pantheon// 2015 | a new era

quarterly publication of d.b.s.g. stylos / issue 1 / volume 20

a new era

where do we go from here // fit to survive // antartica // humans of BK City // SHS // Judith Lekkerkerker

WHERE DO WE GO FROM HEREVITA TEUNISSEN

FIT TO SURVIVEJUDITH TIJM

CREATIEVEN ALS MOTORMAYA VAN DER LANDE

THE EXCHANGE STUDENTVITA TEUNISSEN

ANTARTICATIM BRUINES

EEN KLEINE REVOLUTIEPOETRY

@VISIONARYVEERLE ALKEMADE & JUDITH TIJM

WHAT TYPE OF ARCHITECT ARE YOU?MAYA VAN DER LANDE

GET INSPIREDMAYA VAN DER LANDE &

JUDITH TIJM

02

04

06

10

12

14

15

19

20

STYLOS

CHAIRMAN’S NOTENIELS FRANSSEN

BEP DEBATENICO SCHOUTEN & VITA TEUNISSEN

SHSLARA TJOA LI LING

AFGELOPEN ACTIVITEITENVEERLE ALKEMADE & NICO SCHOUTEN

CHEPOSEVERT HOLLANDER

HUMANS OF BK CITYMAYA VAN DER LAND & NICO SCHOUTEN

24

25

25

26

28

29

colophonvolume 20, issue 1, January 20152.500 printsStylos members and friends of the Stylos Foundation receive the pantheon//

editorial officeBG. midden.110Julianalaan 132-1342628 BL, [email protected]

QQ (qualitate qua)Veerle Alkemade

editorsTim BruinesMaya van der LandeNico SchoutenVita TeunissenJudith Tijm

lay outMax VerhoevenAnne de Zeeuw

acquisitionAlbert Burgers

to this issue contributedStichting Herontwikkeling Studentenhuisvesting Delft (SHS), Niels Franssen, Evert Hollander , Judith Lekkerkerker, Daan van Gaal, Noor Meijer, Iris van der Heide and Ester Ellingsen

advertisements05 | Waltman11 | MHB17 | De Swart

publisherDe Swart, ‘s-Gravenhage

coverBernd ‘t Hart

The Delftsch Bouwkundig Studenten Gezelschap Stylos was founded in 1894 to look after the study and student interests at the Faculty of Architecture and the Built Environment at the Delft University of Technology.

board 121 D.B.S.G. Styloschairman: Niels Franssensecretary: Niels Boelenstreasurer: Nanette Limeducation bachelor: Nico Schouteneducation master: Anne van der Meulenexternal affairs: Veerle Alkemadeevents and initiatives: Hanna Moonen

contactBG. midden 110Julianalaan 132-1342628 BL Delft

[email protected](+31) 15 2783697www.stylos.nl

quarterly edition of the study association Stylosfaculty of Architecture, TU Delft

NEW ERA

1

It’s a period of crisis, a term that we’ve heard more than enough. However, we cannot ignore the fact that the architecture world is indeed changing. Architecture firms have to invest largely in competitions without any guarantee of the possible outcome. We, as (future) architects, have to reconsider our position in the design process. We might even have to reconsider our position in society. The era of starchitects is coming to an end, and is perhaps replaced by a more facilitating designer?

Who are we as pantheon// to not change along with the world we’re working in. Our look has changed, but beauty is not only on the outside. Don’t judge the magazine by its cover, for it’s still stacked with interesting content. In this issue we have several articles devoted to the new period of architecture. In Where do we go from here various views on the different classifications of history and the current situation of architecture are

discussed. The creative minds as a new capital will discuss the role of the creative mind in the urban environment. A futuristic point of view is given in Fit to Survive where architecture and evolution are linked. Test your future as an architect in this new world in What type of architect will you be? The new column The Exchange Student investigates the differences between architecture education institutes from all over the world. Our @architect has become an @visionary this time, as we talk with Judith Lekkerkerker about the upcoming third industrial revolution, and the impact digital production (such as 3D-printing) might have on the development of our cities and regions.

Changes bring new opportunities. Opportunities to redefine our position as an architect. A chance to reinvent ourselves and invent the future. A new era has come.//

VEERLE ALKEMADE QQ‘‘Architecture affects everyone, no matter their knowledge of design or construction. Like bad music, bad architecture is unbearable to reside in, where-as well-designed environment is as pleasant as a perfect harmonic melody. I believe this gives the architect a great responsibility.’’

TIM BRUINES EDITOR“Every graduate in this decade is thrown right in the middle of a new era with rapidly changing technology and a rapidly changing world to go with it. Now is the time to define a new line between architecture and engineering.”

ALBERT BURGERS ACQUISITION “In a world where we are confronted with the possibility of a new technological revolution we should consider the options of computational automation, not only in form finding but also in form making.”

MAYA VAN DER LANDE EDITOR“Architecture should be about the people that inhabit your buildings. As an architect it is our unique position to be able to translate people’s needs and wishes into a the concrete shape of a building”

NICO SCHOUTEN EDITOR“I believe that Architecture shouldn’t just be about the form or the direct environment. I think you should be aware of the influence your building could have on the social, cultural and environmental context and use this position to your advantage.”

VITA TEUNISSEN CHAIRMAN“Times are changing. Architecture is no longer limited to an elite, but out there for everybody. The reach is growing, so it’s important to broaden our views along with it.”

JUDITH TIJM EDITOR “The further in time, the less space to build? The amount of space stays the same, the existing architecture is not per definition an obstacle, but forces us to design smarter.”

MAX VERHOEVEN LAY OUT “Nothing lasts.”

ANNE DE ZEEUW LAY OUT‘‘The revolution has already begun.’’

A NEW ERA

COMITTEE2014/2015

membership Stylos€10,- per yearaccount number 296475

Stylos FoundationThe pantheon// is funded by the Stylos Foundation.

The Stylos Foundation fulfills a flywheel function to stimulate student initiatives at the Faculty of Architecture and the Built Enivronment at the Delft University of Technology. The board of the Stylos Foundation offers financial and substantive support to these projects.

As a friend of the Stylos Foundation you will be informed on these projects by receiving the B-nieuws every two weeks and four publications of the pantheon//. We ask a donation of €90,- per year as a company and €45,- per year as an individual (recently graduated friends of the Foundation will pay €10,- the first two years).

account number 1673413

disclaimerAll photos are (c) the property of their respective owners. We are a non-profit organisation and we thank you for the use of these pictures.

Illustratie: Bernd ‘t Hartwww.mankaiii.com

The value of historyArchitectural history is either dearly loved or questioningly doubted by the architecture students of today. During our early years a a student all we seemed to be doing was cramming complicated architect names, typologies and building dates in our heads. History of architecture is often taught as a classification of styles, but the problem of this classification is the need for a good viewpoint. Only from afar, the details can be distinguished and distributed over different style groups. When it comes to history, such a distanced view is created by passing time. Which is why the educative history promptly stops at the 1970s.

If so much time is needed, should we still use the classif ication of styles? The three gentlemen agree during the interviews that the classification can still be helpful in some areas. Hans Ibelings values the method as an effective communication tool. We could compare it to the different styles of music: “Jazz, pop, rock; all these styles are so widely applicable, but nonetheless, the listener immediately knows what you’re talking about.”

Reinout Rutte uses the classification as an educational tool to introduce students in the complex history of architecture. He does

emphasize that this classification should not be taken to literally. For a long time, people believed that there could only be one prominent style at a time, which is why a lot of buildings have been suppressed and forgotten in the classification of history. According to Rutte, the rediscovery of forgotten buildings and architects is gaining importance, with a critical revision of the known classification as a consequence.

Architectural history has been elaborately analy zed, published and spread. Is this knowledge a curse or a blessing for the architects of today? The vast library of architects and their productions can be used as inspiration and fortif ication of ideas and designs, but also as a constraint for their creativity. There have been multiple groups of designers who were determined to break loose of the historic rules and standards, but it seems to have been harder than they thought. According to Dolf Broekhuizen, these dissenting groups pinpointed one aspect of the style they were opposed to and intensively promoted their innovative ideas on this aspect, while on other fronts they were not so revolutionary at all.

The end of an ever-going accelerationToday, designers can use the historic library as a bottomless well of inspiration, Broekhuizen continues. The freedom with which the architects can apply these ideas on their designs is unique and leads to a wide fragmentation of architectural shapes and styles.

WHERE DO WE

GO FROM HERE?january

2050

STARRING

Dolf Broekhuizen - independent architectural historian in Rotterd

am

Hans Ibelings - architecture critic and editor of The Architecture

Observer

Reinout Rutte - professor History of Architecture and Urban Plann

ing, TU Delft

TICKET

From classicism to modernism, from rococo to art nouveau; the extensive research on its history makes the world of architecture seem to be so clear and logical. But why can architects not agree on the current situation of architecture? To find out where we stand, we’ve asked the people who did manage to create clarity: the historians and theoreticians.

Ibelings mentions fragmentation as well. According to him, it is caused by the sudden standstill in the cultural world in general. He refers to an article in Vanity Fair by Kurt Andersen:

“Since 1992, as the technological miracles and wonders have propagated and the political economy has transformed, the world has become radically and profoundly new. Here is what’s odd: during these same 20 years, the appearance of the world (computers, TVs, telephones, and music players aside) has changed hardly at all. (...) The Aeron chair in which you’re sitting is identical to the Aeron chair in which I sat almost two decades ago, and this morning I boiled water for my coffee in the groovy Alessi kettle I bought a quarter-century ago.” (Andersen, 2012)

The ongoing acceleration of culture since the industrial revolution has come to an end. Compared to architecture of the seventies, like the Bijlmer, the early nineties work of Rem Koolhaas doesn’t look so different than his more recent work at all. While it is comforting to realise that we can finally keep up again, it is terrifying to enter a world where we have not been in since the eighteenth century: the world of cultural continuity. Andersen thinks the limited capacity to embrace flux and strangeness is the reason for this stagnation. Technology and economy are changing so fast, we need something to hold on to. We’re holding on so tight that the cultural innovation of the Western world has finally come to an end and is being overtaken by other cultures. According to Ibelings, a consequence of this standstill is the freedom with which we can apply historic features. There’s enough need for

nostalgia, so we don’t need to explain ourselves. We can make revolutionary Tesla’s, but just as easily we drive around in Volkswagen Beetles and Mini Coopers.

Although a little less dramatically, Rutte agrees that we’ve dragged the architecture of the nineties along with us into the twenty-first century. Rutte’s opinion is that we are still captivated by postmodernism ideas. This ideas root in the United States of the seventies, where architects got bored of the strict rules of modernism and longed for freedom. Lead by men like Robert Venturi (“less is a bore”), a national historic awareness grew. The neo-styles got another chance and historic references were reintroduced. This has lead to the ingredients of today’s architecture: historic elements with a modern touch, often with a large scoop of irony, like the design’s of “enfant terrible” Sjoerd Soeters.

Views on the futureBroekhuizen thinks the reason for this standstill is the economy, but also the standardisation of production and worldwide consumerism. Everything looks the same, because it ’s made by the same machines. It’s the time of reflection and confusion. Interestingly, the way onward can be inspired by looking back in history.

What exactly the future will bring is uncertain, but then again, I’m asking historians. On his own field of study, Broekhuizen has a clearer vision. The new habit of putting everything we write, analyze and picture on the internet creates

new possibilities for the historians of the next centuries to analyze this period of time. . He sees opportunities within a more interdisciplinary approach, working together with other scientist and combining education, research and society.

Calm before the stormWhere do we go from here? Ibelings compares the architecture world to a pendulum. We are near the turning-point of the sway, but we don’t know if we have just that more to go, or if we are already swinging to the other side. Again, we need more time and distance for a good viewpoint.

To come full circle, we’ll go back in time once more. The Greek god Kairos was the personification of “the moment”: opportunity, luck and the favourable occasion. He was pictured as a young god, for opportunity never gets old, and with winged shoes, emphasizing the quickness with which opportunities come and go. Kairos has been overlooked for some time, but the focus on contemplation and reflection is winning terrain

again in the art world. We can conclude that this thought fits the current situation of architecture: we are captured by a

moment of reflection, focusing on the now and the influence of history. Only time can tell if it’s the calm before the storm or the end of an era.//

SourcesAndersen, K. (2012) You Say You Want A Devolution? Geraadpleegd op 29 november 2014 van: http://www.vanityfair.com/style/2012/01/prisoners-of-style-201201

The ongoing acceleration of culture since the industrial revolution has come to an end.

3

VITA TEUNISSEN

FITSURVIVE

As long as the Earth exists a process of competition, selection and reproduction led to the creatures we are today: human beings who are adapted in such a way that we can live everywhere we want to as long as there is land, sunlight and air. In order to survive in even the hardest conditions we copied features of organisms in the environment and used it for our homes. Look at the animals that live on the North Pole for example. They have a thick layer of fatty tissue and round forms in order to decrease surface. These may not be the most elegant properties but they are functional as they are protecting them from heath loss in the -30 °C circumstances. Then

“There is a place. Like no place on Earth. A land full of wonder, mystery, and danger! Some say to survive it, you need to be as mad as a hatter.” – The Mad Hatter (Alice in Wonderland by Lewis Caroll)

TOtake a look at the traditional dwellings of this environment. The evolutionary features come back in the dome shaped houses with thick isolating walls. Thanks to technology we were and still are more and more able to let go the awareness of the environmental properties. We can even adapt the environment like the way we want it. Artificial islands, the heights of the land, the management of water: everything is touched by the hand of mankind. But still, we have to take into account the aforesaid limits of the places we build on. Oxygen, sunlight and land for cultivating food are necessary for our physical and emotional well-being. In the near future, with the quick run of new technological inventions, these limitations will amplify or even fade. Floating houses on the North Sea, subterranean skyscrapers (lavascrapers?) and villages on the bottom of the ocean. In the future we can live everywhere we want to. Period. And who knows this future is not so far away.

Earth-houses, build partly underground, are an upcoming thing. So the step to a complete underground building is not that big anymore. An example of a very ambitious plan is Alice City designed by the Taisei Corporation of Tokyo. As a reaction to the exorbitant land prices and the increasing population they came up with the idea of an underground metropolis. This plan covers all the needs a city has with infrastructure areas, business operations, shopping malls, hotels, theatres, and etcetera.

When leaving the old habitat and entering this new extreme one, we can get rid of some properties we don’t need. Properties that cost energy and materials but are quite useless, will decrease the fitness of our design and will diminish the chance of survival. Just like a mole doesn’t have full developed eyes (who needs eyes to see the dark?), no windows will be built in a subterranean house. And like a whale doesn’t have the legs his terrestrial ancestors had 50 million years ago, you won’t

find a foundation under a floating house.On the other hand it is necessary to include some new features in our designs in order to protect us from the normally lethal circumstances, in other words to increase the fitness of our design. Technology will be the tool for obtaining this limitless living by solving problems as high pressure, lack of oxygen or darkness. We can find another example in Tokyo again, the Pasona O2: a rice and vegetables field underneath an office building. With artificial light, computer-controlled temperature, sprayed fertilizer and carbon dioxide and the use of hydroponics (a method in which plants are grown in water and hardly any soil is needed) the Japanese have managed to cultivate crops underground.

