò

2.3. Øàðèëæèò

43-ð çóðàã. Àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºãäºõ ¿å øàò (ýãíýý)

Öºëºðõºã õýýðò ºðãºí òàðõñàí òààíà-ãîâèéí õÿëãàíàò áýë÷ýýðò ìàëûí íºëººãººð

ýõëýýä ãîâèéí õÿëãàíà óðãàìëàí íºìðºãººñ ò¿ðýãäýíý. Õóð òóíàäàñíû îðîõ õóãàöààíààñ

õàìààðàí òààíà-Ãîâèéí õÿëãàíàò áýë÷ýýð Òààíàò á¿ëãýìäýëä øèëæäýã (44-ð çóðàã). Õóð

áîðîîã¿é æèë¿¿äýä Òààíàò á¿ëãýìäëèéí äàðàà ¯õýð ø¿ëõèé áóþó Øàðèëæèò á¿ëãýìäýë

áèé áîëîõ íü îëîíòàé /44, 44à-ð çóðàã/. Áýë÷ýýð íºõºí ñýðãýõ ìåíåæìåíòèéí àðãà

õýìæýý àâàëã¿é îðîéòâîë ýíý íü öàã àãààðûí ÿìàð ÷ ¿åä óðãàõ ÷àäâàðòàé áîëîâ÷, ìàë

èääýãã¿é Ýãýë ̄ ìõèé ºâñò áýë÷ýýð áîëíî. Ýíý õóâèðëûã òºâ ñóóðèí ãàçðûí ýðãýí òîéðîí,

õóäãèéí îéðîëöîî áýë÷ýýðýýñ õàðæ áîëíî.

3. Òààíà – õÿëãàíàò áýë÷ýýð

Òààíàò Øàðèëæèò

Ýãýë ¯ìõèé ºâñò

44-ð çóðàã. Òààíà-ãîâèéí õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéí ººð÷ëºãäºõ ¿å øàò (ýãíýý)

45-ð çóðàã. ¯õýð ø¿ëõèé äàâàìãàéëñàí ¿¿ñìýë á¿ëãýìäýë (ªìíºãîâü, Áóëãàí, 2004 îí)



31


6.2. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã íºõöºëä¿¿ëýã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä

6.2.1. Òåõíîëîãèéí äóòàãäàë. Ìîíãîë îðíû ôèçèê-ãàçàð ç¿é, áýë÷ýýðèéí õºãæèë,

òýæýýëèéí ñàð, óëèðëûí ººð÷ëºëòèéí îíöëîã òàë íü ìàíàé ìàë÷äûí ìàë ìàëëàãàà,

áýë÷ýýð àøèãëàëòûí óëàìæëàëò òåõíîëîãèä òóñãàëàà îëñîí áàéäàã. Ìîíãîë ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã óëèðëààð õóâààðèëàí, æèëèéí òóðø áàéíãûí

õºäºëãººíä áàéæ í¿¿æ àøèãëàõäàà ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí íàéð òàâüæ õóâü õ¿ðòýýæ

àøèãëàäàã óÿí õàòàí çàð÷èì áàðèìòàëæ èðñýí.

Ìàë÷äààñ áýë÷ýýðýý áàéíãà ñîëüæ í¿¿äëèéí àðãààð áýë÷ýýð àøèãëàëòûã

çîõèöóóëæ èðñýí íü íýã òàëààñ áýë÷ýýð íóòãèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõ,

íºãºº òàëààñ ìàë àæ àõóéã ýðñäëýýñ çàéëóóëàõ íýã àðãà áàéñàí.

1990 îíîîñ õîéø í¿¿äëèéí òîî ýðñ öººð÷ ìàë÷èä äóëààíû óëèðëûí áýë÷ýýð äýýð

îëîí õîíîãîîð õºäºëãººíã¿é ñóóðèí ñóóæ àøèãëàõ õàíäëàãà ò¿ãýýìýë áîëæ áàéíà.

¯¿íèé óëìààñ ºìíº íü äàí ãàíö òîäîðõîé óëèðàëä àøèãëàãääàã áýë÷ýýð æèëäýý ìàø

îëîí õîíîãîîð óëèðàë äàìæèí õýò à÷ààëàëòàé àøèãëàãäàæ óðãàö áóóðàõ, ç¿éëèéí

á¿ðýëä¿¿í ÿäóóðàõ, õºðñ ýëýãäýí äîðîéòîëä îðîõ ÿâö ºäºð, ºäðººð ò¿ðãýñ÷ áàéíà.

Áýë÷ýýðèéã îëîí õîíîãîîð äàâòàæ àøèãëàõàä óðãàöûí 60-70 õóâèéã íü ìàë

èäýæ õºðñºí äýýð åðäºº 30-40 õóâü, òýð ÷ áàéòóãàé çàðèì òîõèîëäîëä ìàëä èäýìæòýé

óðãàìëûí çºâõºí ¸çîîð ¿ëääýã. ªºðººð õýëáýë, ìàë÷äûí õýëäãýýð áýë÷ýýð “¿íäýñã¿é”

áîëæ õ¿÷òýé äîðîéòäîã áàéíà (45-ð çóðàã). Áýë÷ýýð õ¿÷òýé äîðîéòñîí íºõöºëä

áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ¿íäýñíèé õýñýã /öóëñ/ 50-70 õ¿ðòýë õóâèàð ¿õæèæ, ò¿¿íèé

¿éë àæèëëàãàà íü çîãñîæ óðãàìàë ¿õíý. Èéìýýñ áýë÷ýýð àøèãëàäàã óëàìæëàëò àðãà

òåõíîëîãòî íýí ò¿ð¿¿íä ñýðãýýõ õýðýãòýé.

46-ð çóðàã. Èõ òàëõëàãäàæ ¿íäýñã¿é áîëñîí áýë÷ýýð (ªâºðõàíãàé, Òºãðºã, 2005 îí)

6.2.2. Áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýëò. Áýë÷ýýðèéã äîðîéòîëä õ¿ðãýæ áàéãàà íýãýí

çîõèñã¿é ¿çýãäýë áîë áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýëò þì. Ñ¿¿ëèéí 80 ãàðóé æèëä ìàëûí

òîî òîëãîé ºññíººñ áýë÷ýýðèéí à÷ààëàë 1918 îíûõîîñ 3 äàõèí íýìýãäëýý. Áàðóóí,

Õàíãàéí á¿ñèéí áýë÷ýýðèéí áîäèò à÷ààëàë íü áîëîìæèò äààöûí ò¿âøèíä õàðèí Ç¿¿í

á¿ñýä áýë÷ýýðèéí íººöèéí äºíãºæ 44 õóâèéã àøèãëàæ áàéíà. Àðõàíãàé, Äàðõàí-Óóë,



32


Îðõîí, Òºâ, Äóíäãîâü, ªâºðõàíãàé, Óëààíáààòàð õîòûí ýðãýí òîéðîíä áýë÷ýýðèéí

áîäèò à÷ààëàë íü áîëîìæèò äààöíààñ 1.5-3.5 äàõèí èõ áàéíà /Öýðýíäàø, 2003/.

ªíººäºð ìàëûí òîî òîëãîé áóñ ìàëûí îðîí çàé, öàã õóãàöààíû áàéðøèë íü

áýë÷ýýðò äàðàìò ¿ç¿¿ëæ äîðîéòëûí ýõëýëèéã òàâüæ áàéíà. Ìàëûí îðîí çàé, öàã

õóãàöààíû áàéðøèë íü òýæýýëèéí íººöèéí òàðõàëò, õóäàã, óñò öýãèéí òîî, áàéðøèë,áýë÷ýýð íóòãèéí àëñëàëòòàé õîëáîîòîé þì. Èéìýýñ òýæýýë óñíû íººö äàãàñàí ýñâýë õîò

ñóóðèí, òºâ çàì áàðààäñàí ìàë÷äûí òºâëºðºë ñóóðüøèë íü áýë÷ýýðò öýãýí õýëáýðèéí

äîðîéòëûí ýõëýëèéã îëîí ãàçàð òàâüæ áàéíà. Õýðýâ áýë÷ýýðèéí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò

íýâòð¿¿ëýõã¿é áîë öýãýí õýëáýðèéí äîðîéòëóóä æèëýýñ æèëä õèë íèéëæ òàëáàéí

õóâüä òýëæ á¿ñ íóòãèéí øèíæòýé áýë÷ýýðèéí äîðîéòëûã íºõöºëä¿¿ëýõ àþóë í¿¿ðëýæ

áàéíà.

Óðüä ºìíº áýë÷ýýðèéí äîðîéòîë áàéäàãã¿é áàéñàí þì óó ãýñýí àñóóëò ãàðíà.

Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéã àëñ õîë ãýëã¿é ºðòººëºí í¿¿äýëëýæ, îéð äºò ãýõã¿éãýýð áóéð ñîëüæ

áýë÷ýýðèéí äààö õýòðýëòèéã ñààðìàãæóóëæ áàéñíû ¿ð ä¿íä áýë÷ýýð ìààíü ýêîëîãèéí

õóâüä õàðüöàíãóé òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëæ áàéñàí áèëýý ãýæ õàðèóëàõ áèç.

Ìàíàéä òàëõëàãäàëä áîãèíî õóãàöààíä ºðòºæ áàéãàà íóòàã áîë õîò ñóóðèí, òºâ

çàì, óñò öýã, õóäàã, ãîë ãîðõè, íóóð öººðìèéí õàâèéí áýë÷ýýð þì. Áýë÷ýýðèéí äààöûã

õýòð¿¿ëñíýýð áàéãàëü îð÷èí, ýêîëîãè, íèéãýì äîîðõè õîõèðîë àìñàíà. ¯¿íä:

1. Ìàëä èäýìæ ñàéòàé òýæýýëèéí óðãàìàë öººð÷, áýë÷ýýð ÿäóóð÷ õºðñ í¿öãýðíý.

2. Í¿öãýí õºðñ ñàëõè, óñíû íºëººãººð ýâäðýëä îðæ ýëýãäýí ¿ðæèë øèìã¿é áîëíî.

3. Áýë÷ýýðèéí óðãàö áóóðíà.

4. Ìàë äóíäóóð èäýøòýé áîëñíîîñ òàðãà òýâýýðýã àâàõàà áîëüæ, àøèã øèì íü

áóóðíà.

5. Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí ç¿éë ÿäóóðñíààñ ìàë ìàõàí òàðãà àâ÷ ÷àäàëã¿é

ººõºí òàðãà àâñíààñ òàðãà õ¿÷ íü ÷àìáàéðàëã¿é ìàõàí àøèã øèì

áóóðíà. 6. Áýë÷ýýðèéí ýêîñèñòåìèéí òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäàí öºëæèëò èäýâõæèæ

ìàë÷èí ºðõèéí àìüäðàë äîðîéòíî.

Èéìýýñ ìàë÷èí õ¿í áýë÷ýýðèéíõýý ¿íý öýíèéã ã¿íçãèé îéëãîæ áýë÷ýýðýý

õàìãààëàõ ñàéæðóóëàõ, õóâààðüòàé àøèãëàõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõã¿é þì áîë ººð õýí

÷ ¿¿íèéã òà á¿ãäèéí òºëºº õèéõã¿é.

6.2.3. Áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöàà, äàâòàìæ. Áýë÷ýýð àøèãëàõ õóãàöàà, äàâòàìæèéã

óðãàìëûí õºãæëèéí ãîðèìòîé çºâ õîñëóóëàõ íü áýë÷ýýð àøèãëàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ

óëìààð ò¿¿íèéã äîðîéòëîîñ õàìãààëàõ íýã ¿íäýñ áîëäîã. Àëèâàà óðãàìëûã íÿëõ áàéõ

¿åä íü áóþó áóòëàëòààñ ñàëààëàëò, ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿å øàòàíä æèë äàðààëàí à÷ààëàëòàéàøèãëàõàä õºãæëèéí áóñàä ¿åòýé õàðüöóóëàõàä áýë÷ýýð èõýýð äîðéòäîã áîëîõûã

ñóäàëãàà õàðóóëæýý. Áèä /Öýðýíäàø,1996/ Øààìàðûí ÒÀÀ /õóó÷èí íýðýýð/ íóòàã -

Îðõîí-Ñýëýíãý ìºðíèé áýë÷èðèéí òàòàìä ò¿ãýýìýë òîõèîëäîõ ñºä ºâñ-õèàã-ñîãîîâîðò

íóãûã óðãàëòûí õóãàöààíä çîíõèëîõ ¿åò óðãàìëûí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿å øàòàíä ýõëýí

2 óäàà äàâòàí 3 æèëèéí òóðøèä 6 óäàà ýð÷èìòýé àøèãëàõàä óðãàö íü 63.0 õóâüü áóþó

2.7 äàõèí çºâõºí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿åä õºíãºí ìàÿãààð 1 óäàà æèë áîëãîí àøèãëàõàä

óðãàö 50 õóâü áóþó 2 äàõèí áóóðàâ (1-ð òàõèðìàã). Õàðèí óðãàìëûí öýöýãëýëò, ¿ð

áîëîâñðîëòûí ¿å øàòàíä àøèãëàõàä óðãàöûí áóóðàëò ýð÷èìòýé àøèãëàëòûíõààñ 1.5-

4.2 äàõèí, õºíãºí àøèãëàëòûíõààñ 1.2-3.5 äàõèí áàãà áàéâ.



