ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

65

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

*احظفۻزعزیۻارلنمح

Abstract

Medical ethics and laws are constantly evolving to deal with malpractices

which have unfortunately become rampant in the area of medical practice

and pharmaceutical procurement & prescriptions. Medical and

pharmaceutical companies frequently offer gifts and other facilitation

packages to practitioners with an aim to get their products widely

prescribed and sold. Though such practices have now been considerably

regulated in developed countries but developing countries are still

suffering from such problems. Pakistan is on forefront in this regard where

doctors’ prescription habits are heavily influenced by the medical &

pharmaceutical companies through gift packages. Extending a gift is a

precious virtue in Shariah (Islamic Law) and there is a whole body of

Islamic Law which regulates gift transactions. This article is a pioneering

attempt for Urdu readers to develop a holistic perspective about gifts in the

context of incentives offered to the medical staff. The article

problematizes the notion of gift as practiced and applied in our

contemporary world of medical practice. It further addresses the issue of

drawing line between “Gifts” and “Bribe” in Islamic perspective.

Keywords: Medical Profession, Gift vs. Bribe, Medical services,

Islamic law of Gift, Difference between Gift & Bribe

:وموضعۻاکۻاعترفۻاهرۻاتیمہ

ۻامۻ وموجدہۻدهرۻںیمۻاہجںۻرہۻرطفۻۻیئنۻےسۻیئنۻزیچںیۻااجیدۻرکےنۻیکۻرطفۻولوگںۻاکۻراحجمۻوہاۻےہۻهاہںۻ

ۻ،ولگۻۻاکومںۻۻںیمۻاقمہلبۻابزیۻےنۻتہب دحۻکتۻہگجۻےلۻیلۻےہ،ۻوکیئۻۻیھبۻاکلۻوہۻ،ۻاسۻاکۻقلعتۻدنیۻےسۻوہۻایۻداینۻےسۻ

ۻولگۻریغۻرشیعۻ دردیۻوکۻوھبكۻرکۻمۻےگ۔انچہچنۻاسۻاقمہلبۻابزیۻںیمۻابىمہۻاعتهمۻهہ

ں

ئ

اقمہلبۻرکےتۻوہےئۻرظنۻآی

ۻزای ویۻافمد ئ

ۻہکۻدن ۻانیلۻرشهعۻرکۻدےتیۻںیہۻاهرۻدصقمۻرصفۻہیۻوہاتۻےہۻ ۻاہسرا ۻاح لۻرکۻایۻاکومںۻاک ۻےسۻزایدہ دہ

اجےئ۔دهرسےۻادارهںۻاهرۻاویٹیٹسنسٹۻیکۻرطحۻیبطۻہبعشۻیھبۻاسۻاقمہلبۻابزیۻۻںیمۻےھچیپۻںیہنۻراہ۔

_________________________________________________________________________

االوقایمۻاالسیمۻویوینریٹسۻ،ۻاالسلۻآابد۔ۻنیباٹنٹسسۻرپهرسیفۻ،ۻہبعشۻاقونمۻ،ۻیٹلکیفۻۻآفۻرشہعیۻاڈنیۻاقونمۻ،ۻۻ*

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

66

ۻادارےۻاینپۻرپهڈٹکۻ)ۻ ۻاسز ۻادهہی ۻاهر ۻزینپمکۻ ۻںیمۻڈیملکیۻادارےۻ، ۻیبطۻدیمامۻ ۻوکۻProductاهر )

ۻےسۻزایدہۻاامعتسكۻرکۻ ۻ ۻاهرۻاےنپۻرمٹسکزۻزایدہۻےسۻزایدہۻانبےنۻےکۻےیلۻنجۻۻرطوقیںۻاکۻزایدہ ۻ رفهتخۻرکےنۻےکۻےیلۻ

ئک ی

دلکیۻآرسیفزۻوکۻفلتخمۻمسقۻےکۻےفحتۻدانیۻ،ۻیسکۻاتپسہكۻےکۻاٹسفۻوکۻۻرٹگننیۻدانی،ۻایۻیسکۻۻاتپسہكۻرےہۻںیہۻامۻںیمۻےسۻا

ئڈ یم

ےکۻاٹسفۻےکۻادنرهمۻاهرۻریبهمۻکلمۻرفسۻےکۻارخاجتۻربداتشۻرکانۻ،ۻامۻےکۻوچبںۻےکۻیمیلعتۻارخااجتۻربداتشۻ

ۻںیہ۔ۻانچہچنۻامۻرطوقیںۻوکۻا ۻاشلمۻ ۻرکهاان ۻاهرۻفلتخمۻوکرزسۻهریغہ ۻ ۻےکۻاہںۻرکان ۻهہۻڈیملکیۻآرسیفز امعتسكۻرکۻےکۻ

ۻاهرۻرقتبۻاح لۻرکۻےتیلۻںیہۻسجۻیکۻهہجۻےسۻابۻڈیملکیۻڈارٹکۻیھبۻاےسیۻیہۻادارهںۻیکۻادهہیۻرموضیںۻےکۻ وبقمتیلۻ

ےیلۻوجتزیۻرکاتۻےہۻسجۻےسۻرصفۻهہۻینپمکۻۻامرٹیکۻۻۻںیمۻاینپۻااجرنۻۻۻۻداریۻاقمئۻرکۻیتیلۻۻںیہ۔وموضعۻیکۻاتیمہۻاسۻابتۻ

ۻوہ یۻےہۻہکۻصاعرصۻزام ہۻںیمۻۻاحتفئۻیکۻنجۻرورںوںۻاکۻاہسراۻےلۻرکۻہیۻزینپمکۻاینپۻادهہیۻوکۻرفهتخۻرکےنۻےکۻےسۻهاحض

ۻوجۻاانپۻوہڈلۻ) ۻهہۻرورںیتۻےلہپۻزامےنۻںیمۻشیپۻںیہنۻآںیئۻMonopolyاسھتۻاسھتۻامرٹیکۻےکۻادنر ۻ ۻ (،ۻیتیلۻںیہۻ

ۻۻوکیئۻاخصۻولعمامتۻClassical Fiqh)ںیھتۻسجۻیکۻهہجۻےسۻامۻرورںوںۻۻےکۻابرےۻںیمۻبتکۻۻارتلاثۻ (،ۻںیمۻ

ںیہنۻیتلم،ۻاسھتۻاسھتۻاسۻابتۻےسۻیھبۻوموضعۻیکۻاتیمہۻۻڑبھۻاج یۻےہۻہکۻۻبجۻہیۻیئنۻرورںیتۻںیہۻںوۻامۻاکۻمکحۻیھبۻ

زام ہۻصاعرصۻےکۻاقتوضںۻےکۻاطمقبۻرشیعۻوضاطبۻےکۻاطمقبۻدانیۻاسۻهتقۻیکۻرضهرتۻےہ۔ۻایسۻرطحۻۻہیۻزام ہۻاقمہلبۻ

ۻداینهیۻاکومںۻاهرۻداینهیۻاتمعۻےکۻوصحكۻےکۻےیلۻدمۻراتۻاکیۻرکۻدےنیۻهاےلۻادارهںۻابزیۻاکۻز ام ہۻےہۻوصخاصۻ

ۻدهرۻںیمۻتنۻیئنۻ ۻوموجدہ ےکۻےیل۔ۻانچہچنۻڈیملکیۻاکۻہبعشۻااسیۻہبعشۻےہۻسجۻےسۻاغابلۻرہۻااسنمۻاکۻهاہطسۻڑپاتۻےہ،

ںیہۻاهرۻاکیۻیہۻرمضۻےکۻےیلۻۻاکیۻاسیجۻافدئہۻدےنیۻامیبرویںۻےکۻهوجدۻےکۻاسھتۻاسھتۻیئنۻیئنۻادهہیۻۻیھبۻهوجدۻںیمۻآیئۻ

هایلۻۻدهایئۻےکۻےیلۻفلتخمۻادهہیۻاسزۻزینپمکۻاکلۻرکۻریہۻںیہۻ،ۻانچہچنۻاینپۻادهہیۻوکۻوبقمكۻانبےنۻےکۻےیلۻرہۻینپمکۻےکۻامرہنیۻۻ

ۻ،ۻڑبیۻاهرۻوھچ ا یٹۻا مالۻیکۻامرٹیکۻںیمۻوہڈلۻرےنھکۻےکۻےیلۻفلتخمۻرورںوںۻںیمۻڈارٹکزۻیکۻںوہجۻاح لۻرکےنۻےکۻےیلۻ

ۻاقمہلبۻابزیۻۻ ۻاهرۻداھکیۻدیھکیۻرہۻینپمکۻےسۻهاہتسبۻولگۻ ۻرسهزس،ۻوہسایتۻهۻرمااعتۻهریغہۻایہمۻرکےتۻںیہۻ دخامتۻ،

ۻرکےنۻیکۻوکششۻ ۻشیپۻ ۻاهرۻاحتفئۻ ۻزایدہۻےسۻزایدہۻدخامتۻهۻوہسایتۻ ۻدهرسیۻینپمکۻےکۻاقمےلبۻںیمۻ رکےتۻوہےئۻ

اایتخرۻرکۻاجےتۻںیہۻ۔ۻانچہچنۻایسیۻدخامتۻاهرۻوہسایتۻۻهۻاحتفئۻۻۻےکۻےیلۻرکےتۻںیہۻ،ۻوجۻیئکۻرمہبتۻروشتۻیکۻرورتۻ

ۻ،ۻہیۻاجاننۻتہبۻرضهریۻےہۻاتہکۻاکیۻالحكۻاکلۻ،اهرۻهہۻیھبۻایسیۻونتیعۻاکۻہکۻسجۻںیمۻولوگںۻیکۻ رشیعۻوضاطبۻایکۻںیہۻ

وموضعۻرپۻۻۻلقتسمۻوکیئۻاکلۻتہبۻزایدہۻدختمۻیکۻاجۻیتکسۻےہۻ،ۻۻرہۻمسقۻیکۻرحالۻیکۻآزیمشۻےسۻاپکۻوہۻ۔ۻایسۻرطحۻۻاسۻ

ںیہنۻےہۻاهرۻوصخاصۻاردهۻزابمۻںیمۻۻاسۻےسیجۻامہۻوموضعۻرپۻاکلۻںیہنۻۻےہ،ۻہیۻاهرۻاسۻےسیجۻامتلۻاابسبۻۻاسۻوموضعۻیکۻ

اتیمہۻںیمۻااضہفۻاکۻابثعۻںیہۻ،ۻانچہچنۻاسۻڈٹسیۻےکۻادنرۻڈیملکیۻآرسیفزۻوکۻۻدیۻاجےنۻهایلۻہیۻرمااعتۻاهرۻوفحتںۻیکۻ

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

67

ۻےکۻاب

ت

ئ

ث

ئرےۻںیمۻابتۻۻیکۻیئگۻےہۻۻاتہکۻہیۻولعملۻایکۻاجےئۻیبطۻےبعشۻےسۻهاہتسبۻولوگںۻوکۻاےسیۻاحتفئۻدےنیۻرشیعۻح

ۻاهرۻامۻےسۻہقلعتمۻایکۻ ۻاهرۻوکےسنۻاابسبۻںیہۻ یکۻایکۻتقیقحۻےہۻ؟ۻاهرۻاسۻاکۻرشیعۻمکحۻكئاےہ؟ۻۻےفحتۻیکۻوکیسنۻا مالۻںیہۻ

ہجۻذلیۻانعرصۻاکۻاہسۻراۻایۻایگۻےہ:ااکحلۻںیہۻ؟ۻانچہچنۻامۻامتلۻاوشیزۻوکۻاجےننۻےکۻےیلۻۻدنمر

،ۻوجۻہکۻدہےیۻۻےکۻوغلیۻ،ۻاالطصیحۻینعمۻ،ۻیبطۻۻیلہپۻثحبۻ:ۻدہہیۻاکۻوہفملۻاهرۻاسۻیکۻاتیمہۻرشیعۻہطقنۻرظنۻےس

ےبعشۻںیمۻاحتفئۻےسۻایکۻرمادۻےہ،ۻۻےفحتۻاکۻرشیعۻمکحۻ،ۻدہےیۻاهرۻروشتۻۻاکۻۻوہفملۻۻاهرۻامۻںیمۻرفقۻۻۻوکۻۻاشلمۻےہ۔

وجۻہکۻےفحتۻےکۻاابسبۻهۻااکحامتۻاهرۻلکیۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻدےنیۻےکۻاابسبۻهۻااراتۻ،ۻۻدهرسیۻثحب:ۻڈیم

ےفحتۻیکۻا مالۻهۻااکحامتۻوکۻاشلمۻےہ۔

سجۻےکۻادنرۻامۻۻرسیتیۻثحبۻ:ۻبطۻےکۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻدےنیۻےکۻوضاطبۻ،ۻہقفۻاالسیمۻیکۻرهینشۻںیمۻ۔ۻ

ےئۻرشیعۻۻےفحتۻاهرۻروشتۻاکۻرفقۻایکۻاجۻ اتکۻےہ۔رشیعۻوضاطبۻوکۻایبمۻایکۻایگۻےہۻۻنجۻوکۻدمۻرظنۻرےتھکۻوہ

:ثحبۻاکۻاولسب

ۻ ۻدہہی ۻ ۻۻۻ اسۻثحبۻوک ۻومادۻ ۻےسۻہقلعتمۻ ۻاسۻیکۻصاعرصۻاقیبطتتۻ ۻاهر ۻ ۻ، ۻرشتعی ۻاصمدر ےسۻہقلعتمۻاالسیمۻ

(Literatureۻۻاصمدرۻرشتعیۻیکۻهہۻوصنصۻوجۻۻےفحتۻۻےسۻقلعتۻریتھکۻںیہۻامۻاکۻۻیلیلحتۻ)ۻ ۻ ۻ Analytical(،زینۻ اهرۻۻ(،

ۻۻۻاطمہعلۻرکےتۻوہےئۻۻۻۻرشیعۻوضاطبۻۻوکۻاسۻرطےقیۻےسۻایبمۻایکۻایگۻےہۻہک"بطۻےکۻےبعشۻInductiveارقتسایئۻ) (،ۻ

ۻSourceںیمۻےفحتۻدےنیۻےکۻااکھلۻهۻوضاطب"ےسۻقلعتمۻۻۻۻاکیۻاقلبۻاامتعدۻۻوسرسۻۻ) (،ۻےننبۻےکۻاسھتۻاسھتۻۻیبطۻۻوفحتںۻ

اسۻںیمۻاشلمۻوہۻےکس۔ۻ ,(Practicesےسۻہقلعتمۻوموجدۻۻارثکیتیۻۻیلمعۻاکلۻۻ)

(Literature Review) :وموضعۻےسۻقلعتمۻومادۻاکۻاطمہعل

ۻاردهۻزابمۻںیمۻ ہۻںوۻۻوکیئۻاقلبۻاامتعدۻۻررسیچۻیلمۻۻےہۻاهرۻ ہۻیہۻوکیئۻ ۻۻ بطۻےکۻےبعشۻںیمۻےفحتۻدےنیۻےسۻقلعتمۻ