As said before, we want to organize the space we live in. By doing this we create order in a very chaotic world, as nature equals chaos. A

PROCESS OF LOSING AND GAINING FEATURES

FIGHTING OR USING THE NATURAL LAWS?

About how for an unimaginable long time nature made us adapt to her and how we forced nature

to adapt to us. And about the future: will we be able to create our own evolution with the architec ture of tomorrow?

55

JUDITH TIJM

http://web-japan.org/trends/lifestyle/lif050317.html

http://counterconditio.ning.com/profiles/blogs/alice-city-not-highrise-but

http://geography.howstuffworks.com/terms-and-associations/live-underground3.htm

Technische boekhandel Waltman is een van de oudere boekhandels in Nederland. Sinds de oprichting in 1863 heeft de boekhandel zich gespecialiseerd in technische en wetenschappelijk literatuur, stu-

dieboeken, populair wetenschap-pelijke boeken, en is er op de

faculteit Bouwkunde een ruim assortiment aan kantoor-,

maquette- en tekenartikelen.

Binnenwatersloot 33 | 015 - 2123775 | [email protected] 134 | 015-2783529| [email protected]

reaction in which nature strives to bring that entropy back in the world can be expected. In other words, if nature is changed, there will always be a reaction which attempts to repair the damaged balance and to bring everything back to the original elements. We can make iron out of iron ore, a process that makes something useful (order) out of something we cannot use directly (chaos). Nature will try to reverse this in a very slow and almost unnoticeable reaction: rust. Non-chemical examples can be mold and erosion. With the way of constructing in the possible future we will trouble the natural balance of chaos even

more, which in theory means that we can expect a tougher reaction.In our quest for creating our new way of living, we should not only attempt to conquer these forces of nature, but search for solutions as well. We can use the characteristics of the extreme environments in our favor, instead of fighting them. Think of converting high pressure or the force of water into a form of energy we can use, like electricity.

Living on the fields of the unknown seems wonderful. But what is our motive to live in places we’re originally not supposed to be?

LIVING THE DREAM

Is it because we want to realize fantasies we had when we read books about travelling to the center of the earth or heard the fantastic stories of Atlantis? Is it because we want to start with a new sheet? Shaping the uncorrupted nature and feel a bit like God must have felt? Maybe we’ll come to the conclusion that our motives aren’t substantiated and that we should return to where we biologically belong: with the apes! //

Technische boekhandel Waltman is een van de oudere boekhandels in

Nederland. Sinds de oprichting in 1863 heeft de boekhandel

zich gespecialiseerd in technische en

wetenschappelijke literatuur, studieboeken, populaire

wetenschappelijke boeken, en is er op de faculteit Bouwkunde

een ruim assortiment aan kantoor-,

maquette- en tekenartikelen.

Binnenwatersloot 33 | 015-2123775 | [email protected]

Julianalaan 134 | 015-2783529

[email protected]

5

NAAM AUTEUR OF LEEG

CREATIEVEN ALS NIEUWE MOTOR VOOR

REVITALISERINGAls de vroegere vinex-wijken schieten ze uit de grond, vroegere industriële of verpauperde wijken die een creatieve reanimatie hebben ondergaan. Waar Rotterdam Katendrecht voorheen liever ontweken werd, is het nu de plaats om heen te gaan met initiatieven zoals de herontwikkeling van de Fenixloodsen. Ook Amsterdam heeft verschillende wijken nieuw leven ingeblazen: Nieuw-West met haar vele creatieve broedplaatsen, Noord met het Eye Filmmuseum als icoon en de herontwikkeling van de Hallen in de Kinkerbuurt. De grote aanvoerder op dit gebied is Berlijn, waar buurten bijna uit elkaar barsten van de creatievelingen en kunstenaars. Maar waar komt al deze creativiteit opeens vandaan?

Creatieven als instrumentDe laatste decennia ontstaat er een steeds sterker verband tussen economie en creativiteit. Onze toenemende welvaart zorgt ervoor dat mensen een steeds grotere behoefte ontwikkelen aan betekenis, magie en symboliek (Gatz, 2009). Als we naar de behoeftepiramide van

Maslow kijken is dit ook helemaal geen vreemde trend, in kapitaalkrachtige landen zijn voor de meesten van ons onze basisbehoeften veelal vervuld. Ons verlangen naar betekenis wordt vervuld door een creatieve klasse van kenniswerkers, die aan een schoen of das een symbolische meerwaarde toevoegen, en super-creatievelingen, die een heel nieuwe productieketting voeden. Deze laatste groep bestaat uit ontwerpers, acteurs, muzikanten, etc. Wanneer een stad een kritische massa aan creatieve geesten weet te verzamelen op strategische posities in bedrijven, versterkt ze haar innovatief vermogen en haar economisch groeipotentieel (Landry, 2003). Ofwel: 'Creatieve' steden staan tegenwoordig synoniem voor welvarend en levenskrachtig. Tot aan de crisis werd de sloop- en nieuwbouwpolitiek gezien als de oplossing voor grootstedelijke problemen. Naoorlogse woningbouw werd grootschalig vervangen door aantrekkelijke appartementen voor verhuur en verkoop, om zo andere sociaal-economische groepen

aan te trekken. Door de crisis is deze aanpak niet meer mogelijk, omdat overheden simpelweg niet meer over de middelen hiervoor beschikken. Hierdoor heeft de harde aanpak van sloop en nieuwbouw plaatsgemaakt voor zachtere

processen. De participatiemaatschappij staat nu hoog in

AUTEUR MAYA VAN DER LANDE

ILLUSTRATIE TESSA VAN DER LANDE

“Capitalism has also expanded it's reach to capture the talents of heretofore excluded

groups of eccentrics and nonconformists […] setting them at the very heart of the process

of innovation and urban growth”. -Florida, 2002.

7

group to be comfortable with and find other groups to be stimulated by” (Florida, 2002).

Creatieven als kickstarterDe participatiemaatschappij en creatieven als brenger van sociale cohesie; nu doen we dus allemaal mee. Toch lijkt deze vlieger niet altijd op te gaan. Net zoals bij het sloop- en nieuwbouwbeleid is de creatieve klasse een instrument om sociale, maatschappelijke en economische problemen op te lossen, met name in achtergestelde delen van steden (Doedée, 2012). Wederom lijkt in deze politiek sprake te zijn van gentrificatie. Bij gentrificatie worden sociaal-economisch zwakke stedelijke gebieden gerevitaliseerd. Dit gaat gepaard met de stijging van prijzen voor onroerend goed en de sociale verschuiving van arbeidersklasse naar middenklasse. Door de levendigheid en dynamiek van de nieuwe creatieve wijken worden de diepere, structurele problemen soms vergeten. Zoals het verband tussen stedelijke vernieuwing en bevolkingspolitiek, of het verlies van de publieke ruimte en de opkomst van gated communities (Griffioen, 2014).

Waar de sloop- en nieuwbouwpolitiek direct gentrificatie tot gevolg had, ligt dit bij de creatieve wijken iets subtieler. Bureau Broedplaatsen stelt bijvoorbeeld dat de aanwezigheid van creatieven een positieve uitwerking heeft op

de financiële waarde van de gebouwen en omgeving waar ze gevestigd zijn en bijdraagt aan de sociale cohesie in wijken. De stijgende vastgoedprijzen betekenen voor de oorspronkelijke bewoners van deze wijken vaak dat niet iedereen in de wijk kan blijven. Landry benoemde kunstenaars zelfs letterlijk als de kickstarters van gentrificatieprocessen. Zij blazen verwaarloosde gebieden nieuw leven in en genereren sociale cohesie, vervolgens trekken zij de middenklasse aan. Creatievelingen fungeren dus als economische voorhoede om de vastgoedprijzen te verhogen en de beoogde doelgroepen aantrekken (Griffioen, 2014).Filosoof Jacques Rancière meende dat participatie tegenwoordig niets anders is dan het opvullen van de gaten die de macht laat vallen. In een kritisch artikel over Amsterdam Nieuw-West schreef onderzoeksjournalist Roel Griffioen (2014) dat deze gaten worden opgevuld door de

het vaandel, zoals ook al bleek in de eerste troonrede van onze koning. Rond de eeuwwisseling verschenen als geroepen verschillende publicaties over een van deze zachte processen, waarbij de culturele sector een hoofdrol kreeg. Zo koppelde stadsgeograaf Peter Hall met zijn 'Cities in Civilisation' uit 1998 als eerste het economische groeipotentieel aan het creatieve vermogen van een stad. Door de hierop volgende bestsellers 'The Creative City: A Toolkit for urban innovators' van stedenbouwkundige Charles Landry uit 2000 en 'The Rise of The Creative Class' van de Amerikaanse socioloog Richard Florida in 2002, werd dit concept wereldwijd gelanceerd. Voor beleidsmakers is zo het aantrekken van de creatieve klasse naar hun steden een manier geworden om de economie te stimuleren en zichzelf te profileren. Alhoewel deze theorieën ook de nodige tegengeluiden kregen, zijn de theorieën van Florida grootschalig omarmd door stadsbesturen. Zo heeft Amsterdam een broedplaatsenbeleid, een gemeentebeleid ter realisatie van ateliers en (woon-)werkruimten voor kunstenaars en creatieve ondernemers, welke de komende jaren wordt voortgezet.

Voor het eerst in de geschiedenis is economische groei niet zozeer afhankelijk van technologische vernieuwing, locatie en strakkere productieprocessen, maar van geestelijke vermogens, van menselijke creativiteit (Florida, 2002). Een creatieve stad is meer dan een verzameling oude panden waar kunstenaars zich uit kunnen leven. In deze stad of wijk speelt de aanwezigheid van kennisinstellingen een grote rol, omdat zij vervolgens kennis intensiverende bedrijven en private onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten aantrekken. Samen met harde randvoorwaarden, zoals een goede infrastructuur, vormt dit een aantrekkelijke omgeving voor kenniswerkers. Voor creatievelingen zijn vooral de beschikbaarheid van kleinere kantoorruimten en betaalbare panden belangrijk. Zo heeft Berlijn haar hippe reputatie voor een groot deel te danken aan de aanwezige goedkope atelierruimtes. “An attractive place (for creative professionals) doesn't have to be a big city, but it has to be cosmopolitan – a place where anyone can find a peer

Door de levendigheid en dynamiek van de nieuwe creatieve wijken worden de diepere,

structurele problemen soms vergeten.

Blonde Arie en Slome Japie waren één jaar de bewoners van Katend-recht. De varkens werden verzorgd door buurtgenoten. Het ingezamelde GFT-afval van de wijk was het voedsel van de biggen. De varkens waren voor vele Rotterdammers reden voor een detour over Katendrecht. Na een jaar zijn de varkens geslacht en gegeten door dezelfde mensen die ze te aten geven en zo is het cirkeltje weer rond.

gemeenschappelijke arbeid van de creatieve klasse. De tijdelijke parken die in Nieuw-West zijn gecreëerd op lege kavels lijken deze uitspraken te onderstrepen. Wanneer de gemeente bijvoorbeeld een ontwikkelaar vindt voor deze stukken grond kan het meubilair in één dag worden opgeklapt en weggereden. De volgens de gemeente met de creatievelingen meegekomen sociale cohesie zal dan in één klap om zeep geholpen zijn. Hierdoor lijkt het erop dat de creatieve stad of wijk een tussenoplossing is totdat er weer voldoende middelen zijn om over te gaan op 'echte' gebieds- en stadsontwikkeling.

Creatieven als werkende motorDe redenatie van gentrificatie kan echter ook worden omgedraaid. Achtergestelde wijken bestaan vaak uit een eenzijdige bevolking. Creatieveling worden vaak door deze wijken aangetrokken door een groot aanbod van goedkopere woon- en werkruimten. Wanneer deze groepen zich in de wijk vestigen, kunnen zij vanwege hun eigenschappen gezien worden als de schakel tussen verschillende bevolkingsgroepen (Doedée, 2012).

Hierdoor zijn creatieven de eerste stap naar een diverser publiek en een beter imago van de wijk. Hierna wordt het voor gemeenten en woningbouwcorporaties mogelijk om er verbeteringen aan te brengen. Als dit proces van herontwikkeling van start gaat, is het alleen de

vraag hoe er door de sloop- en nieuwbouwpolitiek niet opnieuw een proces van gentrificatie ontstaat. Een te grote populariteit van een gebied kan er namelijk voor zorgen dat de vastgoedprijzen stijgen, waardoor mensen met een laag inkomen vertrekken. Op die manier verdwijnt op een plek de creativiteit en diversiteit en is er opnieuw sprake van een niet-divers publiek. Deze ontwikkelingen zouden onder andere voorkomen kunnen worden wanneer gemeenten en woningbouwcorporaties er op toezien dat er een balans van sociale, huur en koop woningen blijft. Op deze manier zou de creatieveling wel degelijk een goed werkende motor voor de revitalisering van wijken kunnen zijn.

Rotterdam Katendrecht Katendrecht is gelegen op een schiereiland op Rotterdam-

Creatieven zijn de eerste stap naar een diverser publiek en een beter imago van de wijk.

Zuid, uitkijkend op de Kop van Zuid. Katendrecht begon als welvarend dorp onder de rook van de Rotterdamse industrieën. In 1895 werd het dorp aan het groeiende havengebied verbonden waarbij 3500 bewoners gedwongen uit hun huizen werden gezet. Er bleven slechts silo’s, arbeiderswoningen en zeemanskroegen over. De wijk werd een beruchte probleemwijk bekend om drankmisbruik, geweld en prostitutie en kreeg typerende bijnamen als zeemanskwartier, hoerenbuurt en Chinatown. Door de verplaatWsing van de haven naar de Maasvlakte kwam er een groot gebied vrij waarop 2.000 woningen ontwikkeld zullen worden. In 2008 legde het cruiseschip SS Rotterdam definitief aan bij Katendrecht om haar icoon te worden en een bijdrage te leveren aan de herontwikkeling van de wijk. De komst van het schip bracht een stroom van een ander publiek met zich mee. Door in 2012 de wijk door de Rijnhavenbrug, een ontwerp van Quist Wintermans, met de Kop van Zuid te verbinden werd dit effect vergoot. Eind 2014 wordt gestart met de restauratie en nieuwbouwwerkzaamheden van Fenixloodsen, welke half 2016 opgeleverd zullen worden. Naar ontwerp van Mei Architecten zal het programma bestaan uit horeca, detailhandel, het nieuwe theater Walhalla en commerciële ruimtes in de oude bestaande loodsen. Bovenop de oude loodsen zullen nieuwbouw appartementen komen. Voor een leuk avondje eten en eigen gebrouwen bier is Katendrecht een aanrader, check hiervoor de Get Inspired op pagina 22-25.//

Het pop-up Geef Café is een eetcafe waar je zelf bepaalt wat je betaalt. Helaas is dit tijdelijke ini-tiatief op 1 december uit Katendrecht vertrokken.