33


1-ð òàõèðìàã. Áýë÷ýýðèéí óðãàöàíä àøèãëàõ àðãûí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

Ýíýõ¿¿ òóðøèëòûí ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä óðãàìëûã ò¿¿íèé õºãæëèéí ýðò ¿åä áóþó

¿ðæëèéí ýðõòýí õýëáýðæèæ óðãààã¿é ¿åä àøèãëàõàä óðãàö èë¿¿ èõýýð áóóð÷ áýë÷ýýð

äîðîéòîõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéäãèéã õàðóóëæ áàéíà. Ñýëýíãý àéìãèéí Çýëòýðèéí ÑÀÀ-í

/õóó÷èí íýðýýð/ Ø¿ðýí, Îðãèõ, Ö¿¿ö-Ìàíõòàé ãîëûí ñàâ íóòãààð õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí

óóëûí õýýðèéí àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéã óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä 2-3 óäàà

äàâòàí 3 æèëèéí òóðø 5-7 óäàà àøèãëàõàä óðãàö 22.7-63.3%-ààð áóóð÷, á¿ðõýö 1.5-1.8

äàõèí áàãàñ÷, 1 ì2 äàõü ç¿éëèéí òîî 1.7-4 äàõèí öººðñíèé çýðýãöýý çîíõèëîã÷ õÿëãàíà

óíàãàí áýë÷ýýðò 35 õóâèéí á¿ðõýö ¿¿ñãýæ áàéñàí áîë àøèãëàëòûí íºëººãººð óðãàìëàí

íºìðºãººñ ò¿ðýãäýí ãàð÷ îðîíä íü Áóóðàë Äàëàí òîâ÷, Èøã¿é Ãè÷ãýíý áóþó Íàâòóóë,

Áóóðàë Ãàíäáàäðàà, Òàãèéí Ãîë ãýñýð, Çîãäîð Óëàëæ ò¿ðýí óðãàæ òýäãýýðèéí íèéëáýð

á¿ðõýö 3.8-5 äàõèí íýìýãäýæ áàéæýý/4-ð õ¿ñãýãò/.

4-ð õ¿ñíýãò.

Àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí á¿ðõýö,

á¿òýýìæèíä àøèãëàõ àðãûí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº

/Ñ.Öýðýíäàø, 1996/

Á¿òöèéí ¿ç¿¿ëýëò

Àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýð

Àëàã ºâñ-õÿëãàíàòáýë÷ýýð

¯¿ñìýë óëàëæ-àëàãºâñò äîðîéòñîí

áýë÷ýýð

Åðºíõèé á¿òýö, % 80-90 45-60

¯¿íýýñ

Áàéãàëèéí õÿëãàíà, % 35 0

Çîãäîð óëàëæ, % 5-7 8-10

Áóóðàë äàëàí òîâ÷, % 1-2 5-20

Íàâòóóë, % 1 10-20

1ì2 äàõü ç¿éëèéí òîî, øèðõýã 22 5-13

Óðãàö, ö/ãà 13.7 6.4-6.9

Àëàã ºâñ-õÿëãàíàò áýë÷ýýðèéã õýä õýäýí æèë äàðààëàí óðãàìëûí óðãàëòûí

õóãàöààíä äàâòàí ýð÷èìòýé àøèãëàñíààñ óðãàöààð áàãà ç¿éëèéí á¿ðýëä¿¿íýýð ÿäìàãòà÷èð óëàëæ-àëàã ºâñò ¿¿ñìýë äîðîéòñîí áýë÷ýýðò øèëæäýã. Èéìýýñ áýë÷ýýð àøèãëàõ,



34


¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, äàâòàìæèéã çºâ ñîíãîõ íü ò¿¿íèéã òîãòâîðòîé îí óäààí àøèãëàõûí

¿íäýñ áîëíî. Õàðèí ýíýõ¿¿ ¿¿ñìýë óëàëæ-àëàã ºâñò áýë÷ýýðèéã àøèãëàëòààñ íýã æèëèéí

õóãàöààãààð ÷ºëººëºõºä óðãàö íü 2.2-3.1 öåíòíåðýýð ãà òóñ á¿ðä íýìýãäýæ óðãàìàë

íü ñýðãýäýã. Óã áýë÷ýýðèéã âåãåòàöèéí /óðãàìàë óðãàëòûí/ õóãàöààíä ºíæººæ, íàìðûí

óëèðàëä óðãàìàë ¿ðýý ã¿âñíèé äàðàà àøèãëàõàä äàðàà æèë á¿òýýìæ íü 9-10 õóâèàðíýìýãääýãý. Òóðøëàãà ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ ä¿í íü áýë÷ýýðèéã ñýëãýæ, àøèãëàõ çàìàààð

äîðîéòëîîñ õàìãààëæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéíà.

7. Áýë÷ýýðèéí ìºíãºí ¿íýëãýý áà õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ òóõàé

7.1. Áýë÷ýýðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý

ªíººäºð áýë÷ýýðèéí õóâü çàÿà ìàë÷íû áýë÷ýýðýý àøèãëàæ áàéãàà àðãà áàðèëààñ

èõýä õàìààðàëòàé áîëëîî. Èéìýýñ ìàë÷èí õ¿í áýë÷ýýðèéí ¿íý öýíèéã ã¿íçãèé îéëãîæ

áýë÷ýýðýý õàìãààëàõ ñàéæðóóëàõ, õóâààðüòàé àøèãëàõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõã¿é þì

áîë ººð õýí÷ òà á¿ãäèéí òºëºº ¿¿íèéã õèéõã¿é. ßàãààä âý? ãýâýë “õýðýãëýã÷èä” ìàõ,

ñ¿¿ã ìàë àæ àõóé çºâõºí äàíãààðàà ºãäºã ìýòýýð ãýíýí îéëãîæ áýë÷ýýðèéí õî¸ðäîã÷

á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õîîëëîæ õóâöàñëàæ áàéãààãàà òýð á¿ð óõààðäàãã¿é. Ìàë÷èä áèä ÷

áýë÷ýýðýý ÿìàð÷ ¿íý òºëáºðã¿é àøèãëàäàã òóë ò¿¿íèéã ¿íýëãýýæ¿¿ëæ ÷àääàãã¿é, ìºí

õýâðýã ãýäãèéã á¿ð ÷ óìàðòäàã. Ýíý áàéäàë íü áýë÷ýýðèéã ºðñºæ àøèãëàõ óðàëäààíä

ººðèéí ýðõã¿é äóóääàã. Ãýòýë áýë÷ýýðýýñ ìàëûí èäýæ áàéãàà òýæýýëèéã ¿íýëãýýíä

øèëæ¿¿ëæ ¿çýõýä “¿íýã¿é” íººö ãýñýí îéëãîëòûã äàõèí õàðæ ¿çýõýä õ¿ðãýäýã.

¯¿íèéã æèøýýí äýýð õàðóóëúÿ. Íýã õîíü õîíîãò 1.6 êã ºâñ èäíý ãýæ ¿çâýë æèëèéí

õýðýãöýýã òîîöîõîä õýðýãöýýã òîîöîëîõîä 584 êã ºâñ áîëíî. Ýíý òîîöîîã 200 òîëãîéõîíüòîé òýíöýõ ìàëòàé àéëûí æèøýýí äýýð ãàðãàõàä æèëä 116 òîíí áóþó 39 ìàøèí

ºâñòýé òýíö¿¿ òýæýýëèéã áýë÷ýýðýýñ îëæ èäýæ áàéíà. Ýíý õýìæýýíèé ºâñèéã ìàë÷èä

ººðñäºº õóäàëäàæ àâíà ãýæ ¿çâýë 2.3 ñàÿ òºã øààðäàãäàíà /Öýðýíäàø, 2002/. Ýíý áîë

çºâõºí íýã æèëä ãàð÷ áóé çàðäàë þì ø¿¿.

7.2. Ìàë÷èí áà áýë÷ýýðèéí õºðºíãº îðóóëàëò

Áýë÷ýýð óëñûí ºì÷, ìàë õóâèéíõ ó÷ðààñ ìàë÷äàä áýë÷ýýðèéí ¿íý öýíèéã ã¿íçãèé

ìýäð¿¿ëæ óëìààð áýë÷ýýðò ººðñäººð íü õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ çàìààð ò¿¿íèé óíàãàí

áàéäëûã õàäãàëàõ, á¿òýýìæèéã íü íýìýãä¿¿ëýõ, ñàéæðóóëàõ ñýòãýë ç¿éí îð÷èí áèéáîëãîõ õýðýãòýé áàéíà /Öýðýíäàø,20021/. Ìàë÷èä õºðºíãº çàðæ ºâ÷èí ýìãýã, ºò õîðõîé,

ïàðàçèò øèìýã÷äýýñ ìàëàà õàìãààëäàã õèðíýý áýë÷ýýðòýý çîðèóëæ õºðºíãº ãàðãààä

ò¿¿íèé óðãàöûã íýìýãä¿¿ëýõ, õàìãààëàõ òóõàé àñóóäëûã õýí ÷ õààíà ÷ òýð á¿ð ñýäýæ

áàéãààã¿é. Ýíý íü ò¿¿íèé ìàë áýë÷ýýðýýñ õýäèé õýìæýýíèé, ÿìàð ¿íýòýé òýæýýë èäýæ

áóéã òýð á¿ð ñîíèðõäîãã¿éä õýðãèéí ó÷èð áàéãàà þì.

Ìàë÷èä áýë÷ýýðò õèéõ õºðºíãº îðóóëàëòûã óðãàìëààð ýñâýë á¿òýýí áàéãóóëàëò

ãýñýí 2 õýëáýðýýð õèéæ áîëíî /Öýðýíäàø, 2002/

Áýë÷ýýðò óðãàìëààð õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ ãýäýã íü áýë÷ýýðèéí äààöàíä

òîõèðñîí òîîíû ìàë íýãæ òàëáàéä àäãóóëíà ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë áýë÷ýýðèéí

íýãæ òàëáàé äàõü òýæýýëèéí óðãàìëûí íººöèéí òýí õàãàñûã àøèãëàæ íºãºº õýñãèéã

àøèãëàõã¿éãýýð õºðñºí äýýð ¿ëäýýíý ãýñýí ¿ã þì /Öýðýíäàø, 1996/. Óðãàìëûã èíãýæ



35


àøèãëàñàí òîõèîëäîëä óðãàìàë äàðàà æèë òºëæèí óðãàõàä øààðäàãäàõ ýíåðãè, íººö

áîäèñîî ãàçàð ¿ëäñýí íàâ÷íû õýñãýýðýý ã¿éöýò õóðèìòëóóëæ ÷àäíà. Ýíý àðãà õýìæýý

ìàë÷äààñ òîäîðõîé õºðºíãº øààðäàõã¿é çºâõºí ìåíåæìåíòèéí çîõèñòîé øèéäëýýð

õýðýãæèíý. Õàðèí á¿òýýí áàéãóóëàëò ãýäýã íü áýë÷ýýðýý õàøèõ, óðãàìàë òàðèàëàõ,

áîðäîõ, óñëàõ, õóäàã, óñ ãàðãàõ çýðýã øóóä õºðºíãº ìºíãº øààðäñàí àæëóóä áàãòàíà. Àëü÷ õýëáýðèéí õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿ð àøèã íü ìàë÷äûí áýë÷ýýð àøèãëàõ ýðõ õèð çýðýã

áàòàëãààæñíààñ õàìààðíà. Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã áàãèéí õýìæýýíä

á¿ëãýýðýý õàìòàð÷ õîðøèõ çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðæ õèéâýë èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ

ìàãàäëàëòàé. Ìàíàéä áàéãàëèéí õèëòýé áýë÷ýýð ýçýìøèëò ºíººã õ¿ðòýë ìºðäºãäºæ

èðñýí.

8. Ìàë÷èí áà áýë÷ýýðèéí õÿíàëò ¿íýëãýý /ìîíèòîðèíã/

Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíãèé çîðèëãî íü áàéãàëèéí áýë÷ýýðèéí ººöèéí áàéäëûíòàëààð ÷àíàðûí ìýäýýëýë àâàõ, õºãæëèéí èðýýä¿éí õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ,

ìåíåæìåíòèéí òîõèðîìæòîé øèéäýë ãàðãàõ çàìààð áýë÷ýýð íóòãàà çîõèñòîé àøèãëàõ,õàìãààëàõàä îðøèíî. Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíãèéã óëñ, àéìàã, ñóì, áàã çýðýã òºð çàõèðãààáà ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóëëàãà, ìàë÷èí ãýõ ìýò ÿíç á¿ðèéí áàéãóóëëàãà, áýë÷ýýðàøèãëàã÷ íàðûí ò¿âøèíä õèéæ áîëíî. Åð íü ýðò äýýð ¿åýñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë ìàë÷èä ºâºë-õàâàðìàëàà îíä ìýíä îðóóëàõ,çóí-íàìàð àðâèí õàäëàí òýæýýë áàçààõ, ìàëäàà òàðãà òýâýýðýã àâàõóóëàõäàà áýë÷ýýðíóòãàà áàéíãà òàíäàí àæèëëàæ ò¿¿íèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, õàéðëàí õàìãààëàõ, ºíæººæñýëãýõ,øèéäëýý õýíèé ÷ òóñëàìæã¿éãýýð ãàðãàñààð èðñýí íü òýä áýë÷ýýðòýý ìîíèòîðèíãõèéæ áàéñíû áàòëàìæ þì.

Ìàë÷äààñ áýë÷ýýðòýý õÿíàëò-¿íýëãýý õèéõäýý óðãàìëûí ºòãºí, ñèéðýã, ºíäºðíàì, òà÷èð ñèéðýã ãýõ ìýò øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí äºðºº ø¿ðãýì, òîõîé,

òºº, ñººì ýñâýë àäñàãàíàä íààëäàõ ºâñã¿é ãýõ ìýò àõóéä õýðýãëýäýã õýìæèãäýõ¿¿í,íýãæ¿¿äèéã õýðýãëýäýã áàéâ. Ìºí ìàëûí òîî òîëãîé, á¿òýýãäýõ¿¿í, çàí àðàíøèíä èëðýõººð÷ëºëòººð áýë÷ýýðýý ¿íýëæ ìàë àõóéãàà õºòºëæ èðæýý. ªíººäºð óëñ îðîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ àæ àõóé õºòëºëò, áàéãàëèéííººö àøèãëàëòûí øèíý ìàÿãèéí õàðèëöàà áèé áîëñíû çýðýãöýý ìàë÷èä èõýä çàëóóæèæ70% íü 35 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä ýçëýõ áîëîâ. Èéìýýñ çàëóó÷óóäàä áàéãàëèéí íººöàøèãëàëòûí òàëààð òóðøëàãà, äàäëàãà ýçýìø¿¿ëýõ, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñòýé íººö¿íýëãýýíèé àðãà áàðèëä ñóðãàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ áàéíà.

