2

ЗМЕСТ

Уводзіны……………………………………………………………………….3

1.ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ………………………………………………….5

1.1.Вучэбныя дапаможнікі…………………………………………………....5

1.2.Тэматычныя планы лекцый………………………………………………6

1.3.Пералік дэманстрацыйнага матэрыялу…………………………………..7

1.4.Тэксты лекцый……………………………………………………………..9

2.ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ…………………………………………………...71

2.1.Тэматычныя планы практычных заняткаў………………………………71

2.2.Метадычныя рэкамендацыі па правядзенні практычных заняткаў……73

3.РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАЎ……………………………………………77

3.1.Пытанні да заліку………………………………………………………….77

3.2.Кіруемая самастойная работа студэнтаў…………………………………80

4.ДАПАМОЖНЫ РАЗДЗЕЛ…………………………………………………..84

3

Уводзіны

Вучэбная дысцыпліна ―Беларуская мова (прафесійная лексіка)‖ прызначана для

выкарыстання на першай ступені вышэйшай адукацыі ў межах цыкла сацыяльна-

гуманітарных дысцыплін.

Авалоданне высокай моўнай культурай спрыяе не толькі лагiчнасцi, выразнасцi,

дакладнасцi маўлення студэнтаў, але і садзейнічае выхаванню граматных спецыялістаў –

прадстаўнiкоў розных сфер дзейнасці. Так, напрыклад, студэнты, якія рыхтуюцца да працы ў

агульнаадукацыйных школах, ліцэях, гімназіях у якасці настаўнікаў-прадметнікаў, павінны

найперш быць арфаграфічна пісьменнымі, валодаць тэрміналагічнай лексікай пэўнай галіны,

а таксама мець высокі ўзровень маўленчай культуры. Менавіта таму курс «Беларуская мова

(прафесiйная лексiка)» уведзены на нефiлалагiчных факультэтах, каб садзейнiчаць развiццю

вуснай i пiсьмовай мовы студэнтаў розных спецыяльнасцяў, будучых спецыялiстаў.

Змест курса «Беларуская мова (прафесiйная лексiка)» накіравана на засваенне і

прафесійнае прымяненне беларускай навуковай тэрміналогіі, выпрацоўку ў студэнтаў

уменняў правільна ўспрымаць розную інфармацыю на беларускай мове, а таксама дакладна і

асэнсавана выказваць любую думку, спрыяць павышэнню грамадскага прэстыжу беларускай

літаратурнай мовы.

Курс «Беларуская мова (прафесiйная лексiка)» і неабходны для забеспячэння тэм

курса моўны матэрыял, на базе якога ажыццяўляюцца ўсе віды маўленчай дзейнасці,

вызначаюцца паводле будучай спецыяльнасці студэнтаў УА ―Мінскі інавацыйны

ўніверсітэт‖.

Мэта курса – выпрацоўка і замацаванне практычных уменняў і навыкаў граматнага

карыстання вуснай і пісьмовай мовай; развіццѐ моўна-эстэтычнага густу студэнтаў, звязанага

з чысцінѐй і правільнасцю мовы; пашырэнне і ўзбагачэнне прафесійнага лексічнага запасу

будучых спецыялістаў, выпрацоўка ўменняў практычнага карыстання тэрміналогіяй і

прафесійнай лексікай па абранай спецыяльнасці; фарміраванне ўстаноўкі на практычнае

ўкараненне атрыманых студэнтамі ведаў у іх прафесійнай дзейнасці і іншых сферах

сацыяльнай актыўнасці; выхаванне любові і павагі да мастацкага слова, духоўнай і

інтэлектуальнай спадчыны беларускага народа, пачуцця нацыянальнай самапавані і

самаідэнтыфікацыі, імкнення да далейшага ўзбагачэння беларускай мовы.

Курс «Беларуская мова (прафесiйная лексiка)», якi абапiраецца на асновы школьнай

праграмы, павiнен сiстэматызаваць i паглыбiць веды студэнтаў па фанетыцы i арфаэпii,

марфалогii i правапiсе, лексiцы i фразеалогii, каб павысiць iх моўную культуру i

падрыхтаваць да выкарыстання беларускай мовы ў прафесiйнай дзейнасцi.

4

Праграма скiравана на замацаванне i паглыбленне ведаў студэнтаў на ўсiх моўных

узроўнях, выяўленне спецыфiкi беларускай мовы, авалоданне навуковай тэрмiналогiяй

адпаведна выбранай прафесii, уменне карыстацца тлумачальнымi, перакладнымi i

спецыяльнымi слоўнiкамi i дапаможнiкамi. З улiкам таго, што на Беларусi ў якасцi

дзяржаўнай выступае не толькi беларуская, але i руская мова, у выкладаннi курса значная

ўвага павiнна ўдзяляцца супастаўленню i выяўленню адрозненняў абедзвюх моў.

5

1.ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ

1.1. Вучэбныя дапаможнікі

6

1.2.Тэматычныя планы лекцый

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей.

План.

1. Мова і соцыум.

2. Формы беларускай нацыянальнай мовы.

3. Функцыі мовы ў соцыуме.

4. Этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы.

5. Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы.

План.

1. Лескіка беларускай мовы паводле паходжання.

2. Спецыяльная лексіка.

3. Актыўная і пасіўная лексіка.

4. Паняцце тэрміна і тэрміналогіі.

5. Сучасны стан развіцця беларускай тэрміналогіі.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.

План.

1. Паняцце білінгвізму.

2. Паняцце і віды моўнай інтэрферэнцыі.

3. Нормы беларускай літаратурнай мовы.

4. Марфалагічныя нормы беларускай мовы.

5. Сінтаксічныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы.

7

1.3Пералік дэманстрацыйнага матэрыялу па тэмах дысцыпліны “Беларуская

мова(прафесійная лексіка)

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей.

Славянская група моў

Усходнеславянская Заходнеславянская Паўднѐваславянская

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы.

Назва пераносу

Шлях пераносу Прыклады

Метафара

Па форме Іголка (хвойнага дрэва)

Іголка (якой шыюць)

Па колеру Залатыя завушніцы –

залатыя каласы

Па функцыі Крыло птушкі – крыло

самалета

Па месцы знаходжання Галава рыбы – галава

клана

беларуская польская балгарская

руская чэшская македонская

украінская славацкая сербскахарвацкая

сербалужыцкая

(існуе ў двух варыянтах –

верхне- і ніжнелужыцкая)

( славенская

стараславянская

(мѐртвая)

палабская (мѐртвая)

8

Метанімія

Па смежнасці ў

прасторы

Цынкавае вядро –

разліць вядро

Па сумежнасці ў часе Пераклад кнігі –

чытаюць пераклад

Назва матэрыялу

На выраб

Злітак срэбра – есці са

срэбра

Назва дзеяння

на выраб

Займацца шытвом – на

стале ляжыць шытво

Імя ўласнае

на выраб

Рудольф Дызель –

магутны дызель

Сінекдаха

Назва часткі

На цэлае

Галава каровы

Статак у 200 галоў

Назва агульнага

На канкрэтнае

Зброя (прылада да

нападу ці абаронцы) –

зброя (пісталет)

Родавая назва

На відавую

Дзічка (яблыня) –

дзічка (плод яблыні)

9

1.4.Тэксты лекцый

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей.

Паняцце мовы. У гісторыі навукі існуюць два асноўныя погляды на мову:

як з‘яву біялагічную і з‘яву псіхічную. Мова найважнейшы сродак зносін

паміж людзьмі. Дзеля таго каб існаваць людзі павінны дамовіцца паміж сабою

пра супольныя справы, размеркаванне абавязкаў, пра вызначэнне агульных

планаў. Ажыццяўленне падобнага тыпу патрэб і дасягаецца пры дапамозе

мовы. Мова ўзнікае з настойлівай патрэбы грамадства і ў грамадстве, гэта –

сацыяльная (грамадская) з‘ява. Галоўная функцыя мовы быць сродкам зносін у

грамадстве. Рэалізацыя гэтай функцыі адбываецца ў працэсе моўнай дзейнасці.

Мова складаецца з вялікай колькасці адзінак і правіл іх спалучэння ў

выказваннях. Каб служыць для перадачы інфармацыі ад аднаго чалавека да

другога мова павінна складацца з нейкіх матэрыяльных носьбітаў інфармацыі.

Такімі носьбітамі інфармацыі з‘яўляюцца моўныя знакі. Таму мова можа

кваліфікавацца як знакавая сістэма асаблівага характару. Моўныя знакі маюць

план зместу і план выражэння. Таму і адзінкі мовы суадносяцца з гэтымі

паняццямі.

Слова мова выкарыстоўваецца і для абазначэння найважнейшага сродку

людскіх зносін, пэўнай, звычайна этнічнай, групы людзей: беларуская мова,

руская мова, мова беларускіх татараў, англійская мова. Такія канкрэтныя мовы

(французская, літоўская, цыганская і г.д.) можна лічыць формай існавання

агульначалавечай мовы, якая можа разглядацца як навуковая абстракцыя. На

свеце існуе некалькі тысяч моў. Кожная з іх – вынік працы шматлікіх

пакаленняў, часцінка таго стэрэаскапічнага погляду на свет, які належыць

усяму чалавецтву ў сукупнасці. У адной мове людзі лепей адлюстравалі

асаблівасці снегу, таму што іх продкі жылі ў тундры на працягу стагоддзяў і

адрозненне гэта было вельмі важным для жыцця, у некаторых арабскіх

дыялектах жыхароў пустыні шмат назваў пяску, у трэцяга народа – падрабязная

моўная класіфікацыя дажджу.

Кожная мова абслугоўвае пэўны калектыў, але заўсѐды даводзілася

людзям уступаць у кантакты з суседзямі, а часам і з больш далѐкімі

калектывамі. Прадстаўнікі аднаго племені авалодвалі не толькі сваѐй роднай

мовай, але і мовай іншага племені. У такіх выпадках мы гаворым пра моўныя

кантакты, у выніку якіх магчыма замена адной мовы на другую ці ўзнікненне

новай мовы. Рассяленне пэўнага, не вельмі кансалідаванага моўнага калектыву

можа прывесці да ўзнікнення на аснове адной мовы дзвюх ці нават некалькіх

новых моў, гэта значыць да дыферэнцыяцыі моў (так, з адносна адзінай

старажытнарускай мовы ўзніклі руская, беларуская і ўкраінская мовы). Ва

ўмовах сумеснага пражывання на адной тэрыторыі, цесных сувязей паміж

мовамі такіх калектываў не выключаецца і інтэграцыя моў, ўтварэнне адзінай

мовы на месцы папярэдніх некалькіх моў. Часцей пры гэтым адна з

кантактуючых моў становіцца асновай, на якую ўздзейнічаюць у той ці іншай

меры астатнія мовы. Напрыклад, асновай сучаснай румынскай мовы стала

10

народаная лацінская мова, якая ўвабрала ў свой слоўнік шматлікія славянскія

элементы, а таксама спазнала ўплыў іншых балканскіх моў.

Тэрмін мова дастасоўваецца не толькі да мовы чалавека наогул, не толькі

да мовы пэўных калектываў, але і да мовы асобнага чалавека – індывіда. У

гэтым сэнсе можна сказаць ―Мова Янкі Купалы, мова Аляксея Талстога ці мова

Шэкспіра‖. У такім выпадку гутарка ідзе пра тое, як у тэкстах, якія стварае

пэўны чалавек, адлюстроўваюцца не толькі агульначалавечыя моўныя

заканамернасці ці не толькі асаблівасці дадзенай канкрэтнай нацыянальнай

мовы, але і індывідуальныя асаблівасці.

У гэтым праяўляецца дваісты характар мовы: з аднаго боку, яна з‘ява

індывідуальная, з другога - з‘ява грамадская.

Побач з натуральнай гукавой мовай людзі карыстаюцца некаторымі

дапаможнымі сродкамі зносін, якія таксама называюць мовамі. Разгледзім

некаторыя з іх. Мова жэстаў – гэта сістэма дадатковых сігналаў рухамі

частак цела: выцягнутая рука ўказвае накірунак, нахіленне галавы азначае ў

нас згоду, а пакручванне галавой у бакі – адмову ( у балгараў – наадварот)

Назіранні над развіццѐм дзіцяці і светам жывѐл даюць некаторыя падставы

для гіпотэзы пра першаснае прызначэнне мовы жэстаў для перадачы

інфармацыі, а гукавой мовы – эмоцый.

Яшчэ адна мова. Мова кветак – гэта ўмоўны дадатковы сродак перадачы

пэўнай (зместава абмежаванай) інфармацыі: чырвоныя ружы – могуць,

напрыклад, абазначаць каханне, а жоўтыя кветкі – здраду ці хваробу. У гэтым

сэнсе мовамі можна назваць і іншыя сістэмы знакаў, напрыклад знакі

дарожнага руху.. Звычайна ўсе такія мовы маюць абмежаваны слоўнік і

прымітыўную граматыку, абмежавана і сфера іх ужывання; як правіла яны

пазбаўлены самаразвіцця.

У працэсе свайго функцыянавання мова дастасоўваецца да перадачы

ўсяго таго, што патрэбна калектыву яе носьбітам. Патрэбнасці носьбітаў мовы

залежаць ад розных умоў жыцця, эканомікі, ступені развіцця духоўнай

культуры, яны змяняюцца. Змяняецца з імі і мова. У гэтым сэнсе мову можна

разглядаць як кібернетычную сістэму, якая няспынна функцыяніруе і

самарэгулюецца. У мове ўзнікаюць новыя словы, фразеалагічныя адзінкі, новыя

граматычныя сродкі.

Мова – гэта істотная адзнака этнічнага калектыву-народа, нацыі. У

тыповым выпадку мова народа, з аднаго боку, аб‘ядноўвае прадстаўнікоў

дадзенага народа, а з другога – з‘яўляецца адметнай адзнакай. Але нярэдка на

практыцы адной мовай карыстаюцца прадстаўнікі некалькіх этнічных

калектываў: нямецкая мова – родная для немцаў, аўстрыйцаў, для значнай

часткі насельніцтва Швейцарыі і Люксембурга; англійская мова – родная для

англічан і амерыканцаў, а таксама для насельніцтва былых калоній

Вялікабрытаніі; беларуская мова – родная не толькі для беларусаў, але і для

прадстаўнікоў іншых народаў, якія даўно жывуць на Беларусі, напрыклад,

беларускіх татараў, яўрэяў і інш. Разам з тым, напрыклад, швейцарцы, якія

карыстаюцца чатырма мовамі (нямецкай, французскай, італьянскай,

11

рэтараманскай) зліваюцца ў выніку працяглага сумеснага пражывання ў

адзіную нацыю.

Мова адчуваецца найбольш каштоўным скарбам народа, яго відавочнай

адзнакай; пачуццѐ адзінства мовы – адзін з асноўных кампанентаў

нацыянальнай свядомасці. Менавіта праз родную мову адбываецца для кожнага

чалавека знаѐмства са светам, праз родную мову ажыццяўляецца непарыўная

сувязь чалавека са сваім народам. Разам з тым – родная мова – гэта велізарны

ўклад кожнага норода ў скарбніцу агульначалавечай культуры.

Функцыі мовы ў грамадстве (соцыуме). Соцыум (ад лац. socium =

агульнае, сумеснае) – грамадства, сацыяльнае акружэнне чалавека, сукупнасць

складзеных гістарычных форм дзейнасці людзей.

Мова ў жыцці чалавека выконвае розныя функцыі:

камунікатыўную;

пазнавальную;

намінатыўную;

экспрэсіўную;

эстэтычную.

Формы беларускай нацыянальнай мовы Як і многiя іншыя мовы свету,

беларуская мова існуе ў дзвюх разнавіднасцях:

дыялектная мова;

беларуская літаратурная мова. Дыялектная мова – гэта сукупнасць мясцовых гаворак, што бытуюць ( у

вуснай форме) на Беларусі.

На дыялекталагічных картах можна ўбачыць два проціпастаўленыя адзін

аднаму дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднѐва-заходні.

Літаратурная мова – унармаваная, агульнапрынятая і абавязковая для ўсіх

членаў грамадства. Існуе ў вуснай і пісьмовай разнавіднасцях, мае

разгалінаваную сістэму стыляў.

У сістэму нормаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы ўваходзяць:

• арфаэпічныя;

• арфаграфічныя;

• лексічныя;

• граматычныя;

• пунктуацыйныя;

• стылістычныя.

Беларуская мова –форма нацыянальнай культуры беларусаў.

"Народ выражае сябе найпаўней i найдакладней у мове сваей. – пісаў у

XIX ст. вядомы pycкi лінгвіст І. Сразнеўскі, – Народ i мову нельга ўявіць адно

без аднаго". Калі грамадства параўнаць з жывым арганізмам, то мову можна

назваць нервовай сістэмай, якая наладжвае ў арганізме сувязі паміж яго клет-

камі. Але мова – гэта не толькі сродак, з дапамогай якога людзі наладжваюць

сувязі, абменьваюцца інфармацыяй, яна – своеасаблівае люстэрка жыцця i

працы народа, яго грамадскага i культурнага развіцця. Мова адлюстроўвае

12

жыццѐвы вопыт народа, асаблівасці яго мыслення i пcіxікі, маральна-этычныя i

эстэтычныя нормы.

Ад пакалення да пакалення беларускі народ замацоўваў у слове сваѐ

бачанне свету, свой вопыт яго пазнання, ад эпохі да эпохі ѐн выпрацоўваў

разнастайныя сродкі для перадачы думак, пачуццяў. Прыродныя ўмовы i

геаграфія краіны, узровень народнай гаспадаркі i кантакты з іншымі народамі,

характар грамадскай думкі, культуры, мастацва – усе вялікія і малыя

асаблівасці жыцця нашага народа адлюстраваліся ў мове.

Моўная культура беларускага народа надзвычай багатая i самабытная.

Яна ўвасоблена ў поўных чароўнага хараства песнях, у афарбаваных

міфічнасцю легендах, паданнях i дасціпных, мудрых прыказках, у адмысловых

загадках і магічнатаямнічых замовах, у трапных выслоўях i дасканалых па

форме i мастацкіх якасцях казках, у творах мастацкай, навуковай літаратуры i

г.д. Гэтыя моўныя скарбы раскрываюць нам гісторыю народа, сведчаць пра яго

сацыяльны інтэлект, далучаюць нас да маральных, эстэтычных каштоўнасцей,

створаных народам за стагоддзі, дапамагаюць зразумець яго філасофію,

мастацкія вобразы, авалодаць сакрэтамі яго моватворчай дзейнасці.

Захоўваючы духоўную спадчыну народа, замацоўваючы ў слове ўсѐ тое, што

прынята называць культурай, мова яднае нашчадкаў i продкаў, звязвае мінулае

з сучасным i будучым.

Мова – гэта адна з найважнейшых прыкмет нацыі, падмурак этнічнага

самаўсведамлення народа. У сілу пэўных гістарычных, сацыяльных і

геапатычных прычын беларуская мова не стала пакуль асноўным і адзіным

сродкам камунікацыі ў нашай рэспубліцы. Для большасці жыхароў Беларусі

гэтую ролю выконвае руская мова.

Сучасны стан беларускай літаратурнай мовы – вынік працяглага і

складанага працэсу яе развіцця, які непарыўна звязаны з лѐсам беларускага

народа, з плѐнам і стратамі яго гісторыі. Таму звернемся да гісторыі, высветлім,

калі ўзнікла наша мова, дзе яна развівалася, якое яе месца сярод іншых моў

свету, як яна выкарыстоўвалася ў пісьменстве, у грамадскім і культурным

жыцці грамадства.

Паходжанне беларускай мовы. У залежнасці ад паходжання і наяўнасці ці

адсутнасці агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на роднасныя і

няроднасныя. Сярод роднасных моў адрозніваюцца моўныя сем‘і, групы і

падгрупы. Беларуская мова належыць да славянскай групы індаеўрапейскай

сям’і.

Паводле тэорыі індаеўрапейскай расы, практычна ўсе еўрапейскія і

многія азіяцкія народы маюць адну прарадзіму, а іх мовы ўзыходзяць да адзінай

мовы-крыніцы, якую прынята называць ―агульнаіндаеўрапейскай‖, ці

―індаеўрапейскай прамовай‖.

Сѐння цяжка дакладна сказаць, дзе і калі існавала гэтая мова. Існуе

некалькі гіпотэз наконт прарадзімы індаеўрапейцаў. Адны даследчыкі лічаць,

што першапачаткова, прыкладна ў IV–III тыс. да н.э. яны займалі прастору ад

Дона і Паўночнага Каўказа да Дуная. Адсюль індаеўрапейцы пайшлі у Еўропу,

Сярэднюю Азію і праз Каўказ на Блізкі Усход і ў Індыю. Згодна з іншымі

13

гіпотэзамі, індаеўрапейская моўная супольнасць узнікла на Блізкім Усходзе або

ў Індыі і адкуль рушыла на ўсход і захад. Выказваецца таксама меркаванне,

што прарадзімай індаеўрапейцаў магла быць тэрыторыя ад Урала да

Каспійскага мора.

Нягледзячы на тое, што ў навуцы пакуль няма адзінства ў вызначэнні

першаснай лакалізацыі праіндаеўрапейскай мовы, вучоныя аднак не

сумняваюцца ў тым, што яна існавала.

Параўнальна-гістарычны аналіз фактаў розных моў дазваляе рэканструяваць

праіндаеўрапейскую мову.

Праіснаваўшы некалькі тысячагоддзяў, індаеўрапейская моўная

супольнасць распалася, і на аснове дыялектаў пачалі складвацца розныя мовы

(германская, раманская, славянская і інш.). Мовы, якія паходзяць ад

агульнаіндаеўрапейскай мовы, з‘яўляюцца роднаснымі, і на гэтай падставе іх

аб‘ядноўваюць у адну моўную сям‘ю – індаеўрапейскую.

Індаеўрапейскія мовы – самая вялікая ў свеце моўная сям‘я. У наш час

амаль кожны другі чалавек на планеце гаворыць на мове індаеўрапейскага

паходжання. Індаеўрапейскія мовы гучаць на велізарных прасторах Еўразіі, на

працягу апошніх пяці стагоддзяў яны пашырыліся таксама ў Паўночнай і

Паўдневай Амерыцы, Аўстраліі і часткова Афрыцы. У складзе індаеўрапейскіх

моў ѐсць і так званыя ―мѐртвыя мовы‖, якімі ўжо ніхто не карыстаецца. Адны з

іх збераглі толькі сваю назву ды невялікую колькасць уласных імѐнаў. Такімі

з‘яўляюцца, напрыклад, старажытныя мовы Малой Азіі: хецкая, лувійская,

палайская і пазнейшыя лідзійская і лікійская. Ад другіх засталіся пісьмовыя

помнікі. Напрыклад, на ведыйскай мове ад II тыс. да н. э. захаваўся зборнік

свяшчэнных тэкстаў “Веды”; на санскрыце (у класічным яго варыянце) –

эпічныя паэмы “Махабхарата” і “Рамаяна‖; на авестыйскай мове – зборнік

свяшчэнных тэкстаў сярэдзіны I тыс. да н.э. ―Авеста”. Некаторыя ―мѐртвыя‖

мовы выкарыстоўваюцца для богаслужэння: царкоўнаславянская (змененая

стараславянская – першая пісьмовая мова славян) – у праваслаўнай царкве,

лацінская – у каталіцкай царкве.

Па ступені роднасці індаеўрапейская сям’я подзяляецца на асобныя

группы моў. Вучоныя налічваюць 16 моўных груп індаеўрапейскай сям’і:

германская група (нямецкая, англійская, ісландская, шведская, дацкая і інш.