MAYA VAN DER LANDE

Het ontwerp van Mei Architecten en Planners voor de Fenixloodsen.

Bronvermelding:Doedée, M. (2012). Creativiteit in de stad, Hoe de intrinsieke waarde van creativiteit een rol kan spelen bij de revitalisatie van stedelijke gebieden. Universiteit Utrecht.Florida, R. (2002). The Rise of the Creative Class: And How It's Transforming Work, Leisure, Community, and Everyday Life. Jackson (VS): The Perseus Books Group.Gatz, S., Rouveroij, S. van, Leysen, C., Backer, M. de, d'Hose, S. & Stouthuysen, P. (2009). Vitale steden: stadslucht maakt vrij. Brussel: ASP. Griffioen, R. (2014). De creatieve klasse als vreemdelingenlegioen. Rekto:verso, 60 (2).Landry, C. (2000). The Creative City: A Toolkit for urban innovators. Londen: Earthscan.Soeterbroek, F (2014). Een kleine cursus organische gebiedsontwikkeling. Geraadpleegd op 22 november 2014, van http://deruimtemaker.nl/2014/01/20/de-spelregels-voor-organische-gebiedsontwikkeling/

De illustratie danken we aan illustrator Tessa van der Lande. Meer van haar werk zien? http://www.tessavanderlande.nl

9

independently choose how to address the topic. This makes it possible to choose your direction from very early on. There’s more freedom, but it would be good as well to be forced to look at other perspectives than you might have chosen yourself.I: The workspace in Aarhus is very different. Every unit has its own studio and all the students have their own place. You can enter the building all day, every day. Most of the students work here, alongside their fellow students, because it’s a much more motivating and inspiring environment. The teacher is always around, which makes him very approachable. Contrary to Delft, there’s always enough time for everyone’s questions.

I: I miss the realistic approach: the importance of the feasibility of a design and the social, technical and economical aspects.E: In Aarhus important mottos are “learning by doing” and “hands on”. During my first year we had to build a lot of p1:1 models, like a brick wall, which I miss here. I also miss the fixed studio space and to have unlimited access to it.

E: I would strongly encourage my fellow

I: Aarhus School of Architecture is very much like a design school, while the faculty in Delft is clearly part of a technical university. In Aarhus the focus is on the development of your own creativity and mindset, while in Delft all the aspects of architecture and working as an architect are covered, thus creating a more pragmatic and realistic approach. E: In Delft I am doing courses on sustainable transformation in urban scale, so I had to get used to the complexity of this scale and the technical, social and economic aspects of sustainability. In Aarhus there are some introductory courses on subjects like sustainability and urbanism, but the focus is on architecture. I’m used to the scale of a building, but here in Delft I’m doing a project on a very complex urban scale. Also, it is very interesting to work with an interdisciplinary approach. Aarhus is an architecture school, but in Delft I noticed the technical influence of the other faculties. I’m currently working together with a human geography and a water-management student and we all bring something different to the table.

E: The courses in Delft are part of a very strict curriculum. In Aarhus the curriculum determines a common topic of study, and within the frame of units students

students to do interdisciplinary projects, since discussing with people from other disciplines brings new perspectives on design and methodology. Furthermore, I would encourage them to read and write while developing projects. We never had a theoretical exam in Aarhus, so the students there don’t read very often. I was encouraged to read more by my teacher, and I discovered it to be very valuable for my way of designing. It’s interesting to learn about other people’s points of view and integrate this more theoretic approach in the designing process.

I: The freedom within the bachelor curriculum. At the same time, it would be good for the Danish students to follow the courses in Delft, to discover all the different sides of being an architectE: In Aarhus, students of the second and third year are mixed, so the more experienced students can help the newer ones. It also works the other way around. Aarhus university is very interested in parametric design and they are applying that even more on the first year students. This way, the older students can learn from the younger ones as well.//

In this new segment, pantheon// investigates the differences between education institutes by interviewing two exchange students. This edition, we’re focusing on Denmark. Esther Ellingsen normally studies architecture at the Aarhus School of Architecture, but she is currently in Delft for the minor Green and Blue Cities. Iris van der Heide studies at the faculty of Architecture, but she’s staying in Aarhus for half a year, also doing a minor.

Esther in Delft Iris in Denmark

What was the biggest difference you’ve noticed between the education in Aarhus and in Delft?

What are the environmental differences between the university in Delft and the school in Aarhus and how does it influence your work?

What do you miss from your own university?

What have you learned in Delft that you would encourage your fellow Danish students to learn as well?

What do you think the faculty in Delft can learn from the university in Aarhus?

14

DelftTHE EXCHANGE STUDENT

Aarhus

VITA TEUNISSEN

15

VEERLE ALKEMADE

JUDITH TIJM

Laan van Zuid Hoorn 60 • 2289 DE Rijswijk(070) 308 21 21 • [email protected] • www.kds.nl

De SwartDen Haag

De Swart, van huis uit drukker. Nu een organisatie die het hele communicatie traject beheerst. En dat allemaal onder één dak aanbiedt. Met als filosofie: Met elkaar, voor elkaar!

Deze woorden staan voor wat we doen en vooral ook hoe we het doen. Om met het wat te beginnen: alles op het gebied van gedrukte, geprinte en digitale communicatie in combinatie met mail, fulfilment, warehousing en logistiek.Met professionals die ook interim, gedetacheerd of als consultant voor u aan de slag kunnen. Hoe? We zetten de lijnen uit, adviseren, regisseren. Met maar één doel voor ogen: het realiseren van uw communicatiedoelstellingen.

www.kds.nl

A5AdvZW.indd 108-09-14 13:22

De Koning Willem III Kazerne is gebouwd in 1938/39 voor de opleiding van dienstplichtige rekruten voor de Koninklijke Marechaussee. Om aan de hedendaagse bouwfysische eisente voldoen kiest men nu voor MHB Classic-ISO®. Het klassieke stoeltjesprofiel van weleer, nu echter in thermisch geïsoleerde uitvoering en een sluitsysteem dat de wind-en water-dichtheid garandeert. Met dit profielsysteemwordt de maatvoering van het oorspronkelijke stoeltjesprofiel gehandhaafd, zelfs de exacte afmetingen van de originele ramen en deuren. Net als SL30-ISO® voldoet het systeem aan de moderne eisen ten aanzien van veiligheid, inbraakwerendheid en milieu. De KWIII kazer-negevels zijn authentiek gerenoveerd met het MHB Classic-ISO® profielsysteem.

Classic-ISO® voor Koning Willem III kazerne, Apeldoorn

MHB 75 PMS_Opmaak 1 12-12-13 13:00 Pagina 1

De Koning Willem III Kazerne is gebouwd in 1938/39 voor de opleiding van dienstplichtige rekruten voor de Koninklijke Marechaussee. Om aan de hedendaagse bouwfysische ei-sen te voldoen kiest men nu voor MHB Classic-ISO®. Het klassieke stoeltjesprofiel van weleer, nu echter in ther-misch geïsoleerde uitvoering en een sluitsysteem dat de wind-en waterdichtheid garandeert. Met dit profielsysteem wordt de maatvoering van het oorspronkelijke stoeltjes-profiel gehandhaafd, zelfs de exacte afmetingen van de originele ramen en deuren. Net als SL30-ISO® voldoet het systeem aan de moderne eisen ten aanzien van veiligheid, inbraakwerendheid en milieu.De KWIII kazernegevels zijn authentiek gerenoveerd met het MHB Classic-ISO® profielsysteem.

Voor meer informatie over Classic-ISO® kunt u contact opnemen met:MHB b.v. Postbus 6, 6674 ZG Herveld 0488 - 45 19 51 www.mhb.nl Roland Werring [email protected] Ernst Mahler [email protected]

MHB advertentie 3 regels NAW Classic Iso_MHB advertentie 14-04-14 13:12 Pagina 1

SL30-ISO® SL30® SL30-ISO-PLUS® Classic-ISO®

SL30-ISO®

Wind- und Schlagregendichtheit

Wind- und Wasserdichtheit im täglichen Gebrauch:

Die optimalen Bedingungen, unter denen unsere Produkte im Hinblick auf die amtliche Prüfung getestet werden, stellen eine nicht alltägliche Situation dar. Dies gilt insbesondere, weil unsere Produkte in großen Stückzahlen in unserem Werk hergestellt werden. Wir sind daher unseren Kunden gegenüber so realistisch und ehrlich, ausdrücklich zu erwähnen, dass die offiziellen Werte einen zwar realistischen, keineswegs aber verbindlichen Wert wiedergeben.

MHB garantiert gleichwohl die Einhaltung der CE-Kennzeichnung zugrunde liegenden Erfordernisse:

Festverglasung 9A (600PA) klasse 4

Fenster- Außendrehend 8A (450PA) klasse 4

- Dreh-Kippfenster 9A (Innendrehend) (600PA) klasse 4

Türen- Außendrehend 8A klasse 4 (450PA)

- Innendrehend 8A (450PA) klasse 4

Offizielle Wind- und Schlagregen-Dichtheitsprüfungen

MHB Produkte erhielten folgende Ergebnisse in Wind- und Schlagregentests, die von CE-Akkreditierten Prüflabors durchgeführt wurden:

Festverglasung E1200 (1200PA) klasse 4

Fenster- Außendrehend E1200 (1200PA) klasse 4



- Innendrehend E750 (750PA) klasse 4

Schl

agre

gend

icht

heit

EN10

27 u

nd E

N122

08

Win

dwid

erst

and

EN10

26 u

nd E

N122

07

Schl

agre

gend

icht

heit

EN10

27 u

nd E

N122

08

Win

dwid

erst

and

EN10

26 u

nd E

N122

07

Alle MHB-Fenster und Türen sind offiziell CE-zertifiziert. Dies bedeutet, dass all unsere Produkte von einer amtlich anerkannten Zertifizierungsstelle getestet wurden.

Einbruchsicherung:

Alle MHB-Fenster und Türen können mit einem CE-Zertifikat für Einbruchsicherung geliefert werden. Diese Produkte wurden von einem amtlich anerkannten Zertifizierungs-Büro getestet. Die SL30-ISO® Fenster und Türen bieten Einbruchhemmung bis Klasse-2-Ebene nach EN 1627 und NEN5096 + C1 2007.

2 59

INNENBErEICH

zeitgenössisch... energieeffizient... denkmalerisch...

AUSSENBErEICH

DIE MHB-PALETTE FEINSTEr FENSTErPrOFILE


MHB 75 PMS_Opmaak 1 12-12-13 13:00 Pagina 1

De Koning Willem III Kazerne is gebouwd in 1938/39 voor de opleiding van dienstplichtige rekruten voor de Koninklijke Marechaussee. Om aan de hedendaagse bouwfysische ei-sen te voldoen kiest men nu voor MHB Classic-ISO®. Het klassieke stoeltjesprofiel van weleer, nu echter in ther-misch geïsoleerde uitvoering en een sluitsysteem dat de wind-en waterdichtheid garandeert. Met dit profielsysteem wordt de maatvoering van het oorspronkelijke stoeltjes-profiel gehandhaafd, zelfs de exacte afmetingen van de originele ramen en deuren. Net als SL30-ISO® voldoet het systeem aan de moderne eisen ten aanzien van veiligheid, inbraakwerendheid en milieu.De KWIII kazernegevels zijn authentiek gerenoveerd met het MHB Classic-ISO® profielsysteem.

Voor meer informatie over Classic-ISO® kunt u contact opnemen met:MHB b.v. Postbus 6, 6674 ZG Herveld 0488 - 45 19 51 www.mhb.nl Roland Werring [email protected] Ernst Mahler [email protected]

MHB advertentie 3 regels NAW Classic Iso_MHB advertentie 14-04-14 13:12 Pagina 1

SL30-ISO® SL30® SL30-ISO-PLUS® Classic-ISO®

SL30-ISO®

Wind- und Schlagregendichtheit

Wind- und Wasserdichtheit im täglichen Gebrauch:

Die optimalen Bedingungen, unter denen unsere Produkte im Hinblick auf die amtliche Prüfung getestet werden, stellen eine nicht alltägliche Situation dar. Dies gilt insbesondere, weil unsere Produkte in großen Stückzahlen in unserem Werk hergestellt werden. Wir sind daher unseren Kunden gegenüber so realistisch und ehrlich, ausdrücklich zu erwähnen, dass die offiziellen Werte einen zwar realistischen, keineswegs aber verbindlichen Wert wiedergeben.

MHB garantiert gleichwohl die Einhaltung der CE-Kennzeichnung zugrunde liegenden Erfordernisse:

Festverglasung 9A (600PA) klasse 4

Fenster- Außendrehend 8A (450PA) klasse 4



- Innendrehend 8A (450PA) klasse 4

Offizielle Wind- und Schlagregen-Dichtheitsprüfungen

MHB Produkte erhielten folgende Ergebnisse in Wind- und Schlagregentests, die von CE-Akkreditierten Prüflabors durchgeführt wurden:

Festverglasung E1200 (1200PA) klasse 4

Fenster- Außendrehend E1200 (1200PA) klasse 4



- Innendrehend E750 (750PA) klasse 4

Schl

agre

gend

icht

heit

EN10

27 u

nd E

N122

08

Win

dwid

erst

and

EN10

26 u

nd E

N122

07

Schl

agre

gend

icht

heit

EN10

27 u

nd E

N122

08

Win

dwid

erst

and

EN10

26 u

nd E

N122

07

Alle MHB-Fenster und Türen sind offiziell CE-zertifiziert. Dies bedeutet, dass all unsere Produkte von einer amtlich anerkannten Zertifizierungsstelle getestet wurden.

Einbruchsicherung:

Alle MHB-Fenster und Türen können mit einem CE-Zertifikat für Einbruchsicherung geliefert werden. Diese Produkte wurden von einem amtlich anerkannten Zertifizierungs-Büro getestet. Die SL30-ISO® Fenster und Türen bieten Einbruchhemmung bis Klasse-2-Ebene nach EN 1627 und NEN5096 + C1 2007.

2 59

INNENBErEICH

zeitgenössisch... energieeffizient... denkmalerisch...