47-ð çóðàã. Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí 48-ð çóðàã. Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí

õÿíàëò ¿íýëãýýíèé ñóðãàëòàí äýýð õÿíàëò-¿íýëãýýíèé äàäëàãà äýýð (Áàÿíõîíãîð, Ýðäýíýöîãò, 2005) (Áàÿíõîíãîð, Áîãä, 2005)



36


Áýë÷ýýðèéí õÿíàëò-¿íýëãýý õèéõèéí òóëä ýõëýýä îðîí íóòàãò ÷àäàâõè áèé

áîëãîõ àðãà õýìæýýã ñóì, áàãèéí çàñàã äàðãà íàð àâíà. Ýíýõ¿¿ àæëûí ýõíèé øàòàíä

áýë÷ýýðèéí ñóðãàã÷ áàãø íàð, äàðàà íü ìàë÷èí-ñóäëàà÷èä áýëòãýíý. Ìàë÷äûã ñóðãàëòàíä

õàìðóóëæ áýë÷ýýðèéí õÿíàëò-¿íýëãýýíèé àðãàç¿éä ñóðàëöóóëæ, äàäëàãà ýçýìø¿¿ëëýý.

Èíãýñíýýð ìàë÷èä áýë÷ýýðèéíõýý íººöºä ãàð÷ áàéãàà ýåðýã ñºðºã ººð÷ëºëòèéã ìýäýæ,øààðäëàãàòàé àðãà õýìæýý àâàõ ÷àäàâõè á¿ðäýæ áàéíà.

Ñóì, áàã, ìàë÷íû á¿ëýã, ìàë÷íû ò¿âøèíä õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ áàéíãûí

àæèãëàëòûí òàëáàé áîëîí çóðâàñóóäûã ñîíãîæ òýìäýãëýíý. Áýë÷ýýðèéí õÿíàëò-

¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàëûã 1-ðò óðãàìàë, 2-ðò ìàëòàé õîëáîîòîé àðãà ãýæ õóâààíà.

8.1. Áýë÷ýýðò óðãàìëààð õÿíàëò-¿íýëãýý õèéõ

Áýë÷ýýðèéí õÿíàëò-¿íýëãýýíèé òàëáàé, çóðâàñûã ñîíãîõäîî ñóì, áàã, ìàë÷èí,ìàë÷íû á¿ëýã, íºõºðëºë (á¿ëã¿¿ä, íèéòýýð ýçýìøèã÷ íàð)-èéí áýë÷ýýðèéí òºðºë,óëèðëûí õóâààðü, íººöèéí îðîí çàé, öàã õóãàöààíû òàðõàëò, àøèãëàëò, äààö, äîðîéòëûí

çýðýãëýëèéã ãîë øàëãóóð áîëãîíî. Áýë÷ýýðèéí õÿíàëòûí òàëáàé, çóðâàñûã óðãàìëûíõºãæèë ã¿éöýõ 7-ð ñàðûí òºãñãºë, 8-ð ñàðûí ýõýýð ñîíãîíî. Áýë÷ýýðèéí ìîíèòîðèíãèéíòàëáàé 0.05-1 ãà õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áàéæ áîëíî. Õÿíàëò-¿íýëãýýíèé òàëáàéãìàëûí õºëººñ õàìãààëæ õàøíà. Òàëáàéã õàøèõäàà õàíàí òîð, ýñâýë ºðãºñòýé òºìºðóòàñ, ìîäîí øóðãààãíû àëü íýãèéã àøèãëàíà. Ìºí áýë÷ýýðò õÿíàëòûí çóðâàñ áàéðøóóëæ áîëíî. Õÿíàëòûí çóðâàñûí óðò150- 250 ì áàéíà. Õÿíàëòûí çóðâàñíû 50 ì òóòàì, ò¿¿í÷ëýí ýõëýë, òºãñãºë äýýð ãàäàñõàòãàõ ýñâýë õàä ÷óëóóãààð òýìäýã òàâèíà. Õÿíàëòûí çóðâàñûã õàøèæ õàìãààëàõøààðäëàãàòàé. Õÿíàëòûí çóðâàñ àøèãëàí áýë÷ýýðèéí òóõàéí õóãàöààíû òºðõ áàéäëûã¿íýëýõýä àøèãëàäàã. Õÿíàëòûí òàëáàé, çóðâàñóóäûí ñîëáèöëûã (áàéðëàëûã) áîëîìæòîéíºõöºëä ãàçàðç¿éí áàéðëàë òîäîðõîéëîã÷ “GPS”-ýýð òîäîðõîéëíî.

Õàøñàí òàëáàéä áýë÷ýýðèéí õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõîîñ ãàäíà áýë÷ýýðèéíóðãàìëûí ñýðãýëòèéã ñóäàëæ áîëíî.

Áýë÷ýýðèéí õÿíàëò ¿íýëãýýíèé òàëáàé, çóðâàñò õèéõ àæèãëàëò ñóäàëãàà

Óðãàìàëæëûí áè÷èãëýë õèéõ: Óðãàìàëæëûí áè÷èãëýë íü òóõàéí áýë÷ýýðèéíá¿ðýëäýõ¿¿í, óðãàö, àæ àõóéí àøèãëàëò, õîðòîí ìýðýã÷äèéí íºëººëºë, äîðîéòëûíòàëààð õýýðèéí íºõöºëä ìýäýýëýë àâàõ íýã àðãà þì. Óðãàìëûí áè÷èãëýëèéã òóñãàéëàíáîëîâñðóóëñàí àðãà÷ëàëûí äàãóó õèéäýã. Óðãàìàëæëûí áè÷èãëýë óóëûí õýýð, õýýð,öºëºðõºã õýýðèéí áýë÷ýýðò 100 ì2 /10ì õ10 ì/ òàëáàéä ñîíãîíî. Òàëáàé äîòîðõèóðãàìàë íýã á¿ðèéã á¿ðòãýí àðèâûã 1-ð õ¿ñíýãòýíä áàéãàà æèøèã ¿ç¿¿ëýëòèéí àëüíýãýýð ¿íýëíý. Õýðýâ óðãàìëûí àðèâûã áàëëààð ¿íýëýõ íºõöºëä:

o Òóõàéí ç¿éë óðãàìàë ìàø ýëáýã òààðàëäâàë 5o Ýëáýã òààðàëäâàë 4o Ýëáýãæ¿¿ òààðàëäâàë 3o Òàðìàã òààðàëäâàë 2o Õîâîð òààðàëäâàë 1 ãýñýí áàëëûí (îíîî) ¿íýëãýý ºã÷, ãàíö áîäãàëü áàéâàëíýìýõ /+/ òýìäãýýð èëýðõèéëæ 5-ð õ¿ñíýãòýíä áè÷íý.

Áè÷èãëýëèéíõýý 100 ì2 òàëáàéí 3-5 öýãò òóñ á¿ð 1ì2 õýìæýýòýé ñîðèëûí òàëáàéñîíãîí ç¿éëèéí á¿ðäýë, á¿ðõýö, õàãä, õàä ÷óëóó, õàã, í¿öãýí õºðñíèé ýçëýõ òàëáàéã1 äì2 õýìæýýòýé 100 í¿ä á¿õèé 1 ì2 æààç àøèãëàí òîäîðõîéëæ 1-ð ìàÿãòàíä áè÷íý.



37


5-ð õ¿ñíýãò

Óðãàìëûí àðèâûí æèøèã ¿íýëýëò

Í¿äýí áàðèìæààíû

¿íýëãýýÁàëëûí ¿íýëãýý

Áîäãàëü õîîðîíäûí çàé,

ñìÌàø ýëáýã 5 20 ñì-ýýñ áàãà

Ýëáýã 4 21-40 ñì

Ýëáýãæ¿¿ 3 41-100 ñì

Òàðìàã 2 101-150 ñì

Õîâîð /ãàíö íýã/ 1 151 ñì-ýýñ èõ

Ãàíö + -

Õýðýâ òàíèõã¿é óðãàìàë òààðàëäâàë 1-2 øèðõýãèéã ¿íäýñòýé íü óõàí àâ÷

áè÷èãëýëèéí æàãñààëòàíä îðñîí äóãààð áîëîí áóñàä òàíèõ òýìäýã áè÷ñýí øîøãûíõàìò õàòààäàñ áýëòãýæ òîäîðõîéëæ íýðèéã íü áè÷íý.

Ìºí óðãàìëûí äóíäàæ ºíäðèéã óðãàë áà ¿ðæëèéí íàéëçóóðààð ÿëãàí óã òàëáàéä

òîõèîëäîõ ç¿éë íýã á¿ðýýñ 10 õ¿ðòýëõ áîäãàëèéí ºíäðèéã õýìæèæ äóíäæèéã 2-ð

ìàÿãòàíä áè÷íý. ¯¿íä: Óðãàõ íàéëçóóðò íàâ÷, ìº÷èð, ¿ðæëèéí íàéëçóóðò ¿ð öýöýã

á¿õèé èø áàãòàíà.

1-ð ìàÿãò

Áýë÷ýýðèéí õÿíàëòûí çóðâàñûí …. -ð öýãèéí

óðãàìëûí á¿ðõýö

Ä/ä Óðãàìëûí íýðÄàâòàëò, %

Á¿ãä Äóíäàæ1 2 3 4 5

1

2

3

4

5

Îëîí íàñò

Íýã íàñò

Õàãä ºâñ

Õàä ÷óëóó

Í¿öãýí ãàçàð

Õàøñàí òàëáàéä óðãàìàëæëûã /áè÷èãëýëèéã/ òîãòìîë /ñóóðèí/ 5 ñîðèëûí òàëáàðò

ñóäàëíà. Ñîðèëûí òàëáàé 1ì2 /1ì õ 1ì / õýìæýýòýé áàéõ áºãººä òàëáàéí 4 ºíöºã, òºâ

õýñýãò áàéðøèíà. Ñîðèëûí òàëáàð á¿ðèéí 4 ºíöºãò ãàäàñ õàòãàæ òýìäýãëýíý.

Õÿíàëòûí çóðâàñûí 50 ì òóòàì óðãàìëûí áè÷èãëýë 1ì2 òàëáàéä äýýð ºã¿¿ëñýí àðãà

ç¿éí äàãóó õèéæ óðàö òîäîðõîéëíî.



38


2-ð ìàÿãò

Óðãàìàëæëûí áè÷èãëýëèéí õ¿ñíýãò............... îí ............. ñàð ............ ºäºð

Áýë÷ýýðèéí íýð, òºðºë ............................................

.................. àéìàã ............................ ñóì ,..... ................................... ìàë÷íû /á¿ëýã/.................................. óëèðëûí áýë÷ýýð

Ää Óðãàìëûí íýð Àðèâ

Óðãàìëûí äóíäàæ ºíäºð, ñì

Óðãàõ íàéëçóóð ¯ðæëèéí

íàéëçóóð

Óðãàö òîãòîîõ. Óðãàöûã õàøààòàé òàëáàéä 3-5 öýãýýñ, øóãàìàí çóðâàñààñ 50 ì

òóòàìä íýã àì äºðâºëæèí (0.5ì x 2ì áóþó 1ì õ 1ì ) õýìæýýòýé æààç àøèãëàí òîãòîîíî.

Æààçàíä áàãòàõ óðãàìëûã õºðñíèé ãàäàðãà ø¿ðã¿¿ëýí õàé÷èëæ àâíà. Óðãàöûí äýýæýý

äîòîð íü íîãîî, õàãä ºâñ ãýæ 2, íîãîîã ¿åòýí, óëàëæ, áóóðöàãòàí, àëàã ºâñ, ñººãºíöºð

ãýæ àæ àõóéí á¿ëýã óðãàìëààð ÿëãàæ äýýæíèé æèíã íîéòîí ¿åä íü ìºí õàòñàíû äàðààõýìæèæ 3-ð ìàÿãòàíä á¿ðòãýíý. Óðãàöûí äýýæèíä 1-ð çàãâàðûí äàãóó /øîøãî/ õàÿã

áè÷èæ óóòàíä õèéíý..

1-ð çàãâàð

Óðãàöûí äýýæèíä õàâñàðãàõ øîøãî

Äýýæ àâñàí õóãàöàà ……………..

Òàëáàéí äóãààð….., Áýë÷ýýðèéí íýð ....................................................

Äýýæíèé íýð………….., Äàâòàëòûí äóãààð…………..

Äýýæèéí àíõíû æèí ............. ã, õóóðàé æèí ........... ã,

3-ð ìàÿãò

Áýë÷ýýðèéí óðãàöûí õ¿ñíýãò..............................àéìàã, .............................ñóì, ............áàã,........................ìàë÷íû á¿ëýã,

...............................ãàçðûí íýð, ...................................áýë÷ýýðèéí òºðëèéí íýð

Äýýæ àâñàí õóãàöàà ……………

Óðãàìëûí äýýæèéí íýðÄàâòàëò

Á¿ãä ÄóíäàæÓðãàö ö/ãà

1 2 3 4 5

¯åòýí

ÓëàëæÁóóðöàãòàí

Àëàã ºâñ

Õàãä ºâñ

Á¿ãä

Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí õÿíàëò, ¿íýëãýýã:

à. Óðãàö

á. Äîðîéòîë èëýðõèéëýã÷ óðãàìàë

â. Ìàëòàé õîëáîî á¿õèé øèíæ òýìäýã

ã. Ìàëûí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö, ÷àíàðààð õèéæ

ìåíåæìåíòèéí øèéäëýý öàã àëäàëã¿é ãàðãàõ áîëîìæòîé.



39


ªâëèéí áýë÷ýýðèéí íººöèéã ¿íýëýõ: ªâëèéí óëèðëûí áýë÷ýýðèéí íººöºíä

õÿíàëò, ¿íýëãýý ºãºõ íü õ¿éòíèé óëèðàëä øààðäàãäàõ ºâñ òýæýýë áýëòãýí íººöëºõ,

öàã õ¿íäýðñýí ¿åä îòîð í¿¿äýë õèéõ íóòãàà ýðòõýí ñîíãîæ, í¿¿äýëëýõ áýëòãýë àæëàà

óðüä÷èëàí çîõèîí áàéãóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé. ¯¿íèé òóëä óðãàö ã¿éöýõ 7-ð ñàðûíñ¿¿ë÷ýýð ºâºëæººíººñºº ìàë áýë÷èõ ðàäèóñààð 0-500 ì, 501-1000 ì, 1001-3000ì öýãò

óðãàöûã äýýð ºã¿¿ëñíèèé äàãóó 3-5 öýãò òîãòîîõäîî (óóëûí àð, ºâºð, õºíäèé) óðãàìëûã

ãàçðûí õºðñíèé ò¿âøèíä õàé÷ëàí àâ÷ æèãíýí ãà-èéí óðãàöûí 60-65%-èéã àøèãëàõààð

òîîöîæ äýýð ºã¿¿ëñýí òîìú¸îãîîð äààöàà òîäîðõîéëíî.