мовы), раманская (французская, іспанская, італьянская, партугальская,

румынская, малдаўская і інш., мертвая – лацінская), кельцкая (ірландская,

шатландская, гэльская, брэтонская і інш.), балтыйская (літоўская,

латышская, а таксама мертвыя мовы – пруская і яцвяжская), ірланская

(персідская, таджыкская, курдская і інш., мертвыя – авестыйская,

старажытнаперсідская), індыйская, ці індаарыйская (хіндзі, урду, бенгалі і

інш., а таксама мертвыя – ведыйская, санскрыт) і інш. Беларуская мова

разам з рускай, украінскай, польскай, чэшскай, балгарскай і інш. належыць

да славянскай групы моў індаеўрапейскай сям’і.

Зараз індаеўрапейскія мовы вельмі адрозніваюцца паміж сабой, але быў

перыяд іх блізкасці, калі існавала адзіная індаеўрапейская мова, якая толькі

падзялялася на дыялекты. Ад тых часоў ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах застаўся

14

даволі вялікі пласт слоў, якімі карысталіся тысячы гадоў таму назад

старажытныя індаеўрапейцы (арыі), у якіх замацоўвалі яны свае веды аб

навакольным свеце і аб сабе. Так, у беларускай мове індаеўрапейскімі паводле

паходжання з‘яўляюцца тэматычныя групы слоў, што абазначаюць паняцці

духоўнага і культурнага жыцця: бог, вера, дух, дзіва, бяда і інш.; часавыя

паняцці: век, месяц, дзень, ноч, вечар і інш.; назвы з‘яў прыроды: агонь, вада,

вецер, дым, неба, снег, холад і інш.; тэрміны роднасці, сваяцтва і іншых адносін

паміж людзьмі: маці, брат, сястра, зяць, госць, друг і інш.; назвы частак цела

чалавека: вока, вуха, зуб, кроў, мозг, нос і інш.; найменні жывых істот, раслін:

звер, алень, воўк, вуж, каза, журавель, дуб, бяроза, вярба, лен, зерне, семя і

інш.; назвы прыкмет якасці: новы, стары, жывы, злы, сухі і інш.; назвы

дзеянняў, стану: быць, браць, будзіць, верыць, гарэць, драмаць і інш.

Індаеўрапеізмамі з‘яўляюцца таксама некаторыя лічэбнікі (два, тры,

дзесяць, сто і інш.), займеннікі (ты, вы, сам), службовыя словы (без, да, а, ды,

не і інш.). Падабенства гэтых слоў выяўляецца ва ўсіх індаеўрапейскіх мовах

або ў асобных іх групах, што сведчыць, з аднаго боку, пра роднасць гэтых моў,

з другога – пра сам факт іх паходжання. Параўнаем: бел. –дзень, рус. – день,

польск. – dzien, балг. – ден, літ – deina, лац. – dies, ірланд. – denus і г.д.

Беларуская мова атрымала ў спадчыну індаеўрапейскую лексіку з мовы

старажытных славянскіх плямѐнаў, што вылучыліся з агульнаіндаеўрапейскага

этнічнага адзінства недзе на мяжы III і II тыс. да н. э.

Беларуская мова як адна са славянскіх моў. Некаторы час славяне жылі

сумесна на адносна невялікай тэрыторыі. Праўда, вучоныя спрачаюцца, дзе яна

знаходзілася. Яе шукаюць на тэрыторыі сучаснай Польшчы (паміж Одрай і

Віслай), ля падножжа Карпат і ў стэпах Паўднѐвай Украіны. Але найбольш

верагодна, што месцам першаснага прыпынку славян стаў раѐн вярхоў

Прыпяці, Буга, Віслы. Гэта быў агульны перыяд гісторыі славян –

агульнаславянскі. Мову славян гатага перыяду называюць агульнаславянскай,

або праславянскай.

Праславянская мова не была аднолькавай на ўсѐй тэрыторыі. Яна

члянілася на дыялекты. Вучоныя вылучаюць тры асноўныя яе дыялекты, якія

ўмоўна называюць усходнім, заходнім, паўдневым. Носьбіты славянскіх

дыалектаў у старажытнасці былі ў асабліва блізкіх адносінах з балтамі

(носьбітамі балтыйскіх дыялектаў). Магчыма, нейкі час існавала адзінства, якое

дазваляе гаварыць пра агульную балта-славянскую мову–продак славянскіх і

балтыйскіх моў.

Паступова славяне пашыралі тэрыторыю свайго рассялення. У I

тысячагоддзі н.э. славянская гаворка ўжо гучала ў паўночных раенах Усходняй

Еўропы, на Балканах, на тэрыторыі сучаснай Чэхіі, Славакіі, Венгрыі, Румыніі,

у Малой Азіі. Славянская каланізацыя, асіміляцыя неславянскага насельніцтва

ішла ў гэты час даволі інтэнсіўна.

Але падчас вандровак славян па Еўропе сувязі паміж імі паслабляліся.

Гэта прывяло ўрэшце (прыкладна ў сярэдзіне 1 тыс. н.э.) да распаду

агульнаславянскага моўнага адзінства, якое мае гісторыю у некалькі

15

тясячагоддзяў. На аснове ўзаемадзеяння дыялектаў, што былі ў недрах

праславянскай мовы, і гаворак мясцовага асіміляванага насельніцтва паступова

пачалі складвацца славянскія моўныя групы і асобныя мовы.

Такім чынам, падобна на тое, як дрэва расце з кораня, ствол яго мацнее і

галініцца, так і сучасныя славянскія мовы выраслі з праславянскай мовы, карані

якой ідуць у глыб вякоў, да мовы праіндаеўрапейскай. Крона сучаснага

славянскага ―моўнага дрэва‖ мае галіны, у якіх групуюцца: 1)

усходнеславянскія мовы, 2) заходнеславянскія мовы, 3) паўдневаславянскія

мовы. Кожная з гэтых галін мае розную колькасць адгаліванняў.

Беларуская мова разам з рускай і ўкраінскай належыць да группы

ўсходнеславянскіх моў Усходнеславянская група – самая малая па колькасці

моў, але самая вялікая па колькасці славян, што гавораць на мовах гэтай групы

(звыш 180 млн.чалавек).

Першы перыяд: 10–14 стст. Старажытнаруская літаратурная мова. Носьбіты ўсходніх славянскіх дыялектаў, на аснове якіх сфарміраваліся

беларуская, руская і ўкраінская мовы, пачалі актыўна засяляць Усходнюю

Еўропу у сярэдзіне 1 тыс. н.э. Традыцыйна доўгі час лічылася, што на базе

гэтых дыялектаў, якія мелі высокую ступень агульнасці, у XI ст. ўзнікла адзіная

старажытнаруская літаратурная мова. На гэтай мове былі створаны такія

сусветна вядомыя помнікі, як ―Слова аб палку Ігаравым‖, ―Словы Кірылы

Тураўскага,, летапіс ―Аповесць мінулых гадоў‖, Супрасльскі рукапіс,

―Астрамірава Евангелле‖. і інш. Гэты час быў пачаткам пісьмовага перыяду ў

мастацкай славеснасці будучых беларусаў, рускіх, украінцаў.

Аднак сѐння тэзіс аб поўным дыялектным адзінстве ўсходнеславянскіх моў і

адзінай старажытнарускай мове падлягае сумненню. Вучоныя лічаць, што

можна гаварыць толькі пра адносна адзіную пісьмова-літаратурную мову

ўсходніх славян старажытнага часу (г. зн. яны пісалі амаль аднолькава, на

стараслявянскай мове – першай літаратурна-пісьмовай мове славян,

распрацаванай у IX ст.), але гаварылі па- рознаму. Моўныя продкі беларускай,

рускай, украінскай моў, відавочна, належалі да розных, хоць і блізкіх,

дыялектных груповак праславянскага свету. А гэта азначае, што яны не мелі

адзінай моўнай ―калыскі‖, кожная з іх развівалася сваім шляхам з

праславянскіх дыялектаў. Старажытныя пісьмовыя помнікі ўсходніх славян

выразна адлюстроўваюць адметныя рысы, уласцівыя адпаведна будучым

беларускай, рускай і ўкраінскай мовам. Разам з тым можна гаварыць і пра

шэраг істотных, агульных для гэтых моў асаблівасцей, што адрозніваюць іх ад

заходніх і паўдневаславянскіх моў: напрыклад, поўнагалосныя формы голова –

галава (у заходніх і паўдневых славян – glova, glava); пачатковае о/а ў словах

тыпу один-адзін, олень-алень (замест е у заходне- і паўдневаславянскіх мовах)

і інш.

Аднак у большасці выпадкаў узаемаадносіны паміж беларускай, рускай і

ўкраінскай мовамі маюць даволі складаны характар. Так, адны з моўных рыс

з‘яўляюцца агульнымі для беларускай і ўкраінскай моў (напрыклад,

зацвярдзенне шыпячых (жыццѐ- життя), чаргаванне г, к, х з свісцячымі з, ц, с

16

(нага –назе, нозі, рука, руцэ, руці), пераход л у ў; в (воўк –вовк, спаў– спав),

падаўжэнне зычных і інш.), але іх няма ў рускай мове; другія супадаюць толькі

ў беларускай і рускай мовах ( наяўнасць парных цвѐрдых і мягкіх зычных, з‘ява

акання, ужыванне на месцы былога гука t (яць) галоснага е (хлеб, лес) і інш.;

асобныя рысы агульныя для рускай і ўкраінскай моў (наяўнасць цвѐрдага і

мяккага р (резкій – різкій). Некаторыя асаблівасці замацаваліся толькі ў адной з

трох моў. У беларускай мове, напрыклад, дзеканне і цеканне (дзень, ціхі), у

рускай – выбухны зычны [ г ] (горад, гора), спалучэнне ро, ло ( дрожать,

глотать), ва ўкраінскай – галосны і на месцы былога t (сіно, хліб), мяккі зычны

ц ( жнець, палець) і інш.

Аналагічныя з‘явы назіраюцца і ў граматычнай і лексічнай сістэмах

усходнеславянскіх моў, дзе побач з агульным, аднатонным для трох моў

выяўляюцца спецыфічныя рысы, уласцівыя адной ці дзвюм мовам.

Заходнеславянскую моўную групу ўтвараюць польская, чэшская,

славацкая, сербалужыцкая (верхня- і ніжнялужыцкая) і мѐртвая палабская

(асімілявана нямецкай мовай да пачатку XVIII ст.). Носьбіты гэтых моў, якіх

больш за 50 млн. чалавек, жывуць цяпер пераважна на тэрыторыі Польшы,

Чэхіі і Славакіі.

Заходнеславянскія мовы сфарміраваліся на базе заходняга дыялекту

праславянскай мовы, паўночныя гаворкі якога – ляхіцкія – леглі ў аснову

польскай, сербалужыцкай і палабскай моў, а наўднѐвыя – у аснову чэшскай і

славацкай.

Асноўныя харатэрныя рысы заходнеславянскіх моў склаліся пасля IV – V

стст. н.э., калі пачалася актыўная каланізацыя славянамі заходніх зямель. У VI

– VII стст. продкі заходніх славян займалі вялікую тэрыторыю паміж Одрай і

Лабай. На захадзе яны суседнічалі з германцамі. Некаторыя з іх на працягу VIII

- XIV стст. былі асіміляваны немцамі.

Заходнеславянскія мовы маюць некаторыя агульныя рысы, на падставе

якіх яны аб‘яднаюцца ў адну групу. Напрыклад фіксаваны націск, г.зн. на

адным і тым жа складзе (у польскай мове на другім ад канца, у чэшскай,

славацкай, сербадужыцкай – на першым складзе; старажытныя спалучэнні tl, dl

(польск. mydlo ‗мыла‘, чэш. кrydlo ‗крыло‘); адсутнасць спалучэння [ л ] з

губнымі на месцы старажытных спалучэнняў губных + [ j ] (польск. ziemia,

чэшск. zeme ‗земля‗) і інш.

Некаторыя асаблівасці заходнеславянскіх моў з‘яўляюцца агульнымі з

беларускімі. У фанетыцы, напрыклад, гэта такія з‘явы, як дзеканне, цеканне,

зацвярдзелы гук [ p ]; мяккія з ―шапялявым‖ адценнем свісцячыя. Вучоныя

разглядаюць іх як вынік агульных тыпалагічных працэсаў, што адбываліся ў

роднасных славянскіх мовах у старажытныя часы.

Да паўднѐваславянскіх моў адносяцца балгарская, македонская, сербская,

харвацкая, славенская, а таксама мѐртвая стараславянская. Носьбіты

паўднѐваславянскіх моў, якіх больш за 30 млн. чалавек, жывуць у асноўным на

Балканскім паўвостраве – у Балгарыі, Македоніі, Сербіі, Харватыі, Славеніі,

Босніі і Герцагавіне, а таксама ў сумежных з імі краінах (Грэцыі, Аўстрыі,

Венгрыі і інш.). Славянскія плямѐны з‘явіліся на Балканах у сярэдзіне I

17

тысячагоддзя і ў параўнальна кароткі час засялялі даволі вялікую тэрыторыю.

Адзінай для паўднѐвых славян прамовы ў мінулым не існавала (інтэнсіўнасць

рассялення не спрыяла развіццю адзінай мовы). Моўны саюз паўднѐвых славян

складваўся на аснове агульнасці гістарычнага лѐсу балканскіх народаў, г.зн. ѐн

фарміраваўся ў межах т.з. балканскага моўнага саюза, які у сваю чаргу ўзнік у

выніку складанага ўзаемадзеяння розных моўных стыхій. З аднаго боку, гэта

мовы старажытных насельнікаў Балканаў (ілірыйская, фракійская, дакійская),

якія хоць і былі выцеснены славянскімі мовамі, але аказалі на іх моцны ўплыў;

з другога боку, гэта актыўнае ўзаемадзеянне з неславянскімі мовамі (албанскай,

грэчаскай, лацінскай), носьбіты якіх жывуць на Балканах. На працягу некалькіх

стагоддзяў асманскага іга на мовы балканскіх народаў моцны ўплыў аказвала

турэцкая мова. У выніку гэтага моўнага ўзаемадзеяння, міжмоўных кантактаў

паўднѐваславянскія мовы набылі агульныя рысы, т.зв. балканізмы. Найбольш

характэрныя з іх наступныя: поўная або частковая страта скланення і

выражэнне адпаведных адносін пры дапамозе прыназоўнікаў; страта

інфінітыва; развіццѐ постпазіцыйнага артыкля; развіццѐ апісальных форм

будучага часу з дзеясловам хацець і інш. У лексіцы ў выніку працяглых

кантактаў з іншамоўным насельніцтвам ѐсць шэраг запазычанняў з грэчаскай,

турэцкай, раманскіх моў.

З уласна славянскіх рыс, агульных для ўсіх паўдневаславянскіх моў,

можна назваць няпоўнагалосныя формы тыпу славенскага grad,

сербскага влас пераход праслявянскага я (насавога) у е (балгарскае

пет ‗пяць’, месец ‗месяц‘); не змякчэнне зычных перад е, і і інш.

На працягу апошняга тысячагоддзя славянскія мовы развіваліся ў розных

умовах. Тым не менш і сѐння здзіўляе незвычайная блізкасць гэтых моў у

лексічным складзе і структуры слова, у агульнасці каранѐў, граматычных форм,

сінтаксічных канструкцый.

Ва ўсіх славянскіх мовах амаль аднолькава гучаць старажытныя словы,

звязаныя з сямейнымі і вытворчымі адносінамі, з раслінным і жывѐльным

светам, назвы пораў года, частак чалавечага цела і г. д.

Усѐ гэта – водгалас старажытных сувязей продкаў славян. Разам з тым

блізкасць славянскіх моў часткова тлумачыцца і агульнасцю гістарычнага лѐсу

асобных груп славян.

На падставе вывучэння міжславянскіх моўных сувязей вучоныя імкнуцца

рэканструяваць малюнак узаемных адносін славян у глыбокай старажытнасці.

Лічыцца, што чым больш агульных старажытных рыс мае пэўная славянская

мова з астатнімі, тым бліжэй да цэнтра старажытнай праславянскай моўнай

прасторы знаходзіліся яе носьбіты, і наадварот, чым менш такіх агульных рыс і

з меншай колькасцю славянскіх моў яна звязана, тым далей ад цэнтра былі яе

носьбіты ў старажытнасці.

У сувязі з гэтым узнікае пытанне: якое месца займалі продкі беларусаў у

праславянскай моўнай прасторы? Адназначнага адказу пакуль няма. Аднак

многія даследчыкі лічаць, што мова продкаў беларусаў пэўны час займала

цэнтральнае месца ў праславянскім свеце. Так, рускі вучоны А. Шахматаў

меркаваў, што продкі беларусаў займалі прамежкавае становішча паміж

18

продкамі рускіх, украінцаў і прадстаўнікамі заходніх славян. Сведчанне таму –

шэраг агульных для беларускай і заходніх моў працэсаў, сярод якіх

найважнейшымі з‘яўляюцца дзеканне, цеканне, страта мяккага (р). Беларускі

даследчык П. Бузук таксама лічыў, што беларуская мова знаходзілася ў цэнтры

праслявянскай моўнай прасторы, пра што сведчаць шматлікія рысы, якія

звязваюць беларускую мову з мовамі ўсходніх і заходніх славян. Паводле А.

Трубачова, продкі беларусаў разам з украінцамі былі бліжэй да носьбітаў

дыялектаў, якія леглі ў аснову паўдневаславянскіх моў (сербскай, харвацкай,

славенскай, лужыцкай).

Стан даследавання беларуска-іншаславянскіх сувязей старажытнай пары

не дазваляе канчаткова акрэсліць месца ―прабеларусаў‖ у праславянскай

моўнай прасторы, але, на думку вучоных, ―хутчэй за ўсѐ яны размяшчаліся

бліжэй да цэнтра, чым да пераферыі‖ (Г. Цыхун).

Ля вытокаў беларускай мовы. У розны час і рознымі шляхамі славяне

дасягнулі тэрыторыі сучаснай Беларусі. Археолагі вылучаюць некалькі этапаў

засялення славянамі беларускіх зямель, якія да гэтага ўжо былі часткова

асвоены такімі балцкімі і угра-фінскімі плямѐнамі, як літва, лотва, дайнова,

яцвягі, голядзь, латыгода і інш. Апошняя хваля масавай славянскай міграцыі на

Беларусь прыпадае на VI ст. н.э. Аселі тут пераважна плямѐны крывічоў,

палачан, дрыгавічоў, радзімічаў, якія мелі многа агульнага ў культуры і мове. З

VI–VII стст. пачынаецца доўгі і няпросты шлях кансалідацыі гэтых славянскіх

плямѐнаў, а таксама балтаў і угра-фінаў, якія жылі тут раней, у беларускую

народнасць.

Славяне, на думку вучоных, прыйшлі на Беларусь хутчэй за ўсѐ з захаду

(з басейна Віслы і Одры) і, магчыма, з паўднѐвага захаду (з берагоў сярэдняга і

ніжняга Дуная). Яны прынеслі з сабою свае племянныя дыялекты

праславянскай мовы, блізкія да гаворак заходніх суседзяў і суродзічаў –

будучых палякаў, чэхаў, славакаў, а таксама ўкраінцаў. Гэтыя дыялекты

актыўна ўзаемадзейнічалі з балцкімі і угра-фінскімі гаворкамі мясцовага

насельніцтва. Славянскія дыялекты паступова асімілявалі (выцеснілі) балцкія.

(параўн.: бел. – Лучоса і літ. – Laukesa, бел. – Нявежа і літ. – Nevezis). Ад

апошніх засталася ў беларускай мове толькі багатая тапаніміка ды гідраніміка

(напрыклад, большасць назваў рэк і вадаѐмаў на Беларусі балцкага

паходжання).

Старажытныя крывіцкія і дрыгавіцкія племянныя саюзы паступова

перараслі ў дзяржаўныя супольнасці, феадальныя княствы, якія атрымалі

пазней назвы Полацкае, Турава-Пінскае, Смаленскае і інш. Ужо ў VIII ст. ўзнік

буйны на той час цэнтр крывічоў – Полацк (у пісьмовых помніках упамінаецца

з 862 г.). У ІХ ст. Полацк канцэнтруе вакол сябе велізарныя тэрыторыі і

становіцца адным з наймагутнейшых палітычных і культурных цэнтраў ва

Усходняй Еўропе.

Прыкладна ў гэты час умацоўвае свае пазіцыі і другі цэнтр усходніх

славян – Кіеў. Кіеўскім князям удаецца аб‘яднаць большасць

усходнеславянскіх земляў у адзіную дзяржаву – Кіеўскую Русь (праіснавала да

19

ХІІІ ст.).

Моўнай адзінкай замест племянных дыялектаў у межах новай моўнай

тэрыторыі становяцца тэрытарыяльныя дыялекты – гаворкі абласцей, якія

аб‘ядноўваліся ў эканамічных і палітычных адносінах вакол пэўнага горада –

маглі супадаць са старымі племяннымі дыялектамі, але маглі і не супадаць,

паколькі з утварэннем феадальных княстваў адбывалася пэўная моўная

перагрупоўка і нівеліроўка дыялектаў.

У выніку інтэграцыйных моўных працэсаў, на думку вучоных, пры

фарміраванні мовы беларускай народнасці сталі вядучымі два дыялекты –

паўднѐва-заходні (гаворкі Турава-Пінскага княства і навагародска-гродзенскія

гаворкі) і паўночна-ўсходні (гаворкі Полацкай і Смаленскай зямель).

Пытанне аб дыялектнай аснове мовы беларускай народнасці даволі

складанае і да канца не высветленае з-за слабой распрацаванасці гістарычнай

дыялекталогіі беларускай мовы. Аднак можна меркаваць, што, напрыклад,

характэрныя фанетычныя рысы беларускай мовы – дзеканне і цеканне, цверды

(р), фрыкатыўны (г) – спачатку маглі ўзнікнуць на захадзе былой тэрыторыі

дрыгавічоў і пашырацца з захаду на ўсход. З‘ява акання, якая ў наш час

з‘яўляецца агульнанацыянальнай нормай, была больш пашырана на паўночным

усходзе Беларусі.

Але перш чым утварылася беларуская народнасць і сфарміравалася яе

мова, у жыцці ўсходняга славянства адбылося многа важных падзей, якія

паўплывалі на развіцце мовы. Да такіх падзей адносіцца далучэнне славян у X

ст. да хрысціянскай цывілізацыі (пераважна ў яе грэка-візантыйскіх формах).

Разам з хрысціянствам на ўсходнеславянскія землі прыйшла пісьменнасць на

стараславянскай (старабалгарскай) аснове. Гэтая хрысціянска-пісьмовая

культура паступова выцесніла язычніцкую культуру і іншыя сістэмы літарнага

пісьма, што існавалі ва ўсходніх славян у IX ст. і, магчыма, раней.

Увогуле многія даследчыкі лічаць, што да афіцыйнага хрышчэння

Русі (988 г. н.э) усходнія славяне не карысталіся якой-небудзь упарадкаванай

сістэмай пісьма. Пісьменнасць з‘явілася і стала пашырацца з прыняццем

хрысціянства. Некаторыя вучоныя адносяць з‘яўленне пісьменнасці ва ўсходніх

славян з канца X ст. на больш ранні час. Пры гэтым яны абапіраюцца на

старажытны летапіс, дзе ѐсць звесткі аб тым, што філосаф Канстанцін

навучыўся грамаце ―рускай‖ ад нейкага русіна ў Карсуні (Херсоне) перад тым,

як пісаць свае кнігі. Недзе каля 860 г. ѐн быў у Карсуні і набыў там ―Евангелие

и псалтырь руськы письмены писано‖.

Пра выкарыстанне ўсходнімі славянамі нейкіх пісьмовых знакаў

згадваюць у сваіх нататках арабскія падарожнікі X ст. Эль Масурадзі, Ахмені

Ібн-Фадлан і інш. Паводле падання чарнарызца Храбра, які жыў у X ст.,

усходнія славяне карысталіся сваей пісьменнасцю ―чертами и рьзами‖

(магчыма, старажытная пісьменнасць ў форме клінапісу).