AUSSENBErEICH

DIE MHB-PALETTE FEINSTEr FENSTErPrOFILE


pantheon//, the quarterly publication of Stylos, is looking for writers with

strong opinions, who would like to write a (recurring) column or article

for the magazine. If you are interested, please send your motivation to

[email protected] before the 31st of January 2015.

Kind regards,

Like to write?

pantheon//

The aforementioned development marks the landing of architects on the South Pole, and the latest stations clearly reflect it, both inside and outside. A step up from the known and loved ‘scattered dumpsters’ style of station building, the new concept of stations brings us futuristic and efficient buildings, that make staying on the South Pole a comfortable experience.

As awesome as they seem, no residential designs have been realized yet. It won’t be long however, before cold subjects from all over the world can have the time of their lives in their very own ice palace.//

Ever since the start of this decade, tourist and scientific interest in the final frontier: the South Pole have made a comeback. To cope with the increasing demand for living space and luxury, a new generation of polar stations has to be built.

Average temperature is at -50 degrees, and can drop as low as -80

Wind speeds can peak at 320 km/h, be sure to bring your stilts

Every year, the ground elevates about 20cm because of snow

98% of the continent is covered in ice at least 1,6 kilometres thick

Here’s what you should considerEXTREME ARCHITECT?

Even though this building looks like the others, its concept is a little more ‘worldly’ . Built from 134 unmodified shipping containers clad in an aluminium skin, this station could just as well be located in the outskirts of a major city. Contrary to the striking exterior, the interior holds no trifles. Comisting of a dining room, lounge and small dormitories, the arrangement can house 47 researchers in the summer and 24 in the winter.

Bronvermelding:BOF Architekten (2012) Antarktisstation Bharati. Geraadpleegd op 28-12-2014 via http://bof-architekten.de/de/projekte/indische-polarstation/Space Group and KOPRI (2014) Jang Bogo, Antarctica. Geraadpleegd op 28-12-2014 via http://www.e-architect.co.uk/antarctica/jang-bogoJang bogo research station. Geraadpleegd op 28-12-2014 via http://www.snipview.com/q/Jang%20Bogo%20StationIPF (2008) The finished building. Geraadpleegd op 28-12-2014 via http://www.antarcticstation.org/multimedia/picture_galleries/P110Xinhua Photo (2014) Taishan station construction completed. Geraadpleegd op 28-12-2014 via http://english.cntv.cn/program/china24/20140208/104928.shtml

The newest and largest of the trio, Jang Bogo, is named after a powerful naval ruler in 8th century Korea. And ruling it does, housing up to sixty scientists in the summer. The interior looks like a combination of a luxury hotel and a space station: even though the building handles everything the environment throws at it, it’s still established with luxuries such as a bar, sound buffer areas and contemplation space. Alongside accomodation, the 4000 m2 complex sports two laboratory wings, a large recreation area and lots of storage.

Jang Bogo Antarctic South Korea 2014Bharati Research Station India 2013

WHO OWNS THE SKYLINE OF THE SOUTH POLE?

TIM BRUINES

513

Standing proudly over a granite ridge in the Queen Maudland area, this station can be seen as a major trendsetter in polar Architecture. Its major surprise is the wooden structure, hidden under a futuristic armour of aluminium and glass. Through perfect collaboration between architects and engineers, the building has a comfortable atmosphere, and is built and operated with no carbon footprint. Up to forty scientists can be comfortably accomodated at a time, their main research focus being on the effects of climate change.

Princess Elizabeth Station Belgium 2009This casually modest facility is not architecturally groundbreaking, but it does forward the concept of Antarctic tourism, as it not only houses scientists.Even though it’s only opened in the summer, the station offers an icy cool experience to up to twenty people.

Taishan Station China 2014

“Ik draai een kleine mooie ritselende revolutie af” dichtte Lucebert in het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw, “en ik val en ik ruis en ik zing”. Lees Gerrit Komrij over dit gedicht. “De revolutie die in dit gedicht wordt gepredikt is een vrolijke revolutie. Ze ritselt. Zelfs prediken is een te zwaar woord. Het is een revolutie die vanzelf komt zolang er een ik is, een schepper. Ze ontstaat spontaan en is niet tegen te houden. Maar ook – ze danst en golft weer weg. En is weer op til, staat opnieuw te gebeuren... Eeuwig wentelt ze rond, in schuimkoppen, en al wat schiet schiet voorbij.De vallende lijken zijn in de afgedraaide rolprent niet meer dan een korte tussenshot. Nooit houdt het op.//

POETRY

ik draai een kleine revolutie af

ik draai een kleine mooie revolutie af

ik ben niet langer van land

ik ben weer water

ik draag schuimende koppen op mijn hoofd

ik draag schietende schimmen in mijn hoofd

op mijn rug rust een zeemeermin

op mijn rug rust de wind

de wind en de zeemeermin zingen

de schuimende koppen ruisen

de schietende schimmen vallen

ik draai een kleine mooie ritselende revolutie af

en ik val en ik ruis en ik zing

Lucebertapocrief/de analphabetische naam1952

VEERLE ALKEMADE

JUDITH TIJM

15

Ik heb ooit architectuur gestudeerd en ik ben in 2005 afgestudeerd als architect, maar ik heb zelf nooit gewerkt als architect. Na mijn afstuderen heb ik eerst twee jaar in het buitenland gewerkt. Daar werkte ik aan urban planning en urban management, eigenlijk meer in de richting van planologie en sociale geografie. Ik was bezig met het opzetten van trainingsprogramma’s, workshops en pilotprojecten voor mensen in ontwikkelingslanden. Daar leerde ik allerlei dingen die ik gemist had tijdens mijn studie architectuur.

In 2007 ben ik weer in Nederland gaan werken, en ben ik veel bezig geweest met wijkaanpakken in verschillende steden. Ook schreef ik een tijd voor een internationale blog, en toen ik terugkwam in Nederland ben ik gaan schrijven voor RUIMTEVOLK, dat was toen net gestart. Daar ben ik steeds actiever geworden en uiteindelijk werd ik in 2011 hoofdredacteur.

Het was eigenlijk wel een bewuste keuze. Ik heb tijdens mijn studententijd veel gereisd, en op één van mijn reizen was ik bij een fort in Afrika. Het fort werd wit geschilderd; het moest veel onderhouden worden doordat het bij de kust stond. Toen wij aan kwamen was het lunchtijd, maar er was niet veel te doen bij het fort en ook niet in het plaatsje ernaast. Er was nergens een geschikte plek om te eten, terwijl er dag in dag uit busladingen vol toeristen naar het fort kwamen, want het is werelderfgoed. Toen dacht ik, leuk en aardig die gebouwen, maar ze moeten toch iets van een functie hebben. Er moet een manier zijn om direct, of indirect, inkomsten te genereren zodat die schilderbeurt in de toekomst gefinancierd kan worden.

Dat was een eerste gedachte. Vervolgens ben ik voor mijn afstudeerstage naar Maleisië gegaan, om te werken aan het erfgoed van een hele binnenstad. Toen kwam ik alle verschillende belangen tegen die in zo’n stukje stad zitten, dat was heel interessant. Je wilt een richting op, maar je moet kijken hoe je dat met al die mensen kan doen en hoe je dat

gaat organiseren.

Ook leer je tijdens de studie bouwkunde veel over ontwerpen en conceptueel denken, maar als je vervolgens na je studie start bij een bureau ben je hoofdzakelijk bezig met het uittekenen van dingen die andere mensen

bedenken. Dat trok me niet. Daarbij had ik ook altijd de gedachte in mijn hoofd dat een architect goed zou moeten kunnen handtekenen. Ik vond van mijzelf dat ik dat niet kon.

Dat waren overwegingen, maar de hoofdoverweging was dat ik dat werken aan stukjes stad met mensen erin gewoon heel intrigerend vond.

15

‘‘Er was nergens een geschikte plek om te eten, terwijl er dag in dag uit busladingen vol toeristen naar het fort kwamen, want het is werelderfgoed. Toen dacht ik, leuk

en aardig die gebouwen, maar ze moeten toch iets van een functie hebben.’’

@ VISIONARY

Je hebt ook Bouwkunde gestudeerd in Delft, wat ben je daarna gaan doen?

Was het een bewuste keuze om niet verder te gaan met architectuur, maar juist die andere kant te onderzoeken, of ben je daar simpelweg ingerold?

JUDITH LEKKERKERKER is hoofdredacteur en onderzoeker bij RUIMTEVOLK. Judith studeerde architectuur aan de TU Delft en heeft een achtergrond in ontwikkelingssamenwerking, stedelijk management, volkshuisvesting en het opzetten van trainingsprogramma’s en participatie in stedelijke ontwikkeling. Judith wordt gedreven door het fenomeen ‘stad’, en werkt vanuit RUIMTEVOLK en haar bureau CO-URB aan de toekomst van steden en regio’s.

POETRY

In 2015 begint het Jaar van de Ruimte, een initiatief van verschillende partijen met als doel het opzetten van een maatschappelijk, politiek en professioneel debat over de ruimtelijke toekomst van Nederland. RUIMTEVOLK, het kennis- en inspiratieplatform voor stedelijke en regionale ontwikkeling schreef in het kader van het Jaar van de Ruimte samen met DUS Architects een manifest over de aankomende derde industriële revolutie. Zij bespreken hierin de mogelijke invloeden die digitale productie zal hebben op de stedelijke en regionale ontwikkelingen. Judith Lekkerkerker was één van de initiatiefnemers van het manifest. Op bladzijde 18 kun je de introductie van het manifest lezen. De rest is te vinden op de website van RUIMTEVOLK.

Bij het onderwijs speelt de vraag: is het een hype of is het geen hype? Gaan we investeren in het aanpassen van de onderwijscurricula, of niet?

In het manifest schrijven jullie dat het woord ‘afval’ uit ons woordenboek zal verdwijnen. Is het niet zo dat als je straks net zo makkelijk je gevel kan vernieuwen als dat je je muren over kan schilderen, er juist veel meer afval geproduceerd wordt?

In het manifest staat ook dat jullie vinden dat het onderwijs te langzaam gaat voor al deze innovaties.

Wat voor taak blijft er nog over voor de architect, als het voor iedereen zo gemakkelijk wordt om zelf dingen te ontwerpen en te produceren?

Is het wel nog een doel om weer internationale projecten op te pakken?

Met wat voor projecten ben je tegenwoordig bezig?

Klinkt filosofisch.

Kan men straks zelf zijn huis produceren door deze simpelweg uit te printen?

Ja. Het is tegenwoordig al zo dat als bijvoorbeeld een onderdeel van je boot kapot is, je dat makkelijk kan reproduceren door het te printen. Dat zal straks ook steeds meer kunnen met de renovatie van huizen. Nu verven mensen om de zoveel jaar hun muur een andere kleur, straks pas je ook gemakkelijk zelf je gevel aan. Zo komt er meer diversiteit in gevels en kan het straatbeeld veel sneller veranderen. Nu gaat ruimteontwikkeling nog heel traag. Het is interessant om te kijken wat snellere ruimtelijke veranderingen betekenen voor mensen, voor het ‘thuis voelen’ en het verbonden zijn met herkenbare dingen.

Recycling is eigenlijk de basis van 3D-printen. Om dingen te produceren heb je grondstoffen nodig, en de 3D-industrie zet vooral in op het recyclen van materialen, vooralsnog voornamelijk plastics. DUS Architects is ook bezig met onderzoek doen naar het 3D-printen van ‘biobased materials’,

materialen die geheel zijn opgebouwd uit planten(resten) en/of dierlijke resten. Wanneer 3D-printen uiteindelijk makkelijk toegepast kan worden, zal die recyclingindustrie ook toenemen. Misschien komen er wel steeds meer

buurt-recyclestations, die plaatselijk producten zullen recyclen tot herbruikbare grondstoffen.

Je zou eigenlijk altijd willen doorleren en -experimenteren, omdat beroepsgroepen sneller zullen veranderen. Ik kan me voorstellen dat bij het onderwijs de vraag speelt: is het een hype of is het geen hype? Gaan we investeren in het aanpassen van de onderwijscurricula? Maar als ik van jullie hoor dat jullie nog niet in aanraking gekomen zijn met 3D-printen lijkt me dat het onderwijs achterloopt. Het is ook mogelijk om het onderwijs wat meer in de praktijk neer te zetten. Bijvoorbeeld met Fablabs of met Living Labs. Hogescholen zijn daar veel actiever in dan universiteiten. Wat ik daarnaast zorgelijk vind is dat er in het onderwijs bezuinigd wordt op externe docenten. Terwijl dat juist de docenten zijn die ook in de praktijk bezig zijn en meer innovaties meekrijgen van het veld en kunnen introduceren in het onderwijs.

Nou, ik heb dat dus twee jaar gedaan, het opzetten van trainingsprogramma’s in andere landen. Het gekke was dat we vooral de Nederlandse aanpak aan het exporteren waren naar andere landen. Op gegeven moment waren we mensen aan het adviseren over een wijkaanpak in Accra, de hoofdstad van Ghana, en ik realiseerde me dat ik advies gaf wat ik zelf nooit in de praktijk had uitgevoerd. Daar voelde ik me niet fijn bij en dus heb ik besloten om eerst praktijkervaring op te doen in Nederland.

Ik vind het nu heel leuk in Nederland, maar je weet nooit wat er allemaal gaat gebeuren. Het grappige was dat toen ik terug was in Nederland, de aanpak die ik zo Nederlands had gevonden in het buitenland (veel participatie en het betrekken van mensen bij planvorming), veel minder aan de orde bleek te zijn. Dat was wel verrassend.

Ik heb me onder andere beziggehouden met de krimpproblematiek aan de randen van Nederland. De bevolking in deze gebieden neemt af, waardoor gebouwen leeg komen te staan en het draagvlak voor voorzieningen kleiner wordt. Daarbij ontstaat de vraag, hoe ga je daarmee om? Met RUIMTEVOLK hebben wij invulling gegeven aan een kennisprogramma om manieren te laten zien waarop deze vraagstukken behandeld kunnen worden.

Je kunt namelijk ook kijken naar de dynamiek die er in het veld is. In de dorpjes zijn vaak veel mensen bezig met het opzetten van hun eigen initiatieven om te werken aan leefbaarheid of aan verduurzaming. Daarmee brengen ze zelf het woningaanbod naar de voren. Kortom, er is veel energie op die plekken, van bewoners en ondernemers, dit hebben wij geprobeerd zichtbaar te maken.

Ook ben ik met RUIMTEVOLK bezig met het opstellen van een toekomstperspectief voor middelgrote steden in Brabant. Er verandert momenteel veel in de maakindustrie en we zijn aan het kijken wat dit betekent voor deze steden, die van oudsher juist erg gefocust waren op industrie. Er is nu meer leegstand op bedrijventerreinen, hoe kun je daar mee omgaan? Bouw je er woningen? En zo ja, wat voor woningen bouw je er? Geef je ruimte aan een nieuw type bedrijvigheid? We proberen om een gedachtegang aan te zwengelen, om mensen bewust te maken dat er dingen gebeuren die een ruimtelijke impact hebben. We zitten eigenlijk aan begin van het denkproces, van ja, we moeten iets ruimtelijks doen.