ۻConductررسیچۻڈنکٹکۻ) ۻاہقفۻےنۻاسۻ ۻ ۻ ۻرعیبۻزابمۻںیمۻ ۻاکلۻایکۻۻوموضع(،ۻیکۻیئگۻےہ،ۻاہتبلۻ رپۻومعیمۻاابتعرۻےسۻ

لۻےسۻیھکلۻےہۻ،ۻدارۻانبۻاوجلزیۻ،ےکۻانۻىدايا املوظفني "الثمۻۻڈارٹکۻدبعۻارلمیحۻۻااہلمشۻیکۻۻاکیۻاقلبۻدقرۻاکهشۻۻ"ۻ۔ےہ

ۻوہیئۻےہۻ،ۻسجۻںیمۻاوہنںۻےنۻۻاعلۻوطرۻۻہشیپۻهرۻولوگںۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻابرےۻںیمۻابتۻتیچۻیکۻ

ث

ش

ی لپ

ۻ ادلاملۻےسۻ

ۻات ۻصاعرصۻرورںیتۻںیہۻسجۻیکۻروشتۻےکۻاسھتۻتہبۻزایدہۻےہۻ، ۻنو ہکۻاحتفئۻیکۻفلتخمۻ مہۻڈیملکیۻےبعشۻںیمۻ

ۻیکۻاسۻںیمۻیمکۻےہۻےسجۻاکیفۻدحۻکتۻمتخۻرکےنۻےکۻےیلۻاسۻ ۻاهرۻامۻےکۻوضاطبۻ اشمتہبۻاپیئۻاج یۻےہۻ،ۻامۻںیمۻرفقۻ

ۻوعسدیۻرعبۻیکۻاجہعمۻااملۻ ۻ ۻ ۻاسۻےکۻالعهہ ۻ ۻےکۻزریۻاامتہلۻوہےنۻهایلۻڈٹسیۻںیمۻوکششۻیکۻیئگۻےہ۔ۻ دمحمۻنبۻوعسدۻ

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

68

ۻۻۻاسۻںیمۻۻڈارٹکۻدبعارلنمحۻنبۻادمحۻرجیعۻ۱۵۴۱صاعرصۻیبطۻاسملئۻےکۻۻونعامۻرپدهرسیۻۻۻاکرفنسنۻ،ۻوجۻہک ھۻںیمۻوہیئۻ،ۻ

ۻ"ۻ ۻاکیۻثحبۻشیپۻیکۻۻسجۻۻںیمۻۻےفحتۻےسۻہقلعتمۻۻومعیمۻىدايا الشركات العاملة يف اجملال الطيبےنۻ "ۻےکۻونعامۻرپۻ

ۻاهرۻامۻےکۻااکحلۻذرکۻےیکۻےئگۻںیہۻ،اتمہۻامۻۻوضاطبۻوکۻۻایبمۻۻںیہنۻایکۻایگۻۻااکحل ےکۻاسھتۻفلتخمۻا مالۻوکۻایبمۻایکۻایگۻےہۻ

ۻےکۻابرےۻںیمۻمکحۻاگلایۻاجۻ

ت ںث

ئۻاجےنۻهاےلۻۻاحتفئۻیکۻرشیعۻح

ں

نجۻوکۻدمۻرظنۻرےتھکۻوہےئۻۻڈیملکیۻےبعشۻںیمۻدیئ

"ۻےکۻانلۻۻدايا العمالھ"فصل املقال فی ونٹۻلۻیکبسۻاکۻاکیۻۻرصتخمۻ اتکۻےہ۔ۻایسۻرطحۻاتفهیۻیکبسۻےکۻنمضۻںیمۻاام

ۻارفادۻوکۻ ۻالمزتمۻرکےنۻهاےلۻ ۻاوہنںۻاکیۻرصتخمۻرحتریۻ ۻ ۻایکۻےہ،ۻسجۻںیمۻ

ث

ش

ی لپ

ۻاشلمۻےہۻ،ۻےسجۻدارۻارعملہفۻےنۻ ےسۻ

،ۻسجۻںیمۻۻاحتفئۻدےنیۻےکۻوحاےلۻےسۻابتۻیکۻےہۻۻۻسجۻںیمۻاوہنںۻےنۻااصتخرۻےکۻاسھتۻڑبیۻۻومعیمۻابتۻیکۻےہۻ

ۻایسۻرطحۻیبطۻےبعشۻںیمۻصاعرصۻ ۻاحتفئۻدےیئۻاجۻےتکسۻںیہۻ، ۻوکۻنکۻوضاطبۻیکۻرهینشۻںیمۻ المزتمۻرکےنۻهاےلۻارفاد

احتفئۻیکۻفلتخمۻرورںوںۻےکۻابرےۻںیمۻولعمامتۻںیہنۻےہ،ۻایہنۻولعمامتۻاکۻااضہفۻاسۻڈٹسیۻںیمۻایکۻاجراہۻےہ۔ۻ

ۻ،ۻڈارٹکۻدبعۻاہللۻدراسة نظام مكافحة الرشوة يف اململكة"جرمية الرشوة يف الشريعة اإلسالمية مغ ایسۻرطحۻ ۻ "ۻ

یۻیکۻاکیۻاقلبۻدقرۻاکهشۻےہۻۻسجۻںیمۻاوہنںۻۻوعسدیۻرعبۻںیمۻروشتۻوکۻمتخۻرکےنۻےکۻےیلۻهعضۻےیکۻےئگۻ

ئط ی

رق

ۻاظنلۻۻیکۻروراحتكۻاکۻاجزئہۻایۻےہۻ،ۻاتمہۻاسۻںیمۻۻیبطۻےبعشۻےسۻہقلعتمۻصاعرصۻرورںوںۻۻےکۻابرےۻںیمۻابتۻتیچۻاشلم

ںیہنۻےہۻاهرۻ ہۻیہۻوضاطبۻایبمۻےیکۻےئگۻںیہ۔ۻیلعۻذہاۻاایقلسۻۻۻفلتخمۻرعیبۻبتکۻںیمۻۻاحتفئۻےکۻابرےۻںیمۻومعیمۻثحبۻ

وعۻ

ں

ںوۻیتلمۻےہۻۻاہتبلۻاسۻوموضعۻےسۻہقلعتمۻۻۻتہبۻمکۻولعمامتۻاکۻملعۻوہۻےکسۻےہۻاسۻےیلۻۻاسۻڈٹسیۻوکۻاباقدعہۻاکیۻومض

ۻاس ۻاردهۻزابمۻںیمۻاکیۻاقلبۻاامتعدۻوسرسۻ)ۻیکۻرورتۻںیمۻۻشیپۻایکۻاجۻراہۻےہۻاتۻہکۻ وعۻےسۻہقلعتمۻ

ں

(،ۻSourceومض

نبۻےکس۔

یلہپۻۻثحبۻ:ۻدہہیۻاکۻوہفملۻاهرۻاسۻیکۻاتیمہۻرشیعۻہطقنۻرظنۻےس

:دہہیۻۻاکۻوغلیۻۻوہفملۻ

ۻۻدھہیۻاکۻامدہۻ) ۻاهرۻ (ۻرعیبۻزابمۻںیمۻ)ھۻ،ۻدۻ،ۻی(ۻآاتۻےہۻاهرۻۻRootرعیبۻزابمۻںیمۻہفحتۻۻوکۻ"ۻدھہیۻۻ"ۻےتہکۻںیہۻ

"أىديت هہۻزیچۻۻوجۻیسکۻدهتسۻایۻرقیبیۻاسیھتۻوکۻدیۻاجےۻاےسۻیھبۻہفحتۻےتہکۻںیہۻےسیجۻہکۻہفحتۻدےتیۻهتقۻاہکۻاجاتۻےہۻ

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

69

ۻۻۻآ یۻےہ۔ۻۻلرجل أي بعثت إليهبو إکراما" ۻ ۻ ۻ ۻ ۻ ۻ اهرۻاسۻیکۻعمجۻدھاایۻ

1

ۻاهرۻوجۻصخشۻتہبۻزایدہۻےفحتۻاحتفئۻداتیۻ وہۻاسۻوکۻ،ۻ

"فالن يهدي للناس إذا كان كثري اهلدايااہکۻاجۻاتۻےہۻۻ"

2

:دہہیۻاکۻاالطصیحۻوہفمل

یئںعلاہمۻانبۻدقاہمۻررطمقازۻںیہۻہکۻۻمۻانچہچنۻدہہیۻیکۻرعتفیۻ دہہیۻیکۻرعتفیۻفلتخمۻاافلظۻںیمۻیکۻیئگۻےہۻ

""اهلدية متليك فياحلياةبغريعوض

3

ۻزدنیگۻںیمۻیہۻۻریغبۻیسکۻ ۻدہہیۻاتالاتۻ)یسکۻوکۻاینپۻزیچۻاکۻ ۻامب ۻانبدانیۻ(ۻ ۻصاعهک ۻےکۻ

اهلدية ما يقصد بو إكرام شخص معني ےہ۔اهرۻاسۻیکۻزمدیۻهاضتحۻرکےتۻوہےئۻااملۻانبۻہیمیتۻۻرفامےتۻںیہۻۻۻ:ۻ"ۻےسۻتبحمۻ،ۻدصاتقۻایۻیسکۻ)4"؛ إما حملبة ، وإما لصداقة ، وإما لطلب حاجة دہہیۻایۻہفحتۻےسۻیسکۻاخصۻآدیمۻ

ہکلبۻاسۻںیمۻزمدیۻهتعسۻرکےتۻوہےئۻآپۻرفامےتۻ۔(رضهرتۻیکۻهہجۻےسۻاسۻیکۻزعتۻهۻرکتمیۻرکانۻوصقمدۻوہاتۻےہۻ

ۻ"احمابۃ"ۻیھبۻدہہیۻیکۻاکیۻمسقۻےہۻ ںیہۻہکۻ

5

ما يؤخذ بال شرط :"۔اهرۻرجاجینۻےنۻاینپۻاتکبۻرعتافیتۻںیمۻاہکۻےہۻ6"عادةاإل

)هہۻزیچۻوجۻهاسپۻرکےنۻیکۻرشطۻۻےکۻریغبۻیسکۻوکۻدیۻاجےئ(ۻ،ۻاےسۻدہہیۻےتہکۻںیہ۔ۻاهرۻروشتۻےکۻاخےمتۻےکۻ

ۻاکلۻرکےنۻهاالۻ وعسدیۻاظنلۻںیمۻدہہیۻوکۻاسۻیھبۻاعلۻایبمۻایکۻایگۻےہۻانچہچنۻ"رہۻهہۻامدیۻایۻریغۻامدیۻافدئہۻےسجۻوکیئۻیھبۻ

(Employeeاح لۻرکۻےکسۻاےسۻدہہیۻےسۻریبعتۻ)"ایکۻاجےئۻاگۻ

7

۔

ۻاهرۻاسۻںیمۻ ۻوہۻاییسکۻهہجۻےسۻریغۻولعملۻوہۻ ۻ"رہۻهہۻزیچۻوجۻولعملۻ ۻہکۻ انچہچنۻامۻرعتافیتۻےسۻولعملۻوہا

رصتفۻرکانۻاجزئۻوہۻ،ۻاهرۻامب ۻاےسۻیسکۻآدیمۻوکۻدےنیۻیکۻدقرتۻراتھکۻوہۻ،ۻاهرۻاےسۻریغبۻوعضۻےکۻۻیسکۻوکۻدےۻدےۻ،ۻ

ۻ"ۻوخاہۻۻاینپۻزدنیگۻںیمۻاےسۻرصتفۻرکےنۻیکۻ ۻ ااجزتۻدےۻایۻاینپۻزدنیگۻےکۻدعبۻاےسۻرصتفۻرکےنۻیکۻااجزتۻدےۻۻ

رشتعیۻںیمۻاےسۻدہہیۻایۻہفحتۻاجاتۻےہ۔

1

ریبهت:)،دھیۻۻ،،امدۃۻۻۻۻاابصملحۻارینملۻویفیمۻ،

ت

یئةملعلۻا

ت

ی ة

ت

مكتل

۳:۴۷۴انبلم(،ۻا

2

ئط،ۻامدہۻھ،ۻد،ی،)ۻ ر ۻامجعملۻاولست

ث

ش

لت

۸۹ۺ:۳(،دارۻادلوعةۻ،دارۻا

3

ۺ۹:۳۴دارۻارجہلہ(،ااقلرہۃ:)،انبۻدقاہم،اینغمل

4ۻ)اوتملیف:ۻۻ یئ

ب علل

ۻا

ی،ۻأوبۻدبعۻاهلل،ۻدبرۻادليئ

ئعل ی

ۻنبۻأدمحۻنبۻرمعۻنبۻ قۻۻۻارصملۃی ااتفلهی رصتخم،ن(۸۸۹دےئھکیۻ:ۻۻدمحمۻنبۻلعئ

حقمل

ۻ،ا

ت

یئةئمي

ت

پ،ۻۻالنبۻ

یئ

فقل

)،اانلرش،دمحمۻاحدمۻا

ت

ةیئوودسعل

مۻ:ائ

لقي

،ۻۻ،دارۻانبۻا

ت

یئة

:ۻااثلپ

ت

ب عة ۵۷۱،(۹۷ۺ۱۔۱۵۴۷ادلامل،ۻالط

5 ۳۹:۳۹۱عمجمۻاکلملۻدہف(،:ادملہنیۻاونملرہۻ،ۻ)ومجمعۻااتفلهیخیشۻاالالسلۻانبۻہیمیتۻ،ۻۻ

6

ئ هتۻۻ)،رعتافیترجاجینۻ،ۻۻ ئۻ:ب ۻ،دارۻااتكلبۻارعلب

ت

ب عة ۺ۱:۴۱،(۱۵۴۶األهیلۻ،الط

7

وودیدےیھکی:ۻڈارٹکۻااسۃمۻونر،ۻسعل

۴ۺھ(،۱۵۱۸)دہعمۻاالدارۃۻااعلۃمۻ،ۻ،رجۃمیۻارلوشۃۻیفۻااظنللۻا

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

70

:ڈیملکیۻےبعشۻںیمۻےفحتۻاحتفئۻےسۻرماد

ۻ)ےسیجۻویپمکرٹ،ۻادهہی،ۻیبطۻآالت(ایۻریغۻامدیۻزیچۻ،ۻرسهزسۻ) ۻزیچۻ (ۻےسیجوکیئۻادهہیۻاسزۻServicesرہۻامدیۻ

(ۻوجۻڈیملکیۻTrainingڈیملکیۻاٹسفۻےکۻرفسۻیکۻوہسایتۻیکۻذہمۻداریۻےلۻ،ۻایۻۻوکیئۻقشمۻۻ)ینپمکۻۻیسکۻاتپسہكۻےکۻۻ