Аднак пытанне аб усходнеславянскай пісьменнасці ў дахрысціянскі

перыяд канчаткова не высветлена. Да нас дайшло нямала пісьмовых знакаў,

якія пакуль што ўвогуле застаюцца нерасшыфраванымі. Тым не менш гаварыць

пра шырокае распаўсюджанне пісьма ва ўсходніх славян магчыма, відаць,

20

толькі з часу прыняцця хрысціянства.

Разгляд гісторыі беларускай літаратурнай мовы (як і рускай і украінскай)

звычайна пачынаецца з часоў узнікнення пісьменнасці і першых літаратурна-

пісьмовых твораў ва ўсходніх славян. Беларусы, як і іншыя ўсходнеславянскія

народы, яшчэ з дапісьмовых часоў валодалі самабытнай культурай слова, якая

асабліва ярка выяўляецца ў фальклорных творах. Разам з тым існавала

традыцыя выкарыстання разнастайных формул дагавораў, пагадненняў, т.зв.

звычаевага права з уласцівымі ім зваротамі, выразамі. Пазней гэтыя традыцыі

вуснай моватворчасці народа сутыкнуліся са стараславянскай кніжнай мовай,

якая прыйшла з прыняццем хрысціянства. У выніку сінтэзу гэтых дзвюх

моўных стыхій паступова выпрацоўваецца свой варыянт пісьмовай (кніжнай)

мовы, якая існуе паралельна са шматлікімі мясцовымі гаворкамі ўсходніх

славян. Яе традыцыйна называюць старажытнай усходнеславянскай

(старажытнарускай) літаратурнай мовай. На гэтай мове былі створаны такія

сусветна вядомыя помнікі, як ―Слова аб палку Ігаравым‖, творы Уладзіміра

Манамаха, летапіс ―Аповесць мінулых гадоў‖ і інш. Гэты час быў пачаткам

пісьмовага перыяду ў мастацкай славеснасці будучых беларусаў, рускіх,

украінцаў.

XI–XII стст. былі надзвычай плѐннымі ў гісторыі беларускай кніжнасці.

Значная колькасць пісьмовых помнікаў, створаных на Беларусі ў той час, былі

на царкоўнаславянскай (стараславянскай у яе ўсходнім варыянце) мове. Гэта

пераважна творы богаслужэбнай літаратуры (евангелле, псалтыры і інш.). З

арыгінальных рэлігійных твораў старажытнай эпохі дайшлі да нас творы

епіскапа Кірылы Тураўскага (словы, казанні, павучанні, малітвы),

пісьменнікаў-асветнікаў Клімента Смаляціча і Аўраама Смаленскага, якія

дасканала валодалі царкоўнаславянскай мовай, ці, як тады называлі, ―языком

словенским‖. У XII ст. вялікую асветніцкую працу вяла Ефрасіння Полацкая.

Яе жыцце і дзейнасць апісаны ў ―Жыціі‖, складзеным пасля смерці асветніцы

адным з яе вучняў. Старажытныя беларускія пісьменнікі-асветнікі былі людзьмі

высокай культуры, якія добра ведалі не толькі Біблію, але і антычную

літаратуру – Гамера, Платона, Арыстоцеля.

На тэрыторыі Беларусі існавалі такія буйныя цэнтры старажытнай

пісьменнасці, як Полацк, Тураў, Пінск, Смаленск, Слуцк, Мазыр. Тут

перапісваліся не толькі царкоўныя творы і іншая папулярная ў тыя часы

літаратура, але ствараліся і арыгінальныя творы. Аднак іх захавалася невялікая

колькасць і пераважна ў пазнейшых спісках. Многае з пісьмовай спадчыны

нашых продкаў згублена. Дастаткова сказаць, што не захавалася ў арыгінале

нават ніводнага з надзвычай папулярных у свой час твораў Кірылы Тураўскага.

Значна больш помнікаў пісьменнасці не толькі рэлігійнага, але і свецкага

характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлікія гандлевыя дагаворы, надпісы на

прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы, знойдзеныя ў

Віцебску, Смаленску, Мсціславе. Гэтыя помнікі шырока адлюстроўваюць

асаблівасці жывой народнай гаворкі таго часу. Напрыклад, у адным з першых

дакладна датаваных помнікаў – ―Дагаворнай грамаце Смаленскага князя

Мсціслава Давыдавіча з Рыгай і Гоцкім берагам‖ ад 1229 г., у якім знайшлі

21

адбітак многія працэссы агульнаўсходнеславянскага характару (падзенне

рэдукаваных галосных ь, ь, супадзенне гукаў і і е, пераход злучэнняў гы, кы, хы

ў гі, кі, хі і інш.), шырока прадстаўлены мясцовыя (полацка-смаленскія) рысы

(змяшэнне ч і ц, пераход в у ў (нескладовае) ( у Рызе, у верхь, у нізь), іменная

частка выказніка выражана поўнай (займеннай) формай прыметніка. Многія з

моўных з‘яў адлюстраваных у тагачасных помніках, сталі спецыфічнымі

рысамі сучаснай беларускай мовы. Такім чынам, у помніках, створаных на

Беларусі ў X–XIII стст., выразна акрэсліліся рысы беларускай моўнай сістэмы.

На падставе пісьмовых сведчанняў вучоныя мяркуюць, што гаворкі будучых

беларусаў, рускіх, украінцаў мелі к XIII ст. столькі адметнага ў фанетычным і

граматычным ладзе, што можна гаварыць аб трох самастойных

усходнеславянскіх мовах – беларускай, рускай, украінскай.

Жыхары ўсходнеславянскіх зямель у XIII ст. апынуліся ў розных

палітычных і эканамічных умовах. Большая частка былой Кіеўскай Русі трапіла

пад уладу татара-манголаў. На тэрыторыі ж будучай Беларусі, свабоднай ад

татара-манголаў, набывае эканамічную і палітычную магутнасць

Новагародская зямля (вядомая таксама пад назвамі ―Чорная Русь‖, ―этнічная

Літва‖). Полацкае княства, якое дасягнула найбольшай магутнасці ў часы

княжання Усяслава (XI ст.), к гэтаму часу страчвае сваю моц і распадаецца на

дробныя ўдзельныя княствы. Цэнтр палітычнага і эканамічнага жыцця

пераходзіць з Падзвіння ў Панямонне, якое становіцца ядром кансалідацыі

беларускіх, часткова ўкраінскіх зямель і балцкіх плямѐнаў (жмудзі, аўкштайтаў

– продкаў сучасных літоўцаў, літвы, яцвягаў і інш.) у адзіную дзяржаву –

Вялікае княства Літоўскае.

Другі перыяд: 14–18 стст. Старабеларуская літаратурная мова.

Беларуская мова часоў Вялікага княства Літоўскага Вялікае княства

Літоўскае ўзнікла ў XIII ст. як саюз усходнеславянскіх княстваў (Наўгародскае,

Полацкае, Пінска-Тураўскае, Берасцейскае і інш.), і на працягу XIV ст. уся

тэрыторыя Беларусі ўвайшла ў яго склад. Гэта была дзяржава шматэтнічная (яе

насялялі, паводле сучаснай тэрміналогіі, беларусы, украінцы, літоўцы, палякі,

яўрэі, татары), рознаканфесіянальная (тут жылі праваслаўныя, католікі, іудзеі,

мусульмане, пратэстанты) і шматмоўная (акрамя ўсіх этнічных моў

выкарыстоўваліся лацінская і стараславянская).

Этнічную большасць у Вялікім княстве Літоўскім складалі нашчадкі

былых усходнеславянскіх пляменаў (крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў), якія не

растварыліся ў вялікай дзяржаве, а захавалі свае традыцыі, звычкі, веру,

культуру, сваю мову, атрыманую ў спадчыну з даўніх часоў. На базе гэтай

часткі ўсходнеславянскага насельніцтва на працягу XIV–XV стст. склалася

беларуская народнасць і сфарміравалася беларуская літаратурна-пісьмовая

мова (у навуковай літаратуры яе прынята называць старабеларускай).

Вядучую ролю ў яе фарміраванні адыгралі, на думку вучоных, хутчэй за ўсе

гаворкі Віленшчыны і паўночных гарадоў Вялікага княства Літоўскага–

Віцебска, Полацка, Смаленска.

Старабеларуская мова з‘яўлялася асноўнай літаратурна-пісьмовай у

22

Вялікім княстве Літоўскім. У той час яе называлі ―проста мова‖ (тэрмін

―беларуская мова‖ ўзнік пазней). У пісьмовых помніках сустракаюцца таксама

назвы ―проста молва‖, ―рускій язык‖ (у адрозненне ад ―языка словенского‖ –

царкоўнаславянскай мовы). Па-за межамі Княства гэтую мову часам называлі

―літоўскай‖.

―Проста мова‖ склалася як літаратурная мова ў актавай пісьменнасці на

аснове мясцовых гаворак і пісьмова-моўных традыцый папярэдніх стагоддзяў.

Яна выкарыстоўвалася ў наддыялектных пісьмовых зносінах на тэрыторыі ўсѐй

дзяржавы. Гэтая мова мела статус афіцыйнай, дзяржаўнай мовы ў Вялікім

княстве Літоўскім, таму ўжывалася ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. На

беларускай мове ўпершыню ў гісторыі ўсходніх славян на пачатку XVI ст.

з‘явіліся друкаваныя кнігі. На ей існавала багатая літаратура, навуковая і

мастацкая, летапісы, а з сярэдзіны XVI ст. – і тэксты Св. Пісання. Гэта была

мова законаў, суда, канцылярый. У вялікакняжацкай канцылярыі на ѐй

ствараліся дакументы дзяржаўнага значэння. На беларускай мове пісаліся і

найважнейшыя юрыдычныя дакументы ў каралеўскіх канцылярыях Кракава і

Варшавы, прызначаныя для Вялікага княства Літоўскага. Актавыя дакументы,

выдадзеныя вялікімі князямі, каралямі, сеймамі, рознымі ўрадавымі асобамі,

склалі гістарычны архіў, вядомы пад назвай Метрыка Вялікага княства

Літоўскага (Літоўская метрыка). Ен змяшчае больш за 600 тамоў дакументаў,

якія не толькі даюць уяўленне пра розныя бакі палітычнага, эканамічнага,

культурнага жыцця Вялікага княства Літоўскага на працягу амаль чатырох

стагоддзяў, але і з‘яўляюцца крыніцай вывучэння стану тагачаснай беларускай

мовы, шляхоў яе развіцця.

Дзелавыя дакументы даволі паслядоўна адлюстроўвалі асаблівасці

народнай гаворкі – яе багатую лексіку, фанетычныя і граматычныя з явы. Разам

з тым у іх выпрацоўваліся і спецыфічныя прыѐмы выказвання, юрыдычныя

формулы, стандартныя канцылярскія звароты, сваеасаблівыя сінтаксічныя

канструкцыі. У практыцы справаводства і заканадаўства складваліся

характэрныя рысы старабеларускай мовы, ішло папаўненне яе слоўніка

грамадска-палітычнай, юрыдычнай тэрміналогіяй.

Лепшыя моўныя здабыткі канцылярска-юрыдычнага пісьменства

адлюстраваны ў Статуце Вялікага княства Літоўскага – зводзе законаў

дзяржавы і кодэксе феадальнага права, які меў тры рэдакцыі – 1529, 1566, 1588

гг. (Статут юрыдычна замацоўваў прававое становішча беларускай мовы як

дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім). У гэтым унікальным помніку

пісьменства даволі паслядоўна адлюстраваны найбольш характэрныя рысы

беларускай фанетыкі і граматыкі, праведзена пэўная уніфікацыя графікі і

арфаграфіі. Надзвычай шырока прадстаўлены тут амаль усе тэматычныя пласты

тагачаснай беларускай лексікі – ад назваў дзяржаўных рэлігій, службовых асоб

да найменняў прадметаў і з‘яў бытавога характару.

Высокі ўзровень мела ў XV–XVII стст. беларускае свецкамастацкае

пісьменства, якое існавала ў такіх жанравых формах, як летапісы (афіцыйныя і

прыватныя хронікі), мемуары, творы мастацкай літаратуры – перакладной

(гістарычна-прыгодніцкія, рыцарскія аповесці і раманы) і арыгінальнай (вершы,

23

творы палітычнай сатыры і інш.). У моўных адносінах свецка-мастацкая

літаратура даволі стракатая. Творы ўзнікалі ў розны час, і аўтарамі іх былі

людзі розных густаў, рознай манеры пісьма. Таму побач з жывой народна-

гутарковай моўнай стыхіяй тут можна сустрэць традыцыйныя, часам

архаічныя, кніжна-пісьмовыя спосабы і прыѐмы апісання, царкоўнаслявянскую

і г.д. Аднак у цэлым, як адзначае Я.Ф.Карскі, творы, і арыгінальныя, і

перакладныя, самых разнастайных жанраў старажытнай беларускай літаратуры

пісаліся, па сутнасці, на той жа мове, што і розныя юрыдычныя і дзелавыя

помнікі.

Паступовая дэмакратызацыя старабеларускай свецкай пісьменнасці, якая

выяўлялася ў замене архаічных моўных элементаў адпаведнымі элементамі

жывой народнай мовы, пашырылася і на рэлігійную літаратуру, якая

традыцыйна стваралася на царкоўнаславянскай мове. Увогуле выкарыстанне

старабеларускай мовы ў творах рэлігійнай літаратуры – даволі цікавая старонка

ў гісторыі літаратурнай мовы. Як вядома, гісторыя Беларусі мае тую

адметнасць, што хрысціянства сюды прыйшло не толькі ў грэка-візантыйскіх,

але і ў рымска-каталіцкіх формах. Шматвякавая барацьба праваслаўя і

каталіцызму ў цэлым паслабляла кніжна-хрысціянскую культуру беларусаў на

царкоўнаславянскай мове. Пранікненне беларускай мовы ў канфесійную

літаратуру паступова звужала сферу выкарыстання царкоўнаславянскай мовы.

Спачатку асаблівасці мясцовых беларускіх гаворак пранікалі ў некананічныя

рэлігійныя творы, затым царкоўна-славянскія рысы стыхійна замяняюцца

беларускімі і ў тэкстах Св. Пісання. К XVI ст. гэты працэс набывае такія

памеры, што асобныя помнікі рэлігійнай літаратуры можна разглядаць не

проста як узоры беларускай рэдакцыі царкоўнаславянскай мовы, а як

самастойныя пераклады на беларускую літаратурную мову.

Пераклад і выданне на Беларусі рэлігійнай літаратуры звязаны з

дзейнасцю такіх выдатных пісьменнікаў-асветнікаў, як Францыск Скарына,

Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мялецій Сматрыцкі, кнігі якіх увасобілі

дэмакратызацыю царкоўна-славяншчыны ў напрамку больш зразумелага для

чытача пісьма. Напрыклад, выданні Ф. Скарыны настолькі насычаны

беларусізмамі, што паміж вучонымі ўзніклі рознагалоссі адносна іх моўнай

асновы. Адны вучоныя лічаць яе беларускай, другія сцвярджаюць пра перавагу

царкоўнаславянскай іх асновы. Аднак як бы гэта не называлі – беларуская

рэдакцыя царкоўнаславянскай мовы ці ―высокі стыль‖ старабеларускай мовы –

важна, што Ф. Скарына першы свядома сінтэзаваў у сваіх выданнях элементы

мѐртвай царкоўнаславянскай мовы і жывой беларускай гаворкі. На

літаратурнай і мовазнаўчай ніве Беларусі Ф. Скарына распачаў тую ж самую

працу, якую ў велікарускай літаратуры двума стагоддзямі пазней пачне М. В.

Ламаносаў, дбаючы пра ―равность‖ паміж кніжнаславянскай і рускай

гутарковай мовамі. Моватворчую дзейнасць Ф. Скарыны можна зразумець і

апаніць на агульнаеўрапейскім фоне эпохі Адраджэння, якой паасобныя

еўрапейскія мовы і абавязаны ўзыходжаннем з простых ―гаворак‖ да ўзроўню

нацыянальных моў. Нагадаем вялікіх італьянскіх гуманістаў – Дантэ, аўтара

―Боскай камедыі‖, які першым гаворку сваѐй Бацькаўшчыны – Тасканскай

24

вобласці – імкнуўся ўзняць да агульнаітальянскай нацыянальнай свядомасці,

Петрарку, Бакачыо, якія шырока спалучалі ў сваіх творах лацінскую мову з

жывой народнай гаворкай. Перакладаючы ―Біблію‖, Скарына дастасоўваў

беларускае слова да высокіх мерак Св. Пісання, суадносіў беларускую мову з

іншымі мовамі свету – халдзейскай, яўрэйскай, лацінскай, грэчаскай,

царкоўнаславянскай.

Увядзенне ў сакральную мову народных элементаў адыграла важную ролю ў

гісторыі беларускай мовы. У другой палове XVI ст., у разгар Рэфармацыі на

Беларусі, паслядоўнікі Ф. Скарыны – Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і інш.

давялі справу да канца, даўшы народу рэлігійныя творы на беларускай мове.

Такім чынам, на ранніх этапах сваей гісторыі беларускі народ ажыццяўляў

пісьмовыя зносіны на мове, якая значна адрознівалася ад сучаснай беларускай

літаратурнай мовы. Як і ўсякая іншая літаратурная мова данацыянальнай эпохі,

яна была да канца арганізаванай структурай, не мела сталых, зафіксаваных у

граматыках норм. Тагачасныя аўтары апіраліся на традыцыі старажытнага

пісьменства, асабліва ў галіне графікі, арфаграфіі, статыстыкі. Гэта ў пэўнай

ступені архаізавала літаратурную мову, аддаляла яе ад народнай гаворкі. Разам

з тым пісьменнікі неабмежавана карысталіся лексікай і фразеалогіяй народнай

мовы, якая з‘яўлялася для іх узорам моватворчасці і невычэрпнай крыніцай

выяўленчых сродкаў. Спалучэнне гэтых рознародных моўных элементаў не

было, аднак, механічным, не надавала цалкам штучны характар мове

старабеларускага пісьменства. Яна мела адзнакі літаратурнасці і адпавядала

тым патрабаванням, якія ставіліся перад ею як сродкам пісьмовых зносін і

літаратурнай творчасці.

Літаратурная мова часоў ВКЛ, можна сказаць, была ―нацыянальнай‖

літаратурнай мовай у тым сэнсе, што ў яе аснове ляжала беларуская мова (а

не царкоўнаславянская ці якая іншая). Аднак далейшае развіццѐ

беларускай народнасці і яе мовы адбывалася ў неспрыяльных умовах.

Утварэнне феадальнай федэратыўнай дзяржавы – Рэчы Паспалітай у выніку

аб‘яднання Вялікага княства Літоўскага з Польшчай (Люблінская унія 1569г.),

хоць і з захаваннем напачатку юрыдычнай роўнасці абедзвюх дзяржаў, мела

вынікам значэнне польскага палітычнага і культурнага ўплыву. Польшча ў гэты

час мела лепшае эканамічнае і палітычнае становішча, чым аслабленае ў

Лівонскай вайне Вялікае княства Літоўскае. Валодаючы ўнутрапалітычнай

ініцыятывай у дзяржаве, Польшча пачала ажыццяўляць вялікадзяржаўную

палітыку ў адносінах да Вялікага княства Літоўскага. Яна выяўлялася найперш

ў імкненні падпарадкаваць гэты край Кароне, у пашырэнні каталіцызму,

польскай культуры, мовы.

Памеры таго як Княства паступова траціла палітычную самастойнасць і з

раўнапраўнага суб‘екта шматэтнічнай дзяржавы ператваралася ў нацыянальна

залежны край польскай улады, пагаршаліся ўмовы для развіцця пісьменнасці на

беларускай мове.

З канца XVI ст. на Беларусі распаўсюджваецца лацінская мова –

афіцыйная пісьмовая на той час мова Польскай дзяржавы. Яна пачынае

выкарыстоўвацца (часта паралельна з беларускай мовай) у судовай практыцы,

25

навуковым ужытку, становіцца прадметам школьнага вывучэння. І хоць

глыбокіх каранѐў латынь на Беларусі не паспела пусціць, але яна рыхтавала

глебу да пранікнення ў пісьменнасць польскай мовы. Экспансія польскай мовы

асабліва пашыраецца на пачатку XVII ст. Калі дакументы Літоўскай метрыкі

на працягу XV–XVI стст. напісаны на беларускай мове, то ў XVII–XVIII стст. –

пераважна на польскай і часткова лацінскай. Польская мова становіцца мовай

канфесійнай палемікі, свецкай літаратуры. Паступова беларуская мова

выцясняецца з прыватнага пісьмовага ўжытку. У выніку дэнацыяналізацыі і

апалячвання ў новых палітычных умовах беларускай шляхты, магнатаў (чые

патрэбы найперш абслугоўвала беларуская літаратурная мова) гутарковай

мовай гэтых сацыяльных груп таксама становіцца польская. Яна часта выступае

як сваеасаблівы сацыяльны жаргон, у якім польскія рысы перамешваюцца з

беларускімі мясцовымі моўнымі асаблівасцямі.

Творы, якія выходзяць на беларускай мове ў канцы XVI–XVII стст.,

беспадстаўна напаўняюцца паланізмамі, прычым не толькі лексічнымі, але і

граматычнымі, словаўтваральнымі. Часта ўсе выказванне афармляецца на ўзор

польскай статыстыкі. Паводле слоў Я.Ф. Карскага, беларуская літаратурная

мова к канцу XVII ст. так паланізавалася, што па сваім лексічным складзе

стала мала адрознівацца ад польскай гаворкі.

Такім чынам, працяглая паланізацыя, вынікам якой стала звужэнне

сацыяльнай базы беларускай мовы (складу яе носьбітаў), абмежаванне яе

жанравай структуры, нематываванае пранікненне ў беларускі слоўнік

паланізмаў, а з другога боку, архаізаванасць самой структуры граматычных і

правапісных норм старабеларускай мовы, часта далѐкіх ад жывой народнай

мовы – усѐ гэта прывяло да заняпаду беларускай літаратурнай мовы старой

традыцыі. Яна ўжо не магла задаволіць камунікатыўныя патрэбы тагачаснага

грамадства.

Засмечаная і сацыяльна непрэстыжная, беларуская літаратурная мова

ўступае пазіцыі польскай мове. І калі яшчэ ў 1621 г. беларускі паэт Ян Казімір

Пашкевіч з захапленнем пісаў, што ―Полска квітнет лаціною, Літва квітнет

русчізною…‖, то ў 1696 г. Варшаўскі сейм канстатуе, што ў справаводстве

Княства ўсе рашэнні павінны складацца на польскай мове. З гэтага часу

афіцыйная пісьменнасць на беларускай мове спрыняецца. Але беларуская мова

прадаўжае выкарыстоўвацца ў штодзѐнным ўжытку сялян і інш. ніжэйшых

колаў грамадства (якіх польская асіміляцыя амаль не закранула), г.зн. яна

працягвае функцыянаваць і развівацца як народна-дыялектная мова.

Ад XVII–XVIII стст. дайшло да нас зусім мала помнікаў на беларускай

мове. Гэта асобныя мастацкія творы – ананімныя, бурлескна-сатырычныя

вершы, нешматлікія драматычныя творы – камедыі, інтэрмедыі да школьных

драматычных твораў. Спецыфіка гэтых твораў у тым, што яны напісаны

ліцінкай, у аснове якой ляжаў фанетычны прынцып правапісу. У адрозненне ад

традыцыйна-этымалагічнага правапісу кірылаўскіх старабеларускіх выданняў,

дзе многія спецыфічныя рысы беларускай фанетыкі (аканне, цеканне і інш.)

звычайна не адлюстроўваліся, фанетычны прынцып пісьма лацінкай вельмі

дакладна перадаваў ўсе асаблівасці беларускага вымаўлення.

26

Мова драматычных твораў надзвычай блізкая да сучаснай беларускай

мовы. Тут не сустракаюцца царкоўнаславянізмы, не выяўляюцца якія-небудзь

кніжныя, архаічныя элементы, тыповыя для старабеларускай пісьменнасці.