Dat is het soms ook hoor! Wat zien we gebeuren? Wat kan dat betekenen? En niet alleen met betrekking tot een ontwikkeling en de betekenis voor de ruimte, maar ook tot de betekenis voor de samenleving. En het eventuele effect op ruimtevragen.


De SwartDen Haag



www.kds.nl

A5AdvZW.indd 1 08-09-14 13:22

Nu ben je vooral bezig met projecten in Nederland, heb je de internationale projecten geheel los gelaten?

17

Er worden over veel ontwikkelingen geschreven die in onze ogen nog ver weg lijken, maar in wat voor termijnen denken jullie dat deze plaats zullen gaan vinden, gezien de steeds sneller ontwikkelende innovatie?

Het manifest wordt afgesloten met de woorden ‘Wordt vervolgd”. Wat kunnen we verwachten?

Jullie noemen ook de achterlopende wetgeving in het manifest, waar doelen jullie op?

VEERLE ALKEMADE

JUDITH TIJM

Als ontwerpers mooie ‘print-files’ maken om een huis te bouwen, zoals DUS Architects daar nu mee bezig is, kunnen anderen dat misschien wat personaliseren door bijvoorbeeld vorm of kleur aan te passen. De vraag blijft dan wel wat de architect nog zal krijgen voor zijn ontwerp. Het auteursrecht op 3D-printbestanden zou opgelost kunnen worden door middel van een streamingdienst, vergelijkbaar met de werking van Spotify. Als je dan bijvoorbeeld een stoel uitprint, dan krijg je niet de gehele file, maar het bestand wordt gestreamd. Per lijntje wordt het doorgegeven, en zodra dat lijntje geprint is, is de data ervan weer weg. Zo kun je voorkomen dat men aan de haal gaat met je ontwerp.

Joris Laarman (van Joris Laarman Lab) is momenteel aan het experimenteren met het 3D-printen van verschillende materialen. Nu is hij bezig met het printen van een roestvrijstalen brug in Amsterdam. Hij is aan het kijken of hij hier een vergunning voor kan krijgen, maar zijn voorstel past helemaal niet

in de beschrijvingen voor het verlenen van een vergunning. Hoe zit het bijvoorbeeld met de aansprakelijkheid? Straks stort die brug in elkaar terwijl er iemand op staat. Wie is er dan aansprakelijk? Is dat de producent of de stad? Zie het als een rond gat waar je een vierkant blokje probeert in te stoppen, dat is soms zo met die wetgeving.

Dat is nog wel ingewikkeld. Laatst was ik bij een conferentie in Londen en daar werd (over innovatie) gezegd: ‘The next five years will be so disruptive, people will not be able to handle it.’ Denk bijvoorbeeld aan drones die pakjes bezorgen en auto’s die uit zichzelf kunnen rijden.De technische innovaties gaan dus heel snel, maar de bouwsector is bizar traag wat betreft innovatie. De mogelijkheid bestaat al om energieneutrale woningen te maken, maar het gebeurt nog bijna niet. Wat dat betreft

zijn termijnen moeilijk te voorspellen. De traditionele bouwpartijen zullen waarschijnlijk op den duur links en rechts ingehaald worden door innovatieve partijen die nieuwe producten en diensten aanbieden. Dit kunnen nieuwe, jonge architectenbureaus zijn, maar ook mensen die totaal niet opgeleid zijn als architect, kunstenaars bijvoorbeeld.

Het manifest is een aanzet om de discussie aan te zwengelen over digitale productie, en het onderwerp wordt ook al redelijk opgepikt. Er is een stadslezing geweest waar we mochten vertellen over het manifest en ook bij Tegenlicht van de VPRO werd de discussie gevoerd. Daarbij is 2015 het ‘Jaar van de Ruimte’, een initiatief om breed debat te voeren over de toekomst van Nederland en de ruimtelijke inrichting. Wij blijven het gesprek over de derde industriële revolutie voeren komende tijd en wellicht dat we als conclusie daarvan aanbevelingen kunnen laten opnemen in de eindpublicatie van het Jaar van de Ruimte. //


De SwartDen Haag



www.kds.nl

A5AdvZW.indd 1 08-09-14 13:22


De SwartDen Haag



www.kds.nl

A5AdvZW.indd 108-09-14 13:22

De overgang van de eerste naar de tweede industriële revolutie heeft in de ontwikkeling van onze ruimte en onze steden een enorme betekenis gehad. Landbouw werd gemechaniseerd en steden groeiden met enorme snelheid. Productie werd massaproductie en verdween naar de randen van onze steden en later naar het buitenland. Innovatie in transport zorgde voor een explosie van logistieke ketens, een groeiend wegennetwerk, spoorverbindingen, luchthavens. In de stad werd ruimte gemaakt voor de toenemende bevolking, de groeiende diensteneconomie en voor de consument. Deze ontwikkelingen werden in goede banen geleid met een ruimtelijke ordening door een planningsmachine, die geleidelijk met de tijd mee-evolueerde. Je kunt gerust stellen dat de tweede industriële revolutie in grote mate verantwoordelijk is voor de ruimtelijke inrichting

van ons land zoals we die nu kennen.

Nu we aan het begin staan van de derde industriële revolutie, aangezwengeld door (internet)technologie en groene energie, is het tijd om onze ruimtelijke ordening en planningsmachine eens goed tegen het licht te houden. Immers, er zijn aanwijzingen dat ook deze revolutie grote impact zal hebben. Niet alleen op het functioneren van steden en regio’s, maar ook op de ruimtelijke sturing zoals we die nu kennen. Als opstellers van dit manifest vinden we het hoog tijd dat de

discussie en ideevorming daarover op gang komt.

Om de verkenning zo concreet mogelijk te doen hebben we ervoor gekozen om met dit manifest in te gaan op een kenmerkend aspect van de derde industriële revolutie: digitale productie. We verkennen de wereld daarachter, de impact die het heeft op de samenleving, de vragen die dat stelt aan de ruimte om ons heen

en de manier waarop we plannen.

DE INVLOED VAN DIGITALE PRODUCTIE OP STEDELIJKE EN REGIONALE

ONTWIKKELING

NEDERLAND - OKTOBER 2014

Maar op dit moment bevinden we ons nog in de oertijd van 3D-printen. Complexe producten zullen voorlopig nog bestaan uit (geprinte) componenten die geassembleerd moeten worden. En ook de mind-set in de samenleving is vooralsnog gestoeld op het idee dat we consumenten zijn van goederen die door gespecialiseerde bedrijven worden geproduceerd. Voor het gros van de mensen zullen 3D-printers interessant zijn, maar vragen ze zich tegelijkertijd af: ‘Wat kan ik ermee?’ Pas als er praktische toepassingen komen zal die mind-set veranderen en het idee groeien dat mensen niet alleen afhankelijk zijn van consumentengoederen. Tegelijkertijd is de realiteit ook dat een kind van zeven nu al bij een 3D-printer aankomt met een USB-stick met daarop zijn eigen ontwerp om dit uit te laten printen.

Als we nadenken over de toekomst zijn we geneigd technologische innovatie te zien als een lineair proces. Kijken we echter terug, dan zien we dat technologische innovatie exponentieel toeneemt. We leven in een tijdperk van razendsnelle technologische veranderingen en die hebben grote invloed op de samenleving. 3D-printen is het icoon van de nu sterk opkomende digitale productie. Toch is het naar verwachting een tijdelijk fenomeen, een tussenvorm naar een compleet ander model. We zullen uiteindelijk atomair gaan bouwen. Gaan we bouwen met de middelen en energie die lokaal beschikbaar zijn, dan komt alles op z’n kop te staan.

Gedistribueerdheid en digitale productie zullen het ondernemen weer terugbrengen naar kleinere proporties en meer lokale verbanden. Oude motieven komen weer terug als drijvers van de vitaliteit en veerkracht van steden en regio’s. Ambacht en gemeenschapsgevoel. Motieven die ook bijdragen aan een grotere veerkracht van de samenleving. Zo werd na de orkaan Sandy via Airbnb razendsnel gezorgd voor onderdak voor vele getroffenen.

De eerste vraag die de opkomst van digitale productie – met de mechanismen die daarachter zitten – stelt is wie straks de ontwikkeling van onze steden en regio’s stuurt. Wie voert de regie op de ontwikkeling van onze ruimte? Duidelijk is dat steeds meer en nieuwe partijen die ontwikkeling zullen bepalen. Van een veelheid aan particuliere ruimteproducenten tot nieuwe captains of industry. En dat daardoor huidige machtsstructuren zullen veranderen. Hoe is nog ongewis. Een tweede vraag is meteen welke sturing op ruimtelijke ontwikkeling past bij de samenleving waarin digitale productie groot zal worden. Zo zal sturing door ruimtelijke functiescheiding (zoals nu gangbaar met bestemmingsplannen) daar niet bij passen. En welke sturing zou centraal of decentraal moeten plaatsvinden? De ontwikkeling van de stad zal steeds complexer en dynamischer worden. De stad zal steeds meer als ecosysteem functioneren. Sturing zal permanent op verandering moeten reageren en het is maar de vraag of centrale planning dit aankan. Misschien is met het inluiden van de derde industriële revolutie het tijdperk van het ‘denken in controle’ en daarmee ook het ‘denken in sturing’ wel voorbij.

De opkomst van digitale productie zal bijdragen aan een groeiende toegankelijkheid van informatie, vakmanschap en productiemogelijkheden. Het productiekapitaal ligt daarmee niet meer in de handen van enkele grote marktpartijen, maar democratiseert. Het zal er ook toe bijdragen dat, dankzij samenwerking, de mogelijkheden voor zelforganisatie toenemen en daarmee de autonomie van mensen. Mensen kunnen zelf invloed hebben op producten, deze personaliseren of zelfs nieuwe producten maken naar de eigen behoefte.

DIGITALE PRODUCTIETECHNOLOGISCHE

ONTWIKKELING GAAT ALTIJD

SNELLER DAN HET HEDEN

AANGEEFT

FYSIEKE ONTMOETING WORDT

BELANGRIJKER DAN OOIT

ONDERWIJS GEINTEGREERD IN

DE STAD IS AANJAGER VAN

INNOVATIE

PRODUCTIE ZORGT VOOR

NIEUWE FIJNMAZIGE LOGISTIEK

HET WOORD AFVAL VERDWIJNT

UIT HET WOORDENBOEK

DE SPONTANE STAD REAGEERT

CONTINU EN NIET VOLGENS

VOORAF VASTGELEGDE LIJNEN

DE MAAKSTAD ALS NIEUWE

PLANNING STRATEGIE

ALERTHEID IS GEBODEN OP

RUIMTELIJKE SEGREGATIE

DE VERANTWOORDELIJKHEID

KOMT WEER TERUG BIJ HET

INDIVIDU

DE OVERHEID IS SNEL EN

FLEXIBEL OP AANGEVEN VAN DE

SAMENLEVING

AMBACHT EN

GEMEENSCHAPSGEVOEL

BEPALEN OPNIEUW VITALITEIT

VASTGOED WORDT MINDER

VAST

GELIJKGESTEMDEN

VINDEN ELKAAR OOK IN

WOONOMGEVINGEN

EIGENDOM OF TOEGANG,

DE GRONDWAARDE WORDT

BEPALENDER

WINKELEN DOE JE ON DEMAND

EN NIET PER SE IN EEN (WEB)

WINKEL

PRODUCTIE WORDT ONDERDEEL

VAN DE DAGELIJKSE BELEVING

VAN DE STAD

PRODUCTIE DRAAGT BIJ AAN

VERDERE FUNCTIEVERVAGING IN

DE STAD

WORDT VERVOLGD

VERANDERING VAN

MIND-SET KOMT MET

INBURGERING TECHNOLOGIE

DELEN IS DE MOTOR VAN

INNOVATIE

WE GAAN NAAR EEN ON

DEMAND NETWERKSAMENLEVING

STROOMVERSNELLING DOOR

KOPPELING MET SOCIALE

NETWERKEN

DEMOCRATISERING VAN

PRODUCTIE LEIDT TOT NIEUWE

MACHTSSTRUCTUREN

NIEUWE ELITE MET NIEUWE

VERANTWOORDELIJKHEDEN

NIEUWE CAPTAINS OF INDUSTRY

MAKEN RUIMTE

BEROEPEN VERDWIJNEN EN

BEROEPEN ONTSTAAN

EFFECT OP STAD EN REGIO

WERKEN AAN RUIMTE

EFFECT OP DE SAMENLEVING

In de voorhoede zijn overal in de wereld mensen aan het experimenteren met nieuwe technologische mogelijkheden. De magie van het maken en de belofte dat iedereen producent kan worden genereert een enorme innovatie-energie. Deze makers movement kenmerkt zich door een open houding. Het delen van informatie en technologieën staat aan de basis van de brede opkomst van digitale productie. Als je deelt kan je meer zichtbaarheid genereren. Door te delen ontstaan nieuwe samenwerkingen en weer nieuwe innovaties. Dit open source delen staat op gespannen voet met bestaande juridische afspraken als auteursrecht, net als met de controle over informatie uitgeoefend door de overheid en marktpartijen.

De makers movement kenmerkt zich ook door haar gedistribueerdheid. Van centrale en hiërarchische organisatie gaan we naar een schijnbaar chaotisch georganiseerde samenleving gebaseerd op netwerken. Netwerken die over landsgrenzen heen gaan en gelijktijdig ook heel kleinschalig lokaal kunnen zijn, die innovatie voeden en makkelijk kunnen bijdragen aan snelle mobilisatie van consumenten en (co-)producenten. Deze netwerken gaan zich nu in de realiteit uiten en daaruit ontstaan regelmatig disruptive innovations. Innovaties die bestaande systemen openbreken. Denk aan taxi-service Uber, of aan de kamerverhuur-service Airbnb. Innovaties die niet of nauwelijks te controleren zijn door bestaande structuren. Deze gedistribueerdheid heeft een enorme impact op het bestaansrecht van bedrijven en op de rol van overheden. Het levert nu al een hele pijnlijke overgang op met morele en juridische vraagstukken.

De vraag is echter wie invloed heeft op de toegankelijkheid van het productiekapitaal. Iedereen heeft gelijke kansen maar in praktijk is er een kleine elitegroep die weet hoe het nieuwe speelveld werkt. Ook zal niet iedereen in staat zijn de toegenomen mogelijkheden tot zelforganisatie te benutten.