لۻرنسۻ)یئئمفي

(ۻوکۻایہمۻیکۻmale or female nursesےبعشۻۻےسۻقلعتۻرےنھکۻهاےلۻارفادۻالثمۻڈیملکیۻڈارٹک،ۻلیمۻایۻ

اجںیئۻۻ،ۻاسۻوکۻہفحتۻےتہکۻںیہ۔

8

:ےفحتۻاکۻرشیعۻۻمکحۻاهرۻاتیمہ

ۻۻاہللۻاعتیلۻےنۻاسۻیکۻرطفۻرتبغۻ ہفحتۻدانیۻاعلۻوطرۻرپۻبحتسمۻےہۻاهرۻاسۻیکۻاتیمہۻوکۻدمۻرظنۻرےتھکۻوہےئۻ

‘‘فإن طب لكم عن شيء منو ن فسا فكلوه ىنيئا مريئا’’دالیئۻےہۻۻانچہچنۻاہللۻاعتیلۻاکۻرفاممۻےہۻ:ۻ9

وخدۻ)اہتبلۻارگۻهہۻ

اسۻآتیۻابمرہکۻںیمۻہفحتۻےکۻاکۻوکیئۻہصحۻںیہمتۻصاعفۻرکۻدںیۻںوۻاےسۻمتۻزمےۻےسۻاھکۻےتکسۻوہ(۔اینپۻوخیشۻےسۻرہمۻ

وبقۻكۻرکےنۻےکۻابمحۻوہےنۻیکۻدلیلۻےہۻویک ہکۻاہللۻاعتیلۻےنۻاخهدنۻوکۻمکحۻدایۻےہۻہکۻارگۻاسۻیکۻویبیۻاےنپۻقحۻرہمۻںیمۻ

ھنیئا ےسۻوخیشۻاهرۻوشقۻےسۻوبقكۻرکۻےلۻںوۻۻاےسۻ"ےسۻوکیئۻزیچۻمکۻرکدےۻینعیۻےفحتۻےکۻوطرۻرپۻاےسۻۻدےۻدےۻںوۻهہۻا

مرای"10

ےسۻومروفۻایکۻےہۻ۔

ۻ،ۻہکلبۻیبنۻرکمیۻ ےنۻاسۻیکۻاتیمہۻےکۻشیپۻرظنۻۻۻاکیۻدهرسےۻملسو هيلع هللا ىلص احتفئۻدانیۻتنسۻےسۻیھبۻاثتبۻےہۻ

وکۻہفحتۻدانیۻاکۻمکحۻدایۻےہۻ؛ۻویک ہکۻہیۻۻآسپۻںیمۻتبحمۻۻهۻومدتۻۻدیپاۻرکےنۻاکۻببسۻےہ۔ۻ

ۻۻانچہچنۻرفامم ۔۱ ۻملسو هيلع هللا ىلص وبنی ۻایبمۻرکےتۻںیہۻہکۻیبنۻ ۻ ۻۻ ۻ ۻرہریہ ۻرضحتۻاوب ۻ"ملسو هيلع هللا ىلصےہۻ: ۻای: ت هادوا ےنۻرفام")ۻےفحتۻدهۻ،وتبحمںۻوکۻۻڑباھهۻ(ۻتابوا

11

عن أيب ىريرة رضي اهلل عنو، عن النيب صلى اهلل عليو وسلم ایسۻرطحۻدهرسیۻدحثیۻںیمۻےہۻ:" ۔۳")رضحتۻإيل ذراع أو كراع لقبلت لو دعيت إىل ذراع أو كراع ألجبت، ولو أىدي’’قال:

8

۳،دےئھکیۻ:ۻذغاءۻدهاءۻیکۻسلجمۻاعہمۻےکۻوقانینۻ:ۻذغایئۻزینپمکۻےکۻاسھتۻاعتلمۻےکۻوقانینۻۻ

9

۵:ءااسنل

10

ۻدبعارلمیحۻااہلمش،ۻۻ.دۻ

نئفت

ظ

ۺ۱،دارۻانبۻوجزیۻ(ادلامل:) ،دھاایۻاومل

11

ئ هتۻ)،ارخہجۻااخبلریۻیفۻادبۻارفملدۻ ۻ:ب

ت

یئةاارئۻاإلالسم

ث

شلت،ۻۻ،دارۻا

ت

ة

ث

ی:ۻااثلل

ت

ب عة؛ۻۻننسۻربکیۻ،ۻۻ۵ۺ۶ :،ۻدحثیۻ۱:۳۴۹،(ۺ۹ۺ۱۔ۺ۱۶۴الط

ئ هتۻۻ)،۷ااملۻیقہیبۻ، ،ۻۻ:انبلتۻ،ب

ت

ة

ث

ی:ۻااثلل

ت

ب عة،الط

ت

یئةملعل ۵۸ۺ۱۱:،ۻدحثیۻ۳۹۴،ل(ۻ۳۴۴۴ -نۻۻ۱۵۳۵دارۻابتكلۻا

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

71

ۻدیتسۻملسو هيلع هللا ىلص اوبۻرہریہۻایبمۻرکےتۻںیہۻہکۻیبنۻ ےنۻرفامایۻ:ۻارگۻےھجمۻوکیئۻصخشۻ

12

ایۻرامۻۻ

13

یکۻرطفۻدوعتۻ

ۻایۻرامۻہفحتۻدےۻںوۻںیمۻرضهراسۻ ۻدیتسۻ ۻاهرۻارگۻوکیئۻےھجمۻ دےۻںوۻںیمۻرضهرۻاسۻیکۻدوعتۻوکۻوبقكۻرکهںۻ

ےفحتوکۻۻوبقكۻرکهںۻ(

14

15‘‘هتادوا، فإن اهلدية تذىب وغر الصدر’’رفاممۻےہۻ:ۻاکۻملسو هيلع هللا ىلص ایسۻرطحۻآپۻ ۔۴)اکیۻدهرسےۻوکۻ

دہہیۻدایۻرکه۔ۻدہہیۻدےنیۻےسۻدكۻیکۻیگفخۻدهرۻوہۻاج یۻےہ(۔ۻاسۻےسۻیھبۻدہہیۻینعیۻاکیۻدهرسےۻوکۻہفحتۻ

دےنیۻیکۻۻاتیمہۻاکۻہتپۻاتلچۻےہۻہکۻۻۻدہہیۻدانیۻدكۻیکۻۻانرایگضۻاهرۻیگفخۻوکۻدهرۻرکےنۻاکۻببسۻاتنبۻےہ۔

ایسۻرطحۻہفحتۻےکۻوبقكۻرکےنۻرپۻامتلۻاہقفۻءۻاکۻاامجعۻےہۻ۔ ۔۵

16

ۻااسیۻہفحتۻوبقكۻرکانۻرحالۻ ۻ ا

ت

ئ

ت

نکیلۻضعبۻاابسبۻاےسیۻںیہۻنجۻےسۻےفحتۻیکۻاابتیحۻںیمۻرفقۻآاتۻےہۻاهرۻن

ۻهاالۻۻرقارۻاپاتۻےہ،ۻےسیجۻاراببۻادتقارۻاکۻاینپۻذاتۻےکۻےیلۻہفحتۻوبقكۻرکانۻیھبۻدرتسۻںیہنۻاهرۻایسۻرطحۻارگۻہفحتۻدےنی

انگہۻےکۻاکلۻںیمۻدمدۻانیلۻاچاتہۻوہۻںوۻیھبۻہفحتۻانیلۻرحالۻےہ

17

ۻیکۻلیسۻ)Productاعلۻوطرۻرپۻزینپمکۻاینپۻرپهڈٹکۻ) ۻ )saleۻیکۻ ۻںیمۻااضےفۻےکۻےیلایۻاےنپۻرمٹسکز ۻ )

ۻےکۻOwnersدعتادۻںیمۻااضےفۻےکۻےیلولوگںۻوکۻومعامۻاهرۻفلتخمۻادارهںۻےکۻامنیکلۻ) (وکۻ،رصفۻاینپۻرپهڈٹکۻ

ۻ

ت ں

ئ

ث

ۻدیتیۻںیہۻۻاہجںۻاےسیۻوفحتںۻیکۻرشیعۻۻح ۻ ہۻرخدیےنۻےکۻےیلۻ،ۻےفحتۻ رخدیےنۻاهرۻدهرسیۻزینپمکۻیکۻهیہۻرپهڈٹکۻ

ۻ

ت ں

ئ

ث

انھجمسۻتہبۻرضهریۻےہۻ،ۻانچہچنۻیئکۻۻرمہبتۻاےسیۻوفحتںۻیکۻاابتیحۻرجکهھۻوہۻاج یۻےہۻاهرۻاکیۻہفحتۻ،ۻروشتۻیکۻح

ںۻےفحتۻاهرۻروشتۻاکۻآسپۻںیمۻقلعتۻاهرۻرفقۻانھجمسۻتہبۻرضهریۻاایتخرۻرکۻےکۻابمحۻےسۻرحالۻوہۻاجاتۻےہ۔ۻذہلاۻاہی

ۻوکۻاھجمسۻاجۻےکس۔

ت ں

ئ

ث

ۻاجےنۻاحتفئۻیکۻرچیعۻح

ں

ےہ،ۻاتۻہکۻڈیملکیۻاٹسفۻوکۻدیئ

12

ےۻۻےکۻدرایمےنۻےصحۻاکۻوگتشۻ

ب

گت ڈنپیلۻۻاهرۻ

13

ےۻےسۻاهرپۻهاےلۻےصحۻاکۻوگتشۻ

ب

گت

14

ا،ۻدحثیارخہجۻااخبلریۻۻیفۻ

ت

می ۃلہئهااۻ،ۻاببۻالیلقلۻنمۻا

علي

ۻ

ئهااۻهارحتلي

ل

ضف

ۻه

ت

ی ةهل

۳۶۷۹:اتکبۻا

۳۶۴ۺ:دنسمۻادمحۻ،ۻدنسمۻاوبۻرہریہۻ،ۻدحثی 15

16

ۻ ۻۻۻ ۻۻ ۻۻ ۻۻ ۻۻ ر ینیبۻابیطخلۻۻ

ث

شلل

اۻ:رصمۻ،)ینغمۻااتحملجۻ

ت

ب عۃمط

۷ۺ۳:۴(،ایبلحل

17

۷ۺ۳:۴،ینغمۻااتحملج

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

72

روشتۻاکۻوہفمل

روشتۻےسۻایکۻرمادۻےہ؟

ۻ" ۻ: ۻںیہ ۻررطمقاز ۻویں ۻرعتفیۻںیم ۻیک ۻروشت ۻرجاجین ما يعطى إلبطال حق أو إلحقاق العہم"باطل

18

ۻۻاحظفۻ )سجۻاکلۻےسۻیسکۻۻقحۻوکۻابلطۻایۻابلطۻوکۻقحۻرکےنۻےکۻےئلۻديئاۻاجےئ(ۻاےسۻروشتۻاہکۻاجاتۻےہ۔ۻاهرۻ

"الرشوة ىي ما يؤخذ بغري عوض ويعاب أخذه"انبۻرجحۻےنۻروشتۻیکۻویںۻرعتفیۻایبمۻیکۻےہۻۻ:ۻ

19

)وجۻزیچۻریغبۻ

ۻےکۻفنصمۻروشتۻےکۻیسکۻوعضۻےکۻیلۻاجےئۻاهرۻاسۻاکۻانیلۻویعمبۻوہۻاےسۻروشتۻےتہکۻںیہ(۔ۻا هرۻاابصملحۻارینملۻ

الرشوة بالكسر ما يعطيها الشخص احلاكم وغريه ليحكم لو أو حيملو :"ابرےۻںیمۻویۻںۻررطمقازۻںیہۻۻںیہ)روشتۻےکظفلۻںیمۻرحفۻراۻرپۻزریۻےہۻاهرۻاسۻےسۻرمادۻۻۻہیۻےہۻہکۻوکیئۻصخشۻاحمکۻوکۻایۻیسکۻاهرۻوکۻ 20" على ما يريد

ۻایۻهہۻآدیمۻاینپۻرمادۻرپۻاسۻوکیئۻزیچۻدےۻاتۻہکۻهہۻ احمکۻاسۻےکۻوعضۻںیمۻاسۻۻ)دےنیۻهاےلۻ(ۻےکۻقحۻںیمۻہلصیفۻرکےۻ

احمکۻوکۻںوہجۻذبمهكۻرکےنۻرپۻااھبرے(۔

انچہچنۻامۻامتلۻرعتافیتۻوکۻدمۻرظنۻرھکۻرکۻویۻںۻاہکۻاجۻ اتکۻےہۻہکۻ"روشتۻںیمۻوجۻآدیمۻوکیئۻزچیۻدےۻراہۻےہۻ

عۻاح لۻرکاتۻےہۻ،ۻاینپۻیسکۻتحلصمۻیکۻاخرطۻهہۻوکیئۻزیچۻااحصبۻادتقارۻوکۻداتیۻۻهہۻاسۻےکۻدبےلۻوکیئۻامدیۻایۻریغۻامدیۻ

ف

مب

ۻقحۻےکۻوصحكۻےکۻ

ں

ےہۻۻاتۻہکۻهہۻآدیمۻهتقۻآےنۻرہۻاسۻامكۻےکۻدبےلۻاینپۻیسکۻتحلصمۻوکۻوپراۻرکهاےکسۻ،ۻوخاہۻهہۻاپ

تۻاہکۻاجےئۻاگ"ےیلۻرکےۻایۻیسکۻاکۻقحۻاح لۻرکےنۻیکۻرغضۻےسۻہیۻاکلۻرکے،ۻرہۻدهۻرورتۻںیمۻاےسۻروش

21

۔

:روشتۻاهرۻدہہیۻاکۻآسپۻںیمۻقلعت

ۻہکۻامۻدهونںۻاکۻآسپۻںیمۻۻ دہہیۻاهرۻروشتۻیکۻرعتافیتۻرپۻوغرهرکفۻرکےنۻےسۻہیۻابتۻاسےنمۻآ یۻےہۻ

"ومعلۻوصخصۻنمۻهہج"ۻاکۻقلعتۻےہ،ۻسجۻاکۻبلطمۻہیۻےہۻہکۻۻیھبکۻںوۻدهونںۻ)ںیتقیقح(اکیۻاسھتۻاپیئۻاج یۻںیہۻاهرۻ

ۻۻ۔ۻانچہچنۻ ہۻںوۻدہہیۻےکۻهوجدۻےسۻروشتۻاکۻهوجدۻالزلۻآاتۻےہۻۻیھبکۻہیۻدهونںۻ ںیتقیقحۻۻاکیۻدهرسیۻۻےسۻفلتخمۻوہ یۻںیہۻ

اهرۻ ہۻیہۻاسۻےکۻربسکعۻ،ۻاهرۻ ہۻاکیۻےکۻدعمهلۻوہےنۻےسۻدهرسیۻتقیقحۻاکۻدعمهلۻوہانۻالزلۻآاتۻےہۻذہلا:

18

اتۻرشفیۻۻارجلاجینۻ،ۻ

۱:۱۵۹،ھ(۱۵۱۴)دارۻارکفل،ۻ،ارعتليئ

19

۶:۳۸۴ھ(،۱۵۳۱)دارۻاالسلل،ۻۻ،حتفۻاابلریدےیھکیۻ:ۻۻانبۻرجحۻ،ۻ

20

۱:۳۳۹،ۻاابصملحۻارینمل

21

اۻۻ،ۻ

ت

ملكۃمل

اۻارلوشۃۻیفۻا

ت

حۃف ۶۱،،ۻںیمۻایبمۻایکۻےہ۱۵۴۴روشتۻےکۻایسۻوہفملۻوکۻرطیقیۻےنۻاینپۻاتکبۻرجۃمیۻارلوشۃۻۻعمۻدراۃسۻاظنلۻاکم

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

73

ۻ,(Employeeیسکۻدهتسۻاکۻیسکۻاےسیۻالمزلۻ) ۔۱ ۻہفحتۻدےنیۻهاےلۻرپۻیسکۻمسقۻیکۻوکیئۻوکۻہفحتۻدانیۻسجۻیکۻاۻ سۻ

ۻادارہ،ۻ ۻ)رپلپسن،ۻرسرباہ ۻاهرۻہیۻہفحتۻاحتفئۻدےنیۻیکۻاعدتۻامۻےکۻدرایممۻBossرسربایہۻ ۻ(،ۻ ہۻوہۻ، هریغہ

المزتمۻاایتخرۻرکےنۻےسۻےلہپۻیہۻیکۻاجریۻےہۻںوۻاسۻوکۻۻرشاعۻہفحتۻاہکۻاجےئۻاگۻ ہۻہکۻروشت۔

ںوۻاسۻوکۻہفحتۻاهرۻروشتۻدهونںۻاکۻانلۻدایۻاجےئۻاگ۔ۻایسۻرورتۻںیمۻارگۻرسربایہۻوموجدۻوہۻ ۔۳

اهرۻارگۻالمزلۻاینپۻینپمکۻےسۻایۻاےنپۻاتپسہكۻےسۻاینپۻوخنتاہۻےکۻالعهہۻیسکۻامتیلۻایۻیسکۻزیچۻاکۻاطمہبلۻرکاتۻےہۻیسکۻ ۔۴

۔رسهزسۻےکۻدےنیۻرپۻںوۻاےسۻروشتۻاہکۻاجےئۻاگۻ ہۻہکۻہفحت

22

ذلیۻاہقفۻاهرۻرکفمنیۻیکۻۻابعرتۻرپۻوغرۻهۻرکفۻایکۻاجےئۻںوۻولعملۻوہۻروشتۻاهرۻےفحتۻےکۻقلعتۻوکۻۻارگۻدنمرہجۻ

اگۻہکۻہفحتۻدےنیۻهاےلۻاهرۻےنیلۻهاےلۻےکۻدرایممۻسکۻونتیعۻاکۻقلعتۻوہۻںوۻۻاےسۻروشتۻاہکۻاجےئۻاگۻ۔انچہچنۻااملۻزغایلۻ

كۻدصقمۻ ہۻوہاتۻںوۻدہہیۻررفامےتۻںیہۻۻہکۻ"ارگۻدہہیۻیسکۻبصنمۻےکۻوصحكۻیکۻهہجۻےسۻدایۻایگۻےہۻہکۻارگۻهہۻبصنمۻاکۻوصح

"۔یھبۻ ہۻدایۻاجات،انچہچنۻاےسیۻدہےیۻوکۻروشتۻاہکۻاجےئۻاگۻوجۻہکۻدہہیۻیکۻرورتۻںیمۻدیۻیئگۻےہ

23

ایسۻرطحۻیلبنحۻ

وال يقبل ىدية من مل يكن يهدى إليو قبل واليتو؛وذلك ألن اهلدية يقصد ہیقفۻانبۻدقاہمۻایبمۻرکےتۻںیہۻ:ۻ"اےسیۻآدیمۻاکۻاےنپۻےیلۻدہہیۻوبقكۻرکانۻاجزئۻ)24"تىن بو يف احلكم، فتشبو الرشوةهبا يف الغالب استمالة قلبو ليع

ںیہنۻےسجۻاسۻےکۻبصنمۻۻےسۻےلہپۻںیہنۻدایۻاجاتۻاھتۻاهرۻابۻبصنمۻاح لۻرکۻےنیلۻےکۻدعبۻدایۻاجۻراہۻےہ؛ۻویک ہکۻاےسیۻ

روشتۻےکۻاشمہبۻےہۻۻ(۔دہےیۻاکۻدصقمۻومعامۻۻیسکۻہلصیفۻںیمۻاسۻۻاکۻدیلۻالیممۻاح لۻرکانۻوہاتۻےہۻاهرۻہیۻ

قال العلماء : إن من أىدى ىدية لويل أمر ليفعل معو ما ال " اهرۻااملۻانبۻہیمیتۻویںۻررطمقازۻںیہۻۻ:ۻ"جيوز كان حراما على املهدي واملهدي إليو ، وىذه من الرشوة

25

ۻیسکۻهیلۻاالرمۻوکۻۻ )املعۻاکۻانہکۻےہۻہکۻسجۻےنۻ

اکلۻوکۻاح لۻرکےۻںوۻااسیۻرکانۻہفحتۻدےنیۻهاےلۻاهرۻےنیلۻهاےلۻدهونںۻےکۻےیلۻۻوکیئۻہفحتۻدایۻاتۻہکۻاسۻۻےسۻیسکۻاناجزئ

رحالۻےہ(۔

22

یبطۻاسملئۻںیمۻ)ہیۻثحبۻہکمۻرکمہمۻۻ،دےیھکی:دبعارلنمحۻنبۻدبعاہللۻادنسلۻ،یبطۻالمزلۻاکۻیسکۻادهہیۻاسزۻینپمکۻےسۻاحتفئۻوبقكۻرکےنۻاکۻمکحۻ

۱۸،رپۻدقعنمۻاکرفنسنۻںیمۻشیپۻیکۻیئگ(

23

۶:۱۴۶)دارۻااتكلبۻارعلیب(،ۻ،اایحءولعلۻادلنیۻاوبۻاحدمۻزغایلۻ،

24

۱۵:۶۹،اینغمل

25

۴۱:۳۹۷،ومجمعۻااتفلهی

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

74

وقبول اهلدية يف الشرع مندوب ... ولكن ىذا يف حق من مل يتعني اهرۻااملۻرسیسخۻۻاکۻوقكۻےہۻ:"ال لعمل من أعمال املسلمني ، فأما من تعني لذلك فعليو التحرز عن قبول اهلدية خصوصا ممن كان

"يهدى إليو قبل ذلك وىو نوع من الرشوة

26

)رشتعیۻںیمۻہفحتۻوبقكۻرکانۻاجزئۻےہۻنکیلۻہیۻاسۻآدیمۻےکۻقحۻںیمۻۻ

ےہۻاملسمونںۻےکۻاکومںۻےکۻےیلۻرساکریۻوطرۻرپۻنیعتمۻ ہۻوہاۻوہۻ،ۻاہتبلۻوجۻنیعتمۻوہۻاجےئۻاسۻےکۻاےسیۻوفحتںۻےکۻ

یۻےسۻےلہپۻےفحتۻںیہنۻدےیۻاجےتۻ ، ۻ،ۻاهرۻااسیۻہفحتۻوبقكۻوبقكۻرکےنۻےسۻرپزیہۻرکانۻاچےیہۻ،ۻوصخاصۻسجۻوکۻاسۻیکۻانیعت

ۻیھبۻرفامےتۻںیہ:ۻ" اهلدايا اليت تقدم إىل أصحا ب املناصب ؛ رشوة رکانۻروشتۻاتالاتۻےہ(۔ۻاهرۻااملۻوشاکینۻۻۻہیۻروشتۻےکۻزرمےۻ)27"مقنعة ، حيتال هبا عليها

ں

ئ

ۻاجی

ں

اےسیۻاحتفئۻوجۻایلعۻبصنمۻهاےلۻولوگںۻےکۻدیئ

۔(ںیمۻآاتۻےہۻسجۻےکۻذرےعیۻ)یسکۻرحالۻےکۻوصحكۻےکۻےیل(ہلیحۻاسزیۻیکۻاج یۻےہۻ

اہقفءۻیکۻامۻامتلۻابعراتۻےسۻهاحضۻوہۻراہۻےہۻہکۻاےسیۻولگۻوجۻرایتسۻےکۻادارهںۻںیمۻالمزتمۻرکۻرےہۻ

ۻهہۻںیہۻاهرۻاےنپۻاکلۻیکۻوخنتاہۻےل ۻاجےتۻ ، ۻ

ں

ۻرےہۻںیہۻامۻوکۻاےسیۻےفحتۻدانیۻوجۻامۻیکۻالمزتمۻےسۻےلہپۻںیہنۻدیئ

روشتۻےہۻارگہچۻامۻوکۻدہےیۻاهرۻےفحتۻےکۻانلۻےسۻشیپۻایکۻاجےئ۔اهرۻانومںۻیکۻدبتیلیۻےسۻزیچهںۻیکۻتقیقحۻدبتلیۻ

نكم بالباطل وتدلوا هبا إىل وال تأكل ’’ۻ:ۻںیہنۻوہۻاج ی۔ۻۻایسۻروشتۻیکۻهدیعۻنیمۻاہللۻاعتیلۻاکۻرفاممۻےہ وا أموالكم ب ي ث وأن تم ت علمون ام لتأكلوا فريقا من أموال الناس باإل ‘‘احلك

28اهرۻاکیۻدهرسےۻاکۻامكۻانقحۻ ہۻاھکایۻرکه،ۻ ہۻ)

اکۻرفاممۻےہۻ:ۻۻملسو هيلع هللا ىلص اهرۻیبنۻ (اانپۻرکۻایۻرکه،ۻاحال ہکۻمتۻاجےتنۻوہاحومکںۻوکۻروشتۻاچنہپۻرکۻیسکۻاکۻھچکۻامكۻملظۻهۻمتسۻےسۻ

" لعن اللو الراشي والمرتشي يف احلكم "

29

)یسکۻےلصیفۻںیمۻروشتۻدےنیۻاهرۻےنیلۻهاےلۻدهونںۻرپۻاہللۻاعتیلۻتنعلۻ

ےہ(۔

اسہقبۻثحبۻےسۻۻدہہیۻاهرۻروشتۻںیمۻۻرفقۻویںۻاھجمسۻاجۻ اتکۻےہۻہک:

دہہیۻاکیۻرشیعۻاکلۻےہۻہکبجۻروشتۻۻرشاعۻونممعۻاکلۻےہ۔ -1

دہہیۻریغۻرشمهطۻاهرۻروشتۻیسکۻونممعۻاکلۻےسۻرشمهطۻوہ یۻےہ۔ -2

26

۱۷:۹۳،اوسبملط

27

یۻاالابخرۻاوشلاکینۻ،دمحمۻنبۻدمحمۻنبۻیلعۻ،ۻ

ق

ت

ب

مت

۱۸۴:ۺھ(،۱۵۳۵)دارۻاعملۻابتكل،ۻۻ،لینۻاالهاطرۻرشحۻ

28

۱۹۹:ہارقبل

29

ۻاالالسیمۻعمۻرہفسۻاالابلین(،دحثیۻ ب

ت

مکبل

۴۳۴ۺ:دنسمۻااملۻادمحۻ،ۻدنسمۻاوبرہریۃۻ،ۻۻ)ا

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

75

دہہیۻاکۻدصقمۻیسکۻزعزیۻهۻااقربۻ،ۻڑپهیسۻایۻیسکۻآدیمۻیکۻزعتۻهۻرکتمیۻۻےکۻےیلۻوہۻاتۻےہۻہکبجۻروشتۻیسکۻرحالۻاکلۻۻ -3

ںیمۻیسکۻیکۻدمدۻاکۻوصحكۻےکۻےیلۻوہ یۻےہ۔

اظرہیۻوطرۻرپۻاہاتۻےہۻۻہکبجۻروشتۻہیفخۻوطرۻرپۻدیۻاج یۻےہ۔ۻدہہی -4

ۻیکۻادایگیئۻےکۻدعبۻدایۻاجاتۻےہۻہکبجۻروشتۻیسکۻاکلۻوکۻرکهاےنۻےکۻےیلۻاسۻاکلۻےسۻےلہپۻدیۻاج یۻ -5 دہہیۻیسکۻاکلۻ

۔ےہ

30

:دهرسیۻثحبۻ:ڈیملکیۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻدےنیۻےکۻاابسبۻهۻاارات

ۻرپۻڈیملکیۻےک ۻےہۻامۻۻتہبۻاسریۻهوجاہتۻیکۻانبء ۻاجات ۻرکےنۻهاےلۻولوگںۻوکۻہفحتۻدای ےبعشۻںیمۻاکل

ۻ

ں

هوجاہتۻاکۻولعملۻوہانۻتہبۻرضهریۻےہۻویک ہکۻاسۻےسۻہیۻولعملۻوہاتۻےہۻہکۻسکۻدصقمۻےکۻتحتۻہیۻاحتفئۻدیئ

اجےتۻںیہ۔ۻانچہچنۻدنمرہجۻذلیۻاابسبۻیکۻانبۻرپۻاحتفئۻاکۻہلسلسۻاجریۻوہاتۻےہ:

:رکان(Marketing)(رپۻامرگنٹیکۻProductsینپمکۻاکۻاینپۻاایشءۻۻ)۔۱

ۻیکۻںوہجۻاح لۻرکےنۻےکۻےیلۻۻ ئر یۻۻیسکۻاتپسہكۻ،ۻافریسیمۻایۻیسکۻڈارٹکۻی

ئیت

ث

شم

ۻ،ۻادهہیۻایۻ ھچکۻزینپمکۻاینپۻرپهڈٹکۻ

ۻهہۻزیچۻرفهتخۻوہۻےکس۔ۻ اسۻوکۻدیۻاج یۻںیہۻسجۻۻےکۻےجیتنۻںیمۻامۻیکۻاینپۻزیچۻیکۻامرگنٹیکۻوہ یۻےہۻہکۻزایدہۻےسۻزایدہۻ

ۻیکۻلیسۻےکۻاطمقبۻاهرۻارثکۻهۻ

سبسم

رتشیبۻۻاسۻہفحتۻیکۻامتیلۻینپمکۻیکۻاایشءۻیکۻرشحۻدصیفۻیکۻانمتبسۻےسۻایۻهہۻڈارٹکۻایۻافر