Гэтыя творы створаны цалкам на аснове народнай гаворкі, у гэтым сэнсе даюць

уяўленне аб тагачасным яе стане.

Драматычныя творы XVII–XVIII стст., цесна звязаны з моватворчасцю

народа, стаяць на мяжы мовы народнасці і нацыянальнай літаратурнай мовы,

якая пачала фарміравацца на народна-дыялектнай аснове.

Трыці перыяд 19 – пачатак 21 ст. Новая (нацыянальная) беларуская

літаратурная мова. У канцы XVIII ст. беларускі народ апынуўся ў новых

гістарычных абставінах. Некалі Вялікая Рэч Паспалітая пасля трох падзелаў

паміж Аўстрыяй, Прусіяй і Расіяй у 1795 г. перастала існаваць. Беларускія землі

ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Але ў складзе Расіі Беларусь канчаткова

страціла дзяржаўнасць і нават сваю этнічную назву, ператварыўшыся ў

―Северо-Западный край‖ імперыі.

Царскі ўрад ігнаруе не толькі дзяржаўную самастойнасць, але і этнічную,

моўную, культурна-рэлігійную адметнасць беларускага народа. У 1839 г.

ліквідуецца унія – уняты далучаюцца да Рускай праваслаўнай царквы.

Афіцыйная навука разглядае беларускую мову як дыялект (“наречие”) рускай

мовы, а беларусаў разглядае як рускую народнасць. Гэта адпаведна адкрывала

дарогу рускаму заканадаўству, рускім школам, афіцыйнай рускай мове. Загадам

Мікалая I у 1840 г. на Беларусі ў якасці афіцыйнай уводзіцца руская мова: ―Все

дела, как правительственной, так и по судебной части, не исключая и дел

дворянских, депутатских собраний и предводителей производить на русском

языке‖. Беларуская мова ў гэты і пазнейшыя часы ў афіцыйны ўжытак,

пісьменнасць, школы не дапускалася. Усѐ, што знаходзілася над беспісьмовым

сялянскім бытам (царква, школа, канцылярыя), павінна было быць рускім.

Менавіта ў гэты час нацыянальна-культурнага заняпаду ў асяроддзі

навукоўцаў – беларусаў, выхаванных на традыцыях польскай і рускай культур,

умацоўваецца разуменне самабытнасці беларускага народа, прызнанне

гістарычнай ісціны, што толькі на аснове нацыянальных традыцый можна

стварыць каштоўнасці агульначалавечага значэння, што пытанні ―быць ці не

быць беларускай культуры?‖, ―быць ці не быць самім беларусам?‖ вырашаюцца

праз лѐс роднай мовы.

Гэтую ісціну першымі ўсвядомілі прадстаўнікі беларуска-польскага

асветніцтва першай паловы XIX ст. Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-

Марцінкевіч і інш. Свядома праводзілі яе ў жыцце ў другой палове XIX ст. К.

Каліноўскі, Ф. Багушэвіч, пазней – Я. Купала, Я. Колас, М. Багдановіч, Цѐтка,

А. Гарун, С. Палуян і інш. пісьменнікі і публіцысты ―нашаніўскага‖ курунку. Іх

творчасць, увабраўшая духоўныя здабыткі беларускага народа, і ѐсць пачатак

новай беларускай нацыянальнай літаратурна-пісьмовай мовы.

Такім чынам, сучасная літаратурная беларуская мова пачынае складвацца

амаль праз два стагоддзі пасля спынення старабеларускай пісьмовай традыцыі

– у мастацкай творчасці, прызначанай найперш селяніну, ―мужыку‖, які

27

заставаўся адзіным, па сутнасці, захавальнікам сваѐй спрадвечнай мовы і

нацыянальнай культуры. Менавіта на аснове жывой мовы народа і пачала

фарміравацца беларуская літаратурная мова (без якой-небудзь сувязі з

культурай старога беларускага пісьменнства).

Працэс фарміравання новай беларускай літаратурнай мовы супаў з

перыядам т. зв. Славянскага Адраджэння, калі адбывалася фарміраванне

славянскіх нацый і новых славянскіх нацыянальных моў. Але ў адрозненне ад

іншых славянскіх моў, ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржаўнасці, забароны

беларускай мовы ў грамадскім жыцці, працэс складвання яе літаратурнай

формы працякаў вельмі запаволена і расцягнуўся больш чым на стагоддзе.

У XX ст. беларуская мова ўступіла неўнармаванай і некадыфікаванай,

негледзячы на спробы выкарыстання яе на працягу XIX ст. у белетрыстыцы и

публіцыстыцы, не маючы распрацаванай навуковай тэрміналогіі, кніжна-

пісьмовых стыляў.

Асноўныя нормы літаратурнай мовы пачалі складвацца стыхійна толькі ў

першым дзесяцігоддзі (1906–1915) легальнага функцыянавання беларускага

друку. Выданне першай беларускай газеты ―Наша ніва‖, вакол якой

згуртаваліся нацыянальныя культурныя сілы, удзел у ѐй карэспандэнтаў з

розных мясцовасцей Беларусі стваралі магчымасць замацаваць у якасці норм

найбольш пашыраныя моўныя з‘явы. Аднак гэтыя нормы не былі апісаны і

замацаваны адпаведным чынам, а таму часта парушаліся. На старонках ―Нашай

нівы‖, як і ў іншых тагачасных выданнях, свабодна суіснавалі розныя

варыянтныя формы, вытокамі якіх былі паўднева-заходні і паўночна-ўсходні

беларускія дыялекты.

Першыя спробы кадыфікаваць правапісныя і граматычныя нормы былі

зроблены братамі А. і Я. Лесікамі, якія ў 1917 г. апублікавалі лацінскім

шрыфтам дапаможнік ―Як правільна пісаць па-беларуску‖, а ў 1918 г. на яго

аснове выдалі ―Беларускі правапіс‖. У гэты час выходзяць і іншыя дапаможнікі

―Беларускі правапіс‖ А. Луцкевіч і Я. Станкевіч, дапаможнік: Р. Абіхта і Я.

Станкевіча ―Просты спосаб стацца ў кароткім часе граматным‖ і інш. Але

найбольш значнай і ўдала распрацаванай сярод іх стала ―Беларуская граматыка

для школ‖ Б. Тарашкевіча, выдадзеная кірыліцай і лацінкай у Вільні ў 1918 г.

Граматыка мела пяць раздзелаў: гукі, часціны мовы, падзел слова, правапіс,

сказ. Б. Тарашкевіч выйшаў за межы ўласна граматыкі і апісаў усе ўзроўні

моўнай сістэмы з пункту погляду іх нарматыўнасці, правіл перадачы на пісьме.

Ён здолеў акрэсліць асноўныя заканамернасці беларускай літаратурнай мовы,

выявіць гістарычна абумоўленую сувязь яе фанетыка-граматычных

асаблівасцей з цэнтральнымі (сярэднебеларускімі) гаворкамі, якія

аб‘ядноўваюць у сабе найбольш агульныя і пашыраныя рысы абодвух

дыялектаў.

З выхадам граматыкі Б. Тарашкевіча пачаўся працэс стабілізацыі

правапісных норм беларускай літаратурнай мовы. На падставе граматыкі

ствараюцца іншыя падручнікі і навучальныя дапаможнікі.

Уздым у 20-я гады беларускай культуры, якая выкарыстала часовую

магчымасць развіцця, прывеў да ўзнікнення вялікай колькасці беларускіх

28

тэкстаў і далучэння да беларускага пісьмовага слова мільѐнаў людзей. У выніку

ажыццяўлення палітыкі беларусізацыі беларуская мова набыла статус

дзяржаўнай, г.зн. на ѐй працавалі ўрад і іншыя дзяржаўныя і грамадскія

ўстановы, вялося навучанне ў школах, тэхнікумах, ВНУ. Упершыню ў гісторыі

былі створаны на беларускай мове падручнікі для школ па ўсіх прадметах,

шматлікія слоўнікі. К канцу 20-х гг. каля 90 працэнтаў літаратуры, якая

выпускалася, была беларускай, звыш 80 працэнтаў школ мелі беларускую мову

навучання. Беларуская мова стала мовай справаводства, навукі.

Аднак усталяванне сталінскага таталітарнага рэжыму ў 30-я гг. гвалтоўна

спыніла працэс беларусізацыі. На Беларусі пачалася кампанія па ―выкрыццю‖

т.з. ―нацыял-дэмакратаў‖, да якіх былі аднесены амаль усе, хто працаваў на ніве

роднай культуры, навукі, асветы. У выніку рэпрэсій загінулі многія тысячы

грамадскіх дзеячаў, вучоных, пісьменнікаў, работнікаў культуры і асветы, г.зн.

уся нацыянальна арыентаваная інтэлігенцыя. Беларусізацыя стала

кваліфікавацца партыйнымі органамі як памылка, і беларуская мова паступова

замяняецца рускай мовай у дзяржаўных установах, інстытутах. У 1938 г.

выходзіць пастанова СНК і ЦК ВКП (б) «Аб абавязковым вывучэнні рускай

мовы ў школах нацыянальных рэспублік і абласцей» З гэтага часу пачынаецца

мэтанакіраванае выцясненне беларускай мовы са сферы навучальна-

выхаваўчага працэсу ў школе.

Асаблівасці развіцця беларускай літаратурнай мовы ў другой палове XX

ст. ў значнай ступені абумоўлены яе функцыянаваннем ва ўмовах канкурэнцыі

з рускай мовай. Да апошняга часу ў афіцыйнай навуцы панавала тэорыя

―росквіту‖ нацыянальных моў у сацыялістычным грамадстве, было прынята

гаварыць аб ―гарманічным‖ беларуска-рускім двухмоўі. Аднак на самой справе

нацыянальна-моўная палітыка, якую праводзіла партыўна-дзяржаўная

наменклатура,мела яўна русіфікатарскі, антыбеларускі характар. На працягу 50-

80-х гг., калі працэсы дэнацыяналізацыя грамадскага і культурнага жыцця

набылі надзвычай шырокі характар, сферы выкарыстання беларускай мовы

хутка звужаліся: скарачаліся тыражы беларускамоўных выданняў, беларускія

школы пераводзіліся на рускую мову навучання (к 80-м гг. у гарадах Беларусі

не засталося ніводнай беларускай школы, а большая частка сельскіх школ

лічылася беларускімі толькі намінальна). Беларуская мова была выключана са

сферы афіцыйнага ўжытку. Асноўнымі сферамі яе прымянення заставаліся

мастацкая літаратура, публіцыстыка, у той ці іншай ступені яна

выкарыстоўвалася ў гуманітарнай навуцы, адукацыі. Не абароненая дзяржавай,

беларуская мова ўступала адну пазіцыю за другой рускай мове, якая, па

сутнасці, са сродку міжнацыянальных зносін ператварылася ў дзяржаўную

мову рэспублікі.

Русіфікатарская палітыка органаў улады (разам з інтэнсіўнай

урбанізацыяй Беларусі, з пашырэннем руска-моўных каналаў інфармацыі) мела

вынікам не толькі звужэнне сфер выкарыстання беларускай мовы, але і прывяла

да страты ў значнай часткі насельніцтва пачуцця каштоўнасці нацыянальнай

моўнай спадчыны, да дэфармацыі нацыянальнай свядомасці.

Сітуацыя змянілася ў канцы 80-х – пачатку 90-х гг., калі ўзніклі новыя

29

фактары, здольныя ўплываць на моўную сітуацыю. Працэсы дэмакратызацыі

грамадства, набыццѐ нашай рэспублікай суверэнітэту абвастрылі, як ніколі

раней, моўную праблему і абумовілі пачатак адраджэння беларускай мовы. У

1990 г. беларускай мове, у адпаведнасці з прынятым Вярхоўным Саветам

Беларусі Законам аб мовах, быў нададзены статус дзяржаўнай, які

прадугледжваў найперш аднаўленне яе ў сферы афіцыйна-справавога ўжытку і

адукацыі. Дзякуючы намаганням інтэлегенцыі дзейнасці ўстаноў асветы,

культуры, творчых саюзаў роля беларускай мовы ў жыцці грамадства значна

ўзрасла. Пашырыліся яе функцыі ў сістэме адукацыі – спынена практыка

пераводу школ на рускую мову навучання, пачалі адкрывацца дзіцячыя

дашкольныя ўстановы і школы з беларускай мовай навучання. Дзяржаўная

падтрымка беларускамоўных выданяў, сродкаў масавай інфармацыі значна

павялічыла аб‘ѐм камунікацыі на беларускай мове.

Аднак юрыдычная нераспрацаванасць, невыразнасць многіх палажэнняў

Закона аб мовах, а таксама новыя рэаліі, якія ўзніклі пасля рэферэндуму (1995

г.), дзе большая частка насельніцтва выказалася за дзяржаўнае двухмоўе ў

рэспубліцы. (а г.зн. за захаванне ранейшых тэндэнцый у моўнай сітуацыі),

маюць вынікам тое, што беларуская мова пакуль не выкарыстоўваецца як

дзяржаўная у розных сферах жыцця рэспублікі, не з‘ўляецца рэальным сродкам

зносін нацыі.

Аднак, нягледзячы на неспрыяльныя сацыяльна-палітычныя ўмовы, у

якіх часта аказвалася беларуская літаратурная мова, развіцце на ей розных

жанраў мастацкай, публіцыстычнай, навуковай літаратуры не спынялася на

працягу ХХ ст. Дзякуючы шматграннай, рознабаковай творчасці майстроў

слова, вучоных, узбагаціўся слоўнікавы запас беларускай літаратурнай мовы,

удасканаліліся яе выяўленчыя сродкі і прыѐмы літаратурнага выказвання,

кадыфікаваны нормы. Беларуская літаратурная мова набыла неабходную

культуру, ―інтэлектуальнасць‖, стала здатнай для таго, каб ствараць на ѐй

самыя разнастайныя па характары і змесце творы. На беларускай мове

выдадзены шматтомныя галіновыя энцыклапедыі, слоўнікі (тлумачальныя,

перакладныя, гістарычныя, этымалагічныя і інш.), граматыкі, манаграфіі, на ѐй

існуе багатая і самабытная мастацкая і публіцыстычная літаратура. Інакш

кажучы, сѐння беларуская літаратурная мова – адна з багатых і развітых моў,

прадстаўленая ўсімі функцыянальнымі стылямі і жанрамі.

Т э м а 2 . Л е к с і ч н а я с і с т э м а б е л а р у с к а й л і т а р а т у р н а й

м о в ы .

Тэрмiн лексiкалогiя ўзнiк на аснове спалучэння двух элементаў lexis і

logos, якiя ў старажытнагрэчаскай мове мелi значэнне ―слова‖ і ―вучэнне‖.

Такiм чынам, лексiкалогiя ў самым шырокiм разуменнi – гэта навука аб словах,

аб слоўнiкавым складзе мовы.

30

Слова – гэта фанетычна i граматычна аформленая адзiнка мовы з пэўным

значэннем. Кожнае слова мае лексiчнае i граматычнае значэнне.

Лексiчнае значэнне слова – гэта яго суаднесенасць з тымi цi iншымi

з‘явамi або прадметамi, рэчаiснасцю (тое, што слова абазначае: дом – будынак

для жылля, размяшчэння ўстаноў і прадпрыемстваў.

Граматычнае значэнне слова – тыя агульныя значэннi, якiя ўласцiвы

розным разрадам слова ў мове i на аснове якiх гэтыя разрады вылучаюцца (дом

– назоўнiк, мужчынскага роду 1-га скланення, неадушаўлѐны).

Адрознiваюць прамое i пераноснае лексiчнае значэнне слова. Iснуюць

тры спосабы ўзнiкнення пераносных значэнняў.

Спосабы ўзнікнення пераносных значэнняў слова

Назва

пераносу

Шлях

пераносу Прыклады

Метафара

Па форме Іголка (хвойнага дрэва)

Іголка (якой шыюць)

Па колеру Залатыя завушніцы – залатыя каласы

Па

функцыі Крыло птушкі – крыло самалета

Па месцы

знаходжання Галава рыбы – галава клана

Метанімія

Па

сумежнасці ў

прасторы

Цынкавае вядро – разліць вядро

Па

сумежнасці ў

часе

Пераклад кнігі – чытаюць пераклад

Назва

матэрыялу -

на выраб

Злітак срэбра – есці са срэбра

Назва

дзеяння – на

выраб

Займацца шытвом – на стале ляжыць шытво

Імя ўласнае

– на выраб Рудольф Дызель – магутны дызель

Сінекдаха

Назва

часткі-

на цэлае

Галава каровы

Статак у 200 галоў

Назва

агульнага -

на

канкрэтнае

Зброя (прылада да нападу ці абаронцы) –

зброя (пісталет)

31

Родавая

назва -

на відавую

Дзічка (яблыня) – дзічка (плод яблыні)

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адназначнымі. Гэта

пераважна словы, якія абазначаюць навуковыя і тэхнічныя паняцці, а таксама

некаторыя назвы раслін, жывѐл, птушак, прадметаў (бульдозер, кісларод, ѐлка,

алень, аловак і інш.).

Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі значэнняў,

такія словы называюцца мнагазначнымі.

З‘ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак

называецца аманіміяй.

У адрозненні ад мнагазначнага слова, у якім паміж значэннямі

захоўваецца семантычнае адзінства, амонімы – словы зусім розныя, якія па тых

ці іншых прычынах супалі ў гучанні.

Амонімы – словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць розныя

значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя (амаформы) фанетычныя

(амафоны) і графічныя (амографы) амонімы

Поўныя лексічныя амонімы – словы, якія супадаюць у гучанні і напісанні

ва ўсіх сваіх граматычных формах. (пад’ѐмны кран – вадаправодны кран)

Марфалагічная амонімы

Амаформы – словы, у якіх супадаюць у вымаўленні і напісанні толькі

асобныя формы (не маюць супадзенняў у пачатковай форме).

Амаформы – гэта, як правіла, словы розных часцін мовы. (пчаліныя соты

– соты чалавек)

Фанетычныя амонімы

Амафоны – гэта словы, якія гучаць аднолькава, але пішуцца па-рознаму

(драўляны плот – сакавіты плод).

Графічныя амонімы

Амографы – гэта словы, якія пішуцца аднолькава, але адрозніваюцца ў

вымаўленні месцамі націску (му ка – мука , па даць – пада ць).

Сінонімы – словы, якія абазначаюць адзін і той жа прадмет, якасць,

дзеянне, але пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму.

Група з двух ці больш сінонімаў называецца сінанімічным радам, пры

запісе якога на першым месцы ставіцца слова дамінанта (слова, якое шырэй за

іншыя выкарыстоўваецца ў мове і больш дакладна выражае агульнае значэнне):

Крэпасць Ісці Мала

Цвярдыня

Бастыѐн

Цытадэль

Крочыць

Маршыраваць

Цягнуцца

Плесціся

Нямнога

Троху

32

У некаторых сінанімічных радах могуць аб‘ядноўвацца словы розных

часцін мовы.

Калі слова з‘яўляецца мнагазначным, то яно можа ўваходзіць у розныя

сінанімічныя рады:

Прыняць – залічыць на першы курс.

Прыняць – сустрэць гасцей.

Ціхі чалавек – спакойны, смірны.

Ціхі чалавек – слабы, нячутны.

Некаторыя рады сінанімічных слоў складаюцца са слоў і спалучэнняў

слоў:

Драмаць – кляваць носам.

Мала – як кот наплакаў.

Сінонімы ўзніклі пры абазначэнні аднаго і таго ж прадмета з‘явы,

прыметы, паняцця. Выкарыстоўваюцца:

а) агульнаўжывальныя і дыялектныя словы;

б) агульнаўжывальныя і прастамоўныя;

в) словы сучаснай мовы і ўстарэлыя словы;

г) спрадвечнабеларускія і запазычаныя словы.

Сінонімы бываюць:

а) семантычныя – якія адрозніваюцца сэнсавым адценнем;

б) стылістычныя – адрозніваюцца рознай стылістычнай афарбоўкай

(выкарыстоўваюцца ў розных стылях).

Кантэкстуальныя – словы, якія з‘яўляюцца сінанімічнымі толькі ў пэўным

кантэксце.

Антонімы – словы з супрацьлеглым значэннем:

- рознакарэнныя (добры – дрэнны, халодны - гарачы);

- аднакарэнныя (закрыць – адкрыць, прывязаць – адвязаць).

Прыстаўкі не-, без-, анты-, контр- надаюць слову супрацьлеглае значэнне:

добры – нядобры, ціхі голас – гучны голас.

Прыѐмы выкарыстання антонімаў наступныя:

Антытэза – ярка выражанае супастаўленне кантрастных з‘яў, паняццяў,

вобразаў (Песня, любоў і нянавісць, будзьце заўсѐды са мной. Стук радасны ў

грудзях не змоўк, жыццѐ і плача і смяецца.).

Аксюмаран – наўмыснае спалучэнне слоў, якія выражаюць процілеглыя,

лагічна несумяшчальныя паняцці (салодкі сум, цѐплы халадок, гарачы снег,

страшная прыгажосць).

Паронімы – словы з блізкім гучаннем, але розным лексічным значэннем

(аператыўны і аперацыйны, атамнік і атамшчык, вытворны і вытворчы).

Паронімамі бываюць:

назоўнікі (нявеста - нявестка);

прыметнікі (ласкавы - ласкальны);

дзеясловы (чырванець - чырваніць).

Паранімічнымі парамі выступаюць спрадвечна беларускія словы (сыты-

сытны) і запазычаныя (абанент – абанемент,эфектны - эфектыўны)

33

Словы-паронімы адрозніваюцца паміж сабою прыстаўкамі (павіннасць –

правіннасць, надзвычайна – незвычайны ) або суфіксамі (слоўны – слоўнікавы,

малаважны – малаважкі).

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання. Лексіка беларускай мовы

развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання

яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага

паходжання.

Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага,

агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласнабеларускія, называюцца

спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна –

спрадвеку.

Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх сувязі з

блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі (―Этымалагічны слоўнік

беларускай мовы‖, ―Гістарычны слоўнік беларускай мовы‖.

Запазычаная лексіка – гэта вынік эканамічных, палітычных і культурных

сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў.

Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:

1) наяўнасць у слове літары ф: фарба, шафа, фасоля, Фѐдар, Соф′я;

2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака,

Аляксей;

3) спалучэнні ге, ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;

4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет,

капюшон, камюніке, фюзеляж;

5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;

6) цвѐрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў,

дывідэнт, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;

7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.:

амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя,

дыспрапорцыя, амфітэатр;

8) суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацыяліст,

капіраваць.

Лінгвістычнае запазычанне заўсѐды было нармальнай функцыяй

лінгвістычнага жыцця любой мовы. Гэта даволі працяглы моўны працэс,

вынікам якога з‘яўляецца паступовае засваенне слоў і структурных элементаў

адной мовы іншай. Апраўданае выкарыстанне слоў іншамоўнага паходжання,

правільнае іх асваенне не толькі не парушае нацыянальнай самабытнасці

беларускай мовы, але і ўзбагачае яе лексічную сістэму.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання.

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання

падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без

выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання

(ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай

34

групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца:

прафесіяналізмы, тэрміны, дыялектызмы, жарганізмы.

Наменклатура – гэта сукупнасць уласных імѐнаў і назваў, прысвоеных

разнастайным рэаліям і аб‘ектам навукі і тэхнікі (лазер ―Дыполь‖, Стрымер-

499, суперкамп‘ютэр ―Скіф‖ ).

Прафесіяналізмы – гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў

маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцѐраў, пчаляроў і

інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі – назвы розных прылад для лоўлі

рыбы; майна, віра – у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў

слоўнік.

Тэрміны (лац. terminus – мяжа) – словы або словазлучэнні, якія

абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус

– у матэматыцы, марфема, прыслоўе – у мовазнаўстве і г.д.).