Äîðîéòîë èëýðõèéëýã÷ óðãàìëààð çóíû áýë÷ýýðò õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõ:Áýë÷ýýðò øèðýã óëàëæ, àãü, ¿ìõèé ºâñ, öàðâàíò øàðèëæ, ãàíäáàäðàà, íàâòóóë, áàãâààõàé

öýöýã, öàãààí óóë çýðýã àëàã ºâñíèé àëü íýã íü ìàø ýëáýã óðãàí á¿ëãýìäýë ¿¿ñãýæ áàéâàë

äîðîéòñîí, ýñâýë àëõàì á¿ð àëü íýã íü ýñâýë õàì óðãàæ áàéâàë äîðîéòîëä îðæ áóé,

äýýðõ óðãàìëûí îðîíä ¿åòýí óðãàìëóóä äýýð ºã¿¿ëñýí øèíæ òýìäãýýð óðãàæ áàéâàë

õýâèéí áýë÷ýýð ãýæ ¿çýæ áýë÷ýýðýý ÿàæ àøèãëàõàà òºëºâëºíº ( 6-ð õ¿ñíýãò)

6-ð õ¿ñíýãò

Äîðîéòëûí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä áàéãàà áýë÷ýýðèéíá¿ðýëäýõ¿¿í, á¿òýýìæèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

(Óóëûí õýýðèéí áýë÷ýýðèéí æèøýýí äýýð)

Áýë÷ýýðèéí

äîðîéòëûíçýðýãëýë

1 ì2 äàõü

ç¿éëèéíòîî

Á¿ðõýö, %

Äîðîéòîë

èëýðõèéëýã÷óðãàìàë, %

Óðãàìàëã¿é

í¿öãýí îðîíçàé, %

Õýâòýýõàãä, % Óðãàö, ö/ãà

Õýâèéí 25 50-70 5 õ¿ðòýë 10 õ¿ðòýë 15-20 3.0

Äóíä çýðýã 15 30-50 20 õ¿ðòýë 20 õ¿ðòýë 5-10 2.0

Õ¿÷òýé 5-6 30 õ¿ðòýë 20< 60 õ¿ðòýë 0 1.0

8.2. Áýë÷ýýðò ìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõ

Áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäëûã èàëûí òîî, òîëãîéí ºñºëò, ìàõ, ñ¿¿, íîîñ, íîîëóóðûíãàðö çýðýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðö, òóõàéí õóãàöààíä ìàëûí àâñàí òàðãà òýâýýðýã, ò¿¿íèé

õàäãàëàëò, áóóðàëòààð ¿íýëæ, òºðºë á¿ðèéí àõóéí õýðýãëýýíèé õýìæèãäýõ¿¿í õýðýãëýæ

èðñýí (4-ð õ¿ñíýãò).

Òóõàéëáàë ìàíàé ìàë÷èä õàâðûí óëèðàëä “õîðøîîíä” ìàõíû íîîãäëîîð ìàë

ï¿¿ëæ ºãºõ, ¿õðèéí õººâºð, àäóóíû äýë, ñ¿ëë, òýìýýíèé íîîñ, ÿìààíû íîîëóóð, õîíèíû

óðò, àõðûí íîîñ òóøààõäàà áýë÷ýýðèéíõýý ºãººæèéí òàëààð îþóíäàà øèéäëýý ãàðãàæ

àõóéãàà õºòºëñººð èðñýí áèëýý.

Öààøèä óëñ ýõ îðîí çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèæ àëèâààíººö áàÿëàã, îþóíû á¿òýýë àøèãëàëò, àðèëæàà íàéìàà, áèçíåñèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý á¿ãä



40


ýäèéí çàñãèéí òîîöîîí äýýð ñóóðèëàãäàæ áàéíà. Èéìýýñ áýë÷ýýðèéí íººö àøèãëàëòûí

õî¸ð äàã÷ á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ìàõ, íîîñ, ñ¿¿, íîîëóóð, àðüñ øèðíèé òîî õýìæýý,

÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã øèíæëýõ óõààíû àðãàä òóëãóóðëàí ñóäàëæ áýë÷ýýðòýý ¿íýí

çºâ ¿íýëãýý ºãºõ íü íýã òàëààñ áýë÷ýýðýý õàìãààëàõ, íºãºº òàëààñ àðâèí á¿òýýãäýõ¿¿í

àâàõ ¿íäýñ áîëíî.

Ìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöààð áýë÷ýýðò õÿíàëò-¿íýëãýýã ìàë÷èä ìàø ýíãèéí

ñóäàëãààíààñ ýõëýõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, ìàõ, ñ¿¿, íîîñ, íîîëóóðûí ãàðö ñóäàëæ áîëíî.

¯¿íèé òóëä èæèë íàñ, õ¿éñíèé 3-5 òîëãîé áîä, áîã ìàë ñîíãîí òîãòñîí õóãàöààíä àëü

íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöàíä õýìæèëò õèéæ áîëíî. Õàðèí ýíý ñóäàëãààã áýë÷ýýðèéí

ñóäàëãààòàé õîñëóóëæ õèéâýë ñàéõàí ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü ìàðãààíã¿é.

4-ð ìàÿãò

Ìàëûí òîî, òîëãîéí ººð÷ëºëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãàðöààðáýë÷ýýðò õÿíàëò ¿íýëãýý ºãºõ

¹

Õÿíàëò

¿íýëãýýíèé

¿ç¿¿ëýëò

Õýìæèõ íýãæ1

Õóãàöàà, óëèðàë (ñàðààð)

Õàâàð

(3,4,5)

Çóí

(6,7,8)

Íàìàð

(9,10,11)

ªâºë

(12,1,2)

1

Ìàëûí òîî

Àäóó

Òýìýý

¯õýð

Õîíü

ßìàà

Á¿ãä

Òîî, òîëãîé

(æèëèéí ýöñýýð)

2

Ñ¿¿íèé ãàðö ¯íýý

Èíãý

Ã¿¿

Õîíü

ßìàà

Àÿãà, øàíàãà,

õóâèí

3Íîîëóóð

ßìàà Àòãà, ñàì

4

Òàðãà, õ¿÷

Àäóó

¯õýðÕîíü

ßìàà

Õóòãàíû ìºðºã,

øèõ, õóðóó,öîîõîð ñýìæ ã.ì.

Òàéëáàð1: Õýìæèõ íýãæèéí æèøèõ ¿íýëãýý (¯ç¿¿ëýëò)

Àÿãà ñ¿¿ - 150-200 ãð

Øàíàãà ñ¿¿ - 1ë (1000 ìë)

Àòãà íîîëóóð - 50 ãð

Ñàì íîîëóóð – 70-100 ãð

Õîäîîäíû àìíû ñýìæã¿é – ìàø òóðàíõàé

Øèõ òàðãàí - ÷èã÷èé õóðóó çóçààí ººõòýé áóþó òàðãàí 2 õóðóó, 3 õóðóó òàðãàí – ìàø òàðãàí



41


9. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûã òºëºâëºõ

Áýë÷ýýð àøèãëàëòûã çºâ òºëºâëºõ íü áýë÷ýýð íóòãàà çîõèñòîé àøèãëàõ, óðãàìàë

¿ðýýð òºëæèí óðãàõ, áàéãàëèéí àÿñààð ñýðãýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæ, óíàãàí áàéäëûã

õàäãàëàõ óëìààð ìàëä òàðãà òýâýýðýã àâàõóóëæ îíä á¿ðýí á¿òýí îðóóëàõûí ¿íäñýííºõöºë þì. Èéìýýñ áýë÷ýýð àøèãëàëòûã çàñàã çàõèðãààíû á¿õ ò¿âøèí, áýë÷ýýð

àøèãëàã÷ á¿ð òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëíý.

Áýë÷ýýð àøèãëàëòûã òºëºâëºõ ãýäýã áîë áýë÷ýýðèéí ÷àäàâõèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí

àøèãëàõàä ãîë óòãà íü îðøèíî. Áýë÷ýýð àøèãëàëòûã òºëºâëºõäºº íººöèéí òàëààðõè

õèéñýí çóðàãëàëûã àøèãëàõààñ ãàäíà õýýðèéí ñóäàëãàà õèéæ òîäîðõîé ìýäýýëýë

öóãëóóëñàí áàéíà.

Ýíýõ¿¿ ìýäýýëýë íü áýë÷ýýðèéí òºðõ áàéäàë, óðãàìëûí á¿ðýëäýõ¿¿í, äîðîéòîë

èëýðõèéëýã÷ áîëîí õîã, õîðòîé óðãàìëûí òàðõàö, áýë÷ýýðèéí óðãàö, õóð òóíàäàñíû

òàðõàëò, õîðòîí ìýðýã÷äèéí õºíººëèéí òàëààðõè ìýäýýíýýñ á¿ðäýíý. Ìºí ò¿¿í÷ëýí

òóõàéí íóòàãò áàéõ ìàëûã òîî, òîëãîé, ºâñ, áóñàä íýìýãäýë òýæýýëèéí øààðäëàãà,

ºâºëæºº, õàâàðæààíû áàéðøèë, õýðýãöýý, õóäàã óñíû õ¿ðýëöýý, õàíãàìæ, îòðûí íººö

íóòàã çýðýã áóñàä ìýäýýëë¿¿ä øààðäëàãàòàé.

Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òºëºâëºëòèéã ìàë÷èä õýñýã á¿ëãýýðýý, áàã ñóìààðàà,

õýä õýäýí ñóì õàìòðàí ýñâýë õîò àéë, ºðõèéí ò¿âøèíä õèéæ áîëíî. Ãýõäýý áýë÷ýýð

àøèãëàëòûã òºëºâëºõäºº á¿õ øàòíû àøèãëàã÷ íàð äîîðõè 3 øààðäëàãàä íèéöñýí àðãà

õýìæýýã òºëºâëºæ õýðýãæ¿¿ëíý. ¯¿íä:

Ìàëûí òîî, òîëãîé, áýë÷ýýðèéí òýæýýëèéí íººöèéí õîîðîíä òýíöâýðò áàéäëûã1.

õàäãàëàõ

Äóëààíû óëèðàëä óðãàìëûí ºñ÷ õºãæèõ ãîðèì, ¿ðýýð òºëæèí óðãàõ íºõöëèéã2.

õàíãàõ çàìààð áýë÷ýýðò áàéãàëèéí àÿñààð ñýðãýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ

Ìàë òàðãàëóóëàõ, àâñàí òàðãà õ¿÷ýý òîãòîîæ îíä á¿ðýí îðóóëàõ3.

Áýë÷ýýð àøèãëàëòûí òºëºâëºëò /ÁÀÒ/-èéã 7 ¿å øàòòàé õèéäýã. ¯¿íä:

1-ð ¿å øàò: Îðîëöîã÷ òàëóóä çîðèëãîî òîäîðõîéëíî

2-ð ¿å øàò: Íººöèéí ñóäàëãàà õèéõ

-Áýë÷ýýðò èäýøëýõ ìàëûí òîî, á¿òýö,

-Àí àìüòàí

-Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí á¿òýö, á¿ðýëä¿¿í

-Áýë÷ýýðèéí óðãàö

-Áýë÷ýýðèéí ÷àíàð -Õºðñíèé ñóäàëãàà /¿íäñýí ýñâýë òîäîðõîé íýãýí ÿëãààã õàðóóëñàí/

-Ãàçàð àøèãëàëòûã òîäîðõîéëîõ,

-ªâºëæºº õàâàðæààíû áàéðøèë

-Óñò öýãèéí áàéðøèë, ã.ì

3-ð ¿å øàò: Ñóäàëãààíä øèíæèëãýý õèéæ ìýäýýëëèéã îéëãîìæòîé õýëáýðò

øèëæ¿¿ëýõ:

-áýë÷ýýðèéí çóðàã

-õ¿ñíýãò

-òàõèðìàã

-äèàãðàìì, ñõåì, çóðàã ã.ì



42


4-ð ¿å øàò. Áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã áîëîâñðóóëàõ:

-Îòîð í¿¿äýë

-Áýë÷ýýð ñýëãýõ

-Áýë÷ýýð àìðààõ, õàøèõ, ñàéæðóóëàõ

-Õîã áîëîí õîðò óðãàìàëòàé òýìöýõ -Õîðòîí øàâüæ, ìýðýã÷èäòýé òýìöýõ

-Õóäàã, óñ ãàðãàõ

-Ìàëûí òîî, òîëãîé á¿òýö, áàéðøëûã çîõèöóóëàõ

-ªâñ òýæýýë áýëòãýõ

5-ð ¿å øàò. Øèéäâýð ãàðãàõ:

-Îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã ñîíãîõ òàëààð ìàë÷èä ººðñäºº

øèéäâýð ãàðãàíà.

6-ð ¿å øàò. Òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ:

-Õºòºëáºð, òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ /òàêòèê/

-Òºëºâëºãºº õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ

7-ð ¿å øàò. Ìîíèòîðèíã áà ¿íýëãýý:

-Õÿíàëò òàâèõ

-Òºëºâëºãººíä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ

-Àæèãëàëò õèéõ çýðýã áîëíî.

Àëèâàà òºëºâëºãººíä àæëûã õàðèóöàã÷ ýçýí, õèéõ õóãàöàà, àæëûí öàð õýìæýýã

çààæ ºãñºí áàéíà.



43


10. Áýë÷ýýðèéã äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýõ, ñýðãýýõ àðãà

Áýë÷ýýð íóòàã õàìãààëàõ àñóóäàë íü áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí á¿ðýëä¿¿í

õýñýã þì. Áýë÷ýýðèéã äîðîéòëîîñ õàìãààëàõ, äîðîéòîëä îðñîí áýë÷ýýðèéã ñýðãýýí

ñàéæðóóëàõ ¿ð ä¿íòýé, áàéãàëü îð÷èíä õàëã¿é, õÿìä àðãûí íýã íü áýë÷ýýðèéí ñýëãýýþì.

Àëü óëèðëûí áýë÷ýýð àìàðõàí ìóóäàæ äîðîéòîõ ìàãàäëàë ºíäºð âý?

Ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä äóëààíû óëèðëûí áýë÷ýýð ìàëûí õºëººð àìàðõàí ìóóäàæ á¿òýö

ýâäðýõ, á¿òýýìæ íü áóóðàõ íü îëîíòàà ¿çýãääýã. ßëàíãóÿà õàâðûí ñ¿¿ë÷, çóíû ýõ, çóíû

äóíäóóð, çóíû ñ¿¿ë÷ýýð øàëäàæ àøèãëàñàí áýë÷ýýð äàðààãèéí æèë íºõºí óðãàõäàà

ìóó, óðãàöààð ÷ áàãà áîëñîí áàéäàã òóõàé äýýð ºã¿¿ëñýí áèëýý. Èéìýýñ õàâàð, çóíû

óëèðëûí áýë÷ýýðèéã àøèãëàõàä ìàø áîëãîîìæòîé áàéõ íü ìàë÷èä, áàã, ñóìûí çàñàã

äàðãà íàðûí ¿¿ðýã þì. Þóíû ºìíº òýä õàìòðàí ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ áýë÷ýýð íóòãàà

õýðõýí àìðààõ, ºíæººõ ñýëãýí àøèãëàõ òàëààð íýãäñýí øèéäýëä õ¿ðñýí áàéíà. Áýë÷ýýð

ñýëãýæ àøèãëàõ àðãà íü îðîí íóòãèéí áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºë, íóòàã áýë÷ýýðèéíõ¿ðýëöýý, óñàí õàíãàìæ, óñò öýãèéí áàéðøèë, óðãàìëàí íºìðºãèéí òàðõàö, õºãæèë,

óðãàìëûí õýíçëýëò çýðýã áèîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìààð÷ á¿ñ, á¿ñë¿¿ðýýð îëîí ÿíç

áàéæ áîëíî.

Áýë÷ýýðèéí ñýëãýý íü õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷èì äýýð ¿íäýñëýí õýðýãæèíý.

Ñóìàíä Áýë÷ýýðèéí õàìòûí ìåíåæìåíòèéí õîðîî /áàã/ àæèëëàõ ¸ñòîé. Áýë÷ýýðèéí

õàìòûí ìåíåæìåíòèéí õîðîî íü áàã, ñóìûí çàñàã äàðãà íàð, Èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí

õóðëûí äàðãà, ãàçðûí äààìàë, ÕÀÀ-í ìýðýãæèëòí¿¿ä áîëîí ìàë÷íû òºëººëëººñ

á¿ðýëäýíý. Çóñëàíãèéí áýë÷ýýðò ñýëãýí àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãàà äîîðõè äàðààëàëòàé

ÿâàãäàíà. ̄ ¿íä:

Ìàë÷èä õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí ñóäëàà÷äûí õàìòààð áýë÷ýýðèéí óðãàö òîãòîîæ1.

áýë÷ýýðèéí äààöàíä ¿íýëãýý ºãºõ.Ìàë÷èä áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ2.

Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã ìàë÷èä áàã, ñóìûí çàñàã äàðãà, ÕÀÀ-í3.

ìýðýãæèëòí¿¿ä õàìòðàí õýëýëöýõ

Ñýëãýõ áýë÷ýýðèéí õèë çààã, í¿¿æ áóóõ õóãàöàà, ãàçðûí íýð, õàÿãæóóëàëò, àéë4.

ºðõèéí íýð áîëîí ìàëûí òîîíû òàëààð ñóìûí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë,

çàñàã äàðãûí îðîëöîîòîé øèéäâýð ãàðãàõ.

Áýë÷ýýð ñýëãýí àøèãëàõ òàëààð ãàðñàí øèéäâýðèéã äàãàí ìºðäºõ, õÿíàëò òàâèõ,5.

¿íýëãýý õèéõ

Áýë÷ýýðèéã ñýëãýõ íü òýæýýëèéí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óðãàìëûã ¿ðýýð òºëæèí

óðãàõ íºõöëèéã õàíãàæ óðãàöûã íü õýâèéí õýìæýýíä õàäãàëàõ, îí óäààí àøèãëàõàä÷èãëýãäñýí àðãà õýìæýý þì. Áýë÷ýýðèéã ñýëãýí àøèãëàñíààð óðãàìëûí àìüäðàìæ

äýýøèëæ óðãàìëûí ¿ðýýð òºëæèí óðãàõ íºõöºë á¿ðäýíý.

10.1. Áýë÷ýýð ñýëãýí àøèãëàõ àðãà

Õºðñíººñ ìàëûí òýæýýëèéí õýëáýðýýð äàìæèí àëäàãäàæ áàéãàà øèì òýæýýëèéí

áîäèñûã çààâàë íºõºæ ¿ðæèë øèìèéã íü ñàéæðóóëäàã. Õºðñíèé ¿ðæèë øèìèéã ýðäñèéí

áîëîí áèîëîãèéí áîðäîîãîîð áîðäîõ çàìààð ñàéæðóóëæ áîëíî. Ýíý àðãà õýìæýý ìàø

ºíäºð ºðòºãòýé áàéäàã. Õàðèí áýë÷ýýðèéã ñýëãýí àøèãëàõ íü óðãàìàë óðãàõ òààòàé îð÷èí

á¿ðä¿¿ëýõèéí çýðýãöýý áàéãàëüä õàëã¿é, õàìãèéí õÿìä àðãà þì. Ìàíàéä áýë÷ýýðèéíñýëãýýíèé îëîí òàëáàé á¿õèé íýæãýýä á¿ä¿¿â÷èéã áîëîâñðóóëñàí áàéäàã (Ëõàãâàæàâ íàð



44


1980, 2000, Æèãæèäñ¿ðýí, 2005). Áèä ìàíàé îðíû õóâüä õýðýãëýæ áîëîõóéö ñýëãýýíèé

4 õóâèëáàðûí á¿ä¿¿â÷èéã òîëèëóóëæ áàéíà.

10.1.1. Áýë÷ýýðèéã ãîëëîõ áîëîí äàãàëäàí óðãàõ óðãàìëóóäûí õºãæëèéí ¿åøàòààð ñýëãýí àøèãëàõ. Ýíý òîõèîëäîëä çóíûõàà áýë÷ýýðèéã óðãàìëûí ò¿ð¿¿ëýëò-

áóíäóóëàëò, öýöýãëýëò, ¿ðëýëòèéí ¿å øàòàíä àøèãëàõààð 3 õóâààæ, æèë æèëýýð ñýëãýíàøèãëàíà. /1-ð á¿ä¿¿â÷/.

1. Áýë÷ýýðèéã óðãàìëûí õºãæëèéí ¿å øàòààð ñýëãýí àøèãëàõ á¿ä¿¿â÷

Àøèãëàõ õóãàöààÁýë÷ýýðèéí òàëáàé

1-ð òàëáàé /À/ 2-ð òàëáàé /Á/ 3-ð òàëáàé /Â/

Ýõíèé æèë Ò¿ð¿¿ëýëò ¯ðëýëò Öýöýãëýëò

Õî¸ð äàõü æèë Öýöýãëýëò Ò¿ð¿¿ëýëò ¯ðëýëò

Ãóðàâ äàõü æèë ¯ðëýëò Öýöýãëýëò Ò¿ð¿¿ëýëò

Ýõíèé æèë “À” áóþó 1-ð òàëáàéã óðãàìëûí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿å øàò õ¿ðòýë àøèãëàõáºãººä ýíý õóãàöààíä “Á”, “Â” òàëáàéíóóäàä ìàë áýë÷èõã¿é àìàð÷ áàéíà. Õàðèí Â áóþó3-ð òàëáàéã ò¿ð¿¿ëýëòýýñ öýöýãëýëòèéí ¿å øàòàíä àøèãëàíà. Ýíý õóãàöààíä “À”, “Á”òàëáàéíóóä àìàðíà. “Á” òàëáàéã óðãàìëûí öýöýãëýëòèéí ñ¿¿ë÷ýýñ ¿ðëýëòèéí ¿å øàòàíäàøèãëàõ áà “À”, “Â” òàëáàéíóóäàä ìàë áýë÷ýýõã¿é àìðààíà.

2 äàõü æèë óðãàìëûí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿å øàòàíä ýõëýýä ýõíèé æèë ¿ðëýëòèéíøàòàíä àøèãëàñàí Á òàëáàéãààñ ýõëýí àøèãëàíà. Ýíý õóãàöààíä À, Â òàëáàéíóóä àìàð÷áàéíà. Óðãàìëûí öýöýãëýëòèéí øàòàíä ýõíèé æèë ò¿ð¿¿ëýëòèéí øàòàíä àøèãëàñàí “À”òàëáàéã àøèãëàíà. Ýíý ¿åä “Á”, “Â” òàëáàéíóóä àìàð÷ áàéíà. Óðãàìëûí ¿ðëýëòèéí ¿å

øàòàíä ýõíèé æèë öýöýãëýëòèéí ¿å øàòàíä àøèãëàñàí “Â” òàëáàéã àøèãëàæ äóóñãàõáà “À”, “Á” òàëáàéä àìàð÷ áàéíà. Èéíõ¿¿ çóíû áýë÷ýýðèéí àøèãëàëò äóóñãàâàð áîëæíàìðûí áýë÷ýýð ë¿¿ í¿¿íý.

3 äàõü æèë óðãàìëûí ò¿ð¿¿ëýëòèéí ¿å øàòàíä ýõëýýä 2 äàõü æèë ¿ðëýëòèéíøàòàíä àøèãëàñàí “Â” òàëáàéãààñ ýõëýí àøèãëàíà. Ýíý ¿åä “À”, “Á” òàëáàéíóóä àìàð÷áàéíà. Óðãàìëûí öýöýãëýëòèéí ¿å øàòàíä ºíãºðºã÷ æèë ò¿ð¿¿¿ëýëòèéí ¿å øàòàíäàøèãëàñàí “Á” òàëáàéã àøèãëààä äàðàà íü “À” òàëáàéã ¿ðëýëòèéí ¿å øàòàíä àøèãëàíà. Àøèãëàëòûí 4 äýõ æèëýýñ ýõíèé 3 æèëä àøèãëàñàí õóâèëáàð, ýýëæ äàðààëëààðáýë÷ýýðèéí çóðâàñóóäûã àøèãëàõ þì.

10.1.2. Çóíû áýë÷ýýðèéã êàëåíäàðèéí õóãàöààãààð ñýëãýí, àøèãëàõ.Áýë÷ýýðèéã êàëåíäàðèéí õóãàöààãààð ñýëãýí àøèãëàõ àðãûã ìàíàé îðíû íºõöºëäá¿ñèéí ÿëãàà ¿ë õàìààðàí íýâòð¿¿ëæ áîëíî ( 2-ð á¿ä¿¿â÷).

2.Áýë÷ýýðèéã õóàíëèéí õóãàöààãààð áàðèìæààëàí ñýëãýí àøèãëàõ á¿ä¿¿â÷


1-ð òàëáàé /À/ 2-ð òàëáàé /Á/

Ýõíèé æèë Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ

Õî¸ð äàõü æèë Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä

Ãóðàâ äàõü æèë Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ



45


¯¿íèé òóëä çóñëàíãèéíõàà áýë÷ýýðèéã/49-ð çóðàã/ ãàçðûí õîòãîð, ã¿äãýð, áàéðøèë,

ºâñ óðãàìëûí áàéäëûã õàðãàëçàí 2 õýñýãò (À, Á õýñýã) õóâààæ 1-ð òàëáàéã /”À” õýñãèéã/

ýõíèé æèë õàâàðæààíû ñ¿¿ë÷ýýñ çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë àøèãëàíà/50,51--ð çóðàã/ . Ýíý

òîõèîëäîëä õîåð äàõü òàëáàéä /”Á” õýñýãò/ ìàë áýë÷ýýõã¿é áàéõ àðãà õýìæýýã ñóì,

áàã, ìàë÷íû á¿ëýã, ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí õàìòûí õîðîîíîîñ àâñàí áàéíà.Ìàë áýë÷ýýëã¿é ¿ëäýýñýí õî¸ð äàõü õýñãèéã çóíû äóíäààñ íàìàðæàà óðóó í¿¿õ õ¿ðòýë

àøèãëàíà.

49-ð çóðàã. Áýë÷ýýð ñýëãýõèéí ºìíºõ ìàë÷èí

ºðõèéí áàéðøèë (÷ºëººò àøèãëàëò)

À Á À Á

50-ð çóðàã. Ýõíèé æèë “À” õýñãèéã 51-ð çóðàã. “Á” õýñãèéã çóíû ñ¿¿ë÷ýýñ

õàâàðæààíû ñ¿¿ë÷ýýñ çóíû äóíä ¿å íàìðûí ýõ õ¿ðòýë àøèãëààä, “À” õýñãèéã

õ¿ðòýë àøèãëààä “Á” õýñãèéã àìðààñàí àìðààñàí ä¿ð òºðõ

áàéäàë

Ñýëãýýíèé õî¸ð äàõü æèë ºíãºðñºí æèë õîåð äàõü ýýëæèíä àøèãëàñàí òàëáàéã Á

õýñãèéã çóíû ýõíýýñ ýõëýí çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë àøèãëàíà. Ýíý õóãàöààíä áýë÷ýýðèéí

À õýñýã àìàð÷ áàéíà. Áýë÷ýýðèéí À õýñãèéã çóíû äóíäààñ íàìàðæàà óðóó í¿¿õ õ¿ðòýë

àøèãëàíà. /52, 53-ð çóðàã /.



46


À Á À Á

52-ð çóðàã. Õî¸ð äàõü æèë ýõëýýä 53-ð çóðàã. “À” õýñãèéã çóíû ñ¿¿ë÷ýýñ

“Á” õýñãèéã õàâàðæààíû ñ¿¿ë÷ýýñ íàìðûí ýõ õ¿ðòýë àøèãëàæ ýíý

çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë àøèãëàæ ýíý õóãàöààíä “Á” õýñãèéã àøèãëàëòààñ

õóãàöààíä “À” õýñýã àìàðíà. ÷ºëººëñºí ä¿ð òºðõ

Ñýëãýýíèé ãóðàâ äàõü æèë ýõíèé æèëä, äºðºâ äýõ æèëä ñýëãýýíèé õî¸ð äàõü

æèë àøèãëàñàí ýýëæ äàðààãààð “À” áà “Á” òàëáàéíóóäûã àøèãëàíà/54,55-ð çóðàã/.