ۻاهرۻوفادئۻ ۻاینپۻیسکۻیصخشۻتحلصمۻےکۻشیپۻرظنۻۻاسۻینپمکۻیکۻاصمحلۻ

سبسم

رقمرۻیکۻاج یۻےہ،ۻہکبجۻیھبکۻیھبکۻڈارٹکۻایۻافر

ۻرقارۻاپاتۻےہ۔وکۻدمرظنۻراتھکۻےہۻسجۻےکۻےیلۻهہۻاحتفئۻاکۻقحتسم

ینپمکۻاکۻاےنپۻاسملئۻوکۻلحۻرکےنۻےکۻےیلۻفلتخمۻادارهںۻوکۻاحتفئۻدانیۻ۔ ۔۳

ۻامۻ اۻ

ت

ئ

ت

ۻ،ۻن ومعامۻھچکۻزینپمکۻڈیملکیۻادارهںۻوکۻاحتفئۻدیتیۻںیہۻوخاہۻہیۻادارےۻرساکریۻوہںۻایۻریغۻرساکریۻ

ۻایۻرھپۻرشاطئۻںیمۻیمکۻرکهاےنۻایۻرھپۻیسکۻادارےۻایۻصخشۻیکۻبلطۻایۻۻادارےۻےکۻ زینپمکۻےکۻۻۻۻصاعالمتۻۻآاسمۻوہۻاجےتۻںیہۻ

اسھتۻاعتهمۻیکۻهہجۻےسۻاحتفئۻدیتیۻںیہۻ۔ۻ

:یمیلعتۻررسیۻچۻرسهسۻ ۔۴

ھچکۻڈیملکیۻزینپمکۻریغبۻرشاطئۻےکۻیملعۻررسیچۻرکےنۻهاولںۻوکۻوپسرٹۻرک یۻںیہۻاکرفنزسۻےکۻذرےعیۻےسۻ

سجۻےکۻارخااجتۻینپمکۻربداتشۻرک یۻےہۻایۻرھپۻابلطءۻوکۻاکسرلۻپشۻ،رفیۻوکرزسۻایۻوسیپںۻےسۻیھبۻدمدۻرک یۻںیہۻاتہکۻ

30

ۻدےیھکی:ۻۻ

نئفت

ظ

ۺ۳ - ۳۸،دہاایۻاومل

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

76

ۻہیۻوہاتۻےہۻہکۻیمیلعتۻدیمامۻںیمۻزمدیۻۻاسۻےکۻذرےعیۻہیۻاینپمکۻںۻاینپۻونصماعتۻیک ا

ت

ئ

ت

ۻئام شۻرکۻ ںیکۻ۔ۻسجۻاکۻن

اقیقحتتۻوہ یۻںیہۻ،ۻیئنۻیئنۻۻۻارماضۻےکۻےیلۻیئنۻیئنۻادهہیۻۻهوجدۻںیمۻآ یۻںیہ۔

:رقفاءۻیکۻوپسرٹۻاهرۻامۻےکۻالعجۻںیمۻدمۻدۻ۔۱

ضعبۻۻۻزینپمکۻۻفلتخمۻسکنیلکۻاهرۻڈارٹکهںۻوکۻرفیۻادهایتۻاسۻرغضۻےسۻدیتیۻںیہۻہکۻهہۻصاعرشےۻںیمۻرقفاءۻ

ۻاهرۻڈارٹکۻامۻادهایتۻوکۻقحتسمۻ ےکۻالعجۻںیمۻدمدۻرک ںیکۻوجادهایتۻںیہنۻرخدیۻےتکسۻایۻرھپۻلکشمۻےسۻرخدیےتۻںیہۻ

-ولوگںۻوکۻۻرفیۻںیمۻدےتیۻںیہۻ

:احتفئۻاکۻوقعدۻںیمۻرشمهطۻوہانۻ۔۳

ضعبۻڈیملکیۻۻزینپمکۻسجۻیسکۻۻرساکریۻایۻریغۻرساکریۻۻۻڈیملکیۻادارهںۻےسبجۻوکیئۻۻصاعدہہۻرک یۻںیہۻۻںوۻامۻ

ںیمۻےسۻضعبۻادارےۻہیۻرشطۻاگلےتۻںیہۻہکۻهہۻامۻےکۻےیلۻوصخمصۻویپمکۻرٹۻ،رپرٹنۻهریغہۻدںیۻےگۻںوۻہیۻرشطۻامۻےکۻ

هرۻہیۻہفحتۻےسۻلکنۻرکۻدقعۻیکۻاکیۻرورتۻنبۻاج یۻےہۻدقعۻیکۻاکیۻزجۻنبۻاجاتۻےہۻا

31

۔ۻۻاهرۻومعیمۻوطرۻرپۻۻامۻۻاابسبۻۻاکۻ

اارۻہیۻڑپاتۻےہۻہکۻۻۻامرٹیکۻںیمۻۻایسیۻزینپمکۻۻاکۻاعترفۻوہاتۻےہۻ،ۻارگۻادهہیۻایھچۻوہںۻںوۻولوگںۻاکۻاامتعدۻڑباتھۻےہ،ۻنکیلۻاسۻ

امجۻےتیلۻںیہۻ،ۻ,(Monopolyوہےئۻۻامرٹیکۻںیمۻاانپۻوہڈلۻۻ)ۻےکۻاسھتۻاسھتۻرھپۻایسیۻزینپمکۻۻاسۻےسۻطلغۻافدئہۻااھٹےت

ۻینپمکۻیکۻانبیئۻوہیئۻدهایئۻرخدیےنۻیکۻۻ ۻوجۻاسۻ ۻاصقنمۻوہےنۻےکۻاسھتۻاسھتۻاےسیۻرمضیۻ ۻزینپمکۻاکۻ سجۻےسۻدهرسیۻ

ےہ۔ۻۻااطتستعۻںیہنۻرےتھکۻۻۻامۻوکۻۻاسۻرمضۻےکۻےیلۻۻدهایئۻۻرخدیےنۻںیمۻۻاسبۻاهاقتۻۻالکشمتۻاکۻاسانمۻرکانۻڑپات

ڈیملکیۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻےکۻاابسبۻےسۻہقلعتمۻااکحل

ۻ :الہپۻببس:ینپمکۻاکۻاینپۻاایشءۻرپۻامرگنٹیکۻرکانۻ

ۻ

سبئسمت

گۻرکےتۻوہےئۻیسکۻڈیملکیۻڈارٹکۻوکۻایۻیسکۻافر

ئیت

ئیکت

ینپمکۻبجۻاینپۻادهہیۻایۻفلتخمۻرپهڈسٹکۻیکۻامر

ۻاسۻوکۻنجۻفلتخمۻرورںوںۻںیمۻاامعتسكۻ

سبئسمت

وکۻاحتفئۻںیمۻادهہیۻایۻدهرسیۻاایشءۻدیتیۻےہۻںوۻابۻڈیملکیۻڈارٹکۻایۻافر

رکاتۻےہۻۻ،ۻامۻںیمۻےسۻضعبۻدنمرہجۻذلیۻںیہ:ۻ

31

یۻدبعارلنمحۻنبۻادمحۻارجلیعۻ،ۻ

لطي

ںیمۻ)ہیۻثحبۻہکمۻرکمہمۻںیمۻیبطۻاسملئۻرپۻدقعنمۻوہےنۻهایلۻاکرفنسنۻ،دہاایۻارشلاکتۻااعلہلمۻیفۻااجملكۻا

۴۳-۳۹ ،شیپۻیکۻیئگ(

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

77

:(ۻرکانRecommend/Description:ۻۻۻرصفۻایسۻینپمکۻادهہیۻوجتزیۻۻ)ۻیلہپۻرورت

ڈارٹکۻاےنپۻرموضیںۻوکۻرصفۻامۻزینپمکۻیکۻادهایتۻرخدیےنۻاکۻاتہکۻۻےہۻنجۻےسۻاسۻاکۻصاعدہہۻوہاتۻےہۻہکۻهہۻۻ

ڈیملکیۻڈارٹکۻامۻیکۻامرگنٹیکۻرکےۻاگۻاحال ہکۻرمضیۻےکۻےیلۻدهرسیۻادهایتۻزایدہۻرتہبۻۻاهرۻزایدہۻدیفموہ یۻںیہ،ۻرگمۻ

رصفۻایہنۻادهایتۻوکۻرخدیےنۻاکۻاتہکۻےہۻ،ۻانچہچنۻۻہیۻڈارٹکۻیکۻرطفۻےسۻایختنۻےہۻسجۻںیمۻهہۻرموضیںۻاکۻرجملۻےہۻ،ۻ

‘‘مون يا أي ها الذين آمنوا ال تونوا اللو والرسول وتونوا أماناتكم وأن تم ت عل ’’اهرۻۻاہللۻاعتیلۻرفاماتۻےہۻ۔32

اےۻۻ)

رکانۻهہۻولوگںۻوجۻاامیمۻالےئۻوہۻ)ربخدار!ۻیھبک(ۻمتۻایختنۻںیہنۻرکانۻاہللۻاهرۻاسۻےکۻروسكۻےس،ۻاهرۻ ہۻیہۻمتۻایختنۻ

آسپۻںیمۻاکیۻدهرسےۻیکۻااموتنںۻںیم،ۻبجۻہکۻمتۻاجےتنۻوہ(۔

:دهرسیۻرورتۻ:ۻرمضیۻےکۻےیلۻۻیگنہمۻدهایئۻوجتزیۻرکان

ڈارٹکۻرموضیںۻوکۻامۻزینپمکۻیکۻادهایتۻرخدیےنۻاکۻےہکۻۻنجۻےسۻاسۻاکۻصاعدہہۻوہاتۻےہۻاحال ہکۻاسۻےسۻیتسسۻ

ۻےہۻاهرۻ ۻااسیۻرکانۻرحالۻےہۻویک ہکۻاسۻںیمۻرمضیۻاکۻاصقنمۻاهرۻینپمکۻاکۻافدئہ ۻ ۻںو ۻامرٹیکۻںیمۻوموجدۻےہ، دهایئۻیھبۻ

أن رسول اهلل صلى اهلل "ےسۻےنچبۻاکۻہلصیفۻرفامای:ۻۻےنۻرہۻمسقۻےکۻاصقنمملسو هيلع هللا ىلص اصقنمۻرہۻاحتلۻںیمۻونممعۻےہۻآپۻ"عليو وسلم، قضى أن ال ضرر وال ضرار

33

:رسیتیۻرورت:ۻڈارٹکۻرصفۻصاعدہہۻدشہۻزینپمکۻےکۻالعاجتۻوجتزیۻرکے

ڈارٹکۻرموضیۻںۻوکۻاسۻینپمکۻیکۻادهایتۻداتیۻےہۻسجۻےسۻاسۻاکۻصاعدہہۻےہۻاحال ہکۻهیسیۻیہۻادهایتۻیسکۻاهرۻۻ

ںیہۻںوۻاسۻرورتۻںیمۻدہہیۻےنیلۻےکۻابرےۻںیمۻاالتخفۻےہ:ۻۻینپمکۻیکۻیھب

ۻاهرۻالہپۻوقك :ۻایسیۻرورتۻںیمۻدہہیۻانیلۻاجزئۻےہ؛ۻویک ہکۻایسیۻرورتۻںیمۻ ہۻںوۻرمضیۻاکۻوکیئۻاصقنمۻےہۻ

اسھتۻاسھتۻہیۻابتۻےہۻہکۻاسۻینپمکۻےنۻاےنپۻئامدنئهںۻےکۻذرےعیۻۻاےنپۻالعاجتۻیکۻامرگنٹیکۻاکیۻالحكۻاهرۻاجزئۻاکلۻ

ۻہیۻاکلۻںیہنۻایکۻذہل اۻایسیۻرورتۻںیمۻدہہیۻانیلۻےکۻےیلۻیکۻےہۻاهرۻهہۻاےنپۻالعاجتۻیکۻریہشتۻےہ،ۻاهرۻدهرسیۻزینپمکۻےنۻ

اجزئۻےہ۔

32

۳۸:االافنكۻۻ

33

ۻۻ دارۻاایحۻءۻابتكلۻارعلہیبۻاهرۻااملۻونهیۻۻےنۻاسۻ، ۳:۸۵۶،هاالاملۻامب ۻیفۻاوملاطءۻقیقحتبۻوفادۻدبعاابلیقۻۻ،۱:۴۱۴،ارخہجۻااملۻادمحۻیفۻدنسمہۻ

،ا۔ۻدےیھکی:ۻاالرنیعبۻاونلهہیۻعمۻرشاھحۻونللهیۻۻ ایدہۻدنسںیۻںیہۻوجۻاکیۻدهرسیۻوکۻوقتتیۻدیتیۻںیہۻۻۻزےکۻابرےۻںیمۻاہکۻےہۻےکۻاسۻیکۻتہبۻ

ۻاالالسیمۻ)ریبهت:،حیحصۻااجلعمۻ،ۻاهرۻااملۻاابلینۻۻےنۻاسۻوکۻحیحصۻاہکۻےہۻ،(دارارکفلۻ:ریبهتۻ)،ۻ۸۵ ب

ت

مکبل

ۺ۳:۱۳۵،(ا

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

78

ۻااسیۻرکےنۻےسۻڈارٹکۻاسۻینپمکۻاکۻئامدنئہۻنبۻدهرساۻوقك :ۻایسیۻرورتۻںیمۻدہہیۻانیلۻاجزئۻںیہنۻےہۻ؛ۻویک ہکۻ

ۻےسۻاکلۻرکۻراہۻےہۻذہلاۻاےسۻاےنپۻوملکۻیکۻتحلصمۻاکۻوسانچۻاچےیہۻہکبجۻۻاجےئۻاگۻاحال ہکۻهہۻرمضیۻےکۻهلیکۻیکۻ

ت ں

ئ

ث

ح

وکۻاسۻزیچۻۻالشیءمظنةدہہیۻانیلۻاےسۻینپمکۻیکۻتحلصمۻےکۻاحلظۻیکۻرطفۻاکلئۻرکۻ اتکۻےہ۔اهرۻبجۻابتۻایسیۻیہۻےہۻںوۻ

ۻایسۻینپمکۻیکۻتحلصمۻاکۻاابتعرۻرکےنۻےسۻدهرسیۻزینپمکۻ ۻاهرۻیسکۻوکۻاکۻمکحۻدایۻاجاتۻےہ۔ۻایسۻرطحۻ وکۻاصقنمۻوہۻ اتکۻےہۻ

ۻںوۻرہۻڈارٹکۻ اصقنمۻاچنہپانۻرہۻاحكۻںیمۻونممعۻےہاسیجۻہکۻاهرپۻایبمۻزگرۻاکچۻےہ۔اهرۻارگۻاسۻیکۻااجزتۻدےۻدیۻاجےئۻ

اینپۻۻصاعدہہۻدشہۻینپمکۻیکۻتحلصمۻاکۻاابتعرۻرکانۻرشهعۻرکۻدےۻاگۻسجۻےسۻڈیملکیۻاٹسفۻےکۻاہںۻۻرمضیۻیکۻاصمحلۻاکۻ