De gedistribueerdheid van technologische innovatie en de toenemende autonomie maken dat ontwikkelingen moeilijk te controleren zijn. Denk aan de disruptive innovations. Bestaande controlestructuren zullen steeds meer onder druk komen te staan. Ook de macht van de markt verandert. Immers, wie het productiekapitaal in handen heeft verschuift. De toegankelijkheid ervan neemt toe, maar wie die toegankelijkheid controleert is de vraag. Wellicht zijn straks soortgenoten van Facebook en Google de nieuwe captains of industry die daarin een dominante rol gaan spelen. In de vorige industriële revolutie hebben die captains of industry in grote mate de ontwikkeling van onze samenleving en ruimte bepaald, denk aan de autoproducenten.

Met de opkomst van digitale productie zullen veel schakels uit de productie- en waardeketen vervallen. Dit zal grote invloed hebben op de arbeidsmarkt en arbeidsparticipatie. De vraag naar hoogopgeleide arbeidskrachten, die niet te vervangen zijn door computers, en naar laaggeschoolde arbeid zal groeien en polariseert de arbeidsmarkt. Met name de middenklasse zal hierdoor geraakt worden. Dit kan leiden tot nieuwe vormen van arbeidsparticipatie en nieuw ondernemerschap. Maar dat een tussenliggende periode voor een bepaald deel van de samenleving pijnlijk gaat worden is evident. Met daarbij de kanttekening dat er momenteel al een grote groep is die moeilijk rondkomt.

Hoe onzeker de toekomst ook is, sommige dingen zijn al duizend jaren hetzelfde en zullen ook in de toekomst niet veranderen. De menselijke oer-behoefte aan relatie, autonomie en competentie zorgt ervoor dat mensen elkaar telkens blijven opzoeken en sociale verbindingen aangaan. Verbindingen voor het gevoel ergens bij te horen en samenwerkingen die bijdragen aan autonomie en competentie. De opkomst van internettechnologie zou de ‘death of distance’ inluiden, maar die voorspelling bleek niet uit te komen. Menselijke behoeften veranderen in de kern niet. Dat mensen elkaar fysiek opzoeken blijft. Het is waarom, hoe en waar ze dat doen wat aan verandering onderhevig is.

Op de bouwwereld zal digitale productie grote invloed hebben. Het bouwen van gebouwen zal simpeler en goedkoper worden en bouwproductie zal sneller gaan. Er wordt al volop geëxperimenteerd, denk aan het 3D Print Canal House van DUS Architects of Wikihouse 4.0 in Londen. Ook de renovatiepraktijk zal hier baat bij hebben. Aan de ene kant zal dit betekenen dat individuele expressie in de gebouwde omgeving toe kan nemen, net als de frequentie van fysieke transformatie. Vastgoed wordt minder ‘vast’. Het zal lastig worden om te blijven sturen op welstand in een context van oneindige mogelijkheden en toegenomen democratisering, zelforganisatie en transformatiedynamiek. Tegelijkertijd zal zo’n overdaad aan mogelijkheden ontstaan, dat curatie een belangrijke rol gaat spelen. Personen, gemeenschappen of bedrijven die wenselijke beeldentaal aandragen en keuzes maken vergemakkelijken. Zij hebben daarmee invloed op de beeldkwaliteit van de fysieke omgeving. IKEA doet dit al voor ons interieur, de modewereld kent populaire bloggers die de trends zetten.

De opkomst van internettechnologie zou de ‘death of distance’ inluiden, als je toch digitaal met iedereen in contact kan komen kan de mens overal wonen. Dit bleek niet het geval. Fysieke nabijheid van anderen zal een belangrijke rol blijven spelen in de woonmotieven van mensen. De aanwezigheid van gelijkgestemden, potentiele samenwerkingspartners en mensen met veel potentie (en hun kinderen). Het belang van deze factoren zal toenemen door betere informatievoorziening en verdere ontwikkeling van de netwerksamenleving. De waarde die gehecht wordt aan ontmoeting en kwaliteit ervan neemt alleen maar toe. De stad kan verder in aantrekkingskracht toenemen, door de hoge concentratie van mensen en daarmee grotere kans op de nabijheid van gelijkgestemden en potentiele samenwerkingspartners. Tegelijkertijd kunnen ook agglomeraties met kleinere dichtheden aantrekkelijk zijn, gelijkgestemdheid is in dat geval een belangrijke drijfveer. Denk aan de waardering voor het dorpse, of aan het samenwerken aan een duurzame buurt. Een grotere expressie van leefstijlen in de bebouwde omgeving, mogelijk door makkelijker personalisatie van gebouwen, kan bovendien leiden tot een verdere parochialisering (het ruimtelijk samenklonteren van gelijkgestemden).

Belangrijke mechanismen achter de opkomst van digitale productie zijn ‘open source’ en ‘gedistribueerdheid’. Deze staan ook aan de basis van de deeleconomie. De deeleconomie zal invloed hebben op de ontwikkeling van de stad. Worden vervoersmiddelen meer gedeeld, dan zijn er minder nodig en vergen ze minder ruimte. Openbaar vervoer zal er door veranderen. De deeleconomie kan de vraag naar producten verminderen. Een woning zal iedereen echter nodig blijven hebben. Het onderling uitwisselen van woningen kan toenemen, waarbij de behoefte aan eigendom van een woning kan afnemen. Tegelijkertijd kunnen woningen met digitale productie makkelijker aangepast worden aan veranderde behoefte of smaak, waardoor de behoefte om makkelijk naar een andere woning te kunnen verhuizen wellicht afneemt. Zeggenschap over en eigendom van de eigen woning is dan misschien juist belangrijk. Denkbaar is dat er in bezit en toegang meer onderscheid komt tussen grond en opstal. En waar de kosten voor opstal steeds lager worden door simpeler en snellere productie en waardebehoud van bouwmaterialen (door hergebruik), zullen de kosten van grond steeds bepalender zijn voor de woonlasten.

Digitale productie zal grote invloed hebben op het winkellandschap. Zijn de producten die nu worden geprint nog erg basic, in de nabije toekomst zullen steeds ingewikkelder producten geprint kunnen worden. Producten worden steeds meer on demand lokaal geproduceerd. Dat kan thuis, bij de buren via printer-deel-netwerken als 3D Hubs en in gespecialiseerde (buurt-)printshops. Het distributiesysteem voor producten wordt fijnmaziger. Grote voorraden behoren tot de verleden tijd, het aantal winkels zal verder krimpen en het winkellandschap zal veranderen volgens de ingezette trend. De toekomst is aan luxewinkels, nichewinkels en gespecialiseerde en ambachtelijke winkels en ‘beleving’ wordt in detailhandel alleen maar belangrijker. Waar je koopt moet meer dan een winkel zijn, bijvoorbeeld ook een plek voor verblijf en vermaak. Hybride vormen nemen toe.

Daarnaast wordt steeds makkelijker om zelf producent te worden. Niet alleen voor eigen gebruik, maar ook voor de markt. Producenten zullen variëren van super gespecialiseerde ontwerpers tot ontwerpers die, dankzij ontwerpsoftware, op aanvraag ontwerpen maken of zelf nieuwe producten ontwikkelen. Nu al verkopen thuis-producenten via Etsy of Marktplaats, in pop-up winkels of op braderieën. Dit soort digitale platforms en fysieke (pop-up) marktplaatsen zullen toenemen. Tegelijkertijd zal de vraag naar productieruimte in verschillende soorten en maten toenemen. Van een printkamer in huis tot printshops tot ateliers met gedeelde faciliteiten.

Digitale technologie zal verder bijdragen aan functievervaging en functiemenging in de stad. Vroeger waren monofunctionele locaties bepalend voor waardevolle connecties. In kantoren, op scholen en in winkels vonden betekenisvolle transacties plaats. De mogelijkheden waarop je connectie kunt maken zijn dankzij digitale technologie toegenomen. Via internet vind je gelijkgestemden, kan je

handel drijven en kennis uitwisselen. Door digitale netwerken kunnen mensen zich op een flexibeler manier ruimtelijk organiseren. Denk aan pop-up festivals of winkels of co-workingplekken. De vraag die bij het hierboven geschetste rijst is wat in de toekomst de aantrekkingskracht van binnensteden zal zijn. Tegelijkertijd zal met de opkomst van digitale productie ook productie steeds minder beperkt blijven tot monofunctionele locaties als bedrijventerreinen. Productie kan thuis plaatsvinden, bij buren of in een buurt-printshop of wellicht tijdens een makers-festival.

Voorsorteren op een samenleving waarin digitale productie een grote rol speelt kan bijdragen aan vitale steden. Zowel vitaal in de zin van veerkrachtig als in de zin van economisch vitaal. Dat vraagt een verweving van de nieuwe maakindustrie in de stad. Productieruimte, logistiek rondom grondstoffen, maar ook kennis en innovatie. Het zou dan ook goed zijn hier expliciet voor te kiezen in ruimtelijk beleid. De stad of regio die digitale productie faciliteert, de PrintCity, zou zelfs een koploperspositie kunnen innemen in de economie van morgen.

Ook sociale kwesties vragen aandacht. Met de opkomst van digitale productie zal de arbeidsmarkt veranderen, waarbij er vooral kansen zijn voor hoogopgeleide mensen en de jonge generaties. In het dagelijks leven zullen zij het ook makkelijker hebben om in hun eigen behoeften te voorzien dan laagopgeleiden en oudere generaties. In de samenleving zal een tweedeling groeien tussen de haves en have nots. Dat kan zich tevens uiten in een tweedeling tussen kansrijke regio’s en sociaaleconomisch uitgedaagde regio’s als krimpgebieden. In de planning van onze steden en regio’s is aandacht nodig voor deze groeiende tweedeling. Dus naast de focus op hoe het ruimtelijk beleid kan inspelen op de nieuwe maakindustrie.

Aandacht vragen voor een groeiende tweedeling stelt meteen ook de vraag wie de morele verantwoordelijkheid hiervoor draagt. Is dat nog steeds de overheid als machtsstructuren veranderen? Wie is verantwoordelijk voor het in goede banen leiden van de derde industriële revolutie? In medische innovatie zijn vele morele kwesties ter tafel gekomen, maar nog nooit is een ontwikkeling daardoor tegengehouden. En wie is verantwoordelijk voor wat er gemaakt wordt? Hoe zit het bijvoorbeeld met aansprakelijkheid bij de 3D-geprinte brug van Joris Laarman en het huis van DUS? Verantwoordelijkheid lag vroeger bij het individu, voor het werd opgeschaald naar natiestaten. Komt de verantwoordelijkheid weer terug bij het individu? Zo ja, hoe?

De snelheid van technologische innovatie en opkomst van disruptive technologies, verlangt een overheid die snel en flexibel kan reageren. Regelgeving moet actueel zijn. Als er nog geen antwoorden zijn op vragen wat kan of gewenst is in het algemeen belang, dan moeten die er snel komen. Het lijkt erop alsof de overheid achter de feiten aanloopt en reactief opereert in plaats van dat ze voorsorteert op een moderne samenleving. Een samenleving die wellicht ook voor zichzelf een actievere rol zal opeisen in het bepalen van wat het algemeen belang inhoudt. Bij 3D Hubs zijn bijvoorbeeld door de leden zelf, in co-creatie op het forum, de regels

Een discussiestuk 1.0 met input van verschillende visionairs uit verschillende sectoren en met verschillende achtergronden: • Financiën/econoom: Heleen Wilbrink• Planoloog/student hotel: Frank Uffen• Filosoof/investment fund: Haroon Sheikh• 3D Hubs / Netwerken: Bram de Zwart• Logistiek: Kees Machielse• Gebiedsontwikkeling: Carol Hol• Startup: Daan Weddepohl• Onderwijs: Thieu Besselink• Architectuur / 3D Print Canal House: Hans

Vermeulen / Hedwig Heinsman• Planoloog / Ruimtevolk: Judith Lekkerkerker /

Sjors de Vries• 3D print industrie / Ultimaker: Siert Wijnia• Medische wereld: Ernst Jan Bos• Trends: Farid Tabarki

De kenmerken van de makers movement kunnen ertoe bijdragen dat de ontwikkeling van de 3D-printindustrie binnen niet afzienbare tijd in een stroomversnelling raakt.

Waar in de praktijk volop wordt geëxperimenteerd, loopt het onderwijs achter. Er zijn niet of nauwelijks opleidingen die aandacht besteden aan de opkomst van digitale productie, zoals ontwerpopleidingen. Tegelijkertijd toont de snelheid van opeenvolgende innovaties de noodzaak tot continu leren. Leren is creëren en creëren is leren. Dat is een belangrijke onderlegger voor innovatie en dat wordt steeds meer leidend in onderwijs. Dat vraagt onderwijs dat meer is geïntegreerd in de stad. FabLabs zijn daar een mooi voorbeeld van.

De opkomst van digitale productie zal tot slot leiden tot een nieuwe logistiek. De logistieke keten, van ‘zand tot klant’ zal eenvoudiger en waarschijnlijk ook letterlijk korter worden. De vraag naar grondstoffen voor printers zal toenemen. Van grondstoffen voor huis-tuin-en-keuken-printers tot hele specifieke grondstoffen voor meer complexe producten en printers. Leveranciers zijn al volop aan het experimenteren met nieuwe materialen, zoals stroom geleidend printmateriaal. Met de toenemende behoefte aan grondstoffen voor printers is het de vraag waar de materialen worden geproduceerd, waar ze worden verkocht en welke logistiek hierbij past.

Door groeiende digitale productie, grondstofschaarste en aandacht voor het milieu zal het hergebruik van grondstoffen toenemen. Simpele recyclingprocessen kunnen heel lokaal georganiseerd worden, in de buurt of wellicht zelfs in het eigen huis. Voor complexe recycling zullen gespecialiseerde recyclingbedrijven een plek in de stad of regio zoeken. De organisatie van inzameling van herbruikbare materialen zal een plek in de stad en regio zoeken.

WHAT MAKES YOUR INNER ARCHITECT TICK?

WHAT TYPE OF ARCHITECT WILL BE?YOU

ALONE, MY IDEAS ROCK,SOMETIMES I WOULD LIKESOME MINIONS THOUGH

IN A TEAM, WE ARE STRONGER

TOGETHER

EVERYTHING HURTS AND IʼM DYING

AESTHETICS, NOTHING BEATS THE SIGHT OF A JUXTAPOSITION IN THE MORNING

ETHICS, BE THE CHANGE YOU WANT TO SEE IN THE WORLD

COFFEE IS THE NEW WATER

IS IT FAIR TRADE COFFEE? OR EVEN BETTER, BAMBU?

I DONʼT LIKE COFFEE

WHOA, DETAILS, FACADE, LAY-OUT, ANALYSING THE URBAN FABRIC,

CHOOSING A MATERIAL AND .. UHM.. OH MY MODEL! OH AND...