À Á À Á

54- ð çóðàã. Ãóðàâ äàõü æèë 55-ð çóðàã. “Á” õýñãèéã çóíû

“À” õýñãèéã õàâàðæààíû ñ¿¿ë÷ýýñ ñ¿¿ë÷ýýñ íàìðûí ýõ õ¿ðòýë

çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë àøèãëààä àøèãëààä, “À” õýñãèéã àìðààñàí “Á” õýñãèéã àìðààñàí áàéäàë áàéäàë

Äýýð ºã¿¿ëñýí ñõåìýýð àøèãëàõàä áýë÷ýýðèéí íýã õýñýã ýõíèé æèë óðãàìëûíóðãàëòûí ýõýíä àøèãëàãäàõ áîëîâ÷ õî¸ð äàõü æèëä íü óðãàìëûí õºãæëèéí òºãñãºëººðàøèãëàãäàõ òóë äàðàà æèë óðãàìàë õºãæëºº ¿ðãýëæë¿¿ëýõ íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñîîõóðèìòëóóëàõ íºõöëººð õàíãàãäàíà.

Áýë÷ýýðèéã çóíû óëèðàëä 2 õýñýãò õóâààæ õàðèëöàí ººð õóãàöààãààð àøèãëàæáàéãààãèéí ìºí ÷àíàð íü óðãàëòûí ýõýýð ìàëä èäýãäñýí óðãàìëóóä äàõèí ìàëûíàìàíä ºðòºõººñ ñýðãèéëæ, óðãàëò çîãñîõ 8-ð ñàðûí òºãñãºë ãýõýä èðýõ æèë òºëæèíñýðãýõýä øààðäàãäàõ øèì òýæýýëèéí áîäèñûã áàçààæ àâàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëñýí ÿâäàë

þì. Ýíýõ¿¿ ñýëãýýíèé á¿ä¿¿â÷ íü áàãà, äóíä çýðýã äîðîéòñîí áýë÷ýýðò õýðýãëýõýäòîõèðîìæòîé.



47


10.1.3. Áýë÷ýýðèéã ºíæººæ àøèãëàõ. Îëîí çóí äàðààëàí ÿìàð ÷ ñýëãýý,

àìðàëòã¿éãýýð àøèãëàñàí áýë÷ýýð çàðèì ãàçðàà á¿ð “¿íäýñã¿é” øàõàì áîëæ íýã

¸ñîíäîî òîäîðõîé õýìæýýíèé òîðäëîãî õèéõýýñ íààø ñýðãýõã¿é õýìæýýíä õ¿ðäýã. Èéì

áýë÷ýýðèéã àìðààõààñ ººð òîðäëîãûí àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæã¿é. Ýíý òîõèîëäîëä

ñýëãýýíèé äîîðõè õóâèëáàðûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. ¯¿íä: Çóñëàíãàà 6-ð ñàðûí 1-ýýñ 7-ð ñàðûí 15 áîëîí 7-ð ñàðûí 16-ààñ 9-ð ñàðûí

1-íèé õîîðîíä àøèãëàõ ãýæ 2 õýñýãò äýýð ºã¿¿ëñíèé äàãóó áàðèìæààëàí õóâààíà.

Ýñâýë çóñëàíãèéí 2 òàëáàéä õóâààõ íü èë¿¿ òîõèðîìæòîé/3-ð á¿ä¿¿â÷/. Ýíý òîõèîëäîëä

áýë÷ýýðèéí õýñã¿¿äèéã õîîðîíä íü ÿëãàõûí òóëä õèë çààãèéã óóë íóðóó, ãîë ãîðõè, ãóó

æàëãààð áàðèìæààëàí òîãòîîõ ýñâýë òóñãàéëñàí ïàéç, øîí áîñãîæ áîëíî.

3. Áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé á¿ä¿¿â÷

Àøèãëàõ õóãàöààÇóñëàíãèéí áýë÷ýýð

Îòðûí áýë÷ýýð

1-ð õýñýã /À/ 2-ð õýñýã /Á/Ýõíèé æèë

6-ð ñàðíû 1-íýýñ7-ð ñàðûí 15

7-ð ñàðûí 16-íààñ9-ð ñàðûí 1

Õî¸ð äàõü æèë Àìàðíà Àìàðíà6-ð ñàðíû 1-íýýñ

9-ð ñàðûí 1 (Îòîð)

Ãóðàâ äàõü æèë6-ð ñàðûí 16-íààñ

9-ð ñàðûí 16-ð ñàðûí 1-íýýñ

7-ð ñàðûí 15-

Ýõíèé æèë À õýñãèéã 6-ð ñàðûí 1-ýýñ 7- ñàðûí 15-íû õîîðîíä àøèãëàíà. Ýíýõóãàöààíä “Á” õýñýãò ìàë áýë÷ýýõã¿é àìàð÷ áàéíà. Äàðàà íü “Á” õýñãèéã 7-ð ñàðûí16-íààñ 9-ð ñàðûí 1-íèé õîîðîíä àøèãëàõ áºãººä ýíý õîîðîíä “À” õýñýã àìàðíà.

/56, 57-ð çóðàã/.

À Á À Á

56- ð çóðàã. Ýõíèé æèë “À” õýñãèéã 6-ð 57-ð çóðàã. “Á” õýñãèéã 7-ð ñàðûí 16-íààñ ñàðûí 1-ýýñ7- ñàðûí 15-íû õîîðîíä 9-ð ñàðûí 1-íèé õîîðîíä àøèãëààä

àøèãëààä “Á” õýñãèéã àìðààñàí òºðõ “À” õýñýã àìàðñàí òºðõ

Õî¸ð äàõü æèë çóñëàíãèéíõàà áýë÷ýýðèéã /À, Á õýñýã á¿õýëä íü àìðààíà. Çóñëàíãàààìðààõ ýíý õóãàöààíä îòðûí ñîðãîã áýë÷ýýð àøèãëàíà/58-ð çóðàã/. Ýíý òîõèîëäîëäçóñëàíãèéí áýë÷ýýð á¿òýí çóíû òóðø àìðàõ ó÷èð óðãàìàëä ôîòîñèíòåçèéí ïðîöåññá¿ðýí ýð÷ìèìòýé ÿâàãäàæ á¿òýýìæ íýìýãäýõèéí çýðýãöýý óðãàìëûí ¿íäñýí äýõ íººöøèì òýæýýëèéí áîäèñûí õóðèìòëàë íýìýãäýíý. ¯íäñýí äýõ íººö øèì òýæýýëèéí

áîäèñûí õóðèìòëàë íýìýãäñýíýýð óðãàìàë äàðàà äàðààãèéí æèëä ºñºëm, õºãæëººõàíãàõ áîëîìæèéã îëãîíî.



48


58-ð çóðàã. Õî¸ð äàõü æèë îòðûí

áýë÷ýýð àøèãëàíà.

Ãóðàâ äàõü æèë îòðûí áýë÷ýýð àøèãëàõã¿é õàðèí õóó÷èí çóñëàíäàà çóñëàíäàà

ýðãýí áóóæ ýõíèé æèë õîåð äóãààð ýýëæèíä àøèãëàñàí áýë÷ýýðèéíõýý “Á” õýñãèéã 6-ð

ñàðûí 1-ýýñ 7- ñàðûí 15-íû õîîðîíä àøèãëàíà /59, 60-ð çóðàã/.

À Á À Á

59- ð çóðàã. Ãóðàâ äàõü æèë “Á” õýñýãò 60-ð çóðàã. “À” õýñãèéã 7-ð ñàðûí 16-íààñ

áóóæ ãèéã 6-ð ñàðûí 1-ýýñ7- ñàðûí 15-íû 9-ð ñàðûí 1-íèé õîîðîíä àøèãëààä

õîîðîíä àøèãëààä àä “À” õýñãèéã “Á” õýñýã àìðààñàí òºðõ

àìðààñàí òºðõ

Ýíýõ¿¿ á¿ä¿¿â÷ýýð áýë÷ýýð àøèãëàõàä çóñëàíãèéí áýë÷ýýð 3 æèëä íýã óäààóðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä àìðàõààñ ãàäíà õî¸ð æèëä “À”, “Á” õýñã¿¿ä àøèãëàëòûíõóãàöààãààð çºðæ àøèãëàãäàõ òóë óðãàìàë ¿ðýýð òºëæèõ, íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñõóðèìòëóóëàõ, ýä ýðõòýíýý á¿ðä¿¿ëýõ, õýëáýðæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðäýæ áýë÷ýýð íºõºíñýðãýýãäýíý. Ãóðàâ äàõü æèë áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé á¿ðýí ýðãýëò äóóñíà. Äºðºâ äýõ æèëýýñ ýõíèé æèë àøèãëàñàí õóâèëáàðààð áýë÷ýýðýý àøèãëàæ 6 äàõü æèëä áýë÷ýýðèéíñýëãýýíèé 2 äàõü ýðãýëò äóóñíà.

10.1.4. Áýë÷ýýðèéã ñóóðèí ñóóæ ñýëãýí àøèãëàõ. Õàíãàé, óóëûí õýýð, òàòàì,íóãà ãàçðûí áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí áèîëîãèéí íýã îíöëîã áîë óðãàëòûí õóãàöààíä 2-3

óäàà õýíçëýí óðãàõ îíöëîãòîé òóë áýë÷ýýðèéí íýãæ òàëáàéã çóíû óëèðàëä ñóóðèíäóóñóóæ àøèãëàõ áîëîìæ ¿¿ñäýã.



49


Óðãàìëûí ñýðãýí óðãàõ õóãàöàà îéðîëöîîãîîð 3 õîíîã áàéäàã. Èéìä áýë÷ýýðèéí

íýãæ òàëáàéã ýõëýí àøèãëàõ õóãàöààíààñ õàìààðàí 60-90 õîíîã ñóóæ àøèãëàæ áîëíî

ãýñýí ¿ã þì.

Ñóóðèí õýëáýðèéí àæ àõóé õºòëºõ õýâ ìàÿã çîíõèëñîí íóòàãò áýë÷ýýðèéí

ñýëãýýíèé äîîðõè õóâèëáàðóóäûã çºâëºæ áàéíà / 4-ð á¿ä¿¿â÷ /. ¯¿íä:

4. Çóíû óëèðàëä 2 -ààñ äîîøã¿é õýíçëýí óðãàæ 3 ýýëæýýð

àøèãëàõ áîëîìæòîé áýë÷ýýðò õýðýãëýõ ñýëãýýíèé á¿ä¿¿â÷


1-ð õýñýã (À) 2-ð õýñýã (Á) 3-ð õýñýã (B)

Ýõíèé æèë5-7-ð ñàðä 3

ýýëæýýð àøèãëàõ8, 9 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ10, 11 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ

Õî¸ð äàõü æèë8, 9 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ

5-7-ð ñàðä 3

ýýëæýýð àøèãëàõ

8, 9 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ

Ãóðàâ äàõü æèë10, 11 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ8, 9 ä¿ãýýð ñàðä

àøèãëàõ5-7-ð ñàðä 3

ýýëæýýð àøèãëàõ

Ýíý çàãâàðûã òóðøèõûí òóëä ìàë÷íû á¿ëýã, õàìòëàãóóä çóñëàíãèéíõààáýë÷ýýðèéã ãàçðûí òîãòîö, áýë÷ýýðèéí òàðõàëò, óñ õóæðûí áàéðëàëûã õàðãàëçàí ¯-¯IIñàðóóäàä àøèãëàõ õýñýã, VIII-IX ñàðóóäàä àøèãëàõ õýñýã, X-XI ñàðóóäàä àøèãëàõ ãýæ 3õýñýãò /À, Á, Â òàëáàé/ õóâààíà.

Áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé àíõíû æèë ýõíèé òàëáàéã 5-ð ñàðààñ ýõëýí 6, 7-ð ñàðä2 óäàà äàâòàí íèéò 3 ýýëæýýð àøèãëàõààð òîîöíî. Ýíý òîõèîëäîëä ìàë ýõíèé ýýëæèéíàøèãëàëòûí õóãàöààíä áýë÷ýýðèéí ¿íäñýí óðãàö, 2, 3 äàõü ýýëæèíä õýíç óðãàöàíäèäýøëýíý. Áýë÷ýýðèéí õî¸ð äàõü õýñãèéã 8, 9-ð ñàðä àøèãëàõ áºãººä ìàë ýíý õóãàöààíû3/4 -ä íü íîãîî, 1/4-ä íü öîîõîð õàãä ºâñºíä èäýøëýíý. Ýíý ¿åýñ õîéø óðãàìàëäõàãäðàõ ïðîöåññ äàâàìãàéëàõ òóë áýë÷ýýðýý íýã ýýëæýýð àøèãëàõààð òîîöíî. Áýë÷ýýðèéí 3 äàõü õýñãèéã óðãàìàë á¿ðýí õàãäàíä øèëæèæ ¿ð ã¿âýõ õóãàöààáóþó 10, 11-ð ñàðóóäàä àøèãëàíà. Áýë÷ýýðèéí ýõíèé ýýëæèéí àøèãëàëòûí ¿åä 2, 3-ðòàëáàé, 2-ð ýýëæèéí àøèãëàëòûí ¿åä 1 áà 3-ð òàëáàé, 3-ð ýýëæèéí àøèãëàëòûí ¿åä1 áà 2 òàëáàé àìàð÷ áàéíà.

Áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé õî¸ð äàõü æèë àíõíû æèë 5, 6, 7-ð ñàðóóäàä àøèãëàñàí1-ð òàëáàéã 8, 9-ð ñàðóóäàä, 2-ð òàëáàé áóþó àíõíû æèë 8, 9-ð ñàðóóäàä, 2 äàõü æèë 10,

11-ð ñàðóóäàä 3-ð òàëáàé áóþó 10, 11-ð ñàðóóäàä àøèëàñàí õýñãèéã 5, 6, 7-ð ñàðóóäàäàøèãëàõààð òºëºâëºíº. ªºðººð õýëáýë ñýëãýýíèé 2 äàõü æèëä çóí 3-ð õýñãýýñ ýõëýíàøèãëàæ 2-ð ýýëæèíä 1-ð õýñãèéã, 3-ð ýýëæèíä 2-ð òàëáàéã àøèãëàíà ãýæ îéëãîíî. Áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé 3 äàõü æèëä àíõíû æèë 5, 6, 7-ð ñàðóóäàä , õîåð äàõü æèë 8, 9-ð ñàðóóäàä àøèãëàñàí 1-ð òàëáàéã 10, 11-ð ñàðóóäàä, 2-ð òàëáàé áóþó àíõíû æèë 8, 9-ð ñàðóóäàä, õîåð äàõü æèë 10, 11-ð ñàðóóäàä àøèãëàñàí òàëáàéã çóí áóþó 5,6, 7-ð ñàðóóäàä , 3-ð òàëáàé áóþó ýõíèé æèë 10, 11-ð ñàðóóäàä, õî¸ð äàõü æèë 5, 6, 7-ðñàðóóäàä 3 ýýëæýýð àøèãëàñàí òàëáàéã 8, 9-ð ñàðóóäàä àøèãëàíà. Ñýëãýýíèé äýýðõ õóâèëáàðààð áýë÷ýýð àøèãëàõàä áýë÷ýýðèéí íýã õýñýã 3 æèëèéíõóãàöààíä 1 óäàà 3 ýýëæýýð ýð÷èìòýé, áóñàä 2 æèëä íýã ýýëæýýð óðãàìàë õàãäàðñíûäàðàà ýñâýë õàãäðàõ øàòàíä àøèãëàãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ áýë÷ýýðò ÿìàð íýãýí ñºðºã ¿ð

äàãàâàð áàéõã¿é õàðèí óðãàìëûí ¿ðýýð òºëæèí óðãàõ íºõöëèéã òàëáàé á¿ðä á¿ðä¿¿ëæáàéãàà ó÷èð ýåðýã ¿ð ä¿íòýé áàéíà.



50


11. Ñóìûí ò¿âøèíä áýë÷ýýð ºíæººæ, ñýëãýí àøèãëàõ ¿éëàæèëëààãàã çîõèîí áàéãóóëàõàä ñóì, áàã, ìàë÷äûí

õ¿ëýýõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà(Çºâëºìæ)

1.Åðºíõèé ç¿éë Õîò àéë, á¿ëýã, íºõºðëºëèéí ìàë÷èä çóñëàí, íàìàðæààíû áýë÷ýýðèéã ºíæººõ,

ñýëãýí àøèãëàõ çàìààð çàìààð äîðîéòëîîñ ñýðãèéëýí áýë÷ýýð àøèãëàëòûã çîõèîí

áàéãóóëàõàä ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã ìºðäëºã áîëãîíî.

1.1. Áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí

òºëºâëºãººíä òóñãàëàà îëñîí áàéíà.

1.2. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº íü ñóìûí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí

òºëºâëºãººíèé ñàëøã¿é õýñýã áàéíà.

1.3. Áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà õàìòûí óäèðäëàãûí çàð÷èìä

òóëãóóðëàñàí îðîëöîõ òàëóóäûí òýãø îðîëöîîã õàíãàñàí áàéíà.

1.4. Áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãààã ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí

õîðîî óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëíà

1.5. Áýë÷ýýð ºíæººæ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà à.áýëòãýë àæèë õàíãàõ, á.áýë÷ýýð

ºíæººõ, ñýëãýõ àðãà íýâòð¿¿ëýõ, â.ã¿éöýòãýëèéí õÿíàëò, ¿íýëãýý õèéõ ãýñýí äàðààëëààð

õýðãýæèíý.2. Ñóìûí çàñàã äàðãà, ÈÒÕ-ûí äàðãà, áàãèéí çàñàã äàðãûí ýðõ ¿¿ðýã

2.1 Ñóìûí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéí õóðàë íü/ÈÒÕ/ äîîðõè ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿íä:2.1.1.Õàìòëàãóóäàä áýë÷ýýð íóòãèéã òîäîðõîé õóãàöààãààð ýçýìø¿¿ëýõ

áýë÷ýýðèéí õýìæýý, õèë çààãèéã òîãòîîñîí øèéäâýð ãàðãàõ 2.2.2. Ãàí, çóä, õîðòîí ìýðýã÷èä õýò èõ äýëãýðñýí, ãîö õàëäâàðò ºâ÷èí ãàðñàí ¿åä

õàìòëàãóóä áýë÷ýýð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã ò¿òãýëç¿¿ëýõ. 2.2.3. Ãàäíû ñóìààñ í¿¿äëýýð ò¿ð õóãàöààãààð èðýõ èðãýäèéí áýë÷ýýð, íóòãèéíàñóóäëûã øèéäâýðëýõ

2.2.4. Ñóìûí õýìæýýíä áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººæ àøèãëàõ òàëààð àæëûí õýñãèéíîðóóëñàí òºñëèéã õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ

2.2. Ñóìûí çàñàã äàðãà äîîðõè ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.2.2.1. ÈÒÕ-ûí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí çàõèðàìæ ãàðãàæ äîîðõè àñóóäëûã

àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýíý. ¯¿íä: 2.2.1. 1.Áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººæ àøèãëàõ íóòãèéã ãàçàð óñíû íýðýýð çààæ, õèëçààãèéã òîäîðõîéëîõ

2.2.2.2. Áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººæ àøèãëàõ õóàíëèéí ýõëýõ, äóñàõ õóãàöààã çààõ

4.2.2.3. Àøèãëàëòààñ ò¿ð ÷ºëººëñºí íóòàãò áàéñàí ìàë÷èí ºðõ¿¿äèéã í¿¿æ áóóõ/çóñóóëàõ/ ãàçðûã çààõ

4.2.2.4. Áýë÷ýýð ñýëãýæ, ºíæººñºí íóòàãò ýçã¿é÷ëýí àéë áóóõ, ãàäíû ìàë îðîõîîñõàìãààëàõ òàëààð õÿíàëòûí àðãà, õýëáýðèéã çààõ

4.2.2. 5.Çàõèðàìæ çºð÷ñºí èðãýäýä õ¿ëýýëãýõ àðãà õýìæýý çààæ ºãºõ4.3. Áàãèéí çàñàã äàðãà íü äîîðõè ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ¯¿íä:4.3.1.Ìàë÷èä, ìàë÷íû á¿ëýã, íºõºðëºë¿¿äýýñ áýë÷ýýð ºíæººæ ñýëãýõ òàëààð

èð¿¿ëñýí ñàíëûã èðãýäèéí õóðëààð õýëýëöýæ øèéäâýðëýõ 3.3.2. Ñýëãýæ, ºíæººõ íóòàãò áàéãàà àéë ºðõ, ìàë÷èä, ìàëûí òîî òîëãîéí òàëààð¿íýí çºâ ìýäýýëýë ãàðãàõ /çààâðûí äàãóó/

3.3.3.Áàãèéí íóòàãò áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãààã ìàë÷äàäñóðòàë÷ëàõ



51


3 .Áýëòãýë àæèë õàíãàõ

Áýëòãýë õàíãàõ àæèë íü áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ,

ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ, ãàçðûí òîðóóëñàí ñóäàãàà õèéõ ãýñýí õýñãýýñ òîãòîíî.

3.1.Ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéã/öààøèä àæëûí õýñýã ãýíý/ ñóìûí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæààð áàéãóóëæ á¿ðýëä¿¿í

íü áàéãàëü îð÷èí, ÕÀÀ-í àæèëòàí, áàéãàëü õàìãààëàã÷, áàãèéí çàñàã äàðãà, ìàë÷èä,

ìàë÷íû á¿ëýã íºõºðëºëèéí òºëººëºëòýé áàéíà.

3.2. Àæëûí õýñýã íü áàãààð àæèëëàõ çàð÷ìûã áàðèìòàëæ äîîðõè àæèë õèéíý.

¯¿íä:

3.2.1.Ñóìûí áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ

ãàçðûí íýð,òàëáàé, áàéðøëèéã çààæ ºãºõ

3.2.2. Áýë÷ýýð ºíæººæ ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãààíû à÷ õîëáîãäëûã ìàë÷èä, ìàë÷íû

á¿ëýã, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äýä îéëãóóëàõ ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà õèéæ ñàíàëûã íü

îðîëöîîíû àðãóóäààð àâàõ /Õàâñðàëò 1, 2/

3.2.3.Ìàë÷èä, ìàë÷íû á¿ëýã, íºõºðëºë¿¿äèéí ñàíàëûã íýìæ òóñãàñàí áýë÷ýýð

ñýëãýõ, ºíæººõ ¿éë àæèëëàãààíû ñàíàëûã /öààøèä ñàíàë ãýíý/ áàãèéí èðãýäèéí íèéòèéí

õóðëààð õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýð ãàðãóóëàõ

3.2.4. Áàãóóäààñ èðñýí ñàíàëóóäûã íýãòãýí ñóìûí òóõàéí æèëèéí áýë÷ýýðèéí

ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã óðüä îíû 11-ð ñàðä áàãòààí áîëîâñðóóëæ Èðãýäèéí

Òºëººëºã÷äèéí Õóðàëä ºðãºí áàðüæ øèéäâýð ãàðãóóëàõ

3.2.5. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òóõàéí æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí àðãà

õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ çàðäëûã òºëºâëºæ ñóìûí èðýõ æèëèéí

òºñºâä òóñãóóëàõ

3.3. Ñóì, áàã, ìàë÷íû á¿ëãèéí áýë÷ýýð, óñíû íººö, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ãîë

¿ç¿¿ëýëòèéã áàãòààñàí ìýäýýëëèéí ñàíã äîîðõè áàéäëààð á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. ¯¿íä:3.3.1.Ñóì, áàãèéí õ¿í àì, àéë ºðõ, ìàëûí ñòàòèñòèê ìýäýý

3.3.2.Ñóìûí áýë÷ýýðèéí çóðàã/ õýìæýý 1:100000 /

3.3.3. Ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí ñóóðü çóðàã 1:100000 /

3.3.4.Ñóìûí áýë÷ýýðèéí ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, ÷àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààíû

ìàòåðèàë

3.3.5. Ìàë÷äûí á¿ëýã, íºõºðëºëèéí ýçýìøèë áýë÷ýýðèéí õýìæýý, õèë çààã

õàðóóëñàí çóðàã,

3.4.Áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººõ ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë íü ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà,

õóäàã çàñâàðëàõ, óñò öýã õàìãààëàõ, ïàéç ñàìáàð áýëòãýõ, õýýðèéí òîäðóóëñàí

ñóäàëãàà, õÿíàëò ¿íýëãýý õèéõýä çàðöóóëàãäàíà3.5. Ãàçðûí òîäðóóëñàí ñóäàëãààíû ¿åýð äîîðõè àæèë õèéíý. ¯¿íä:

3.5.1. Áýë÷ýýð ñýëãýõ, àìðààõ íóòãèéí òàëààð ìàë÷èäòàé ÿðèëöëàãà çîõèîí

áàéãóóëæ ºíæººæ , àìðààõ íóòãèéí ãàð çóðàã ìàë÷äààð çóðóóëæ, õóãàöààã òîõèðîõ

3.5.2.Áýë÷ýýð ñýëãýõ, àìðààõ íóòãèéí õÿçãààð, çààãèéã GPS áàãàæààð ýöýñëýí

òîãòîîæ ñóìûí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí çóðàãò áóóëãàõ

3.5.3. Àøèãëàëòààñ ò¿ð ÷ºëººëñºí íóòãààñ í¿¿õ ìàë÷äûã ñýëãýýíèé õóãàöààíä

çóñàõ /íóòàãëàõ/ ãàçðûí áýë÷ýýðèéí óðãàö, äààöûã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëîõ/çààâðûí

äàãóó/

3.5.4. Àøèãëàëòààñ ò¿ð ÷ºëººëºãäñºí íóòãààñ í¿¿õ àéë ºðõ, ìàëûí òîîí

ìýäýýëýë á¿ðä¿¿ëýõ /çààâðûí äàãóó/



52


4. Ìàë÷íû á¿ëýã, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä, ìàë÷èäûí ýðõ , ¿¿ðýã

4.1. Ìàë÷èä, ìàë÷íû á¿ëýã, íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä íóòàã, áýë÷ýýð çîõèñòîé àøèãëàõ,

õàìãààëàõ òàëààð ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýí àøèãëàõ àæëûã çîõèîí

áàéãóóëàõàä èäýâõòýé îðîëöîíî. ̄ ¿íä:4.1.1. Áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººõ òàëààð ñàíàë á¿ëýã, íºõºðëºëèéíã õóðàëä

õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýðë¿¿ëýõ

4.1.3. Ñýëãýæ, ºíæººõ íóòãààñ í¿¿õ ìàë÷äûí çóñàõ íóòãèéã óðüäààð ñîíãîæ

òîéì çóðàã ãàðãàõ

4.1.4. Áýë÷ýýð ñýëãýõ, ºíæººõ òàëààðõ íýãäñýí ñàíàëàà áàãèéí íèéòèéí õóðëààð

õýëýëö¿¿ëæ øèéäâýð ãàðãóóëàõ

4.1.5. Äóëààíû óëèðàëûí áýë÷ýýð ºíæººõ ñýëãýõ òàëààð ãàðãàñàí çàñàã äàðãûí

øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëæ çààñàí õóãàöààíä íóòàã ÷ºëººëæ, òîãòñîí ãàçàð áóóõ

4.1.6.Ñóìûí çàñàã äàðãûí çàõèðàìæèéã á¿ëãèéí áóñ ìàë÷èä íýãýí àäèë õ¿íäýòãýí

áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé

5. Áýë÷ýýð ºíæººæ , ñýëãýæ àøèãëàõ àðãà íýâòð¿¿ëýõ

5.1.Áýë÷ýýð ºíæººõ, ñýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà îðîí íóòãèéí îíöëîãîîñ õàìààðàí

Îéò õýýðò 6-ð ñàðûí 15, õýýðèéí á¿ñýíä 6-ð ñ àðûí 10, öºëºðõºã õýýðèéí á¿ñýíä 6-ð

ñàðûí 5--íû äîòîð ýõýëæ 45-60 õîíîãîîñ áàãàã¿é õóãàöààíä ¿ðãýëæëýõýýð çîõèîí

áàéãóóëíà.