Дыялектызмы – гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай

тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля – бульба, тавар

– карова на Палессі і г.д.).

Жарганізмы (фр. jargon – умоўная гаворка) – гэта сукупнасць слоў,

зразумелых вузкаму колу людзей, аб‘яднаных пэўнымі інтарэсамі (―дзед‖ –

салдат апошняга году службы, ―хвост‖ па лабах, атрымаць ―пару‖ у студэнтаў і

г.д.).

Аргатызмы (франц. argot. – замкнуты, нядзейны) – спецыяльны моўны

код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі,

умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю,

штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха – хачу, шывар – тавар, бан – вакзал).

У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой

палавіне ХІХ ст.

Актыўная і пасіўная лексіка. Паводле ступені ўжывальнасці лексіка

беларускай мовы падзяляецца на актыўную і пасіўную.

Большасць слоў беларускай мовы адносіцца да актыўнай лексікі. Гэта

словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку складаюць

словы, якія носьбіты мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя лексемы маюць адценне

ўстарэласці або навізны.

Паняцце тэрміна і тэрміналогіі. Тэрмін – гэта спецыяльнае слова ці

спалучэнне слоў, створанае (прынятае, запазычанае і пад.) для дакладнага

выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў.

Слова тэрміналогія мае два асноўныя значэнні: 1) сістэма тэрмінаў адной

галіны навукі, тэхнікі, мастацтва і 2) сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы.

Так, можна гаварыць аб біялагічнай, лінгвістычнай, правазнаўчай,

сельскагаспадарчай, эканамічнай, медыцынскай, матэматычнай і іншых

тэрміналогіях і аб тэрміналогіі беларускай мовы.

Тэрміналогія – замкнуты слоўны кантэкст. Тэрміналогія пэўнай навукі -

гэта штучна створаны лексічны пласт, кожная ідзінка якога мае пэўныя

абмежаванні для свайго ўжывання і аптымальныя ўмовы для свайго існавання і

развіцця.

35

Асноўнымі асаблівасцямі тэрміна з‘ўляюцца дакладнасць,

адназначнасць, кароткасць і сістэмнасць.

Асноўная прыкмета тэрміна – дэфініцыя (апісанне). Дэфініцыі бываюць

наступных відаў – пераліковая, апісальная і родавідавая.

Тэрмінасістэма – сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай галіны навукі.

У межах пэўнай тэрмінасістэмы тэрміны могуць уступаць у сінанімічныя

адносіны, а таксама мець лексічныя дублеты або варыянты. Узнікненне

тэрмінаў-варыянтаў і тэрмінаў-сінонімаў у беларускай мове тлумачыцца

нераспрацаванасцю многіх тэрмінасістэм, абмежаванасцю ўжыванння

беларускамоўных тэрмінаў і стыхійнасцю моўных кантактаў.

У выніку можна выдзеліць некалькі груп такіх тэрмінаў-сінонімаў:

два іншамоўныя тэрміны: гавань – порт, відэатэрмінал – дысплей,

кадзіраванне – шыфраванне, камкордэр – відэакамера і інш.;

іншамоўны і ўласны тэрмін: квазістатычны працэс – раўнавагавы працэс,

імпульс – колькасць руху, полісемія – мнагазначнасць і інш.;

поўны тэрмін і скарочаны ці аднаслоўны: намінальная цана – намінал,

крыптаграфічны дакумент – крыптаграма, заработная плата – зарплата і

інш.

У тэрміналагічных сістэмах тэрміны могуць абазначаць супрацьлеглыя

паняцці, што дазваляе вылучыць тэрміны-антонімы. Сустракаюцца тэрміны-

антонімы практычна ў кожнай галіне навуковай дзейнасці і паводле спосабу

ўтварэння падзяляюцца на лексічныя (розныя лексемы з супрацьлеглым

значэннем): актыў - пасіў, бедная руда - багатая руда, дэ-юрэ - дэ-факта, лізіс -

крызіс і інш.; словаўтваральныя (з антанімічнымі часткамі слоў - запазычанымі

ці ўласнабеларускімі асновамі і прэфіксамі): інтэрпаляцыя - экстрапаляцыя,

баланс - дэбаланс, гіпертанія - гіпатанія, увод - вывад , гашаная вапна -

нягашаная вапна і інш.

Тэрміны-амонімы часцей за ўсѐ адносяцца да розных тэрміналагічных сістэм

(іх называюць міжнавуковымі амонімамі). Так, слова марфалогія вядома

некалькім тэрміналагічным сістэмам. Напрыклад, у мовазнаўстве - гэта `раздзел

граматыкі, які вывучае формы слова, у анатоміі - `навука аб форме і будове

чалавека і жывѐл, у батаніцы - `навука, якая вывучае будову і формаўтварэнне

раслін і пад.

Паводле ўжывання тэрміналагічная лексіка падзяляецца на

агульнаўжывальную, якая ўваходзіць у лексіку агульналітаратурнай мовы, і

вузкаспецыяльную, вядомую толькі спецыялістам пэўнай галіны ведаў.

Агульназразумелыя, шырокаўжывальныя тэрміны дамінуюць у мове

спецыялістаў ―шырокага профілю‖, занятых у сферы спорту, музыкі,

выяўленчага мастацтва і пад., таму сэнс іх вядомы і неспецыялісту: электрон,

атам, кісларод, жанр, арыя, аэробіка. У асяроддзі т. зв. спецыялістаў ―вузкага

36

профілю‖ (дакладныя навукі, асобныя галіны мовазнаўства, эканоміка, права і

інш.) пераважаюць вузкаспецыяльныя тэрміны (элятыў, семіѐтыка, інтэрфейс,

інварыянт, субморф, валіза і інш.). Распаўсюджванне навуковых і тэхнічных

ведаў сярод людзей вядзе да таго, што некаторыя вузкаспецыяльныя тэрміны

паступова становяцца агульназразумелымі і пераходзяць у агульнаўжывальную

лексіку.

Узаемадзеянне тэрмінаў і агульнаўжывальнай лексікі адбываецца ў выглядзе

двух працэсаў: тэрміналагізацыі (напрыклад, жытнѐвае поле - магнітнае поле,

ільняны пояс - экватарыяльны пояс) і дэтэрміналагізацыі, калі тэрмін пачынае

ўжывацца па-за межамі вузкай спецыяльнасці і набывае агульналітаратурны

статус. Напрыклад, слова рэйтынг спачатку ўжывалася як спартыўны тэрмін,

зараз шырока выкарыстоўваецца ў агульнанароднай мове.

Ад агульнаўжывальных тэрмінаў трэба адрозніваць словы

агульнанавуковага выкарыстання з адцягненым, абстрактным значэннем,

напрыклад, назоўнікі тыпу аперацыя, гіпотэза, мадэль, працэс, праблема,

дослед, праграма, функцыя і інш., а таксама дзеясловы тыпу існаваць,

характарызаваць, прадугледжваць, абгрунтоўваць, даказваць, вызначаць,

функцыянаваць і інш., якія выкарыстоўваюцца для азначэння паняццяў,

сцвярджэння думкі, актывізацыі мыслення, пабуджэння да дзеяння і шырока

распаўсюджаны ў розных галінах навукі, тэхнікі і культуры.

Значны пласт тэрміналагічнай лексікі складаюць тэрміны-

інтэрнацыяналізмы - словы або спалучэнні слоў, пашыраныя ў многіх

няроднасных мовах і агульнапрынятыя ў міжнароднай тэрміналогіі, якія

супадаюць па сваѐй знешняй форме і лексічным значэнні (Internet (Інтэрнэт),

Word, ноўтбук, паскаль, камп'ютэр, ват і інш.). Шматлікія навуковыя тэрміны

не з'яўляюцца ―чыстымі‖ інтэрнацыяналізмамі, а маюць у складзе

інтэрнацыянальныя словаўтваральныя элементы тыпу: а-, астра-, мікра-, бія-,

дэ-, лог-, ультра-, супер- і інш., напрыклад, апазіцыя, астраномія,

мікраструктура, біясфера, дэмантаж, марфалогія, ультрагук, суперфасфат і інш.

Тэрміналагічная лексіка неаднародная паводле паходжання. У яе склад

уваходзяць уласнабеларускія і запазычаныя з іншых моў словы. Сярод

запазычанняў - лексемы лацінскай (аўдыт, актава, адсарбент, абсцыса, арксінус,

аргумент, постфікс, канцэпцыя, дэпазіт), грэчаскай (гіпербалоід, гіпатэнуза,

апафема, гематыт, графіт, амонімы, антытэза, стыль, аналогія), англійскай

(медыкамент, маркетынг, прынтэр, фальклор, бестселер, тэкст, вестэрн, мюзікл,

дылер, блок), нямецкай (біржа, андэзіт, кварцавы, дызель, дросель, вінт),

французскай (бюджэт, дэмантаж, рэле, жанр, верлібр, мадэрнізм, каларыт),

італьянскай (адажыо, валюта, піяна, гальванометр, фірма, сола - вэксаль, банк) і

іншых моў.

Асноўнымі прыкметамі запазычаных слоў з'яўляюцца:

37

- нязменнасць назоўнікаў: табло, рэферы, ралі;

- наяўнасць у слове гука [ф]: фізіка, фтор, нафталін, фактар;

- наяўнасць не характэрных для беларускай мовы спалучэнняў галосных:

ідэал, дуэт, кансіліум, бібліятэка;

- спалучэнне ге, ке, хе: агент, схема;

- спалучэнне бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, капюшон, фюзеляж,

рэвю;

- прыстаўкі а-, анты-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі-: амаральны,

архіважны, антыцыклон, амфітэатр;

- спалучэнне дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дыван, дывідэнт, тыгр, тэрмін;

- суфікс -ізм-(-ызм-), -іст-(-ыст-), -ір-(-ыр-): арганізм, сацыяліст, капіраваць

і пад.

Пры запазычванні слоў-тэрмінаў з іншых моў адбываецца адаптацыя,

частковае падпарадкаванне іх законам беларускай мовы:

а) гукі [ж], [дж], [р], [ў], [ч], [ш] вымаўляюцца цвѐрда (брызент, джоўль,

журы, чартар і інш.);

б) фрыкатыўны гук [г] (гігіена, гіпотэза);

в) аканне (геаметрыя, фальклор);

г) дзеканне-цеканне (гандзізм, дзюбель, траверцін);

Словы іншамоўнага паходжання падпарадкоўваюцца графіцы і правілам

арфаграфіі беларускай мовы (рус. фьючерс - бел. ф'ючарс, рус. география - бел.

геаграфія, рус. автограф - бел. аўтограф, рус. биограф - бел. біѐграф). Але не ўсе

іншамоўныя тэрміны асвойваюцца ў беларускай мове, многія з іх складаюць

выключэнні з правілаў напісання, напрыклад: дактыль, верлібр, камп'ютэр,

рэфрэн і многія іншыя.

Пры перакладзе іншамоўных слоў на беларускую мову:

- не адбываецца пераход е ў я: перыметр, аперацыя;

- э пішацца незалежна ад націску: дэтэрмінант, эксперымент;

- пішуцца спалучэнні: -іо – у пачатку і ў канцы слоў (іон, Токіо); -іѐ-, -ія- -ыя- - у сярэдзіне слоў (аксіѐма, дыяганаль);

38

- гукі [д], [т] перад суффіксамі -ір-, -ін-, -ѐр-, -еец-, -ейск-, -ік- перадаюцца

літарамі дз, ц: камандзіроўка, валанцѐр, арыенцір (гл.: Азарка, 2004, 39).

Паводле будовы тэрміны могуць быць аднаслоўныя (джоўль, прамая,

прынтэр) і шматслоўныя, тэрміны-словазлучэнні (дысперсія хвалі,

інфрачырвонае выпраменьванне, апрацоўка ў акісляльным асяроддзі).

Адметнасцю сучаснай тэрміналогіі з'яўляюцца трох- і большкампанентныя

тэрміны, якія абазначаюць цэласнае паняцце.

Усе тэрміны паводле свайго ўтварэння падзяляюцца на некалькі груп у

залежнасці ад спосабаў утварэння, да якіх адносяць лексіка-семантычны,

сінтаксічны, суфіксальны, прэфіксальны, прэфіксальна-суфіксальны, аснова- і

словаскладанне, складанасуфіксальны і абрэвіятурны.

Спосабы ўтварэння тэрмінаў

1. Лексіка-семантычны спосаб звязаны з т. зв. тэрміналагізацыяй

агульналітаратурных слоў, якія шляхам пераасэнсавання набываюць новае

тэрміналагічнае значэнне. Гэты спосаб даволі прадуктыўны пры станаўленні

беларускай тэрміналагічнай лексікі: ячмень (бат.) і ячмень (медыц.), калена (с.-

г.) і калена (металург.) , барабан, валік, вочка (металург.), парасонік просты

(бат.).

2. Сінтаксічны спосаб – спосаб утварэння тэрмінаў шляхам рознага тыпу

спалучэнняў – самы прадуктыўны амаль ва ўсіх галінах навукі і тэхнікі.

Найбольшая колькасць тэрмінаў утворана па мадэлях: прыметнік+назоўнік,

назоўнік+назоўнік і назоўнік+прыметнік+назоўнік, хоць у беларускай мове

пашыраны і большкампанентныя словазлучэнні: патэнцыяльная энергія,

дысперсія хвалі, рэгрэсіўная асіміляцыя, вільготнасць паветра, генератар

пераменнага току, накапляльнік паласы на выхадзе з агрэгата і пад.

3. Суфіксальны (у тым ліку нульсуфіксальны) з'яўляецца вельмі пашыраным

спосабам утварэння тэрмінаў:

- ад уласных імѐнаў і назваў з дапамогай суфіксаў -ізм-(-ызм-), -эізм-, -

янств-(-іянств-), -ій (-ый), -іт-, -еўск- (-ск-), -ўств-, -ав-(Гандзі - гандзізм,

Канфуцый – канфуцыянства, Хрыстос – хрысціянства, Эйнштэйн – эйнштэйній,

Калумбія – калумбіт, Брайль – брайлеўскі шрыфт, Талстой – талстоўства,

Дыяфант – дыяфантавы ўраўненні);

- пры дапамозе прадуктыўных для беларускай тэрміналогіі суфіксаў -нн, -

енн-, -энн-, -онн- для абазначэння працэсаў (даследаванне, акругленне,

вылічэнне і інш.), суфікса -к- для абазначэння прадметнасці (насадка, наметка,

наладка), суфікса -нік- (апыляльнік, карыстальнік);

39

- пры дапамозе нулявога суфікса для ўтварэння аддзеяслоўных назоўнікаў

(накіп, абмер, зрэз, напуск);

- пры дапамозе інтэрнацыянальных суфіксаў -ізм-, -ізафікацы-(я),

- фікацы-(я), -іст-, -аж-, -ацы-(я) і інш. (гістарызм, газіфікацыя, праграміст,

мантаж, хімізацыя ).

4. Прэфіксальны спосаб (прыставачны спосаб):

- пры дапамозе інтэрнацыянальных прэфіксаў: ультра-, экстра-, супер-,

інтэр-, анты- і інш. (ультрагук, экстраардынарны, інтэрпаляцыя, суперфасфат,

антыцелы);

- пры дапамозе ўласнабеларускіх прэфіксаў без-, проці-, звыш-, не-, у-, ва-,

за-, ад-, якія часта служаць і для ўтварэння тэрмінаў-антонімаў

(звышпрыбытак, процідзеянне, уваходны бок - выходны бок).

5. Прэфіксальна-суфіксальны спосаб характэрны адначасовым далучэннем

да асновы прыстаўкі і суфікса (міжрэчча, зазямленне, накаленнік).

6. Аснова і словаскладанне - таксама пашыраны спосаб папаўнення

тэрміналагічнай лексікі:

- пры дапамозе грэка-лацінскіх і інтэрнацыянальных элементаў: -граф, -

графія, -лог, -логія, макра-, мікра-, -фон, бія-, аэра-, астра-, -мер, -трон, аўта-,

-фон, -стат, электра-, авія-, метр-, відэа- і інш. (хранометр, храналогія,

гідрастат, гекельфон, авіялайнер, аўтограф, відэазапіс);

- пры дапамозе ўласнабеларускіх асноў (землеўтваральнік, кормаздабыча,

вільгацеізаляцыя, архівасховішча).

7. Складанасуфіксальны – асноваскладанне з адначасовым далучэннем

суфіксаў: шматразовы, аднатыпны, вадакачка, фарбацѐрка і інш.

8. Абрэвіятурны спосаб – утварэнне складанаскарочаных слоў шляхам

складання назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, цэлага слова і назваў

першых літар або гукаў некалькіх слоў, спалучэннем частак слоў або цэлага

слова і часткі, цэлага слова і назваў першых літар астатніх слоў, а таксама

некаторых іншых спалучэнняў: ТЭІ (тэхніка-эканамічная інфармацыя, бэр -

біялагічны эквівалент рэнтгена, перфакарты, міні-ЭВМ, персанальная ЭВМ і

інш.

Неўласцівыя для беларускай мовы суфіксы -ірава-(-ырава-) у іншамоўных

дзеясловах ужываюцца, калі:

40

а) без гэтага суфікса ўзнікае аманімія дзеясловаў з суфіксамі -ава-(-ява-):

суміраваць - сумаваць;

б) дзеяслоў без суфікса -ір-(-ыр-) губляе сваю семантычную акрэсленасць:

лакіраваць;

в) дзеяслоў мае вузка тэрміналагічнае значэнне: юсціраваць (гл.:

Маршэўская, 2003, с. 62).

У беларускай тэрмінасістэме ўтварэнні з суфіксамі -цель- не маюць

пашырэння, ім адпавядаюць лексемы з суфіксамі -нік-, -льнік-: показатель -

паказнік, а не паказацель, преобразователь – пераўтваральнік, а не

пераўтварацель.

У некаторых прыметніках замест запазычаных -аль(н)-, -яль(н)-, -іль(н)-

выкарыстоўваецца суфікс -н-: функциональный - функцыйны,

полиноминальный - паліномны. Пераважна выкарыстоўваюцца суфіксы -ав- (-

ов-, -ев-) (параўнальна з суфіксам -н-): выборочный - выбаркавы (выбарачны);

блочный - блокавы (блочны) (гл.: Маршэўская, 2003, с. 42).

Шырокаўжывальныя суфіксы дзеепрыметнікаў -ущ-, -ющ-, -ем-, -им- пры

перакладзе з рускай мовы на беларускую часцей перадаюцца: суфіксам --льн-,

калі тэрмін-словазлучэнне, абазначае пэўную якасць (возрастающая функция –

нарастальная функцыя; интегрируемая функция - інтэгравальная функцыя);

суфіксам -ан-, калі названы аб'ект знаходзіцца ў працэсе аперацыі

(аннулируемый – ануляваны); суфіксам -оўн-, калі тэрмін абазначае функцыю

наймення (интегрирующий множитель – інтэгроўны множнік, нормирующий

множитель - нармоўны множнік).

У сувязі з неканчатковай распрацаванасцю гэтага пытання ў беларускай

тэрміналогіі адначасова можна сустрэць побач з беларускімі тэрмінамі

словаўтваральныя калькі з рускай мовы: интегрируемый – інтэгруемы,

интегрирующий – інтэгруючы (інтэгравальны), нормирующий – нармуючы

(нармавальны).

Сярод тэрмінаў розных галін навукі і тэхнікі часта сустракаюцца наступныя

варыянты: фанетычныя (лагарытм - лагарыфм, жэнератрыса - генератрыса),

сінанімічныя (ЭВМ - электронная вылічальная машына) і словаўтваральныя,

якія з'яўляюцца ўласнабеларускімі тэрмінамі і калькамі з рускай мовы (дзеліва -

дзялімае, астача - астатак, блокавы - блочны, функцыйны - функцыянальны).

Лексіка-граматычная характарыстыка тэрмінаў

41

Словы-тэрміны не могуць існаваць па-за межамі часцін мовы, але у якасці

слоў-тэрмінаў выкарыстоўваюцца толькі назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы,

прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць назоўнікі, як правіла,

агульныя. Так, напрыклад: авуары, акрэдытыў, акцыз, акцыя, арэнда,

асацыяцыя, аўдыт, аўдытар, аўкцыѐн.

У якасці аднаслоўных тэрмінаў досыць часта выкарыстоўваюцца ўласныя

імѐны, якія, перайшоўшы ў разрад тэрмінаў, становяцца агульнымі назоўнікамі.

Да такіх тэрмінаў можна аднесці адзінкі вымярэння фізічных велічынь,

названыя ў гонар іх адкрывальнікаў паводле прозвішча.

Прыметнікі ў якасці слоў-тэрмінаў ужываюцца даволі рэдка, паколькі

прыметнік, як правіла, спалучаецца з назоўнікам, утвараючы словазлучэнне.

Але і асобна прыметнікі выкарыстоўваюцца ў многіх галінах навукі і тэхнікі,

напрыклад: у эканоміцы - бюджэтны, валютны, дэпазітны, клірынгавы,

ліцэнзійны, падатковы, уліковы.

У навуковай літаратуры, тэрміналагічных слоўніках фіксуюцца і

дзеясловы, праўда, іх значна менш. Напрыклад, экспартаваць, фрахтаваць,

рэкламаваць, забяспечваць, ацэньваць, выплочваць, заніжаць, павышаць,

вызначаць, маркіраваць, ліквідаваць, рэалізаваць, выручыць, інфармаваць,

разлічыць, планаваць, прагназаваць, канверсаваць, інвеставаць i інш.

Што датычыць прыслоўяў у ролі слоў-тэрмінаў, то іх няшмат, але ўсѐ ж і

яны выкарыстоўваюцца ў некаторых галінах навукі, культуры і тэхнікі.

Напрыклад, у архіўнай і справавой тэрміналогіі: беражліва, дакладна,

дапушчальна, добрасумленна, недакладна, пераканальна, пісьмова; у

медыцыне: унутрывенна, абвострана, рэгрэсіўна, дысперсійна, дынамічна.

Словазлучэнні-тэрміны надзвычай шырока выкарыстоўваюцца ва ўсіх

галінах навукі і тэхнікі. Напрыклад: рынак пакупніка, рынак прадаўца, сегмент

рынку, ѐмкасць рынку, бацькоўская фірма, рэвізія кладовак, белы тавар,

вільготнасць паветра, ціск святла, задача пра коміваяжора, задача аб

назначэннях, адмаўленне ад іску, размеркаванне па працы, асігнаванні на сродкі

рэкламы, вывядзенне на рынак, выдаткі на захаванне, забарона на перадачу,

заканадаўства па абароне інтарэсаў спажыўцоў, заяўка на паслугу,

кансалтынг па менеджменту, кантора вытворцы па збыту, кіраўніцтва па

закупках, націск з боку канкурэнтаў i інш.

З ГІСТОРЫІ ФАРМІРАВАННЯ І РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСКАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ

Фарміраванне беларускай тэрміналогіі адбывалася непасрэдна ў працэсе

развіцця пэўных галін навукі і ўласна тэрміналагічнай работы. У ХІV–XVI

стст., калі беларуская мова мела статус дзяржаўнай у ВКЛ, найбольш развітымі

тэрміналагічнымі сістэмамі былі грамадска-палітычная, юрыдычная, сельска-

гаспадарчая, прамысловая, гандлѐвая, ваенная, філалагічная. Ролю

тэрміналагічных слоўнікаў у гэты час часткова выконвалі глосы, якія

змяшчаліся на палях ці паміж радкамі рукапісу або друкаванага выдання,

42

часткова слоўнікі Л. Зізанія (―Лексіс‖, 1596 г.) і П. Бярынды (―Лексікон‖, 1624).

Аднак спецыяльных тэрміналагічных слоўнікаў не было. Забарона беларускай

мовы ў значнай ступені разарвала пісьмовую традыцыю, адмоўна сказалася на

пераемнасці ў тэрміналогіі. Беларуская навуковая тэрміналогія пачала

фарміравацца ў самым пачатку ХХ стагоддзя, калі адрадзілася кнігадрукаванне,

з'явіліся кнігі, газеты, навуковыя і навукова-папулярныя брашуры на

беларускай мове.