CK?

HOW DO YOU PREFER TO WORK?

INTERN

BLACK, ALL BLACK AND A TURTLENECK

WHAT DOES YOUR WARDROBE CONSIST OF?

PREFERABLY CUSTOM MADE ITALIAN, WISH I HAD THE MONEY THOUGH

MY GRANDMA HAD A SWEATER JUST LIKE THIS, LOVE IT!

EMPLOYEES GET TO WORK!IM GONNA TAKE A SWIM

HMM, LETʼS HAVE SOME SOY YOGHURT WITH GOJI BERRIES!

ALMOST DONE JUST NEED TOFINETUNE MY RESEACH ON THE POSITION OF STEEL IN

OUR CURRENT SOCIETY

?

WHAT DO YOU STILL HAVE TO DO BEFORE A DEADLINE?

WHATS YOUR FIRST THOUGHT IN THE MORNING?

WHAT TYPE OF ARCHITECT WILL BE?

WHAT ABOUT COFFEE?

Dit is de introductie van het manifest.Bekijk het volledige manifest op ruimtevolk.nl

NAAM AUTEUR OF LEEG

19

NAAM AUTEUR OF LEEG

WHAT MAKES YOUR INNER ARCHITECT TICK?

WHAT TYPE OF ARCHITECT WILL BE?YOU

ALONE, MY IDEAS ROCK,SOMETIMES I WOULD LIKESOME MINIONS THOUGH

IN A TEAM, WE ARE STRONGER

TOGETHER

EVERYTHING HURTS AND IʼM DYING

AESTHETICS, NOTHING BEATS THE SIGHT OF A JUXTAPOSITION IN THE MORNING

ETHICS, BE THE CHANGE YOU WANT TO SEE IN THE WORLD

COFFEE IS THE NEW WATER

IS IT FAIR TRADE COFFEE? OR EVEN BETTER, BAMBU?

I DONʼT LIKE COFFEE

WHOA, DETAILS, FACADE, LAY-OUT, ANALYSING THE URBAN FABRIC,

CHOOSING A MATERIAL AND .. UHM.. OH MY MODEL! OH AND...

CK?

HOW DO YOU PREFER TO WORK?

INTERN

BLACK, ALL BLACK AND A TURTLENECK

WHAT DOES YOUR WARDROBE CONSIST OF?

PREFERABLY CUSTOM MADE ITALIAN, WISH I HAD THE MONEY THOUGH

MY GRANDMA HAD A SWEATER JUST LIKE THIS, LOVE IT!

EMPLOYEES GET TO WORK!IM GONNA TAKE A SWIM

HMM, LETʼS HAVE SOME SOY YOGHURT WITH GOJI BERRIES!

ALMOST DONE JUST NEED TOFINETUNE MY RESEACH ON THE POSITION OF STEEL IN

OUR CURRENT SOCIETY

?

WHAT DO YOU STILL HAVE TO DO BEFORE A DEADLINE?

WHATS YOUR FIRST THOUGHT IN THE MORNING?

WHAT TYPE OF ARCHITECT WILL BE?

WHAT ABOUT COFFEE?

MAYA VAN DER LANDE

19

G E T I N S P I R E Dmore than architecture

21

from the city Delft to the finest of movies

P L A C E S T O G OKatendrecht De fenix Food Factory & …After you've read what is happening in Ka-tendracht (didn’t do it? Shame on you! Read it now on page XXX!) you can find some tips on what to do in this area. From this year on-wards the Fenix Food Factory will be housed in the Fenixloods ll. Seven young culinary entrepreneurs have joined forces and rea-lised a place where you can enjoy their food and drinks in a authentic atmosphere. Sit down on one of the many different pieces of furniture within the old barrack with a plat-ter with some cheeses from the Cheesefarm Booij, served on bread by Jordy’s bakery with cider from CiderCider or a coffee from Stielman Roaster. Don’t forget to try the lo-cally made and dried sausages by firm Bijten and the local vegetables from Rechtstreex (a play on word for the dutch word directly). To perfectly finish your evening you can have a drink at the Kaapse Brouwers. All young entrepreneurs are craftsmen and use old techniques with a modern twist to make a special new product.//

In the Labyrint coffee and lunch are combined with a nice atmosphere and a broad audie-nce, everybody from families with children to students with laptops comes here for a well deserved break. The brasserie and lunchroom is has opened its doors in August 2014 and is housed in the monument ‘t Koetshuys. This building has had a long history being attached to this street, the Schoolstraat. This street owns its name to the Latin school which had its entrance on this street in 1590. This Latin school was replaced at the end of the 18th century by the city palace of the rich Adriaen Vredenburch. To make sure the coach would be able to manoeuvre through the small street into the coach house the middle part of the

facade was placed a bit back flanked by two quadrant facades. In 1925 two separate stores settled into the building. After the restoration at the end of the 20e century took on different functions and in the end gave place to het Labyrint. In the centre of the lunchroom there are two big tables where you can perfectly study. Tasteful, healthy and environmentally aware are just some words which describe het Labyrint. Many of the offered products are biologic and are mostly regional and seasonly bound. While you can have a simple dinner at the lunchroom the openings hours aren’t bound to strict rules and may vary depending on the good atmosphere.//

Schoolstraat 28 – Delft

http://www.hetlabyrint.eu//

Foto: het labyrinth (2014). Labyrint opening 05091488

D E F E N I X F O O D FA C T O R Y

We like this place so much we almost didn’t want to share it. Lamazi is an undiscovered diamond and therefore one of the only quiet places in the Delft in the weekend. This Pan-theon has been written and produced on the long wooden table which adorns the very sty-lish furnished interior. We have been working here the entire weekend and have ordered and enjoyed the entire menu at least once. The home made dip platter with unlimited bread is a real must-try. The owner, Atilla, is very kind and made us taste food from the kitchen from time to time. The dishes are inspired on the Mediterranean kitchen and combines different cooking styles together in one dish. The fresh ingredients came directly from Delft and its surroundings, for instance the grocer brought by the fresh vegetables for that evenings dinner. //

M O O I L A M A Z I

For twenty years this place has been a storage room for garbage, with boxes piled up in front of the windows. This year Margo Weijer, designer, opened her gallery. With 8 square meter the smallest in Delft. The gal-lery shows a diversity of work from different designers, among others from Tessa van der Lande, this issues cover illustrator. The entire wall is filled with (affordable!) art and as a nice extra a lot of artist also offer their work in postcard format. At this moment the theme for the first exposition is illustrati-ons, the second one will probably be about photography. For when the weather is to cold (like it is right now!) the gallery is also a webgallery.//

G A L L E R Y X S

Voldersgracht 4 – Delft

http://www.mooilamazi.com

Foto: Mooi 1 (2014). Mooi Lamazi

H E T L A B Y R I N T

Voorstraat 16 – Delft

http://www.galeriexs.nl

Foto: Margo Weijer (2014) http://www.galeriexs.nl

Veerlaan 19 - Rotterdam

http://www.fenixfoodfactory.nl

Foto: De gezelligste mensen (2014) http://www.fenixfoodfactory.nl

M O V I E S T O W A T C H

W E B S I T E S T O V I S I T

In 2003 the most important Dutch museum, the Rijksmuseum in Amsterdam, closed because of a renovation. The museum was supposed to open in 2008 again. But what should take five years became ten years, with a budget that was exceeded time after time. Filmmaker Oeke Hoogendijk followed this fascinating, tiring and sometimes painfully amusing process behind the closed museum doors with her camera. In fine images, supported by epic music, she filmed how the building was stripped to a desolate framework and how it slowly recovered her old glory. We see how multiple conservators with passion prepare the arrangement of the new halls. We follow the caretaker who sees the building as his own child and protects it from intruders, and the architects who have to adjust their designs again and again. And we follow the directors Ronald de Leeuw and later Wim Pijbes who have to deal with financial disappointments, the slow official routine and disagreements – and lot of protesting cyclists. Eventually four hundred hours of shooting material was reduced to one movie, which leads the spectators to the final apotheosis: the reopening in 2013. //

The film (130 min) Oeke Hoogendijk, Nederland, 2014

Man with a Movie Camera is an experimental silent documentary film made in 1929 by Soviet director Dziga Vertov. The film presents urban life in the Soviet cities of Kiev, Kharkov, Moscow and Odessa. From dawn to dusk Soviet citizens are shown at work and at play, and interacting with the machinery of modern life. A classic.//

MAN WITH A MOVIE CAMER A

THE NEW RIJKSMUSEUM

THE GUARDIAN

THE CONVERSATION

Every once in a while the RAP Leiden together with the LISFE (Leiden International Short Film Experience) hosts several urban cinema events: a lazy, yet wonderful way to travel the globe. Visit new major cities on every trip and discover the film’s context through a related expert lecture. The events take place at De Meelfabriek in Leiden. Next event will be at the 28th of January 2015 and will take you to Lima (Peru),with a viewing of the short documentary ‘From the earth to the pot’ by Natasha Nancekivell.//

http://www.rapleiden.nl/programma/urban-cine-ma-6/

The Conversation - Architecture tag‘Architecture of doom’, ‘How security is transforming public space’ and ‘Lanscape architects might save the world’ are a few titles of the futuristic articles that can be found on the architecture page of The Conversation. The Conversation is a collaboration between editors and academics to provide informed news analysis and commentary that’s free to read and republish.//

https://theconversation.com/uk/topics/architecture

URBAN CINEMA

The Guardian - Architecture and design blog‘Is MVRDV’s Market Hall the Comic Sans of architecture?’ These and other questions are explored on the architecture and design blog of ‘The Guardian. The blog is written by Oliver Wainwright, architecture critic with strong opinions and innovative views.//http://www.theguardian.com/artanddesign/architec-

ture-design-blog

VISIONS OF THE FUTURE ARCHITECTURE FOR THE 21ST CENTURYWere you inspired by the FIT TO SURVIVE article on page 4? This book is filled with inspirational architecture visions, from underwater cities to sky villages, it’s all in there.//

author: Marta Serratspublisher: LOFT publishing date: 2011

723

“When Mae is hired to work for the Circle, the world's most powerful internet company, she feels she's been given the opportunity of a lifetime. Run out of a sprawling California campus, the Circle links users' personal emails, social media, and finances with their universal operating system, resulting in one online identity and a new age of transparency. Mae can't believe her great fortune to work for them - even as life beyond the campus grows distant, even as a strange encounter with a colleague leaves her shaken, even as her role at the Circle becomes increasingly public…”

SOUMISSION

THE CIRCLE

In the France of 2022 the Islamic faction is elected. Through the eyes of François, a typical Houellebecq antihero, we experience the total transformation of France. Soumission shows some interesting parallels with Orwells 1984 and leaves you feeling just as uncomfortable. The book was already controversial before it’s publication and addresses the real fears of our current society.

Houllebecqs book was published on the same day as the attacks on Charlie Hebdo. Our sympathy goes out to the victims, their families and all others involved with Charlie Hebdo. Let freedom of press remain one of our greatest freedoms.//

2.5 out of 5 starsVeerle: The Circle is an entertaining read, but overall it disappointed me. The premise of the book is intruiging, mainly because it hits eerily close to home. The continuing digitalization of our lives is a reality, and this book (or so I expected) shows what could happen if privacy became something to frown upon, and sharing became the norm. However, the actual story does not exploit many of the possibilities and consequences of a digitalizing world. Instead, it drags on for pages on end, slightly turning into an unnecessary love story. The protagonist doesn’t have much depth and is therefore difficult to relate to. If you’ve read 1984 by George Orwell, be warned: this is not a modern adaptation.

3.5 out of 5 starsNico: I thought the circle was a nice book. It’s not a literary masterpiece but I thought the overall flow of the story and the reasoning were interesting. I thought Mr. Eggers came up with a realistic prediction of what life could look like in the (near) future. At this moment we live in a society where online communication and documentation is very important, in the future this trend will only grow. How will we cope with a higher level of integration of social media into our lives? I had the feeling not all storylines were evenly important or well thought out but that doesn’t mean the bigger message won’t make you think about social media and the importance of privacy. I won’t spoil it all though, if you want to know what happens, you should read it for yourself!

3 out of 5 starsVita: I agree that the storytelling is not amazingly groundbreaking, but the book does offer a view on our future that's worth thinking about. "Secrets are lies, sharing is caring and privacy is theft." In a search for complete truth, all privacy will soon be gone. And that does make you feel slightly uncomfortable. Yes, some storylines were unnecessary, but the book does make you think: is this the direction we want the world to follow?//

B O O K S T O R E A D

Still hungry for more information after reading 'Creatieven als nieuwe motor voor revitalisering' on page 6-9? In the new book of Elma van Boxel and Kristian Koreman of ZUS a radical way of making city is proposed. This is described by their projects from fifteen years of working in the laboratory Rotterdam such as the Luchtsingel and Schieblock. City of Permanent Temporality is a handbook for making the city in which temporary interventions are linked to long-term thinking.//

CIT Y OF PERMANENTTEMPOR ALIT Y

CHAIRMAN’S NOTE

121NIELS FRANSSEN

A fter a cheerful period of chocolate, Christmas decorations, presents and champagne, the college banks

of lecture room A are filled up again with students of our faculty. While some Christmas trees haven’t been removed yet, we stand at the beginning of a new year. A new era, in which Stylos is heading towards its 121st birthday and in which the architecture students are working towards their BEP. Because what could be a more trending topic among the architecture students than the BeroepsErvaringsPeriode?

Starting this January, it is obligatory for graduating architecture students to follow a two-year experience program before they are allowed to get the architect’s title. Last November, Stylos’ commissioners of education, together with a few enthusiastic students, the faculty’s student council and several other study associations throughout the country, set up a debate in the Orange Hall of the Faculty of Architecture. Led by Harm Tilman, editor-in-chief of ‘De Architect,’ this topic was brought to the attention of the students and others interested in the field of architecture.

With our yearly Dies Natalis Week and a wintersport vacation with a group of 60 architecture students in February, the beginning of the New Year will be a busy period. All of these projects and events will keep our board and our committees busy without a doubt.

Keep reading this edition of the pantheon// to learn more about what’s going on with Stylos and in the aculty. No doubt you’ve noticed this is an edition with a renewed layout; a perfect start of a new era.////

25

BEP: NICO SCHOUTEN & VITA TEUNISSEN

SHS: LARA TJOA LI LING

If you want to do the Professional Traineeship (BEP), you can either follow the personal track, or an integrated programme. As the title suggests, the personal track leaves a lot to your own choice. You define which modules would be useful for you after an ‘intake’ interview with the Architectenregister. At this moment, only two companies have been accredited to offer these modules. The Faculties of Architecture in Delft and Eindhoven are investigating the possibility to offer modules as well, but have not been accredited yet.The integrated programme offers a track with all the modules and working experience combined. This sounds great, but there is only one company who offers this programme (the‘Professional Experience Programme’), and this programme will cost a mere 3000euros a year, which makes a 6000 euro total. This will be a huge financial threshold for a

transformeren tot studentenhuisvesting.Pandeigenaren zijn vanwege de huidige markt vaak niet in staat hun gebouw te verhuren aan bedrijven, en kunnen het tijdelijk verhuren aan SHS Delft.