5.2.Áýë÷ýýðèéí ñýëãýý ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãààñ áîëîâñðóóëñàí

äîîðõè ñõåìýýð 2-3 æèë õýðýãæèíý. ¯¿íä:

5.2.1.Çóñëàíãèéí áýë÷ýýðèéã õýñýã÷ëýí ñýëãýí àøèãëàõ

1.Çóñëàíãèéíõàà áýë÷ýýðèéã óñàí õàíãàìæ, áàéðøëààð íü õàâðûí ñ¿¿ë÷ýýñ

çóíû äóíä ¿å, çóíû äóíäààñ íàìðûí ýõ õ¿ðòýë àøèãëàõ 2 õýñýãò áàðèìæààëàí õóâààæ

(îðîí íóòàã çóñëàíãèéí 2-îîñ äýýø íóòàãòàé áîë á¿ð òîõèðîíî) ñýëãýí àøèãëàõ.

Æèøýýëáýë: Çóíû áýë÷ýýðèéã áàéðëàëààð íü Ã¿í Ø¿ðýí, Íàðèéí Ø¿ðýí ãýæ 2

õóâààíà. Ýíý òîõèîëäîëä ýõíèé æèë Ã¿í Ø¿ðýíãèéí áýë÷ýýðèéã õàâðûí ñ¿¿ë÷ýýñ-

çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë 35-40 õîíîã àøèãëàíà Ýíý ¿åä Íàðèéí Ø¿ðýíãèéí áýë÷ýýð àìàð÷

áàéíà. Äàðàà íü Íàðèéí Ø¿ðýíä áóóæ çóíû äóíä ¿åýñ- íàìðûí ýõ õ¿ðòýë àøèãëààäíàìàðæààíäàà áóóíà. Õî¸ð äàõü æèë ýõëýýä Íàðèéí Ø¿ðýíãèéí áýë÷ýýðèéã ýõëýí

õàâðûí ñ¿¿ë÷ýýñ-çóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë 35-40 õîíîã àøèãëàõ áºãººä ýíý õóãàöààíä Ã¿í

Ø¿ðýíãèéí áýë÷ýýð àìðàíà. Äàðàà íü Ã¿í Ø¿ðýíä áóóæ íàìàðæàà óðóó í¿¿õ õ¿ðòýë

àøèãëàíà. Èíõ¿¿ áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé á¿òýí ýðãýëò äóóññàíû äàðàà 3 äàõü æèëýýñ

ýõíèé æèë, 4 äýõ ýèä 2 äàõü æèë àøèãëàñàí ñõåìýýð áýë÷ýýðýý àøèãëàíà. Ýíý ñõåìýýð

àøèãëàõàä íýã æèëä óðãàìàë ¿ðýýð òºëæèí óðãàõ íºõöºë á¿ðäýõýýñ ãàäíà íºãºº æèëä

õºãæëºº ¿ðãýëæë¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñîî õóðèìòëóóëàõ

íºõöºë óðãàìàëä á¿ðäýíý.



53


5.2.2. Çóñëàí, íàìàðæààíû áýë÷ýýðèéã ñýëãýí àøèãëàõ

2.Ýíý òîõèîëäîëä ýõíèé æèë íàìðûí áýë÷ýýðèéã çóí àøèãëààä çóíûõàà

áýë÷ýýðèéã íàìðûí óëèðàëä àøèãëàíà. Õîåð äàõü æèë çóí àøèãëàñàí íàìàðæààíû

áýë÷ýýðèéã íàìàð, íàìàð àøèãëàñàí çóíû áýë÷ýýðèéã íàìàð àøèãëàíà.Öààøäààñýëãýýíèé 3 äàõü æèë àíõíû æèë àøèãëàñàí õóâèëáàðààð , 4 äýõ æèë õî¸ð äàõü æèëä

àøèãëàñàí õóâèëáàðààð àøèãëààä áýë÷ýýð ñýðãýñíèé äàðàà õóó÷èí óëàìæëàëààð

àøèãëàæ áîëíî.

5.2.1.Çóñëàíãèéí áýë÷ýýðèéã õýñýã÷ëýí ñýëãýí àøèãëàõ çàãâàð

Àøèãëàõ õóãàöàà

Áýë÷ýýðèéíòàëáàé

Ã¿í Ø¿ðýí(1-ð òàëáàé)

Íàðèéí Ø¿ðýí(2-ð òàëáàé)

Ýõíèé æèë Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä(Ã¿í Ø¿ðýí)

Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ(Íàðèéí Ø¿ðýí)

Õî¸ð äàõü æèë Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ(Íàðèéí Ø¿ðýí)

Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä(Ã¿í Ø¿ðýí)

Õî¸ð äàõü æèë Õàâðûí ñ¿¿ë-çóíû äóíä(Ã¿í Ø¿ðýí)

Çóíû äóíä-íàìðûí ýõ(Íàðèéí Ø¿ðýí)

Ñýëãýýíèé ýíý çàãâàðààð çóñëàíãèéí áýë÷ýýð 2 æèëèéí íýãä íü óðãàìàë óðãàëòûí

á¿õèéë õóãàöààíä àìàð÷ ºñºëò õºãæèëò íü ã¿éöýæ áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí õýâèéí õºãæèë

õàíãàãäàíà. Áýë÷ýýðèéí ñýëãýýíèé ýíý çàãâàðààð Òºâ àéìãèéí Áàÿí-ªíæ¿¿ë ñóìûí

5-ð áàãèéíõàí áýë÷ýýðýý ñýëãýäãýäýã.

5.2.2. Çóñëàí, íàìàðæààíû áýë÷ýýðèéã ñýëãýí àøèãëàõ á¿ä¿¿â÷

Àøèãëàõ õóãàöàà

Óëèðàëûí áýë÷ýýð

Çóñëàí(5,6,7,8)

Íàìàðæàà(9,10,11-ð ñàð)

Ýõíèé æèë Íàìàð (9,10,11-ð ñàð) Çóí (5,6,7,8)

Õî¸ð äàõü æèë Çóí (5,6,7,8) Íàìàð (9,10,11-ð ñàð)

Ãóðàâ äàõü æèë Íàìàð (9,10,11-ð ñàð) Çóí (5,6,7,8)

5.2.3.Áýë÷ýýðèéã ºíæººæ àøèãëàõ

3. Äóíä çýðýã äîðîéòñîí áýë÷ýýðèéã óðãàìàë óðãàëòûí òîäîðõîé õóãàöààãààð

ºíæººæ àøèãëàõ.

Îëîí çóí äàðààëàí ÿìàð÷ ñýëãýý, àìðàëòã¿é àøèãëàæ á¿òýýìæ áóóðñàí

áýë÷ýýðèéã óðãàìëûí óðãàëòûí ýõíèé õàãàñä 45õîíîãîîñ äîîøã¿é õóãàöààíä ò¿ð

àìðààíà. Óðãàìàë óðãàëòûí õóãàöààíä á¿ðýí àìðààâàë ¿ð ä¿í èë¿¿ ºãíº. Àìðààñàí

íóòãààñ óóãóóë ìàë÷äûã í¿¿ëãýæ íýãäñýí æóðìààð ýñâýë õýñýã, õýñãýýð ººð ãàçàð ò¿ð

çóñàõ áîëîìæ ñóì, áàã, áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí õîðîîíîîñ àâíà. Áýë÷ýýð àìðààõõóãàöàà îéò õýýð, òàë õýýðò 1 æèë, öºëºðõºã õýýðò 2 æèë õ¿ðòýë áàéíà. Áýë÷ýýðèéã



54


ò¿ð áîëîí ã¿éöýò àìðààõ ÿâöàä óðãàìàë äàõü íººö øèì òýæýýëèéí áîäèñûí àãóóëàìæ

íýìýãäýæ äàðàà äàðààãèéí æèëä ºñºëò, õºãæëºº á¿ðýí ã¿éöýýõ áîëîìæ õàíãàãäàíà. .

Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ò¿âøèí-Øèðýý ñóìûí… -ð áàãèéí “Õàéðõàí” ìàë÷íû á¿ëãèéíõýí

íóòãèéí ìàë÷èäòàé õàìòàð÷ çóñëàíãàà àìðààæ àøèãëàäàã.

6.Õÿíàëò ¿íýëãýý

6.Ñýëãýæ ºíæººñºí áýë÷ýýð íóòãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, óðãàìëûí óðãàëò, óðãàöûí

ººð÷ëºëòºíä õÿíàëò òàâèõ, ¿íýëãýý õèéõ àæëûã ÇÄ-ûí çàõèðàìæèíä çààñàí÷èëýí ãàçàð,

áýë÷ýýðèéí àñóóäàë ýðõýëñýí ìýðýãæèëòýí, áàéãàëü îð÷íû áàéöàã÷, áýë÷ýýðèéí

ìåíåæìåíòèéí õîðîî õàðèóöàæ äîîðõè ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëíà. ̄ ¿íä:

6.1. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëñºí íóòãààñ àéë ºðõèéã òîãòîîñîí õóãàöààíä á¿ðýí

í¿¿ëãýõ

6.2. Ìàë÷èä, øèíýýð î÷èæ ò¿ð çóñàõ íóòãèéí óñ, áýë÷ýýðèéí õ¿ðýëöýý, äààö,

õîðòîí ìýðýã÷äèéí òàðõàëòàíä õÿíàëò òàâüæ øààðäëàãàòé áîë íýìýëò àðãà õýìæýý

òºëºâëºæ ÇÄ, ÈÒÕ-ä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ

6.3. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëñºí íóòàãò ìàë îðîõ, àéë áóóëãàõã¿é áàéõ àðãà õýìæýý àâàõ

6.4. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëñºí íóòãèéí ºâñ óðãàìàëûí ñýðãýëò, óðãàöûí ººð÷ëºëòýíä

8-ð ñàðûí äóíäóóð ¿íýëãýý õèéæ èëòãýõ õóóäàñ áýëòãýæ ÇÄ, ÈÒÕ-ä òàíèëöóóëàõ

6.5. Àøèãëàëòààñ ÷ºëººëñºí íóòàãò ýçã¿é÷ëýí áóóñàí èðãýä ìàë÷äûã í¿¿ëãýõ

6.6. ÇÄ-ûí çàõèðàìæ çºð÷ñºí èðãýäýä àâàõ àðãà õýìæýýã òºëºâëºæ

øèéäâýðë¿¿ëýõ



55


Àøèãëàñàí õýâëýëèéí æàãñààëò

Àëòàíçóë Ö. 2003. Öºëèéí õýýðèéí çàðèì áýë÷ýýð àøèãëàõ áèîëîãèéí ¿íäýñëýë”

õºäºº àæ ìàðõóéí óõààíû äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë.150 õ, ÓÁÆèãæèäñ¿ðýí Ñ. 2005. Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíò. ÓÁ.

Ëõàãâàæàâ Í. 2000. Ðàöèîíîëüíîå èñïîëüçîâàíèå è óëó÷øåíèå ïàñòáèù

âûñîêîãîðíîãî Õàíãàÿ. Äèññ. Êàíä. Ñåëüõîç. Íàóê. ÓÁ.

Íà÷èí Ä. 1984. Áýë÷ýýðòýé õóâààðüòàé àøèãëàäàã àðãà, ò¿¿íèé øèíæëýõ óõààíû

¿íäýñëýë. ÓÁ.

Öýðýíäàø Ñ. 1981. Áýë÷ýýðèéí õàãä ºâñ. “Õºäºº àæ àõóé” ñýòã¿¿ë, ¹1.

Öýðýíäàø Ñ. 1996. Ñòðóêòóðà, ïðîäóêòèâíîñòü è äèíàìèêà ëóãîâîé è ñòåïíîé

ðàñòèòåëüíîñòè Ñåâåðíîé ÷àñòè Ìîíãîëèè. Àâòîðåô.äèññ. íà ñîèñ. Ä-ðà

áèîë.íàóê. ÓÁ.

Öýðýíäàø Ñ. 2000. Áýë÷ýýðèéí ºíººãèéí áàéäàë, áàðèìòëàõ áîäëîãûí çàðèì

àñóóäëóóä. “Ýðäýì” ØÓÀ . ¹ 6 /38/.

Öýðýíäàø Ñ. 2002. Ìîíãîë îðíû Áýë÷ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë.

“Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí òºñºëòýé” õîëáîãäóóëæ çîõèîñîí ñåìèíàð –

õýëýëö¿¿ëãèéí èëòãýëèéí õóðààíãóé, ÓÁ.

Öýðýíäàø Ñ., Òºìºðæàâ Ì., Ãîìáîñ¿ðýí ×. 2003. Ãàçàð, áýë÷ýýð, ìàë. ÓÁ. áýë÷ýýð,

Öýðýíäàø Ñ. 2002. Áýë÷ýýðèéí äîðîéòîëä õýí áóðóóòàé âý ?. “Õºäººãèéí áèçíåñ

ìýäýý” ñýòã¿¿ë, ¹ 6 (20).




ÒªÑËÈÉÍ ÕÀßÃ:

Òºñºë Óäèðäàõ Íýãæ:

Óëààíáààòàð õîò 211238, ×èíãýëòýé ä¿¿ðýã, IV õîðîî,

Æ. Ñàìáóóãèéí ãóäàìæ, Çàñãèéí ãàçðûí XI áàéð, 708 òîîò.

Óòàñ: 70108810

Öàõèì øóóäàí: [email protected]

Öàõèì õóóäàñ: www.crrl.mn

Òºñºë Õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæ:

Áàÿíõîíãîð àéìàã 64000, Àéìãèéí ÇÄÒÃ-ûí 300 òîîò,

Óòàñ: 70444550Öàõèì øóóäàí: [email protected]

Öàõèì õóóäàñ: www.crrl.mn

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áóóöàãààí ñóì:Òºñºë õàðèóöñàí ñóìûí àæèëòàí

Ò. Àëòàíöýöýã, (Ñóìûí ÌÝ¯ Òàñãèéí áýë÷ýýð, ãàçàð òàðèàëàí, õîðøîî, ÆÄ¯

õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí)

Óòàñ: 99825635, 93028831

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Çàã ñóì:Òºñºë õàðèóöñàí ñóìûí àæèëòàí

Ò. Çîëæàðãàë, (Ñóìûí ãàçðûí äààìàë)

Óòàñ: 88448994

Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Õ¿ðýýìàðàë ñóì:Òºñºë õàðèóöñàí ñóìûí àæèëòàí

Í. Äàìäèíäîðæ, (Ñóìûí ÌÝ¯ Òàñãèéí ÌÀÀ-í ¿éëäâýðëýë, ìàëûí ¿ðæèë á¿ðòãýë

ìýäýýëýë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòýí)

Óòàñ: 99251238

pasture manegment booklet(finalized by tserendash) (1)

Documents