رکۻرہۻۻاجےئۻاگ۔ۻاهرۻیہیۻراےئۻراحجۻےہ۔اابتعرۻمتخۻوہۻ

:دهرساۻببسۻ:ۻینپمکۻاکۻاےنپۻاسملئۻوکۻلحۻرکےنۻےکۻےیلۻفلتخمۻادارهںۻوکۻاحتفئۻدانیۻ

ینپمکۻاکۻاےنپۻاسملئۻوکۻلحۻرکےنۻےکۻےیلۻفلتخمۻادارهںۻوکۻاحتفئۻدانیۻ۔اسۻۻیکۻۻیھبۻدهۻرورںیتۻںیہۻ۔

ۻرکۻدانییلہپۻرورتۻ: ۻرکانۻضعبۻایسیۻرشاطئۻاکۻرظنۻادناز ۻوپرا ۻوجۻہکۻڈیملکیۻینپمکۻیکۻرطفۻےسۻامۻاک

ۻادارےۻوہنجںۻےنۻایسیۻ ۻاهرۻهہ ۻوہںۻ ۻ ۻیسکۻتحلصمۻےکۻتحتۻ رضهریۻےہۻاسیجۻہکۻیٹفیسۻیکۻرشطۻهریغہۻارگۻہیۻرشاطئۻ

رشاطئۻوبقكۻیکۻںیہۻںوۻاسۻاحتلۻںیمۻہفحتۻدانیۻاهرۻانیلۻاجزئۻںیہنۻویک ہکۻاسۻرورتۻںیمۻہیۻروشتۻنبۻاج یۻےہۻوجۻہکۻ

الۻےہۻۻۻ۔رح

ۻارگۻۻڈیملکیۻینپمکۻرپۻہیۻرشطۻاعدئۻرکںیۻہکۻہیۻزینپمکۻاےنپۻۻدهرسیۻرورت ۻادارےۻایۻڈارٹکۻ :ۻضعبۻڈیملکیۻ

ۻدںیۻۻہیۻاحتفئۻدانیۻاهرۻانیلۻاجزئۻںیہنۻرشیعۻوقحۻق)امیلۻوقحق(ےکۻوصحكۻےکۻےیلۻامۻوکۻفلتخمۻرورںوںۻںیمۻاحتفئ

ر ےقیۻےسۻطلطيا أي ها الذين ’’اھکۻانۻےہۻوجۻہکۻرحالۻےہۻ۔اہللۻاعتیلۻاکۻرفاممۻےہۻ:ۻ۔ویک ہکۻہیۻروشتۻاهرۻولوگںۻاکۻامكۻاب

‘‘آمنوا ال تونوا اللو والرسول وتونوا أماناتكم وأن تم ت علمون 34

اےۻهہۻولوگںۻوجۻاامیمۻالےئۻوہۻ)ربخدار!ۻۻ)

ۻاهرۻ ہۻیہۻمتۻایختنۻرکانۻآسپۻںیمۻاکیۻدهرسےۻیکۻااموتنںۻۻیھبک(ۻمتۻایختنۻںیہنۻرکانۻاہللۻاهرۻاسۻےکۻروسك ےس،

ںیم،ۻبجۻہکۻمتۻاجےتنۻوہ(۔

ارگۻیسکۻینپمکۻاکقحۻیسکۻادارےۻایۻڈارٹکۻےکۻاپسۻوہۻاهرۻهہۻاسۻوکۻهروكۻرکےنۻےکۻےیلۻاتمہۻہیۻایدۻرےہۻہکۻ

ھچکۻاحتفئۻایۻےسیپۻدےنیۻڑپںیۻںوۻ ہۻدانیۻاهرۻربصۻرکانۻۻرتہبۻےہۻنکیلۻارگۻاسۻےکۻوساۻوکیئۻاچرہۻ ہۻوہۻںوۻایکۻھچکۻےسیپۻایۻاحتفئۻۻ

اسۻیکۻدهۻرورںیتۻںیہ:ۻۻدےیئۻاجۻےتکسۻںیہۻہکۻںیہنۻ،ۻاسۻںیمۻاملعءۻاکۻاالتخفۻےہۻاهر

34

۳۸:االافنكۻ

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

79

:ۻروشتۻےسۻاعلۻاممتعنۻیکۻهہجۻےسۻاسۻرورتۻںیمۻامكۻدانیۻرحالۻۻالہپۻوقك

35

ےہۻ۔سجۻرطحۻیبنۻارکلۻ

‘‘لعن اللو الراشي والمرتشي يف احلكم ’’اکۻرفامۻمۻےہ:ۻ

36

)یسکۻےلصیفۻںیمۻروشتۻدےنیۻاهرۻےنیلۻهاےلۻدهونںۻرپۻاہللۻ

اعتیلۻتنعلۻےہ(۔

ۻ: ۻوقك ۻےہۻہیۻوہمجدهرسا ۻاجزئۻےہۻنکیلۻےنیلۻهاےلۻرپۻانگہ ۻںیمۻاففامكۻدانی ریکۻراےئۻےہۻوہمجر

37

،

اشیعف

38

،امیکلۻ

39

اهرۻفہلب

40

اشلمۻںیہۻ۔ۻدےنیۻهاےلۻےکۻےیلۻاسۻهہجۻےسۻاجزئۻےہۻویکۻ ہکۻهہۻاےنپۻآپۻےسۻملظۻوکۻدهرۻۻ

رکۻراہۻےہۻاهرۻرشتعیۻےنۻوھچا یٹۻیطلغۻےسۻدمدۻےلۻرکۻڑبیۻیطلغۻےسۻےنچبۻیکۻااجزتۻدیۻےہۻےسیجۻہکۻاانپۻامكۻافکرۻوکۻ

ۻاجزئۻےہۻاحال ہکۻاملسممۻاکۻامكۻافکر رپۻرحالۻۻدےۻرکۻاملسممۻدیقویںۻوکۻآزادۻرکهاانۻ

41

ےہۻنکیلۻہیۻاسۻےسۻوھچاٹۻانگہۻ

ےہۻہکۻاکیۻاملسمۻمۻدیقیۻنبۻاجےئۻ۔اهرۻدهرساۻوقكۻیہۻراحجۻےہۻ۔

:رسیتاۻببسۻ:ۻیمیلعتۻررسیۻچۻیکۻرگاٹنۻیکۻدمۻںیمۻاحتفئۻدانی

ڈیملکیۻےکےبعشۻںیمۻریغبۻیسکۻونصماعتۻیکۻئام شۻایۻذا یۻافدئےۻےکۻیملعۻاکسرلۻوکۻوپسرٹۻرکانۻاهرامۻرپۻ

ۻۻےکۻاحتفئۻےنیلۻںیمۻوکیئۻرحجۻںیہنۻےہۻ،ۻہکلبۻہیۻںوۻیکینۻاهرۻوقتیۻامكۻۻرخ چۻرکےنۻںیمۻوکۻیئۻرحجۻںیہنۻاهرۻاسۻرطحۻ

قوى’’اعتهمۻےہۻ،ۻسجۻرطحۻاہللۻاعتیلۻاکۻرفاممۻےہ:رپۻ ‘‘وت عاونوا على الب والت 42

یکینۻاهرۻوقتیۻےکۻاکومںۻرپۻ’’

‘‘۔اعتهمۻرکه

35

۱۴:۳۴۱،(ہبتکمۻاایلکلتۻاالزرھہیۻ:ااقلرہہۻ)،لینۻاالهاطرۻۻوشللاکینۻۻ،ۻ

36

۴۳۴ۺ:دنسمۻااملۻادمحۻ،ۻدنسمۻاوبرہریۃۻ،ۻدحثی

37

ی ۃۻایبلحلۻ(:رصمۻ،)ۻحتفۻادقلری،النبۻاامہللۻایفنحلۻۻمط

،۹:۳۶۶

38

ۻ،ۻ ۹:۳۶۶،دارۻارکفل(:ریبهت)،اہنۃیۻااتحملجۻۻرللیلمۻ

39

ۻ،ۻ حطاابۻلل

۷:۱۳۱،دارارکفل(ۻ:ریبهت)،ۻومابھۻالیلجل

40

وو یۻ،ۻ هلي

۷:۴۱۷،دارابتكل(ریبهت:) ،ۻاشکفۻاانقلعۻوصنمرۻا

41

۷:۱۳۱،ۻومابھۻالیلجل

42

۳:املدئہۻا

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

80

ۻوکۻادهہیۻهریغہۻرقفاءۻولوگںۻےکۻےیلۻرفیۻالعجۻےکۻےیلۻنواھتۻببسۻ:ۻڈیملکیۻ ۻهریغہ ۻڈارٹکزۻ زینپمکۻاکۻ

:احتفئۻںیمۻدانی

ۻ ااسیۻہفحتۻوبقكۻایکۻاجۻ اتکۻےہۻاسۻںیمۻۻوکیئۻرحجۻںیہنۻےہ۔ۻنکیلۻارگۻااسیۻہفحتۻوبقكۻرکانۻیسکۻریغۻرشیعۻۻانچہچنۻ

اقمدصۻےکۻوصحكۻےکۻےیلۻاینبدۻنبۻراہۻوہۻںوۻاےسیۻاحتفئۻیھبۻوبقكۻۻرکےنۻےسۻرگزیۻرکانۻاچےیہ۔

:اپوچناںۻببس:ۻاحتفئۻاکۻوقعدۻںیمۻرشمهطۻوہانۻ -1

ضعبۻۻیبطۻادارےۻڈیملکیۻزینپمکۻرپۻۻۻرشطۻاگلےتۻںیہۻہکۻبجۻهہۻۻزینپمکۻامۻیبطۻادارهںۻۻوکۻوصخمۻصۻدعتادۻںیمۻ

اۻہفحتۻاسۻدقعۻاکۻہصحۻےہۻوجۻدقعۻیبطۻادارےۻاهرۻ ئئویپمکرٹۻایۻرھپۻرپرٹنۻدںیۻےگۻایۻوکیئۻاهرۻرشمهطۻۻزیچۻدںیۻےگ،ۻںوۻارگۻای

ۻااسیۻہفحتۻۻدانیۻاجزئۻےہۻہکلبۻۻہیۻںوۻدقعۻاکۻہصحۻےہۻڈیملکیۻینپمکۻےکۻدرایممۻوہاۻےہۻاهرۻیسکۻرحا لۻزیچۻوکۻاشلمۻںیہنۻےہںوۻ

ۻ۔اسیجۻہکۻاہللۻاعتیلۻاکۻرفاممۻےہۻ: ۻاکۻوپراۻرکانۻرضهریۻےہۻ ۻ ‘‘يا أي ها الذين آمنوا أوفوا بالعقود ’’سجۻ43

اےۻاامیمۻ’’

املسمونںۻیکۻآسپۻۻ’’،املسلمون على شروطهماکۻرفاممۻےہ:ۻملسو هيلع هللا ىلص ،ۻاهرۻآپۻ‘‘هاول!اےنپۻهدعهں/وقعدۻوکۻوپراۻرکه

۔‘‘یکۻرشهطۻاکۻاابتعرۻایکۻاجےئۻاگ

44

ۻاجےنۻهاےلۻاحتۻفئۻیکۻا مال

ں

:ڈیملکیۻزینپمکۻیکۻرطۻفۻےسۻدیئ

:وھچےٹۻاحتفئ۔ۻ1

اےسیۻاحتفئۻوجۻابلکلۻیکلہۻتمیقۻےکۻوہںۻاهرۻامۻرپۻینپمکۻاکۻاشنمۻانبۻوہاۻوہۻےسیجۻلسنپۻ،ڈنلیکرۻهریغہۻ

: یملعۻدهرہۻاجت۔ۻ2

ضعبۻڈیملکیۻۻزینپمکۻۻڈارٹکهںۻاهرۻڈیملکیۻےکۻےبعشۻںیمۻاکلۻرکےنۻهاےلۻولوگںۻوکۻیکلمۻهۻریغۻیکلمۻدهرہۻاجتۻۻ

ۻےہۻرکها یۻںیہۻنجۻےکۻارخااجتۻیھبۻینپمکۻااھٹ ی

ادهایتۻاهرۻڈیملکیۻاساممۻےکۻرفیۻلپمیسۻدانیۻ:۔ۻ3

ۻاینپۻامرگنٹیکۻوکۻڑباھےنۻےکۻےیلۻادهایتۻاهرۻرفیۻاساممۻدیتیۻںیہۻنجۻںیمۻےسۻضعبۻیکۻتمیقۻمکۻ ۻزینپمکۻ ضعبۻ

ۻوہ یۻےہۻاهرۻضعبۻیکۻزایدہ،ۻرھپۻڈارٹکۻاسۻںیمۻفلتخمۻرطےقیۻاایتخرۻرکےتۻںیہۻضعبۻاسۻوکۻچیبۻرکۻےسیپۻهروۻكۻرکۻےتیل

ںیہۻاهرۻضعبۻہیۻادهایتۻاتحموجںۻےکۻالعجۻرپۻرخچۻرکۻدےتیۻںیہۻ۔

43

۱:ااملدئہ

44

اۻۻننسۻاوبۻداهد،ۻ

ت

ئۃ ی

قض ۵ۺ۴۶:،ۻاببۻاحلصلۻ،ۻدحثیاتکبۻاال

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

81

:یبطۻرنیشمیۻےکۻاامعتسكۻیکۻرٹگننیۻدانی۔ۻ4

ھچکۻڈیملکیۻزینپمکۻاینپۻڈیملکیۻرنیشمیۻیسکۻاتپسہكۻوکۻرفهتخۻرک یۻںیہۻاهرۻرھپۻاسۻلیسۻرٹنکٹکیۻےکۻزجۻ

ۻاهرۻایقلۻےکۻارخااجتۻوکۻۻےفحتۻیکۻ ۻ،ۻامۻےکۻرفسۻ ےکۻوطرۻاسۻاتپسہكۻےکۻاٹسفۻوکۻاسۻرنیشمیۻےکۻاامعتسكۻیکۻرٹگننیۻ

لکشۻںیمۻربداتشۻۻرک یۻںیہ۔ۻ

یملعۻاکرفنزسنۻرکهاانۻ:ۻینپمکۻاکۻاےنپۻارخااجۻتۻرپ۔ۻۻ5

ۻویسیبںۻڈارٹکۻاهرۻڈیملکیۻےکۻےبعشۻےسۻ ۻاےنپۻانلۻےسۻاکرفنزسنۻرکها یۻںیہۻسجۻںیمۻ ۻزینپمکۻ ۻ ضعبۻڈیملکیۻ

هاہتسبۻولگۻآےتۻںیہۻسجۻاکۻدصقمۻاینپۻاڈیهرۻاٹزئٹنمۻرکانۻوہاتۻےہۻ۔

دانیۻایۻوصخمصۻدعتادۻںیمۻویپمکرٹۻایۻۻڈیملکیۻزینپمکۻاکۻریغۻیبطۻایۻےگنہمۻاحتفئۻدانیۻۻےسیجۻآڈوٹیرمیۻانبۻےک۔ۻۻ6