Op dit moment transformeert SHS Delft een leegstaande zusterflat op het terrein van GGZ Delfland. In dit pand, de Studentenflat Aan ’t Verlaat, worden 15 woningen gerealiseerd die samen 150 studenten zullen huisvesten. Twee van de woningen zijn bestemd voor internationale studenten en zullen volledig gestoffeerd en gemeubileerd zijn.

In december zijn de laatste grote bouwwerkzaamheden uitgevoerd. De zusterflat heeft lang leeggestaan, waardoor

Het bestuur bestaat uit vier studenten die graag twee vliegen in één klap willen slaan door de leegstand van vastgoed tegen te gaan en de kamernood onder studenten te verminderen door leegstaande panden te

lot of graduates and will possibly make the architects’ title something that only the happy few can achieve. Focussing on finding a solution, different parties were invited: the Architectenregister, the BNA, the Faculties of Architecture of Delft and Eindhoven and of course the students. Since almost all countries in Europe have something similar to the Professional Traineeship, David Gloster from the Royal Institute of Britisch Architects was also invited. The programme in Britain has been implemented 90 years ago, and has been seamlessly incorporated in the educational programme. To make sure the debate would be an interaction between the policymakers and thestudents there was the possibility to ask questions during the debate.Unfortunately, it became clear that there still is a huge difference between students and

onder andere de cv- en waterleidingen opnieuw aangelegd moesten worden. Ook is de mechanische afzuiging vervangen. Daarnaast moest het pand bouwkundig aangepast worden om studentenhuisvesting te kunnen accommoderen. Er zijn wanden gesloopt en neergezet, keukens geplaatst en op bepaalde plekken nieuwe vloeren in de gemeenschappelijke ruimtes gelegd. De Studentenflat Aan ’t Verlaat bevindt zich op dit moment in de beheerfase. Voor SHS Delft betekent dit dat we ons eerste project zullen los laten en het beheer zullen overdragen aan 4-Freedom. De stichting is daarom op zoek naar een nieuw project, waar wij met de opgedane kennis van de Studentenflat opnieuw een mooi transformatieproject tot stand kunnen brengen.//

the working field. Students are searching for clarity, whereas the establishment is mostly defending the principal idea of the BEP. Answers to questions like ‘where do I find the money to attend the programme? How does the new law effect my position on the job market? Why would a company hire me, an inflexible recently graduated student, over someone with a title? How do you justify the fact that the communication about this law has been so incredibly poor and only in Dutch?’ were hardly satisfying. After a heated discussion we can conclude that there is still quite some scope for improvement of the BEP. At this moment we are not convinced that the Professional Traineeship is ready to be implemented in January. Is the Professional Traineeship still relevant after so many years of implementing? Is it right for this time, or is it designed for the past?//

BEP DEBATE

SHS

On the first of January the new law on the architects’ title will be enforced. This means that all students in the tracks of Architecture, Urbanism and Landscape Architecture have to follow a Professional Traineeship (Beroepservaringperiode (BEP) in Dutch) to obtain the architects’ title. With just one month before the official implementation of the BEP there still are a lot of uncertainties about the organisation, the costs and the consequences of the programme. In cooperation with several student associations from Eindhoven, Wageningen and Delft, Stylos and the FSR organised a debate, discussing the flaws and the possibilities of the new law.

Op 14 november organiseerde Stylos een excursie naar SHS Delft. Stichting Herontwikkeling tot Studentenhuisvesting Delft (SHS Delft) is opgericht in 2011.

Op 12 november was de tweede ALV van het 121ste bestuur. Hier werd hun beleid en begroting gepresenteerd. Tevens werd

de KasControleCommissie officieel geïnstalleerd, en stelden alle commissies van Stylos zich voor. De avond werd afgesloten

met een commissie-activiteit en pizza’s.

De excursiecommissie 120 heeft een fantastsiche excursie georganiseerd naar Hamburg, waar we onder andere

Hafencity, Elbphilharmonie en Speicherstadt hebben bezocht.

Op excursie naar het Verlaat op bezoek bij SHS die een nieuw studenten complex hebben gemaakt in een oude zusterflat.

Deze flat krijgt een tijdelijke herbestemming. Voor 10 jaar veranderd deze van functie en kan daarna op een simpele

manier weer terug worden getransformeerd. Een super duurzaam project wat ook inspeelt op het huisvestings tekort

van studenten in Delft. Een project voor studenten, door studenten.

De kunstcommissie van 120 heeft in dit nieuwe jaar een laatste activiteit georganiseerd. Een excursie naar de Dutch

Design Week in Eindhoven. Compleet met een fantastische lunch en een rondleiding door Strijp-S.

De eerstejaarsborrel was dit jaar een groot succes. In plaats van 30 eerstejaars zijn er maar liefst 90 studenten

meegegaan. Met deze gigantische groep hebben we onder anderen de Tango, de Bebop en de Ruif. Heel gezellig en zeker

voor herhaling vatbaar!

Op 28 november werd het BEP-debat georganiseerd op de faculteit Bouwkunde. Stylos heeft in samenwerking

met de FSR een debat georganiseerd over de huidige stand van zaken rondom de BEP en de problemen waar we als

studenten tegenaanlopen. Deze discussie vond plaats tussen de faculteiten bouwkunde, de BNA, de opzetters van de petitie

‘architectentitel te koop’, en David Gloster Head of Education van de RIBA die speciaal voor het evenement was overgevlogen.

Een bewogen avond met felle discussie. Meer volgt!

AFGE

LOPE

N AC

TIVITE

ITEN

Op excursie naar het Verlaat op bezoek bij SHS die een nieuw studenten complex hebben gemaakt in een oude zusterflat.

Deze flat krijgt een tijdelijke herbestemming. Voor 10 jaar veranderd deze van functie en kan daarna op een simpele

manier weer terug worden getransformeerd. Een super duurzaam project wat ook inspeelt op het huisvestings tekort

van studenten in Delft. Een project voor studenten, door studenten.

Op 28 november werd het BEP-debat georganiseerd op de faculteit Bouwkunde. Stylos heeft in samenwerking

met de FSR een debat georganiseerd over de huidige stand van zaken rondom de BEP en de problemen waar we als

studenten tegenaanlopen. Deze discussie vond plaats tussen de faculteiten bouwkunde, de BNA, de opzetters van de petitie

‘architectentitel te koop’, en David Gloster Head of Education van de RIBA die speciaal voor het evenement was overgevlogen.

Een bewogen avond met felle discussie. Meer volgt!

Op 10 december gingen we op excursie naar het herontwikkelde stationsgebied in Utrecht, met onder andere

interessante bezoeken aan Tivoli Vredenburg, het nieuwe stadskantoor en de Rabobank.

Ook dit jaar zijn we weer met een grote groep commissieleden op commissieweekend geweest.

Georganiseerd door de CoCo gingen we helemaal ‘Cooloco in het Bouwcocobouterbos’. Een weekend met een

fantastsiche cantus die de geschiedenis in zal gaan als niets minder dan legendarsich.

Het jaar 2014 sloten we traditiegewijs af met een grote eindejaarsborrel. De avond was georganiseerd door de

EveneCo en de Bouwpub, in samenwerking met vele andere commissies. De borrel was ingericht als kerstmarkt,

overal waren kraampjes neergezet waar je van alles kon doen. Kerstballen schieten, snoephuisjes versieren, het

lustrumjaarboek ophalen... Met meer dan 800 bezoekers en een enorme sneeuwpop die ver boven iedereen uit torende.

Een geslaagde avond en een mooie afsluiting van het jaar!

MY STUDIES

MY CAREER

MY FUTURE

B A U . S T Y L O S . N L

1 8 M A A R T 2 0 1 5

BAU

COMIN

G UP .

. .

28

POLDEREN VOOR DUMMIES

EVERT HOLLANDER cheposChepos is het onafhankelijke architectuur-tijdschrift van de studievereniging Cheops van de Technische Universiteit Eindhoven. Iedere editie wisselen Chepos en pantheon// een artikel uit.

De polder wordt door architecten en stedebouwkundigen vaak gezien als onbeschreven blad, een tabula rasa. De voorbereiding van een dergelijk leeg vel wordt echter in detail gepland en het land is dan ook verre van ‘onbeschreven’ wanneer men met de bouw van dorpen en steden begint. Behalve de duidelijke grenzen die de dijken vormen, zijn er al afwateringskanalen, sluizen en gemalen en is het land al in cultuur gebracht. Al met al een tijdrovend, maar ingenieus proces.

ringvaart buiten de dijk gepompt werd. Wanneer het vermogen van de molen niet groot genoeg was, werd het water trapsgewijs met meerdere molens opgepompt naar de ringvaart: een molengang. Vanaf halverwege de achttiende eeuw werd voor de dijkbouw een methode met steenstortingen bedacht, waardoor de dijken veel betrouwbaarder werden.

ZO MAAK JE EEN POLDERDe ringdijken bij het maken van de Zuiderzeewerken zijn allemaal ongeveer op dezelfde manier gebouwd. Hier volgt een korte instructie voor moderne dijkbouw.

Allereerst worden sonderingen en grondboringen gedaan om een idee te krijgen van de bodemgesteldheid en bodemdiepte (1). Aan de hand daarvan wordt het dijktracé uitgezet, de plaats waar de toekomstige dijk moet komen (2). De slappe bodemlaag wordt verwijderd door baggermolens en het ontstane gat (het cunet) wordt opgevuld met zand (3). Door drijvende grijperkranen worden vervolgens twee parallelle dammen gestort met kleileem, een zware ‘waterdichte’

HET ONTSTAAN VAN DE POLDERDe eerste vorm van polderen ontstond toen men in het noorden van Nederland in de achtste eeuw opwas ging omdijken. Opwas is de aangroei van land door sedimentatie op kwelders (regelmatig onderstromende stukken wad). Wanneer men een stuk opwas omdijkt, groeit er aan de buitenkant van de dijk na verloop van tijd weer land aan door sedimentatie: aanwas. Door de aanwas te omdijken kon men een polder steeds uitbreiden. Het weggraven van de binnendijk tussen de oude en de nieuwe polder was na 1452 bij wet verboden, aangezien bij dijkdoorbraken erg grote stukken land verloren gingen. Het woord ‘polder’ komt van het Friese woord ‘polle’ of ‘pol’, wat duidt op iets wat boven een vlak uitsteekt, bijvoorbeeld een graspol. Omdijkte opwas ligt hoger dan het omliggende water en een polder is dus oorspronkelijk hoger liggend land.

Rond het jaar 1400 werd het met de uitvinding van de windmolen mogelijk de waterstanden te beheersen en droogmakerijen aan te leggen. Hierbij legde men een ringkade om een plas of meer, waarna het water in een

kleisoort (4). Vervolgens wordt de ruimte tussen de twee dammen door zandzuigers volgespoten met zand (5). De buitenkant van de dijk wordt onder water verstevigd met zinkstukken: matrassen van wilgenhout, een houtsoort die bijna niet rot, verzwaard met stenen (6). Boven de waterlijn worden op de dijkhelling krammatten aangebracht ter versteviging. Dat zijn rietmatten met daarop gestort puin (7). Bovenop de krammatten wordt door steenzetters basalt aangebracht in blokken, een zware vulkanische steen die bescherming biedt tegen golfslag (8). De dijk wordt nagenoeg waterdicht afgewerkt met klei en ingezaaid met gras (9).

Ondertussen worden binnen het dijktracé alvast afvoerkanalen uitgebaggerd voor het toekomstige watertransport vanuit de polder naar de gemalen (10). Het bemalen van de polder kan van start zodra de dijk rondom gesloten is. Veelal worden naast de gemalen sluizen gebouwd om scheepvaart toegang tot de polder te bieden (11). De polder zal nu langzaam droogvallen en er blijft een moddervlakte over. Met vliegtuigen of helikopters wordt riet gezaaid, wat de grond belucht en verdamping van het water bevordert (12). Als de grond wat droger is, wordt het riet verbrand. Er worden sloten, greppels en drainagesleuven gegraven die samen het afwateringssysteem van de polder vormen (13). Als onderdeel van de ontginningslandbouw wordt koolzaad geplant, een plant die de grond met zijn wortels verbetert en daarnaast de groei van onkruid onderdrukt koolzaad volgen tarwe, gerst en dan opnieuw

LEES HET VOLLEDIGE ARTIKEL IN CHEPOS P.12.

1. Museum van Nieuw Land te Lelystad 2. Departement van Waterstaat, Afsluiting en gedeeltelyke droogmaking van de Zuiderzee XII, (Amsterdam, Handelsdrukkerij Holdert & Co., 1941)FOTO. Handgraven afwateringskanalen in de Noordoostpolder, ca.1939 (foto: geheugenvan-nederland.nl)

NAAM AUTEUR OF LEEGNAAM AUTEUR OF LEEG

29

MAYA VAN DER LANDE

NICO SCHOUTENchepos

HUMANS OF BK CITYThis new era brings a new generation of architects who are currently being shaped within BK City.

This new series gets to know the people behind the citizens of BK City.

“When I went to university I really wanted to leave the small village of Venlo, where I grew up. For a long time Delft gave me the same village-like feeling. This was among one of the reasons I quit Architecture for a year. My choice of coming here developed during high school. I was the only one who chose the Philosophy classes, so it was just me and the teacher in the classroom every week for a year. We spend many hours talking about what I wanted to become. I was quite uncertain and thought that I couldn't be an architect. My teacher told me that I haven't tried it, so I didn't know whether I could be an architect. Even thought it's a bit of a cliché, it was an eye-opener for me. I'm back at Architecture and I know it's the thing I really want to do, and I've found my way around Delft”.

“My graduation is a strategy to deal with vacant offices by giving new life to existing structures. The building skeleton will enable people to individually design their own units. This goes alongside with the trend that the government is doing less and less. No large investment, deregulation. Initiative must come from the municipality. My design is a tool that helps people getting better chances in relatively disadvantaged areas.With my design the final financial responsibility is ultimately with the end user, which is very beneficial for investors. I'm actually playing along with the trend of less government responsibility with my design”.

Daan van GaalMaster

Architectural Engineering

P5.

Noor MeijerBachelorMinorHouse of The Future.

pantheon// 2015 | a new era

Documents

architecture world

new period of architecture

architecture firms

stylos issue

daan van gaal

landeget inspiredmaya

new capital

new erawhere