У лютым 1921 г. пачала працу Навукова-тэрміналагічная камісія, у склад

якой уваходзілі тры секцыі: гуманітарных, прыродазнаўчых і матэматычных

навук. Камісія павінна была апрацаваць беларускую тэрміналогію па ўсіх

галінах ведаў у аб'ѐме сярэдняй школы. За час працы камісіі было створана і

прапанавана для ўжывання каля 2500 слоў-тэрмінаў, якія друкаваліся на

старонках ―Весніка Народнага камісарыята асветы ССРБ‖ у 1921-1922 гг., а ў

стане распрацоўкі знаходзіліся яшчэ 4184 тэрміналагічныя найменні. Аднак у

працэсе такой дзейнасці высветлілася, што праца камісіі не адпавядае моўнай

практыцы і для стварэння беларускай тэрміналогіі патрэбны былі іншыя

маштабы, якія б ахапілі ўсю тэрміналагічную лексіку. Таму 30 студзеня 1922 г.

быў заснаваны Інстытут беларускай культуры. У выніку тэрміналагічнай працы

ў перыяд з 1922 па 1930 гг. было апублікавана больш за 30 тэрміналагічных

слоўнікаў па розных галінах навукі.

Галоўным прынцыпам працы камісіі было ўвядзенне слоў, якія бытавалі ў

жывой народнай мове. Так, у сферу навукі былі ўведзены агульнаўжывальныя

словы бялок, сцябло, , ланцуг, ціск, сіла ды іншыя, якія страчвалі сваю бытавую

выразнасць, набывалі строга акрэсленае спецыяльнае значэнне.

Другі напрамак - стварэнне неалагізмаў згодна законаў беларускай мовы. Ва

ўжытак уводзіліся калькі з рускай мовы: азначэнне, вочка, суквецце.

Узмацненне пурыстычных тэндэнцый прывяло да таго, што часам неалагізмы

пачалі стварацца без уліку пашырэння таго ці іншага слова ў мове, толькі каб

пазбавіцца чужых слоў: замест гібрыд - мяшанец, пейзаж - краеабраз, песіміст -

смутнаглядзец, пралетарый - бабыль, прафесійны - умецкі, фокус - вогнішча і

пад. У пэўнай ступені штучнымі былі наватворныя пустаслоўе (дыялектыка),

вызыск (эксплуатацыя), пашыршчык (прапагандыст), споказ (дэманстрацыя),

пераносня (метафара), кантаслуп (прызма), старчак (перпендыкуляр) і пад.

Іншамоўныя тэрміны ўжываліся вельмі рэдка і, як правіла, у выпадках, калі ў

народнай мове не было адпаведнага беларускага тэрміна.

Значная праца па стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі вялася не

толькі тэрміналагічнай камісіяй. У 1923-1927 гг. былі выдадзены наступныя

тэрміналагічныям слоўнікі: ―Слоўнік геаметрычных і трыганаметрычных

тэрмінаў і сказаў‖ К. Душ-Душэўскага і В. Ластоўскага, ―Беларуска-польска-

расейска-лацінскі батанічны слоўнік‖ Зоські Верас, ―Спіс назваў птушак і

некаторых рыб‖ А.В. Фядзюшына ды інш.

43

У 1929 г. быў створаны Інстытут мовазнаўства АН БССР, які распачаў

работу па ўкладанні больш вузкіх тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г. выйшаў

з друку першы выпуск ―Слоўніка тэхнічнай тэрміналогіі‖ А. Гурло, у 1933 г. -

―Ваенны руска-беларускі слоўнік‖.

Аднак у 30-40-я гады праца па стварэнні беларускай тэрміналогіі амаль

спынілася. І пасля вайны не было агульнага цэнтра па распрацоўцы і

ўпарадкаванні тэрміналагічнай лексікі. Значную ролю ў нармалізацыі

беларускай тэрміналогіі адыгралі ―Руска-беларускі слоўнік‖ (1953 г.),

―Беларуска-рускі слоўнік‖ (1962), ―Тлумачальны слоўнік беларускай мовы‖

(1977-1984) і некаторыя іншыя.

Аднак шэраг задач па-ранейшаму заставаўся не вырашаным. У прыватнасці,

вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэкстах і выданне

слоўнікаў, папаўненне паняційна-тэрміналагічнага фонду, прывядзенне яго ў

адпаведнасць з узроўнем развіцця сучаснай навукі. Для вырашэння гэтых задач

у 1980 г. была створана Рэспубліканская тэрміналагічная камісія, якая

складаецца з прэзідыума і дзевяці секцый (грамадазнаўчай, навукова-тэхнічнай,

фізічнай і матэматычнай, хімічнай, біялагічнай, сельскагаспадарчай,

геалагічнай і геаграфічнай, медыцынскай і фізіялагічнай, секцыі па архітэктуры

і будаўніцтве). З 1989 г. працуе Тэрміналагічная камісія ТБМ імя Ф. Скарыны.

(Азарка, 2004, 40).

З прычыны значнага перыяду заняпаду ў развіцці нацыянальнай мовы

беларуская навуковая тэрміналогія і на сѐнняшні дзень знаходзіцца на стадыі

фарміравання. Да ліку адносна ўпарадкаваных тэрміналагічных сістэм можна

аднесці гістарычную, грамадска-палітычную, сельскагаспадарчую,

лінгвістычную, літаратуразнаўчую і інш. Значна менш распрацаваныя

матэматычная, фізічная, тэхнічная, біялагічная і інш. У сувязі з уплывам рускай

мовы і неканчатковай упарадкаванасцю многіх тэрмінасістэм у сучаснай

беларускай навуковай тэрміналогіі асабліва распаўсюджана сінанімія

(назапашванне - накапленне, аналізаваць - разглядаць, пытанне - праблема) і

словаўтваральная варыянтнасць тэрмінаў (дзеліва - дзялімае, нармуючы -

нармавальны, блокавы - блочны).

Т ы п ы с л о ў н і к а ў . Лексікагарафія (грэч. lexikos – які датычыць слова і

grapho – пішу) – раздзел мовазнаўства, які займаецца тэорыяй і практыкай

укладання слоўнікаў. Галоўнае іх размежаванне на энцыклапедычныя і

лінгвістычныя. Энцыклапедычныя падаюць звесті пра з‘явы, прадметы, падзеі,

асоб, асоб, краіны і многае іншае, раскрываюць змест не слоў, а названых імі

паняццяў. У лінгвістычных слоўніках аб‘ектам вытлумачэння выступае слова.

Інфармацыя аб ім падаецца ў самых розных аспектах у залежнасці ад

прызначэння слоўніка.

44

Т э м а 3 . Ф у н к ц ы я н а в а н н е б е л а р у с к а й м о в ы в а ў м о в а х

б і л і н г в і з м у

Паняцце білінгвізму. Праблема моўнага жыцця ў нашай рэспубліцы сѐння

адносіцца да адной з найбольш актуальных і складаных. Разам з тым гэта

праблема існуе не толькі ў нашай краіне, але і ў гісторыі суіснавання іншых

народаў, іх культур і моў у шматнацыянальных краінах наогул. Паводле даных

Акадэміі навук Францыі, насельніцтва зямнога шара гаворыць не менш чым на

2796 мовах, якія аб'ядноўваюцца ў 11 вялікіх і каля 50 малых моўных груп, а

ўсе, хто гаворыць на гэтых мовах, выкарыстоўваюць ад 7 да 8 тысяч дыялектаў.

Нямецкія ж вучоныя сцвярджаюць, што сучасныя народы свету гавораць на

мовах, колькасць якіх перавышае 4000, а ўсяго навуцы вядома каля 6000

жывых і мѐртвых моў. Стварэнне моўнай карты свету з кожным днѐм

становіцца справай усѐ больш цяжкай, бо практычна на Зямлі няма аднамоўных

краін і нават буйных гарадоў. Напрыклад, Лондан англійскія вучоныя

называюць ―лінгвістычным Вавілонам‖, бо, паводле звестак міністэрства

адукацыі Вялікабрытаніі, у ім гавораць на 147 мовах, хоць, зразумела,

найбольш на англійскай. Тлумачыцца гэта тым, што выхадцы з былых

брытанскіх калоній прывезлі з сабой і свае мовы. Іншым прыкладам можа быць

Швейцарыя: краіна такая ѐсць, а мовы швейцарскай няма. На захадзе гэтай

рэспублікі гавораць па-французску, на поўдні – па-італьянску, а ў большасці

кантонаў – па-нямецку, прычым у кожным ―нямецкім‖ кантоне свой дыялект.

Няма, як вядома, і амерыканскай мовы. Дзяржаўнай мовай 16 краін

Паўднѐвай і Цэнтральнай Амерыкі з'яўляецца іспанская мова. Дзве буйнейшыя

дзяржавы Новага Свету (Злучаныя Штаты Амерыкі і Бразілія) - англа- і

партугаламоўныя. Ні адна з краін Амерыкі не карыстаецца сваѐй спрадвечнай

мовай. Арабская мова стала мовай рада культурна розных народаў ад

Індыйскага да Атлантычнага акіяна. Большасць былых калоній прыняла мову

колішніх каланізатараў, а Індыя з яе надзвычай багатай культурай і вялікімі

традыцыямі назвала англійскую мову адной з дзяржаўных. Нават у Старым

Свеце, у Еўропе рад краін не мае сваѐй спрадвечнай мовы. Няма мовы

бельгійскай: у Фландрыі гавораць на фламандскай, а ў Валоніі - на французскай

мове. У Аўстрыі карыстаюцца нямецкай мовай, у Люксембургу - нямецкай і

французскай. Цікавае становішча склалася ў былой шматнацыянальнай

Югаславіі, дзе Сербія, Харвація, Боснія, Герцагавіна і Чарнагорыя карыстаюцца

адной мовай - сербахарвацкай. З другога боку, не толькі народы Шатландыі,

Уэлса, якія ўваходзяць у склад Вялікабрытаніі, але і народ Ірландскай

рэспублікі перайшоў на англійскую мову. Зразумела, што зберажэнне сваѐй

спрадвечнай мовы і спрадвечнай культуры - факт пазітыўны, але ў рэальнай

гісторыі чалавецтва ѐн хутчэй выключэнне, чым правіла. Народы свету

знаходзяцца ў пастаянным кантакце адзін з адным, асабліва этнасы суседнія,

якія часта маюць адну тэрыторыю пражывання або знаходзяцца ў складзе адной

дзяржавы. Моўныя кантакты, якія дыктуюцца эканамічнымі, культурнымі і

іншымі сувязямі, патрабуюць вывучэння і выкарыстання ў моўнай практыцы

45

дзвюх і больш моў. Існуюць і іншыя матывы авалодвання дзвюма ці некалькімі

мовамі (атрыманне адукацыі, патрэбы навуковай дзейнасці і г.д.). Не

з'яўляецца выключэннем і Рэспубліка Беларусь, таму што яна таксама ўяўляе

сабой шматнацыянальную дзяржаву з шырока распаўсюджаным двухмоўем

(білінгвізмам).

Звернемся, спачатку да азначэння паняцця двухмоўя. Білінгвізм (лац.

bilinguis – двухмоўны) – валоданне і папераменнае карыстанне асобай або

калектывам дзвюма мовамі.

Разнавіднасці двухмоўя:

1) індывідуальнае, калі дзвюма мовамі валодаюць толькі асобныя

члены калектыву;

2) групавое, калі двухмоўнымі з‘яўляюцца цэлыя групы або асобныя

сацыяльныя слаі;

3) поўнае, калі двухмоўе з‘яўляецца характэрным для ўсіх сацыяльна-

культурных груп народа.

Калі дзве мовы ўжываюцца ізалявана адна ад другой (напрыклад, на працы

- адна мова, дома - другая), то гаворка ідзе пра чысты білінгвізм, калі ж дзве

мовы ўжываюцца ўперамешку (залежыць ад камунікатыўнай сітуацыі), то гэта

змешаны білінгвізм. Змешаны ў сваю чаргу падзяляецца ў залежнасці ад ступені

разумення носьбітам мовы няроднай мовы на рэцэптыўны (чалавек разумее

другую мову, але не можа на ѐй гаварыць), рэпрадуктыўны (чалавек разумее

другую мову, аднаўляе тэкст) і прадуктыўны (чалавек разумее другую мову,

аднаўляе тэкст і самастойна будуе на ѐй сказы).

Індывідуальнае двухмоўе не абавязкова абазначае масавае двухмоўе, і,

наадварот, нацыянальнае двухмоўе можа існаваць пры індывідуальным

аднамоўі. Напрыклад, Швейцарыя - шматмоўная краіна, у якой дзяржаўнымі

з'яўляюцца нямецкая, французская, італьянская і рэтараманская мовы. Аднак

большасць жыхароў гэтай краіны валодаюць толькі якой-небудзь адной з

названых вышэй моў. Двухмоўе - з'ява складаная, шматбаковая. Яна можа

разглядацца ў трох аспектах: псіхалагічным, педагагічным і

сацыялінгвістычным.

Псіхалагічны аспект двухмоўя звязаны з асаблівасцямі псіхалагічнага

складу індывіда, з яго разумовымі здольнасцямі, з праблемамі пераключэння з

аднаго моўнага кода на другі.

Педагагічны бок двухмоўя закранае розныя аспекты навучання другой

мове, у тым ліку і ўплыў адной мовы на працэс засваення другой.

Сацыялінгвістычны аспект грунтуецца на такіх параметрах, як:

- сфера выкарыстання першай і другой моў;

- ступень авалодання мовамі;

46

- набор сацыяльна-функцыянальных кампанентаў моў, якія выкарыстоўвае

двухмоўны індывід (літаратурная мова, дыялект, жаргон і г.д.);

- размеркаванне камунікатыўных функцый паміж мовамі;

- кантынгент ахопленых двухмоўем членаў соцыуму і шырыня

выкарыстання другой мовы;

- ацэнка двухмоўнымі індывідамі ўласнага двухмоўя як сацыяльна-

лінгвістычнага феномена.

На тэрыторыі Беларусі, як сведчаць шматлікія факты, розныя тыпы

двухмоўя і нават шматмоўя заўсѐды былі важнымі элементамі гісторыі

беларускага народа. Так, у перыяд Вялікага княства Літоўскага існавала

беларуска-царкоўнаславянскае пісьмовае і вуснае двухмоўе, якое ўзнікла яшчэ

ў старажытнарускую эпоху. Значна мацней праяўлялася беларуска-польскае

двухмоўе, што працягвалася амаль чатыры стагоддзі. Даволі адчувальным было

таксама беларуска-лацінскае двухмоўе, уласцівае пераважна адукаваным колам

насельніцтва. Практыкавалася беларуска-татарскае, беларуска-яўрэйскае,

беларуска-літоўскае двухмоўе і інш. Што датычыцца беларуска-рускага

двухмоўя, то ўмовы для яго зараджэння ўзніклі некалькі пазней, у канцы XVIII

ст., калі пасля далучэння Беларусі да Расіі руская мова стала дзяржаўнай і на яе

тэрыторыі. Такім чынам, моўная сітуацыя на Беларусі ў пэўныя гістарычныя

перыяды характарызавалася як шматмоўная. Сучасная моўная сітуацыя на

Беларусі характарызуецца пераважна суіснаваннем і выкарыстаннем

беларускай і рускай моў і можа быць вызначана як беларуска-рускае двухмоўе.

Нацыянальнае беларуска-рускае двухмоўе прадстаўлена:

- індывідуальным беларуска-рускім двухмоўем, калі побач з роднай

беларускай мовай двухмоўны індывід выкарыстоўвае і рускую мову;

- руска-беларускім двухмоўем, калі побач з рускай мовай двухмоўны індывід

выкарыстоўвае беларускую мову;

- індывідуальным беларускім ці рускім аднамоўем.

Побач з беларуска-рускім двухмоўем на тэрыторыі Беларусі ў месцах

сумеснага пражывання беларусаў з палякамі, літоўцамі, латышамі, украінцамі

існуе беларуска-польскае, беларуска-літоўскае, беларуска-латышскае,

беларуска-ўкраінскае двухмоўе. Для небеларускага насельніцтва яно мае

характар польска-беларускага, літоўска-беларускага, латышска-беларускага і

г.д. Паколькі ў гэтых раѐнах функцыянуе і руская мова, можна гаварыць,

напрыклад, пра мясцовае беларуска-польска-рускае і г.д. шматмоўе.

Сѐння і беларуская, і руская мовы выкарыстоўваюцца ў большасці

важнейшых сфер, аднак у колькасных адносінах пераважае ўсѐ ж руская. Такое

47

становішча ахарактарызаваў у свой час В. фон Гумбальт, які зазначыў, што

―мова народа ѐсць яго дух, а дух народа ѐсць яго мова, і цяжка ўявіць сабе што-

небудзь больш тоеснае‖. У мове акумулюецца духоўная энергія народа. Яна

з'яўляецца галоўнай адзнакаю і сімвалам нацыі. Мова - генетычны код нацыі,

яна яднае мінулае з сучасным, праграмуе будучыню і забяспечвае быццѐ нацыі

ў вечнасці.

Моўная інтэрферэнцыя. У сітуацыі двухмоўя ўзаемадзеянне моў, якія

кантактуюць, прыводзіць да інтэрферэнцыі. Інтэрферэнцыя - (лац. inter – паміж,

ferens, ierentis – які нясе, пераносіць) узаемадзеянне элементаў розных моўных

сістэм ва ўмовах білінгвізму. Гэта ўзаемадзеянне выражаецца ў адхіленнях ад

нормаў іншай мовы, міжвольным (несвядомым) перанясенні ў яе сістэму

асаблівасцей роднай мовы. Узровень інтэрферэнцыі залежыць ад ступені

авалодання другой мовай, ад умення свядома адрозніваць факты розных моў і

інш. Беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя - з'ява даволі

распаўсюджаная і закранае ўсе сферы моўнай сістэмы:

- фанетыку (фанетычная інтэрферэнцыя), калі, напрыклад, у рускай мове

двухмоўнага індывіда сустракаюцца такія беларускамоўныя фанетычныя рысы,

як цвѐрдыя [р] і [ч] на месцы рускіх мяккіх [р'] і [ч'], дзеканне і цеканне, ярка

выражанае аканне і г.д.;

- акцэнтуацыю (акцэнтная інтэрферэнцыя), калі двухмоўны індывід

размаўляе, напрыклад, на беларускай мове, а выкарыстоўвае націск рускай

мовы: за? борт (замест за бо?рт), глі?няны (замест гліня?ны), адзі?наццаць

(замест адзіна?ццаць), спіна? (замест спі?на) і г.д.;

- лексіку (лексічная інтэрферэнцыя), калі білінгв, напрыклад, у беларускай

мове ўжывае выразы тыпу васкрасенне (бел. нядзеля), благадару (дзякуй) ці

калі білінгв у рускай мове ўжывае выразы тыпу ―сегодня сильная завея‖ (рус.

метель);

- словаўтварэнне (словаўтваральная інтэрферэнцыя), калі білінгв ужывае

словы, у якіх назіраецца несупадзенне словаўтваральных сродкаў, напрыклад, у

рускім маўленні такімі інтэрферэмамі з'яўляюцца; безлюдность (рус. безлюдие),

атлетичный (атлетический), вишняк (вишенник), по-человечьи (по-

человечески) ці ў беларускім маўленні білінгваў вымакшы (бел. вымаклы),

ахрыпшы (ахрыплы), кантраліраваць (кантраляваць).

- марфалогію (марфалагічная інтэрферэнцыя), калі граматычнае афармленне

рускіх і беларускіх лексем не адпавядае норме. Напрыклад, білінгв, гаворачы

па-руску, можа няправільна ўжываць родавыя формы назоўнікаў (золотой

медаль замест золотая медаль, порванный шинель замест порванная шинель),

канчаткі назоўнікаў множнага ліку (озѐры замест озѐра, окны замест окна) і г.д.

48

- сінтаксіс (сінтаксічная інтэрферэнцыя), калі пры карыстанні рускай мовай

білінгв уводзіць у яе сінтаксічныя канструкцыі беларускай мовы, напрыклад,

дочкина сумка замест сумка дочери, сынов костюм замест костюм сына,

смеяться с него замест смеяться над ним і г.д. Блізкароднасны характар

беларускай і рускай моў абумоўлівае шматлікасць і ўстойлівасць памылак пры

маўленні ў той ці іншай мове. Аднак яны, як правіла, не ўплываюць на працэс

разумення выказванняў як на беларускай, так і на рускай мовах. Таму праблема

інтэрферэнцыі для беларуска-рускага двухмоўя стаіць, пераважна, як праблема

культуры беларускай і рускай моў ва ўмовах двухмоўя.

Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы

Назоўнік

Несупадзенне ў ліку, родзе і скланенні

І. Большасць назоўнікаў маюць два лікі – адзіночны (горад, вуліца,

студэнт) і множны (гарады, вуліцы, студэнты).

Назоўнікі змяняюцца па ліках.

Аднак ѐсць назоўнікі, якія маюць або толькі адзіночны, або толькі множны

лік. Да назоўнікаў, якія заўсѐды ўжываюцца ў формах адзіночнага ліку,

адносяцца:

а) уласныя: Мінск, Нѐман, Віцебшчына, ―Полымя‖ (часопіс);

б) абстрактныя: радасць, сумленне;

в) зборныя: зерне, насенне, лісце, сялянства;

г) рэчыўныя: цукар, масла, чай, пшаніца.

Да назоўнікаў, якія маюць толькі формы множнага ліку, належаць назвы:

а) парных і непадзельных прадметаў: дзверы, акуляры, нажніцы;

б) рэчываў ці прадуктаў: духі, дрожджы, кансервы, крупы;

в) адрэзкаў часу: суткі, канікулы, прыцемкі;

г) дзеянняў, гульняў, народных звычаяў: выбары, шахматы, гарадкі,

дажынкі, вячоркі.

Форму множнага ліку маюць і некаторыя ўласныя назоўнікі (геаграфічныя

назвы): Баранавічы, Дубкі, Каралішчавічы, Альпы.

Назоўнікі грудзі, дзверы, крупы, каноплі ў беларускай мове ўжываюцца

толькі ў форме множнага ліку (русск. грудь, дверь, крупа, конопля),

а назоўнікі бяліла, чарніла – толькі ў форме адзіночнага ліку (русск. эти

белила, синие чернила).

ІІ. Кожны назоўнік у форме адзіночнага ліку належыць да аднаго з трох

родаў:

мужчынскага: край, падручнік, бізнес;

жаночага: кніга, дарога, лабараторыя;

ніякага: падарожжа, сонца.

49

Ёсць назоўнікі, якія могуць адносіцца і да мужчынскага, і да жаночага роду.

Гэта – назоўнікі агульнага роду: няўмека, стыляга, плакса, забіяка, непаседа,

сірата, ціхоня, ляўша, запявала, старшыня і г.д.

АДРОЗНІВАЙЦЕ РОД У РУСКАЙ І БЕЛАРУСКАЙ МОВАХ

Па-руску Па-беларуску

Моя боль Мой боль

пуговица гузік

дробь дроб

живопись жывапіс

запись запіс

медаль медаль

мозоль мазоль

летопись летапіс

насыпь насып

полынь палын

подпись подпіс

рукопись рукапіс

пыль пыл

россыпь россып

продажа продаж

степь стэп

собака сабака

остановка прыпынак

тень цень

прибыль прыбытак

тяжесть цяжар

вилка відэлец

шинель шынель

мой округ мая акруга

простор прастора

кафель кафля

пар пара

пол падлога

тополь таполя

источник крыніца

салат салата

гусь гусь

жираф жырафа

моѐ время мой час

50

воспоминание успамін

яблоко яблык

Рознаскланяльныя назоўнікі

1) Тры назоўнікі на –мя: імя, племя, стрэмя;

2) Мужчынскага роду з канч. –а, (-я): стараста, дзядуля, дзядзька,

старшыня;

3) Назвы маладых істот: дзіця (ѐ), бусляня (ѐ), птушаня (ѐ);

4) Агульнага роду з канчаткамі –а (-я): сірата, ціхоня, сведка, калега,

запявала, суддзя, гарэза і г.д.