:رپرٹنۻدانیۻهریغۻہۻ

اهرۻہیۻاایشءۻڈیملکیۻزینپمکۻیسکۻادهہیۻرفهتخۻرکےنۻهاےلۻادارےۻوکۻدقعۻےکۻزجۻےکۻوطرۻرپۻداتیۻےہ،ۻاهرۻنو ہکۻہیۻ

دقعۻاکۻہصحۻےہۻاسۻےیلۻہیۻےفحتۻںیمۻاشلمۻںیہنۻےہ۔

ےکۻااکحلڈیملکیۻزینپمکۻیکۻرطفۻےسۻدےیئۻاجۻےنۻهاےلۻامۻاحتفئۻ

:وھچےٹۻاحتفئۻ -1

ۻڈارٹکۻ ہیۻاحتفئۻااہتنیئۻمکۻتمیقۻےکۻوہےتۻںیہۻنجۻوکۻۻرظنۻادنازۻایکۻاجۻ اتکۻےہ۔ۻاهرۻهےسیۻیھبۻامۻاحتفئۻاکۻ

ےکۻدقعۻےکۻدبےنلۻرپۻۻوکیئۻاارۻںیہنۻۻوہاگۻہکۻهہۻاسۻینپمکۻیکۻدهاایئںۻدےۻاهرۻدهرسیۻیکۻ ہۻدےۻبجۻکتۻدےنیۻهاےلۻ

ۻںوۻاسۻاکۻانیلۻیھبۻرحالۻےہۻاهرۻتہبۻاسریۻۻزینپمکۻۻابۻاےسیۻیکۻرطفۻےسۻوکیئۻرشطۻ ہۻوہ،ۻ ۻۻارگۻایسیۻرشطۻاپیئۻاج یۻےہۻ اهرۻ

ےفحتۻڈارٹکهںۻ،افررسیمزۻاهرۻاعلۻولوگںۻوکۻیھبۻدیتیۻںیہۻنکیلۻارگۻوکیئۻڈارٹکۻوقتیۻاهرۻاہللۻاعتیلۻےکۻڈرۻیکۻهہجۻےسۻامۻوکۻ

یھبۻوبقۻكۻ ہۻرکےئۻںوۻااھچےہ

45

سۻوہۻہکۻامۻۻاحتفئۻےسۻاسۻاکۻیبطۻولسکۻدبتلیۻوہۻ اتکۻےہۻ،ۻاهرۻارگۻڈارٹکۻوکۻوسحمۻ

46

ۻ

ںوۻاےسۻاچۻےیہۻہکۻهہۻقلطمۻوطرۻرپۻیہۻہفحتۻ ہۻےل۔

45

ۻ،ۻ اۻااعملرصۃۻ،دبعارلامحمۻارجلیعۻ

ت

ئۃ یلطتر ۻهاوتلزعیۻ:ارلایضۻ،)ںوزعیااتفلهیۻا

ث

ش

للت

اۻاالۃمۻ

ت

شۃس ۹ۺ(،وم

46

اۻابلطلۻۻۻدےیھکیۻ:

ت

ۃ

یهم

وودہیۻاالخایقتۻسعل

اۻا

ت

ئۃ ی

ں

هت

ل

ئۃۻ،،ا یلطتضااتۻا

ض

ح

ت

للي

ی ۃۻااثلہین)لط ۳۷،ۻ (لۻ۳۴۴۴ھۻۻ۱۵۳۵ا

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

82

:یملعۻدهرہۻاجتۻےکۻارخااجتۻ -2

ضعبۻڈیملکیۻزینپمکۻفلتخمۻیملعۻدهرےۻرکها یۻےہۻۻاهرۻاسۻےکۻارخااجتۻربداتشۻرک یۻےہۻ،ۻانچہچنۻارگۻہیۻ

ںۻہکۻنجۻوکۻہیۻیملعۻدهرہۻرکهاایۻاجۻراہۻےہۻهہۻرصفۻۻاسۻینپمکۻیکۻادهہیۻرموضیںۻارخااجتۻاسۻزیچۻےکۻاسھتۻرشمهطۻوہ

ےکۻےیلۻوجتزیۻرکںیۻۻںوۻرھپۻاجزئۻںیہنۻۻہکۻاےسیارخااجوکتۻوبقكۻایکۻاجےئۻ؛ۻویک ہکۻۻڈارٹکۻاکۻاکلۻرمضیۻاکۻالعجۻاهرۻافدئہۻدنمۻ

زیچںیۻدانیۻےہۻ ہۻہکۻینپمکۻیکۻاڈیهراٹزئۻٹنمۻرکان

47

۔ۻۻ

ارخااجتۻایسیۻیسکۻرشطۻےسۻرشمهطۻ ہۻوہںی لكۃۻاسۻینپمکۻاکۻامۻارخااجتۻےسۻیملعۻدخامتۻاهرۻارگۻاےسی

رسااجنلۻدانیۻوہۻ،ۻالثمۻ ہۻںوۻاسۻیملعۻدهرےۻںیمۻاسۻینپمکۻیکۻادهہیۻیکۻریہشتۻیکۻاجےئۻۻاهرۻنجۻولوگںۻیکۻاسۻیملعۻدهرےۻ

ۻ ہۻرکںیۻ،ۻںوۻرھپۻاےسیۻۻرپۻاجےنۻےکۻےیلۻنشکیلسۻوہۻهہۻیبطۻادارےۻیکۻرطفۻےسۻوہۻ،ۻارفنادیۻوطرۻرپ ۻاالپیئۻ ولگۻوخدۻ

ارخااجتۻۻےکۻوصحكۻںیمۻوکیئۻرحجۻںیہنۻےہ

48

۔

:ینپمکۻاکۻاےنپۻارخااجۻتۻرپۻیملعۻاکرفنزسنۻرکهاانۻ -3

گۻرکانۻدصقمۻ

ئیت

ئیکت

وجۻزینپمکۻایسیۻاکرفنزسنۻاکۻااقعندۻرکها یۻںیہۻومعیمۻوطرۻرپۻامۻاکۻاینپۻاایشءۻیکۻریہشتۻاهرۻامر

ےکۻاسھتۻاسھتۻیملعۻدختمۻیھبۻرسااجنلۻدانیۻوہاتۻےہ۔ۻانچہچنۻۻارگۻاسۻاکرفنسنۻںیمۻیملعۻوحبثۻوہاتۻےہاسیجۻہکۻاسۻ

ۻاهرۻاسۻینپمکۻیکۻادهہیۻیکۻریہشتۻمکۻوہۻںوۻاےسیۻارخااجتۻۻےنیلۻںیمۻوکیئۻرحجۻںیہنۻےہ۔ۻاہتبلۻارگۻایسیۻ

ں

ئ

زایدہۻشیپۻیکۻاجی

ۻںوۻاےسیۻارخااجتۻۻاکۻۻوصحكۻدرتسۻںیہنۻےہ۔اکرفنسنۻاکۻدصقمۻینپمکۻاکۻرصفۻاینپۻاایشءۻیکۻریہشتۻرکانۻےہ

:ادهایتۻاهرۻڈیملکیۻاساممۻےکۻرفیۻلپمیسۻدانیۻ -4

ارگۻںوۻہیۻرصفۻاعترفۻےکۻےیلۻوہںۻںوۻرھپۻاجزئۻںیہۻاهرۻوکیئۻرحجۻںیہن

49

ویک ہکۻا لۻالحكۻےہۻ۔نکیلۻۻ

ارگۻہیۻرشمهطۻوہںۻینپمکۻےکۻذا یۻافدئےۻ،اڈیهراٹزئٹنمۻایۻامرگنٹیکۻرپۻ،ۻںوۻرھپۻاجزئۻںیہنۻاهرۻاسھتۻاسھتۻاسۻۻابتۻیکۻ

نیقیۻداہینۻرکمۻتہبۻرضهریۻےہۻہکۻینپمکۻبتۻکتۻاینپۻادهایتۻوطبرۻلپمیسۻ ہۻدےۻبجۻکتۻهہۻامۻرشاطئۻوکۻوپراۻ ہۻ

كۻےکۻےیلۻالوگۻںیہۻ۔رکےلۻوجۻاسۻےکۻاامعتس

47

اۻااعملرصۃۻ

ت

ئۃ یلطت ۹ۺ،ااتفلهیۻا

48

اۻابطل

ت

ۃ

میمہئۃۻ،، االخایقتۻ ی

لطتضااتۻا

ض

ح

ت

للي

وودہیۻسعل

اۻا

ت

ئۃ یهل

۳۷،ھ(۱۵۳۵)ا

49

اۻااعملرصۃۻ

ت

ئۃ یلطت ۹ۺ،ااتفلهیۻا

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

83

ۻ -5 :یمیلعتۻۻوکرزسۻایہمۻرکانۻ

ارگۻںوۻہیۻوکرزسۻاےسیۻںیہۻہکۻنجۻںیمۻینپمکۻیکۻاڈیهراٹزئٹنمۻوموجدۻےہۻاهرۻامرگنٹیکۻیھبۻےہۻنکیلۻدهرسیۻ

ۻرطفۻیملعۻااضےفۻاکۻولہپۻوموجدۻےہۻںوۻاقلطمۻاسۻرپۻاجزئۻایۻاناجۻزئۻاکۻمکحۻاگلانۻلکشمۻےہۻاتمہۻنظۻاغبلۻیکۻرطفۻدےنھکی

ۻدجدیۻیملعۻقیقحتۻےہۻںوۻرھپۻوکیئۻامعنۻںیہنۻےہۻنکیلۻارگۻینپمکۻےکۻذا یۻافدئےۻ،اڈیهراٹزئٹنمۻایۻ ۻارگۻںوۻاسۻںیمۻ ےسۻ

امرگنٹیکۻرپۻینبمۻوہۻںوۻرھپۻاجزئۻںیہن۔هاہللۻاملع

:رسیتیۻثحبۻ:ۻبطۻےکۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻدےنیۻےکۻوضاطبۻ،ۻہقفۻاالسیمۻیکۻرهینشۻںیم

لۻوہیئۻہکۻۻومعیمۻوطرۻرپۻالمزنیمۻوکۻاحتفئۻدانیۻعنمۻےہۻاتۻہکۻیسکۻمسقۻاکۻوکیئۻذگہتشۻثحبۻےسۻہیۻابتۻولعم

ہبشۻایۻروشتۻاکۻرصنعۻ ہۻاپایۻاجےئ،ۻانچہچنۻضعبۻاےسیۻوضاطبۻںیہۻۻنجۻےکۻذرےعیۻاحتفئۻےنیلۻدےنیۻےکۻاکلۻوکۻۻطبضنمۻایکۻ

اجۻ اتکۻےہۻاهرۻهہۻدنمرہجۻذلیۻںیہ:

:زلۻوکۻہفحتۻوبقكۻرکےنۻیکۻااجزتۻدےۻینپمکۻایۻادارہۻاےنپۻالمۻۻ-1اضہطبۻربمنۻ

سجۻینپمکۻایۻادارےۻںیمۻوکیئۻآدیمۻاکلۻرکاتۻےہۻاهرۻهہۻینپمکۻاسۻوکۻوکیئۻیھبۻہفحتۻوبقكۻرکےنۻیکۻااجزتۻ

ل منكم لنا ع اکۻرفاممۻےہ:ۻملسو هيلع هللا ىلص ددیےۻںوۻااسیۻالمزلۻۻۻۻوکۻہفحتۻدایۻاجۻ اتکۻےہۻاسیجۻہکۻآپۻ لى يا أي ها الناس، من عم50عمل فكتمنا منو ميطا، فما ف وقو ف هو غل يأت بو ي وم القيامة

)اےۻولوگ!ۻسجۻےنۻمتۻںیمۻےسۻامہرےۻۻ

ےیلۻاکلۻایکۻاهرۻوکیئۻریسۻاپھچۻیلۻایۻاسۻےسۻیھبۻوھچا یٹۻزیچۻںوۻهنۻایختنۻاکۻرمبکتۻوہۻاگۻےسجۻهہۻایقتمۻےکۻدمۻےلۻرکۻ

ۻوکۻرفامایۻاھتۻ:ۻملسو هيلع هللا ىلص رطحۻآپآےئۻاگ(۔ۻایسۻ 51تصيب شيئا بغري إذين فإنو غلول""ال ےنۻدیسانۻصاعذۻنبۻلبجۻۻاهرۻاسۻاکۻوہفملۻاخمفلۻہیۻےہۻہکۻآپ ملسو هيلع هللا ىلص )ںیہنۻںوۻےلۻاگۻیسکۻزیچۻوکۻریمیۻااجزتۻےکۻریغبۻهر ہۻهہۻایختنۻوہۻیگ(ۻ

ۻارگۻینپمکۻاکۻامب ۻۻیکۻااجزتۻےکۻاسھتۻدہہیۻانیلۻکیھٹۻےہ۔ۻانچہچنۻامۻدهونںۻااحدثیۻالمۻرکۻڑپںیہ ںوۻهاحضۻوہاتۻےہۻہکۻ

سجۻںیمۻدہہیۻانیلۻهاالۻالمزلۻاکلۻرکاتۻےہۻارگۻااجزتۻددیےۻںوۻدہہیۻایۻاجۻ اتکۻےہ

52

۔

50

اۻۻ،ننسۻاوبۻداهدۻ

ت

ئۃ ی

قضاۻاامعلكاتکبۻاال ئۻهڈدايئ

۴۶۹۱:دحثیۻ،اببۻف

51

اۻاألرماءۻ،اوبابۻاالاکحلۻ،ننسۻرتذمیۻ ئۻهڈدايئ

۱۴۴۶:دحثی،اببۻامۻاجءۻف

52

۱۴:۳۴۸،حتفۻاابلری

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

84

:ارگۻالمزلۻالمزتمۻاایتخرۻرکےنۻےسۻےلہپۻدہہیۻاتیلۻںوۻاجزئۻےہ-2اضہطبۻرمنۻ

ارگۻیسکۻآدیمۻوکۻالمزےمۻاایتخرۻرکےنۻےسۻےلہپۻہفحتۻدایۻاجاتۻوہۻاهرۻالمزتمۻےکۻدعبۻیھبۻاےسۻهاہںۻےسۻہفحتۻۻ

)ویکںۻںیہنۻۻ"ىال جلس يف بيت أبيو وأمواکۻرفاممۻےہۻ:ۻ"ملسو هيلع هللا ىلص اتلمۻےہۻںوۻهہۻاےسۻےلۻ اتکۻےہ۔ۻۻاسیجۻہکۻیبنۻرکمیۻ

ۻاهرۻرھپۻدےھکیۻہکۻاےسۻدہہی ۻ،ۻانچہچنۻانبۻارینملۻیھبۻےتہکۻںیہۻہکۻاسۻهہۻاتھٹیبۻاےنپۻهادلنیۻےکۻاپسۻ ۻاتلمۻےہۻہکۻںیہن(