Нескланяльныя назоўнікі

1) Агульныя і ўласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія

канчаюцца на галосны гук: журы, лэдзі, пано, метро, фае, таксі, Дзюма,

Гюго, Перу, Чылі, Чыкага, лібрэта, рагу, меню;

2)Славянскія і неславянскія прозвішчы на зычны і адносяцца да асоб

жаночага полу: у Ганны Станкевіч, сустрэў Таню Русак, кніга Веры Гурэвіч;

3)Прозвішчы беларускага, рускага і ўкраінскага паходжання на –о, -іх: з

Аленай Баравых, Хілько, у Пеці Баравых, Хілько;

4)Складанаскарочаныя словы, утвораныя з пачатковых літар поўнай

назвы і змешанага характару: БДУ, ВНУ.

Правапіс некаторых канчаткаў назоўнікаў

Склонавыя канчаткі назоўнікаў залежаць ад характару асновы. Асновы

назоўнікаў могуць канчацца:

а) на мяккі зычны: песня, радасць, пытанне;

б) на зацвярдзелы зычны: мара, мяжа;

в) на цвѐрды зычны: радзіма, краіна, дом;

г) на г, к, х: дарога, рука, стог, страха.

Для большасці назоўнікаў у Д. і М. склонах характэрны

наступныя канчаткі:

-і для назоўнікаў з мяккай асновай:

радасць – радасці – у радасці,

зямля – зямлі – на зямлі;

-ы маюць назоўнікі з асновай на зацвярдзелы зычны і на –к, які чаргуецца

з ц:

кніжка – кніжцы – у кніжцы,

мара – мары – у мары,

51

мяжа – мяжы – на мяжы;

-э – уласцівы назоўнікам з асновай на –к, які чаргуецца з ц (толькі пад

націскам):

рука – руцэ – у руцэ;

-е – для назоўнікаў з асновай на цвѐрды зычны і на –г, -х, якія чаргуюцца з з,

с:

краіна – краіне – у краіне,

радзіма – радзіме – на радзіме,

дарога – дарозе – па дарозе;

-у – маюць назоўнікі мужчынскага роду, якія абазначаюць асобу чалавека:

бацька – бацьку – пры бацьку,

Міхаська – Міхаську – пры Міхаську;

назоўнікі на г, к, х:

пясок – пяску – на пяску,

пух – пуху – у пуху.

Канчаткі назоўнікаў II скланення ў родным склоне адзіночнага

ліку

Усе назоўнікі ніякага роду маюць канчатак -а, -я: вядра, сяла, сонца,

золата, поля, галля, жыцця;

адушаўлѐныя назоўнікі маюць канчатак -а,-я: дразда, пеўня, салаўя,

пастуха, каваля, Алега, Мікалая Міхася;

неадушаўлѐныя назоўнікі – канчаткі -а,-я ці -у,-ю ў залежнасці ад

лексічнага значэння.

Канчатакі – а (-я) маюць назоўнікі, якія называюць:

- канкрэтныя прадметы (алоўка, пня);

- асоб, жывых істот, часткі цела чалавека і жывѐл ( брата, салаўя, носа;

але: твару);

- прадпрыемствы, установы, аб‘яднанні ( завода, клуба);

- уласныя геаграфічныя і астранамічныя назвы, агульныя назвы

населеных пунктаў (Мінска, Марса, горада, пасѐлка);

- грашовыя адзінкі ( рубля, долара);

- адзінкі вымярэння (сантыметра, кілаграма);

- адрэзкі часу ( года, месяца, тыдня; але: ранку, абеду, веку).

- навуковыя і тэхнічныя тэрміны (прыметніка, сінуса).

Канчаткі – у (- ю) , калі словы абазначаюць:

- разумовыя паняцці, пачуцці ( прынцыпу, розуму, спакою);

- грамадскія фармацыі, тэорыі, навуковыя плыні (капіталізму,

дарвінізму);

- з‘явы прыроды ( ветру, грому);

52

- прасторавыя і часавыя паняцці ( часу, краю, небасхілу);

- зборныя прадметы ( лесу, хвойніку);

- рэчывы, хімічныя элементы і злучэнні (мѐду, кіслароду; але: аўса,

хлеба);

- дзеянні, стан ( крыку, сну).

Некаторыя назоўнікі могуць ужывацца з абодвума канчаткамі:

стаяць каля дуба (канкрэтны прадмет, дрэва) і стол з дубу (матэрыял).

Скланенне ўласных назоўнікаў

Прозвішчы на -а (-я) скланяюцца, як назоўнікі агульнага роду.

Калі носьбітам прозвішча з'яўляецца асоба жаночага полу, яно мае

канчаткі першага скланення:

Р. скл. Д.скл. В.скл.

Якіменкі Надзі, Якіменцы Надзі, Якіменку Надзю,

Петручэні Веры, Петручэні Веры, Петручэню Веру,

- калі ж гэта асоба мужчынскага полу, то прозвішча скланяецца, як

назоўнікі мужчынскага роду з канчаткамі -а (-я):

з Іванам Сарокам,

Алесем Рыбкам,

Жэнем Пратасенем,

- жаночыя прозвішчы на -ла тыпу Ліпіла, Дзюбайла і інш. на -а,-я не

скланяюцца.

- прозвішчы тыпу Лужанін, Якаўлеў, Лынькоў, Пятроў, Жураўлеў

у творным склоне маюць канчатак - ым: Пятровым, Лыньковым,

Кармуніным.

Іншамоўныя прозвішчы тыпу Дарвін, Вірхаў у творным склоне

маюць канчатак - ам: Дарвінам, Вірхавам.

Назвы населеных пунктаў на -оў, -аў, -еў, -ѐў, ын,-ін у

творнымсклоне маюць канчатак -ам: Крычэвам, Рагачовам,

Шчучынам, Лоевам, Жлобінам

у месным склоне: у Рагачове, Крычаве, Шчучыне, Жлобіне. .

Прыметнік. Разрады прыметніка. Паводле значэння, граматычных

асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на якасныя, адносныя і прыналежныя.

53

Якасныя прыметнікі абазначаюць разнастайныя прыметы прадметаў

непасрэдна праз лексічнае значэнне прыметніка. Найчасцей яны называюць

уласцівасці і якасці прадмета, якія ўспрымаюцца органамі пачуццяў: салодкі

чай, горкі палын, гарачы пясок, сіняе неба, звонкі голас, нізкі куст, тонкая

бярозка;

уласцівасці характару чалавека: добры, ласкавы хлопчык;

выражаюць агульную ацэнку: выдатны вучань, цудоўны дзень.

Якасныя прыметнікі характарызуюцца наступнымі лексічнымі,

граматычнымі і словаўтваральнымі асаблівасцямі:

- абазначаюць такую прымету, якая можа праяўляцца ў прадметах у

большай ці меншай ступені, і ўтвараюць ступені параўнання: светлы

дзень, сонца святлейшае за месяц, найпрыгажэйшы горад, самыя

высокія горы;

- спалучаюцца з прыслоўямі меры і ступені: вельмі здольны вучань, надта

прыгожы клѐн, надзвычай лѐгкае пытанне;

- ужываюцца з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі: бялюткі снег,

сіненькія вочы, зялѐненькі, зелянюсенькі ліст;

- абазначаюць непаўнату якасці: белаваты, паўнаваты, шыракаваты;

- могуць утвараць антанімічныя пары: белы — чорны, мяккі — цвѐрды,

далѐкі — блізкі;

- ад большасці якасных прыметнікаў могуць утварацца якасныя прыслоўі:

светла, хораша, па-маладому, па-геройску і назоўнікі з адцягненым

значэннем: белізна, блакіт, сінеча, маладосць.

Адносныя прыметнікі абазначаюць прыметы прадметаў праз іх

адносіны да іншых прадметаў і з'яў: залаты пярсцѐнак (пярсцѐнак з золата),

драўляныя лыжкі (лыжкі з дрэва), школьная парта (парта для школьнікаў),

зарэчныя лугі (лугі за ракой).

Адносныя прыметнікі маюць свае спецыфічныя асаблівасці: абазначаюць

пастаянную, нязменную прымету прадмета і не ўтвараюць ступеней

параўнання: бярозавы сок, цагляны дом;

паводле паходжання яны вытворныя – утвараюцца ад назоўнікаў: бярозавы

сок – сок з бярозы, каменны падмурак – падмурак з каменю;

ад дзеясловаў: чытальная зала—зала, у якой чытаюць, віншавальны

адрас — адрас, якім віншуюць;

ад прыслоўяў: сѐнняшні дзень — дзень сѐння, учарашняя газета —

газета, што выйшла ўчора.

Адносныя прыметнікі ў сказе могуць ужывацца з пераносным значэннем і

пераходзіць у якасныя; параўн.: залаты гадзіннік і залаты лістапад, залаты

чалавек, сонечны прамень і сонечны ўспамін.

У сваю чаргу, якасныя прыметнікі могуць набываць значэнне пастаяннай

прыметы і пераходзіць у разрад адносных; параўн,: звонкі голас і звонкі

зычны (гук), глухі стук і глухі зычны, лѐгкі пух і лѐгкая прамысловасць.

54

Прыналежныя прыметнікі абазначаюць прыналежнасць прадмета

пэўнай асобе (жывой істоце): маміна кніга, бабуліна хустка, бацькаў

партфель, буслава гняздо, лісіная нара, вавѐрчыны арэхі.

Прыналежныя прыметнікі ўтвараюцца ад асновы назоўнікаў мужчынскага

роду пры дапамозе суфіксаў -оў(-ов-), -ѐў(-ѐв-), -аў(-ав-), -еў(-ев-): леснікоў

дом, леснікова служба, старшынѐў партфель, старшы+нѐва шапка, братаў

сшытак, братава кніга, Віцеў дзѐннік, Віцева сачыненне, мядзведзеў бярлог,

зайцавы вушы;

ад асновы назоўнікаў жаночага роду пры дапамозе суфіксаў -ін(-ын):

мамін пярсцѐнак, бабчын фартух;

ад некаторых асноў пры дапамозе суфіксаў -яч-(-ач-), -эч-: дзіцячы смех,

старэчы ўздых і нулявога суфікса (з чаргаваннем дз у дж, к у ч у аснове):

мядзведзь — мядзведжы, чалавек — чалавечы, воўк — воўчы.

Пры пераносна-вобразным ужыванні прыналежныя прыметнікі набываюць

значэнне адносных або якасных; параўн.: мядзведжы бярлог і мядзведжая

сіла, воўчы след і воўчы апетыт, лісіная нара і лісіны каўнер, лісіны характар.

Поўныя і кароткія прыметнікі. Прыметнікі бываюць поўныя і

кароткія.

Якасныя прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца пераважна ў поўнай

форме: у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду яны маюць

канчатак -ы(-і): ясны, далѐкі; жаночага роду — -ая(-яя): вясѐлая, сіняя;

ніякага роду - -ое,-ае (-яе): густое, сіняе, бязмежнае; у назоўным

склоне множнага ліку – ыя(-ія): далѐкія, бязмежныя.

Поўныя прыметнікі скланяюцца. У сказе бываюць азначэннем і

выказнікам: Я чытаў гонкім соснам просты шчыры свой верш. У познюю

восень вада пад мастком чыстая і халодная.

Кароткую форму маюць прыналежныя прыметнікі ў назоўным і

вінавальным склонах: матчын спеў, бабуліна ласка, бабуліну ласку.

Кароткія прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца рэдка; у форме

адзіночнага ліку мужчынскага роду яны маюць нулявы канчатак: рад, повен,

дуж, смуцен; жаночага і ніякага роду — канчатак -а: рада, шчасліва, поўна,

чыста; у множным ліку — канчатак -ы(-і): рады, поўны, чысты, шчаслівы.

Кароткія прыметнікі не скланяюцца, змяняюцца толькі па родах і ліках. У

сказе выконваюць ролю выказніка: Край ты наш! Як міл ты сэрцу. Даль

імгліста, нерухома — не відна нічога.

Ступені параўнання якасных прыметнікаў

Пераважная большасць якасных прыметнікаў маюць ступені параўнання

— вышэйшую і найвышэйшую, якія могуць мець простую і складаную

формы.

Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання абазначаюць прымету, якая

ўласціва пэўнаму прадмету ў большай ці меншай ступені ў параўнанні з

іншымі прадметамі.

55

Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе

суфіксаў -эйш-, -ейш-, -ш-, якія далучаюцца да асновы прыметніка: светлы —

святлейшы, прыгожы — прыгажэйшы, малы — большы, добры — лепшы

(суфікс -ш- ужываецца тады, калі прыметнікі і форма вышэйшай ступені

параўнання ад яго маюць розныя асновы): Няма чысцейшай вадзіцы, як з

роднай крыніцы (прыказка) Няма на свеце прыгажэйшага і мілейшага краю,

чым той, дзе ты нарадзіўся (К Крапіва)

Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам

далучэння да прыметніка слоў больш (болей), менш (меней): больш прыгожы,

менш светлы, больш дужы, болей цікавы.

Форма прыметнікаў вышэйшай ступені параўнання ў беларускай мове

ўжываецца з назоўнікам ці займеннікам у вінавальным склоне з

прыназоўнікам за: дужэйшы за таварыша, святлейшы за сонца, а таксама з

параўнальнымі зваротамі са злучнікамі як, чым. Напрыклад: У аднастайны

посвіст ветру ўрываліся гукі, мацнейшыя за вецер. (Пестрак) Шчасця

большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарасці. (В. Тарас) І нараджаецца

праўда, яшчэ болей цікавая часамі, чым сама казка. (Я. Колас)

Да формы вышэйшай ступені параўнання могуць далучацца часціцы яшчэ,

куды з узмацняльным значэннем: яшчэ бялейшы снег, куды смялейшы хлопчык,

яшчэ спрытнейшая дзяўчынка.

Прыметнікі найвышэйшай ступені параўнання абазначаюць самую

высокую ці самую нізкую ступень якасці, уласцівай прадмету.

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе

прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені

параўнання: весялейшы — найвесялейшы, святлейшы — найсвятлейшы, лепшы

— найлепшы. Найвышэйшая прыгажосць тая, што пазнаецца з дзяцінства, бо

яна глыбей западае ў душу (I. Навуменка) Найсаладзейшыя — у лесе маліны, а

найгарчэйшыя — дні на чужыне (М. Танк)

Простая форма найвышэйшай ступені параўнання можа часам утварацца

прыставачна-суфіксальным спосабам: новы — найноўшы, вялікі — найвялікшы.

Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам

далучэння слоў самы, найбольш, найменш да прыметніка: самы прыгожы, самы

шчаслівы, самы старанны, найбольш плѐнны. Самыя раннія — веснія воды,

самыя познія — цені змяркання, самыя лѐгкія — шчасныя годы, самыя цяжкія —

слѐзы расстання, самыя ціхія — сцежкі дубровы, самыя звонкія — родныя гукі,

самыя чэрствыя — крыўдныя словы, самыя чулыя — матчыны рукі (М. Танк).

Значэнне ступені якасці перадаецца і спалучэннем прыметніка з прыслоўямі

меры і ступені вельмі, надта, надзвычай: вельмі кемлівы хлопчык, надта

старанны вучань, надзвычай цѐплы дзень. Надзвычай ясная, спакойная раніца

выдалася ў гэты дзень (Я. Колас).

У беларускай мове ѐсць якасныя прыметнікі, якія не ўтвараюць ступеней

параўнання. Гэтыя прыметнікі абазначаюць:

стан чалавека (жывы, дарослы, нямы);

колер прадметаў праз адносіны да іншых прадметаў (бэзавы, вішнѐвы,

васільковы, ліловы, залацісты);

56

масць жывѐл (вараны, гняды, буланы);

знешнюю фізічную прымету чалавека (барадаты, вусаты, кульгавы).

Не ўтвараюць ступеней параўнання і якасныя складаныя прыметнікі:

сінявокі, чарнабровы, светла-сіні, бела-чырвоны.

Значэнне высокай меры якасці, яе непаўнаты можа быць выражана і без

параўнання — формамі ацэнкі і меры якасці: завысокае (дрэва), завялікі

(касцюм), велізарны (горад), белаваты (туман), сіняватыя (вочы), бялявы

(хлопчык).

Утвараюцца такія прыметнікі з дапамогай суфіксаў і

прыставак. Прыметнікі, утвораныя з дапамогай прыставак за-, звыш-,

ультра-, абазначаюць меру якасці, блізкую да найвышэйшай ступені: замалады

(хлопец) — надта малады, завысокі, звыштэрміновы, ультрафіялетавы.

Прыметнікі з суфіксамі -ізн-, -эзн-, -эразн-, -энн- маюць павелічальна-

ўзмацняльнае значэнне: вялізны, даўжэзны, таўшчэразны, страшэнны;

з суфіксамі -еньк~, -аньк-(-эньк-), -юсеньк-(-юсенечк-), -явеньк-, -ютк-

выражаюць памяншальна-ласкальнае значэнне: вясѐленькі, даражэнькі,

прыгожанькі, малюсенечкі, драбнюткі;

з суфіксамі -ав-(-яв-), -ават-(-яват-) абазначаюць непаўнату якасці:

смуглявы, танклявы, белаваты, сіняваты.

Такія прыметнікі маюць значэнне ацэнкі якасці і выражаюць адносіны да яе.

Ацэначныя формы прыметнікаў шырока выкарыстоўваюцца ў жывой мове і ў

мастацкіх творах: Дымок танюткі, белаваты павіваецца над хатай (Я. Колас) А

знізу гэты лес кашлаты меў зелянюсенькія шаты (Я. Колас)

Значэнне высокай меры якасці можа перадавацца падваеннем прыметніка:

светлы-светлы, добры-добры, высокі-высокі. Снег дасвеццем перапаў рана-рана,

і ляжыць ѐн на дварах, на парканах... чысты-чысты (Н. Гілевіч) Цѐмная-цѐмная

вада... Шуміць Вілія, адклікаючыся здалѐку-здалѐку (І. Пташнікоў)

Простая і складаная формы найвышэйшай ступені параўнання могуць

абазначаць гранічную ( самую высокую ці самую нізкую) ступень якасці

прадмета без параўнання з якасцю іншых прадметаў. Такія формы прыметніка

называюць элятывам ( лац. еlativus – узвышаны, пераўзыдзены) :

найстаражытнейшы горад, самы мудры чалавек, адзін з найцікавешых

твораў. У рускай мове элятыўнае значэнне выражаецца таксама формай

найвышэйшай ступені, якая ўтвараецца з дапамогай суфіксаў –айш-, -ейш_:

богатейшие запасы, величайший ученый. Часам пад уплывам гэтых рускіх

форм і ў беларускай мове ўжываюцца формы тыпу цікавейшы твор,

старажытнейшы горад. Але такія формы – адхіленне ад літаратурнай нормы,

якое ўзнікае ў выніку зблытвання спосабаў утварэння найвышэйшай ступені

параўнання ў беларускай і рускай мовах.

Займеннік

Паводле лексічнага значэння займеннікі падзяляюцца на разрады:

асабовыя – я, мы, ты, вы, ѐн(а,о), яны;

зваротны – сябе;

прыналежныя – мой, твой, свой, наш, ваш, іхні;

57

указальныя – гэты, той, такі, гэтакі, столькі, гэтулькі;

азначальныя – увесь (уся, усѐ, усе), усякі, кожны, сам, самы, іншы;

пытальныя – хто? што? які? чый? каторы? колькі?

адносныя – хто, што, які, чый, каторы, колькі;

адмоўныя – ніхто, нішто, ніякі, нічый;

неазначальныя – нехта, нешта, нейкі, некаторы, нечы, (нейчы),

хтосьці, штосьці, сѐй-той, сѐе-тое, чыйсьці, якісьці, хто-небудзь,

што-небудзь, які-небудзь, абы-хто, абы-што, абы-чый, абы-які,

некалькі.

Усе займеннікі змяняюцца па склонах, а некаторыя змяняюцца яшчэ па

родах і ліках.

Правапіс займеннікаў

Часціца не пішацца пад націскам, ні – без націску: нехта, ніхто,

нешта, але: некаторы.

- Неазначальныя займеннікі з прыстаўкай абы- і суфіксам –небудзь

пішуцца праз дэфіс (злучок): абы-хто, абы-які, хто-небудзь.

- Калі абы аддзяляецца ад займенніка прыназоўнікам, то пішацца асобна:

абы з кім, абы пра каго, абы пра што.

- Не, ні з займеннікамі пішуцца разам, калі з‘яўляюцца прыстаўкамі, і

асобна, калі аддзяляюцца ад іх прыназоўнікамі і з‘яўляюцца часціцамі:

нехта, нешта, ніхто, нішто, не з кім, не з чым, ні з кім, ні з чым.

ЗВЯРНІЦЕ ЎВАГУ!:

некого – няма каго

нечего – няма чаго

некем – няма кім

нечем – няма чым

не с кем – няма з кім

не с чем – няма з чым

- Да адмоўных займеннікаў часам далучаецца часціца а, якая пішацца

разам: аніхто, анішто, аніякі.

- Складаныя неазначальныя займеннікі пішуцца праз злучок: сѐй-той, сѐе-

тое, сякі-такі, хто-хто.

- Пры ветлівым звароце да адной асобы ўжываецца займеннік Вы, Ваш:

Дзякуй Вам за Ваша віншаванне.

Скланенне асабовых займеннікаў

Склон Адзіночны лік Множны лік

58

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

я

мяне

мне

мяне

мной(ою)

(па) мне

ты

цяб

е

таб

е

цяб

е

табой(ою)

(па)табе

Ён, яно, яна

Яго, яе

Яму, ѐй

Яго, яе

Ім, ѐй, ѐю

(па) ім, ѐй

Мы, вы, яны

Нас, вас, іх

Нам, вам, ім

Нас, вас, іх

Намі, вамі,

імі

(па) нас, вас,

іх

Зваротны займеннік сябе не мае назоўнага склону і скланяецца як

асабовы ты.

Лічэбнік

Л і ч э б н і к — самастойная часціна мовы, якая абазначае адцягнены лік

(пяць, сем, дзесяць), колькасць аднародных прадметаў (пяць кніг, тры алоўкі,

чатыры бярозы), парадак іх пры лічэнні (шосты вучань, пяты дзень).

Лічэбнікі адказваюць на пытанні колькі?, я к і?, к ат о р ы?.

Лічэбнікі, якія называюць адцягнены лік, маюць значэнне адцягненай

колькасці, якая перадаецца без сувязі лічэбніка з назоўнікам: дваццаць

дзеліцца на пяць, тры плюс два — пяць,

Значэнне канкрэтнай колькасці, парадкавага нумару пры лічэнні выяўляецца

толькі пры спалучэнні лічэбнікаў з назоўнікамі: сем дзѐн, восем студэнтаў, пяць

экзаменаў; пяты год, дзевяты кіламетр.

Як самастойная часціна мовы лічэбнік мае адметныя марфалагічныя і

сінтаксічныя прыметы. Усе лічэбнікі (акрамя дзевяноста і паўтара)

скланяюцца. Лічэбнікі (за выключэннем адзін, тысяча, мільѐн, мільярд) не

маюць граматычнага значэння ліку; яно выражаецца лексічным значэннем

самога лічэбніка. Лічэбнік адзін мае форму множнага ліку ў спалучэнні з

назоўнікамі, што абазначаюць парныя прадметы (адны рукі, адны боты, адны

вочы), а таксама ў спалучэнні з назоўнікамі, якія маюць форму толькі множнага

ліку (адны сані, адны дзверы, адны вароты, адны акуляры).