دحثیۻےسۻیہیۻابتۻولعملۻوہ یۻےہۻہکۻۻارگۻاےسۻےلہپۻیسکۻےسۻۻدہہیۻاتلمۻوہۻںوۻهہۻاسۻےسۻےلۻ اتکۻےہ

53

۔

ۻ ۻرفامےتۻںیہۻ: و جازقب ايتو قبلول إليو "فاما ان کان يهدىاسیجۻیلبنحۻہیقفۻالعہمۻانبۻدقاہمۻ وهلامن 54"بعدالوالية

اےسۻہیۻدہہیۻےلہپۻیھبۻدایۻاجاتۻےہۻںوۻۻهالتیۻ)المزتم/بصنمۻ(اایتخرۻرکےنۻےکۻدعبۻیھبۻهہۻۻاےسۻوبقكۻاگر ’’

‘‘۔رکۻ اتکۻےہ

:ارگۻہفحتۻاےسۻڑبےۻبصنمۻهاالۻآدیمۻدےۻںوۻیھبۻاجزئۻےہ-3اضہطبۻربمنۻ

ارگۻیسکۻالمزلۻوکۻوکیئۻاسۻےسۻڑبےۻبصنمۻهاالۻآدیمۻدےۻںوۻیھبۻالمزلۻےکۻےیلۻہفحتۻوبقكۻرکانۻاجزئۻےہ،ۻ

ۻےہۻبجۻوکیئۻ ۻاجات ۻکشۻاسۻهتقۻاپای ۻیسکۻمسقۻاک ۻہبشۻای ۻاہں ۻاجات۔ ۻہبشۻںیہنۻاپای ۻوکیئ ویک ہکۻاسۻںیمۻیسکۻمسقۻاک

"وال ہکۻالعہمۻانبۻاعدبنیۻیھبۻےتہکںیہۻ:ۻۻوھچےٹبصنمۻهاالۻآدیمۻیسکۻڑبےۻبصنمۻهاےلۻآدیمۻوکۻہفحتۻدے۔ۻاسیج55يقبل اهلدية إال من ذي حمرم أو وال يتوىل األمر منو"

)اهرۻںیہنۻاجزئۻوبقكۻرکانۻیسکۻدہےیۻاکۻرگمۻیسکۻرقیبیۻ

رہتشۻدارۻےسۻایۻیسکۻڑبےۻرمےبتۻهاےلۻآدیمۻےس(۔

:ڈویا یٹۻےکۻالعهہۻیسکۻاهرۻهہجۻےسۻہفحتۻدانیۻ -4اضہطبۻربمنۻ

وکۻہفحتۻاسۻیکۻذاتۻاهرۻتیصخشۻیکۻهہجۻےسۻےلمۻۻۻ ہۻہکۻاکلۻیکۻهہجۻےسۻںوۻیھبۻہفحتۻانیلۻاجزئۻےہۻ،ۻارگۻیسکۻالمزلۻ

اهرۻدهرسےۻوظفلںۻںیمۻویںۻاھجمسۻاجۻ اتکۻےہۻہکۻارگۻهہۻالمزلۻڈویا یٹۻوھچڑۻیھبۻدےۻںوۻےفحتۻاکۻہلسلسۻامۻےکۻدرایممۻ

اجریۻرےہۻںوۻااسیۻہفحتۻایۻاجۻ اتکۻےہ

56

۔

53

۱۴:۳۴۹،حتفۻاابلریۻ

54

ۺ۱۵:۶،اینغمل

55

۶:۴۸۵(،۱۵۳۱)دارۻارکفل،ۻ،احہیشۻانبۻاعدبنیۻانبۻاعدبنیۻ،ۻ

56

۱۳:۵۴۸،حتفۻاابلری

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

85

:ۻرکےتۻهتقۻہفحتۻانیلۻاکلۻلمکمۻ - 5اضہطبۻربمنۻ

ۻ، ہۻوبكۻرکۻاهرۻ ہۻ المزلۻارگۻاکلۻلمکمۻرکۻےلۻاهرۻاسۻےکۻاکلۻلمکمۻرکےنۻےکۻاسھتۻہفحتۻدےنیۻیکۻرشطۻ ہۻوہۻ

اعدۃۻاکلۻلمکمۻرکےنۻرپۻہفحتۻدایۻاجاتۻوہۻںوۻہفحتۻوبقكۻایکۻاجۻ اتکۻ،ۻاہتبلۻارگۻہفحتۻاکلۻلمکمۻرکےنۻرپۻدانیۻیکۻاعدتۻوہۻایۻرشطۻۻ

وہۻہکۻاکلۻلمکمۻرکےنۻرپۻہفحتۻدایۻاجےئۻاگۻ،ۻںوۻہفحتۻانیلۻرحالۻوہۻاگ۔اگلیئۻیئگۻ

:اکۻدانیۻرعفۻنبۻاکچۻوہ ااسیۻہفحتۻسجۻ -6اضہطبۻربمنۻ

ۻوھچاٹۻہفحتۻسجۻاکۻدانیۻرعفۻنبۻاکچۻوہۻےسیجۻیسکۻاخصۻومعقۻرپۻرکشاےنۻےکۻوطرۻرپۻرسٹیکفیٹۻدےیۻ ااسیۻ

(ۻدیۻاج یۻںیہۻ،ۻاےسیۻےفحتۻوکۻوبقكۻرکےنۻںیمۻوکیئۻرحجۻںیہنۻےہ۔ۻShieldsاجےتۻںیہۻایۻڈلیشزۻ)

:دوعتۻهہمیلۻوبقكۻرکانۻرحالۻںیہنۻےہ -7اضہطبۻربمنۻ

ۻاسۻےسۻااکنرۻدرتسۻ دوعتۻهہمیلۻےکۻابرےۻاخصۻوطرۻرپۻوبقتیلۻیکۻااحدثیۻهاردۻوہےنۻیکۻهہجۻےسۻ

رہعیۻےہ۔انبۻدقاہمۻۻرفامےتۻںیہۻہکۻۻ"احمکۻدوعتۻهہمیلۻںیہنۻۻاهرۻ ہۻیہۻاسۻاکۻوبقكۻرکانۻروشتۻایۻرحالۻےکۻاراکتبۻۻاکۻذ

اجایۻرکےتۻ ، "ۻملسو هيلع هللا ىلص رپۻاجۻ اتکۻےہۻاسیجۻہکۻیبنۻرکمیۻ

57

۔ۻاہتبلۻارگۻاخصۻوطرۻاسۻزلملۻیکۻهہجۻےسۻۻدوعتۻاکۻااقعندۻایکۻ

ۻاهرۻدموعۻۻےکۻدرایممۻےلہپۻۻدوعںوںۻاکۻرهاجۻوہۻںوۻرھپۻیسکۻرورتۻاج ۻاهرۻ ہۻوکیئۻدوعتۻرکےنۻهاےلۻ ۻ زئۻںیہنۻےہۻایگۻےہۻ

ہکۻاسۻیکۻدوعتۻوکۻوبقكۻایکۻاجےئ

58

۔

ۻدہہیۻرصفۻاسۻهہجۻےسۻرحالۻںیہنۻےہۻہکۻاےسۻۻیسکۻالمزلۻوکۻوکیئۻ اہیںۻہیۻابتۻایدۻرانھکۻرضهریۻےہۻہکۻ

ۻہکۻارگۻاسۻاکلۻیکۻهہجۻےسۻایۻاسۻآدیمۻوکۻ بصنمۻاایتخرۻرکۻےنیلۻےکۻدعبۻدایۻایگۻےہ،ۻہکلبۻاکلۻاکۻقلعتۻاسۻںیمۻزایدہۻےہۻ

دےنیۻهاےلۻیکۻرطفۻاملئۻرکانۻوصقمدۻےہۻۻہکۻهہۻاسۻےسۻۻیسکۻرطحۻافدئہۻااھٹۻےکسۻںوۻۻرھپۻہیۻانیلۻرحالۻوہۻاگ۔دہہیۻ

ۻ:ۻ" وما أخذ ه العمال من مال املسلمني بغري حق فلويل األمر العادل ااملۻانبۻہیمیتۻۻررطمقازۻںیہۻامكۻالمزۻلۻرضحاتۻۻاملسمونںۻےکۻامكۻےسۻاهرۻوجۻ)59"استخراجو منهم ؛ كاهلدايا اليت يأخذوهنا بسبب العمل

ریغبۻیسکۻقحۻےکۻںیلۻںوۻاعدكۻاحمکۻرپۻالزلۻےہۻہکۻهہۻامكۻامۻےسۻهاسپۻےلۻۻےسیجۻہکۻهہۻاحتفئۻوجۻاوہنںۻےنۻۻاےنپۻاکلۻیکۻ

ۻرفامےتۻںیہۻ:ۻ" ۻایسۻرطحۻخیشۻانبۻابزۻ ۻ ن هہجۻےسۻاح لۻےیکۻںیہۻ(۔ۻ أن الواجب على املوظف يف أي عمل م

57

۱۵:۷۱،اینغمل

58

۸:۱۴،ھ(۱۵۴۳)دارۻااتكلبۻارعلیب،ۻ،دباعئۻاانصلعئۻدےیھکیۻ:ۻۻاکاسینۻ،ۻالعؤۻادلنیۻ،ۻ

59

۳۹:۳۹۴،ومجمعۻااتفلهیۻ

Pakistan Journal of Islamic Research Vol: 18, Issue: 2

86

60" أن يؤدي ما وكل إليو ، وليس لو أن يأخذ ىدايا فيما يتعلق بعملو أعمال الدولة اهرۻالمزنیمۻرپۻ)

(قلعتمۻاحتزئۻانیلۻاجزئۻںیہنۻےہهابجۻےہۻہکۻرہۻۻرساکریۻاکلۻوکۻوپریۻذہمۻداریۻاداۻرکںیۻۻاهرۻامۻےکۻےیلۻاےنپۻاکلۻےسۻ

ےئۻ،ۻہکۻہیۻہفحتۻیسکۻوکۻاسۻےکۻبصنمۻایۻاکلۻیکۻالخےصۻےکۻوطرۻرپۻہیۻاہکۻاجۻ اتکۻےہۻہکۻاہجںۻیسکۻمسقۻاکۻوکیئۻہبشۻآاج

هہجۻےسۻدایۻاجۻراہۻےہۻایۻےسجۻہفحتۻدایۻاجۻراہۻےہۻاسۻےسۻوکیئۻاکلۻرکهاانۻوصقمدۻوہۻۻںوۻایسیۻامتلۻوہگجںۻرپۻہفحتۻدانیۻاهرۻانیلۻرحالۻ

ےہ۔ۻهاہللۻاملع

:اتنجئ

اسہقبۻثحبۻےسۻدنمرہجۻذلیۻاتنجئۻۻۻاذخۻوہےتۻںیہ:

بحتسمۻلمعۻےہۻوجۻہکۻتبحمۻدیپاۻرکےنۻاکۻاکیۻذرہعیۻےہ۔ومعامۻدہہیۻدانیۻ ۔۱

ڈیملکیۻاٹسفۻوکۻامۻےکۻاکلۻیکۻهہجۻےسۻۻۻۻہفحتۻدانیۻعنمۻےہ۔ ۔۳

ڈیملکیۻےکۻےبعشۻںیمۻاحتفئۻدےنیۻےکۻبسۻےسۻامہۻۻاابسبۻدنمرہجۻذلیۻںیہ: ۔۴

گۻرکان۔

ئیت

ئیکت

زینپمکۻاکۻاینپۻزیچهںۻیکۻامر

دارهںۻےکۻاسھتۻآباسینۻلحۻرکان۔زینپمکۻاکۻاےنپۻصاعالمتۻوکۻفلتخمۻیبطۻا

یملعۻررسیچۻیسیجۻدخامتۻرسااجنلۻدانی۔

اتحمجۻاهرۻرقفاءۻےکۻےیلۻفلتخمۻالعجۻرکےنۻےکۻےیلۻاحتفئۻدانی۔

احتفئۻوکۻۻدقعۻلمکمۻرکےنۻےکۻےیلۻۻدانیۻهریغہ

اجزئۻےہۻهر ہۻںیہنۻ۔یملعۻدهرےۻاهرۻاکرفنزسنۻںیمۻاشلمۻوہانۻۻاکۻدصقمۻارگۻیملعۻررسیچۻرکانۻےہۻںوۻاسۻاکۻانیلۻ ۔۵

گۻںیہنۻےہۻامۻاکۻانیلۻیھبۻاجزئۻےہۻ۔ ۔۶

ئیت

ئیکت

اهرۻهہۻرفیۻاایشءۻنجۻاکۻدصقمۻۻامر

ۻۻوجۻدقعۻاکۻہصحۻوہںۻامۻاکۻوپراۻرکانۻرضهریۻےہۻ؛ۻویک ہکۻهہۻدقعۻاکۻہصحۻںیہ۔ ۔۷

زگ

ی

یئت

اهرۻهہۻرٹ

نجۻاکرفنزسنۻیکۻانفسنۻرکانۻاکۻدصقمۻزینپمکۻیکۻاایشۻیکۻامرگنٹیکۻےہۻۻایسیۻانفسنۻانیلۻاجزئۻںیہنۻےہۻاهرۻارگۻیملعۻ ۔۸

ررسیچۻرکانۻوصقمدۻےہۻںوۻرھپۻاجزئۻےہ۔

60

ۻےنۻاسۻومجمےعۻوکۻرمبتۻایکۻےہوعمجمہعۻاتفهیۻهۻاقمالتۻونتمہع،اتفهیۻانبۻابزۻئع،ۻۻءدارۻادصاۻ،)،ۻۻڈارٹکۻدمحمۻوشی

م

ت

ح يمل

،ۻھ(۱۵۳۱ا

۵۵۴:ۺ

ڈیملکیۻۻاٹسفۻوکۻاحتفئۻدےنیۻےکۻااکحلۻهۻوضاطب

87

ڈیملکیۻآرسیفزۻوکۻااسیۻہفحتۻدانیۻسجۻےسۻۻیسکۻمسقۻاکۻوکیئۻہبشۻایۻکشۻدیپاۻوہاتۻوہۻ،ۻاجزئۻںیہنۻےہ۔ ۔۹

آرسیفۻوکۻاسۻےکۻبصنمۻیکۻهہجۻےسۻہفحتۻدانیۻاجزئۻںیہنۻےہ۔ۻاہںۻارگۻہفحتۻدےنیۻیکۻرپسٹکیۻۻیسکۻڈیملکی ۔ۺ

ۻوہۻاتۻرھپۻانیلۻاجزئۻےہۻ،ۻاسیجۻہکۻارگۻڑبےۻبصنمۻهاالۻآدیمۻ اسۻےکۻبصنمۻاح لۻرکےنۻےسۻےلہپۻیہۻ

وھچےٹۻبصنمۻهاےلۻآدیمۻوکۻہفحتۻدےۻبتۻیھبۻاجزئۻےہ۔