Не змяняюцца лічэбнікі і па родах, акрамя лічэбнікаў адзін, два, абодва

(адзін, адна, адно; два, дзве; абодва, абедзве), паўтара (паўтары), тысяча,

мільѐн, мільярд. Лічэбнікі два, дзве, абодва, абедзве захоўваюць родавыя

адрозненні ва ўсіх склонавых формах: Родны склон- двух (абодвух) вучняў,

дзвюх (абедзвюх) вучаніц; Давальны склон - двум (абодвум) вучням, дзвюм

(абедзвюм) вучаніцам; Творны склолн - двума (абодвума) вучнямі, дзвюма

59

(абедзвюма) вучаніцамі. Родавыя адрозненні гэтых лічэбнікаў выражаюцца не

канчаткамі (як, напрыклад, у назоўнікаў ці прыметнікаў), а асноваю: у формах

мужчынскага і ніякага роду аснова цвѐрдая, а ў формах жаночага роду--

мяккая. Значэнне мужчынскага роду маюць лічэбнікі мільѐн, мільярд, значэнне

жаночага — тысяча.

3 а ў в а г а. Ад лічэбнікаў трэба адрозніваць словы двойка, адзінка, тройка...

дзесятак, сотня. Яны маюць значэнне апрадмечанай колькасці і з'яўляюцца

назоўнікамі. Як і назоўнікі, яны змяняюцца па ліках, адрозніваюцца ў родзе:

заслужаная пяцѐрка і заслужаныя пяцѐркі; тая пяцѐрка і той дзесятак;

могуць спалучацца з лічэбнікамі і мець пры сабе азначэнні: дзве, тры тройкі,

пяць дзесяткаў, поўны дэесятак.

Ужыванне лічэбнікаў з назоўнікамі

1. Пры колькасных лічэбніках два, дзве, абодва, абедзве, тры, чатыры

назоўнікі ставяцца ў назоўным склоне множнага ліку. Такую ж форму маюць

прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі, займеннікі, якія ўтвараюць

словазлучэнні з гэтымі лічэбнікамі: два (тры, чатыры) лепшыя сябры, тры

спякотлівыя дні, дзве новыя хаты.

Лічэбнікі два, абодва ўжываюцца з назоўнікамі мужчынскага і ніякага

роду, а лічэбнікі дзве, абедзве – з назоўнікамі жаночага роду: два ложкі, дзве

часткі.

2. Пры зборных лічэбніках назоўнікі маюць форму роднага склону множнага

ліку: двое пасажыраў, трое студэнтаў, пяцѐра дзяцей.

Зборныя лічэбнікі могуць спалучацца не з усімі назоўнікамі. Яны

ўжываюцца:

а) з назвамі маладых істот: двое качанят, трое парасят;

б) з назоўнікамі, якія маюць форму толькі множнага ліку або абазначаюць

назвы парных прадметаў, прычым лічэбнікі двое, трое, чацвѐра выступаюць як

адзіна магчымыя: двое акуляраў, трое сутак, чацвѐра нажніц, а лічэбнікі

пяцѐра – дзесяцера – як паралельныя: пяць сутак і пяцѐра сутак;

в) з назвамі асоб мужчынскага полу: трое партызан, васьмѐра мужчын;

г) з асабовымі займеннікамі, з прыметнікамі, якія перайшлі ў назоўнікі: іх

было двое, чацвѐра рабочых, трое хворых;

д) са словамі людзі, коні, гусі, свінні і г.д.: трое свіней, шасцѐра дзяцей.

Да зборных адносяцца лічэбнікі абодва, абедзве, абое.

Правапіс лічэбнікаў

Лічэбнікі ад 11 да 20 і 30 пішуцца з двума ц (цц) у сярэдзіне слова:

адзінаццаць, дванаццаць, дзевятнаццаць, трыццаць;

У колькасных лічэбніках 5, 6, 9–20, 30 мяккі знак пішацца на канцы

слова: шэсць, дзевяць, семнаццаць, васемнаццаць, трыццаць;

60

У лічэбніках 50, 60, 500, 600, 900 пасля першага кораня пішацца мяккі

знак: пяцьдзесят, шэсцьдзесят.

ЗАЎВАГА:

1) Мільѐн, мільярд;

2) Лічэбнікі 7, 8, 70, 80, 700, 800 у беларускай мове пішуцца без мяккага

знака: восемдзесят, сем, семсот.

г) у лічэбніку 8 ва ўскосных склонах, акрамя вінавальнага, пасля с пішацца

ь: васьмі, васьмю;

д) у лічэбніках 5, 9–20, 30 у творным склоне падаўжаецца апошні зычны

асновы: пяццю, дзевяццю, трыццаццю;

е) колькасныя лічэбнікі два (абодва), дзве (абедзве), тры, чатыры ў

творным склоне маюць на канцы –ма: двума (абодвума), дзвюма (абедзвюма),

трыма, чатырма;

ж) складаныя парадкавыя лічэбнікі з апошняй часткай –тысячны, -мільѐнны,

-мільярдны пішуцца ў адно слова: стотысячны, пяцьсотдваццацімільѐнны;

АЛЕ! 100-тысячны, 30-мільярдны ( колькасць абазначана лічбай).

ЗАЎВАГА:

Какое число? – пятое, шестое.

Каторага сѐння ( каторага дня)? – пятага, шостага.

Пры абазначэнні даты лічэбнікі ставяцца ў родным склоне: першага

верасня, другога лістапада.

Скланенне лічэбнікаў

Скланенне лічэбнікаў два, тры, чатыры

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М

два

двух

двум

два

двума

(аб) двух

тры

трох

тром

тры

трыма

трох

чатыры

чатырох

чатыром

чатыры

чатырма

чатырох

дзве

дзвюх

дзвюм

дзвюх

дзвюма

дзвюх

Падвойнае цц пішацца у лічэбніках

Н

.

Адзінаццаць, дванаццаць, трынаццаць, чатырнаццаць,

пятнаццаць, шаснаццаць, семнаццаць, васемнаццаць, дзевятнаццаць,

дваццаць, трыццаць

Т.

Адзінаццаццю, дванаццаццю, трынаццаццю, чатырнаццаццю,

пятнаццаццю, шаснаццаццю, семнаццаццю, васемнаццаццю,

дзевятнаццаццю, дваццаццю, трыцаццю, а таксама пяццю,

61

дзевяццю, дзесяццю

Скланенне лічэбнікаў 5–20,30

Н.пяць дванаццаць трыццаць

Р. пяці дванаццаці трыццаці

Д. пяці дванаццаці трыццаці

В. пяць дванаццаць трыццаць

Т пяццю дванаццаццю трыццаццю

М(аб) пяці дванаццаці трыццаці

Скланенне лічэбнікаў тысяча, мільѐн, мільярд

Н. Р. Д. В. Т. М.

тысяча

тысячы

тысячы

тысячу

тысячай

(у)

тысячы

мільѐн

мільѐна

мільѐну

мільѐн

мільѐнам

(пры) мільѐне

мільярд

мільярда

мільярду

мільярд

мільярдам

(аб) мільярдзе

Лічэбнік тысяча скланяецца, як назоўнік 1-га скланення з асновай

на зацвярдзелы зычны, а мільѐн, мільярд - як назоўнік 2-га скланення з асновай

на цвѐрды зычны.

Лічэбнікі 40, 100, 90

Н.В.

Р.Д.Т.М.

сорак

сарака

сто

ста

дзевяноста

дзевяноста

Скланенне лічэбнікаў 50–80

62

Н

.

Р.

Д.

В.

Т.

М

.

пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесят

пяцідзесяці шасцідзесяці васьмідзесяці

пяцідзесяці шасцідзесяці васьмідзесяці

пяцьдзесят шэсцьдзесят восемдзесят

пяццюдзесяццю шасцюдзесяццю васьмюдзесяццю

(аб) пяцідзесяці шасцідзесяці васьмідзесяці

У складаных лічэбніках 50–80 змяняюцца абедзве часткі па тыпу

назоўнікаў 3-га скланення.

Скланенне лічэбнікаў 200-900

Н

.

Р

.

Д

.

В

.

Т

.

М.

дзвесце трыста восемсо

двухсот трохсот васьмісот

двумстам тромстам васьмістам

дзвесце трыста восемсот

двумастамі трымастамі васьмюстамі

(аб) двухстах трохстах васьмістах

У складанных лічэбніках 200-900 абедзве часткі скланяюцца па сваіх

правілах. Другая частка захоўвае форму множнага ліку ад ста.

Скланенне састаўных колькасных лічэбнікаў

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М

.

шэсцьсот семдзесят тры

шасцісот сямідзесяці трох

шасцістам сямідзсяці тром

шэсцьсот семдзесят тры

шасцюстамі сямюдзесяццю трыма

(аб) шасцістах сямідзсяці трох

63

У састаўных колькасных лічэбнікаў змяняецца кожнае слова.

Дробавыя лічэбнікі

Скло

н

паўтара паўтары паўтараста

м.і н.р. ж.р. м.,н.,ж.р.

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

паўтара літра

паўтара літра

паўтара літрам

паўтара літра

паўтара літрамі

(аб) паўтара

літрах

паўтары мінуты

паўтары мінуты

паўтары мінутам

паўтары мінуты

паўтары мінутамі

(аб) паўтары мінутах

паўтараста метраў

паўтараста метраў

паўтараста метрам

паўтараста метраў

паўтараста метрамі

паўтараста метрах

Н.

Р.

Д.

В.

Т.

М.

адна трэцяя

адной трэцяй

адной трэцяй

адну трэцюю

адной трэцяй

(аб) адной трэцяй

пяць сѐмых

пяці сѐмых

пяці сѐмым

пяць сѐмых

пяццю сѐмымі

(аб) пяці сѐмых

У дробавых лічэбніках скланяюцца абодва словы: лічнік змяняецца, як

цэлы лік, а назоўнік – як прыметнік.

Скланенне зборных лічэбнікаў

Н. двое сямѐра абодва абедзве абое

Р. дваіх семярых абодвух абедзвюх абаіх

Д. дваім семярым абодвум абедзвюм абаім

В. дваіх семярых абодвух абедзвюх абаіх

Т. дваімі семярымі абодвума абедзвюма абаімі

М. (у дваіх семярых абодвух абедзвюх абаіх

Зборныя лічэбнікі скланяюцца, як прыметнікі множнага ліку. Але ва

ўскосных склонах замест іх частка ўжываецца звычайныя колкасныя лічэбнікі.

64

Скланенне парадкавых лічэбнікаў

Н. першы сѐмае шаснаццатая пяцідзесятыя

Р. першага сѐмага шаснаццатай пяцідзесятых

Д. першаму сѐмаму шаснаццатай пяцідзесятым

В. як Н.або Р. сѐмае шаснаццатую як Н. або

Р. Т. першым сѐмым шаснаццатай пяцідзесятымі

М. (аб)першым сѐмым шаснаццатай пяцідзесятых

Парадкавыя лічэбнікі скланяюцца, як прыметнікі.

Н. тысяча сто дваццаць восьмы год

Р. тысяча сто дваццаць восьмага года

Д. тысяча сто дваццаць восьмаму году

В. тысяча сто дваццаць восьмы год

Т. тысяча сто дваццаць восьмым годам

М. тысяча сто дваццаць восьмым годзе

У састаўных парадкавых лічэбніках скланяецца толькі апошняе слова.

Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння.

Да ІІ спражэння адносяцца дзеясловы з асновай на –іць, -ыць, акрамя

аднаскладовых (біць, мыць), і дзеясловы на – эць, -ець, калі э (-е) не

захоўваецца ў 1-й асобе адзіночнага ліку цяперашняга часу: сядзець – сяджу.

Выключэнне: хацець , гудзець (1), гнаць , спаць , стаць, баяцца, належаць (2).

Дзеясловы бегчы, есці, даць - рознаспрагальныя.

Адзіночны лік Множны лік

1. бягу, ем, дам 1. бяжым, ядзім, дадзім

2. бяжыш, ясі, дасі 2. бежыцѐ, ясцѐ, дасцѐ (ясце, дасце)

3. бяжыць, есць, дасць 3. бягуць, ядуць, дадуць

Канчаткі дзеясловаў І спражэння

65

Асоба Адзіночны лік Асоба Множны лік

1. (я) - у (-ю) 1. (мы) - ѐм (- ем, -ом., - ам )

2. (ты) -еш (-эш, -аш ) 2. (вы) - еце ( - яце, - аце )

3. (ѐн) -е ( -э, - а) 3. (яны) - уць ( -юць)

Канчаткі дзеясловаў ІІ спражэння

Асоба Адзіночны лік Асоба Множны лік

1. (я) - у (-ю) 1. (мы) - ім ( -ым)

2. (ты) - іш (-ыш) 2. (вы) - іце ( -ыце)

3. (ѐн) - іць (-ыць) 3. (яны) - аць (-яць)

Напісанне галосных у канчатках дзеясловаў 1 спражэння залежыць ад

асновы і месца націску. Пішацца о, э пасля зацвярдзелых зычных пад націскам (

сячом, сячэш) і а не пад націскам ( сечаце, пішаце). Пішацца ѐ пасля мяккіх

зычных і пасля галосных пад націскам ( нясѐм, ідзѐм), у першым складзе перад

націскам – я ( несяце, ідзяце).

Дзеепрыметнік. Дзеепрыметнік — форма дзеяслова, якая абазначае

прымету або ўласцівасць прадмета (асобы) паводле дзеяння: Нямераная,

няходжаная тайга жыве, шуміць, стракоча і дыхае далѐкім, прыглушаным

водгуллем (С. Грахоўскі) Табе, з прытомленым сэрцам, прысыпанаму сівізной,

хочацца зноў сустрэцца з далѐкай сваѐй вясной (П. Панчанка)

Дзеепрыметнікі маюць асаблівасці дзеяслова і прыметніка.

Дзеепрыметнікі ўтвараюцца толькі ад дзеясловаў, маюць з імі агульную

аснову і агульнае лексічнае значэнне: вывучыць верш — вывучаны верш,

пажаўцелі лісты — пажаўцелыя лісты, звіць вянок — звіты вянок.

Дзеепрыметнікі, як і прыметнікі, дапасуюцца да назоўніка ў родзе, ліку і

склоне: зжатая ніва, зжатае поле, зжаты ячмень; зжатыя палі, зжатымі палямі,

на зжатых палях.

Дзеепрыметнікі адказваюць на тыя самыя пытанні, што і прыметнікі —

які?, якая?, якое?, я к і я?. Як і прыметнікі, дзеепрыметнікі маюць поўную і

кароткую форму: адноўлены край і край адноўлен, прачытанае апавяданне і

апавяданне прачытана. Кароткую форму маюць толькі дзеепрыметнікі

залежнага стану прошлага часу; яны змяняюцца па родах і ліках, але не

скланяюцца: верш вывучан, сачыненне напісана, лугі скошаны.

Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад

асновы інфінітыва непераходных дзеясловаў закончанага трывання пры

дапамозе суфікса -л-: пасталець — пасталелы, пасінець — пасінелы. Разамлелае

66

сонца як быццам застыла ў нерухомай вышыні. (I. М.) Ноч над лугамі, расою

намоклымі, хмаркі рассоўвае (Г. Бураўкін)

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу могуць утварацца і з

дапамогай суфіксаў -ш-, -ўш- ад асновы інфінітыва пераходных і непераходных

дзеясловаў: узнікнуць — узнікшае (пытанне), прыехаць — прыехаўшая (сястра).

Нерасквітнеўшыя родныя ліпы попел ад спаленых вѐсак абсыпаў.

Дзеепрыметнікі залежнага стану п р о ш л а г а часу ўтвараюцца ад асновы

інфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў

-н-, -ан-, -ен-, -т-: Я люблю тваю чудную зімнюю ціш, мой абсыпаны зоркамі

горад (Г. Бураўкін) Слава летнім яркім дням, і засеяным палеткам, і

пакошаным лугам. (Гл.) Непатрывожаная жнівеньская ноч усѐ кружыла над

саламянымі стрэхамі стоенай вѐскі, як зацяты птах (І. Чыгрынаў)

У беларускай літаратурнай мове не ўсе дзеепрыметнікі аднолькава

ўжывальныя. Найбольш пашыраныя дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і

незалежнага стану з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-: Пад майскім лѐгкім

сонейкам маўклівы, зачараваны ў мураве стаю. (В. Жуковіч) Я вершы пішу, бо

душа ўстрывожана любоўю і болем за кожнага з вас (П. Панчанка) Прытоеная

цішыня чутка вартавала кожны гук, кожны нясмелы шолах (Я. Колас).

Наўздагон за зніклай чародкай высока ляцеў падбіты журавок (В. Быкаў)

Дзеепрыметнікі з суфіксамі -ўш-, -ш- у беларускай мове ўжываюцца

абмежавана, у форме мужчынскага роду яны .супадаюць з дзеепрыслоўямі і

ўспрымаюцца двухсэнсоўна. Параўн.: Паспакайнеўшы вучань пачаў

адказваць упэўнена (вучань які? — паспакайнеўшы) — дзеепрыметнік.

Паспакайнеўшы, вучань пачаў адказваць упэўнена (пачаў адказваць калі? —

паспакайнеўшы) — дзеепрыслоўе.

Рэдкасныя ў беларускай мове дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага

стану цяперашняга часу. Утвараюцца яны ад асновы дзеясловаў

цяперашняга часу незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў -уч-(-юч-), -

ач-(-яч-), -ем-, -ім-. Ужываюцца ў навуковых працах, у мове газет, пераважна

ў складзе тэрмінаў: бастуючыя рабочыя, рухаючыя сілы гісторыі. Большасць з

іх страцілі дзеяслоўныя адзнакі, набылі якаснае значэнне і перайшлі ў

прыметнікі: неўміручы подзвіг, гаючая вада, кіпучая кроў, стаячая вада,

ляжачы камень, дрымучы лес, любімы горад, вядомы вучоны.

Няма ў беларускай мове зваротных дзеепрыметнікаў.

У беларускай мове ѐсць сродкі замены неўласцівых ѐй дзеепрыметнікаў

пры перакладзе з іншых моў (у першую чаргу з рускай). Неўжывальную ў

беларускай мове форму рускага дзеепрыметніка можна замяніць:

– даданым сказам (азначальным, дапаўняльным, дзейнікавым): Мы шли

обочиной дороги, сплошь покрытой бурыми прошлогодними ластьями, еще не

высохшими после снега (А. Купрын). Мы ішлі ўскрай дарогі, усцеленай бурым

леташнім лісцем, якое яшчэ не высахла пасля снегу. (Пераклад Л. Салаўя);

– дзеепрыслоўем, дзеепрыслоўным зваротам: «Стучит кто-то?» — сказал

остановившийся Чуб (Н. Гоголь). «Стукае нехта?» — спытаў Чуб спыніўшыся

(Пераклад М. Лужаніна);

67

– прыметнікам: Он [Лермонтов] был счастлив своими мыслями, их силой,

широтой, своими замыслами, всѐпроникающим присутствием поэзии (К.

Паустовскнй). Ён быў шчаслівы сваімі думкамі, іх сілай, шырынѐй, сваімі

задумамі, усѐпранікальнай прысутнасцю паэзіі. (Пераклад А. Марціновіча);

– назоўнікам: будущее — будучыня, купающиеся — купальшчыкі,

рассказывающий —апавядальнік. «Неправда!» — выговорила она тихо и

умоляющим голосом (А. Чехов). «Няпраўда!» — вымавіла яна ціха, з

мальбой у голасе. (Пераклад I. Грамовіча);

– дзеясловам: Ночные костры, светившиеся там и сям по лагерю...

увеличивали темноту своим неярким багровым светом (Л. Толстой). Начныя

вогнішчы свяціліся там і сям па лагеры... павялічвалі змрок сваім нязыркім

барвовым святлом. (Пераклад Я. Шарахоўскага);

– развітым прыдаткам: вещества, стимулирующие рост растений —

рэчывы, стымулятары росту раслін.

Дзеепрыметнікі, дзеепрыметныя звароты, якія ўваходзяць у загалоўкі

твораў, назвы прац, звычайна не перакладаюцца; пры неабходнасці

захоўваюцца яны і ў навуковай, грамадска-палітычнай літаратуры.

ЗАЎВАГА!

У суфіксах дзеепрыметнікаў поўнай і кароткай формы пішаца адно –н- :

выкананае заданне, планы выкананы.

У беларускай літаратурнай мове ўжыванне дзеепрыметнікаў з суфіксамі –

ач-, -яч-, -уч-, -юч-, -ем-, -ім- абмежавана.

Прыклады перакладаў дзеепрыметнікаў і дзеепрыметных словазлучэнняў:

увянувшая трава – завялая трава;

разбушевавшееся море – усхваляванае мора;

работающий мотор – матор, які працуе;

купающиеся – купальшчыкі;

зреющая рожь – жыта, якое спее;

будущая жизнь – будучыня;

звезды, светившиеся на небе – зоркі свяціліся на небе;

вещества, стимулирующие рост растений – рэчывы – стымулятары

росту раслін.

Дзеепрыслоўе.

Д з е е п р ы с л о ў е — асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае

дадатковае дзеянне і паясняе дзеяслоў-выказнік. Напрыклад: Дарога знікла з

вачэй, не дайшоўшы да гасцінца, абапал якога стаялі парадзелыя бярозы.

Дзеепрыслоўе не дайшоўшы абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае

дзеянне,выражанае дзеясловам-выказнікам (знікла калі? — не дайшоўшы да

гасцінца).

Дзеепрыслоўі маюць прыметы і дзеяслова, і прыслоўя.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад дзеяслоўных асноў, захоўваюць іх

лексічнае значэнне: чытаць — чытаючы, апрануцца — апрануўшыся,

заўважыць — заўважыўшы;

– маюць граматычныя прыметы дзеяслова: бываюць закончанага і

незакончанага трывання (яно залежыць ад трывання ўтваральнага дзеяслова);

68

будаваць дом — будуючы дом, пабудаваць школу — пабудаваўшы школу; несці

кнігі — носячы кнігі, прынесці сшыткі — прынѐсшы сшыткі;

могуць быць незваротныя і зваротныя: прывітаць настаўніка — прывітаўшы

настаўніка, прывітацца з таварышам —прывітаўшыся з таварышам, вяртаць

кнігі — вяртаючы кнігі, вяртацца са школы — вяртаючыся са школы.

Дзеепрыслоўі захоўваюць кіраванне таго дзеяслова, ад якога ўтвораны:

прачытаць апавяданне — прачытаўшы апавяданне, атрымаць падручнікі —

атрымаўшы падручнікі; да дзеепрыслоўяў, як і да дзеясловаў, могуць прымыкаць

прыслоўі, якія паясняюць іх: слухаць уважліва — слухаючы ўважліва, зрабіць

старанна — зрабіўшы старанна.

Дзеепрыслоўі маюць і прыметы прыслоўяў: не змяняюцца, прымыкаюць да

дзеяслова і выконваюць сінтаксічную ролю акалічнасці: Спіць, стаіўшыся, вецер

ля імшарнай крыніцы (М. Танк). Мароз — штукар і жарты любіць, не раз,

штукуючы, загубіць таго, хто ў рукі пападзецца (Я. Колас).

Ужыванне дзеепрыслоўяў

Існуюць пэўныя правілы ўжывання дзеепрыслоўяў.

У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне той самай асобы ці

прадмета, што ўтварае дзеянне, названае дзеясловам-выказнікам, да якога

гэта дзеепрыслоўе адносіцца: Адышоўшы з паўвярсты, Сцѐпка яшчэ раз назад

азірнуўся, спыніўся (Я. Колас). Буслы падымаліся высока ў неба і доўга-

доўга кружыліся пад аблокамі, выпрабоўваючы сілу сваіх крылаў (Я.

Колас). Дрэвы раскідвалі свае галіны, як крылы, нібы збіраючыся паляцець

(I. Мележ).

Нельга ў адным сказе ўжываць дзеепрыслоўе і дзеяслоў-выказнік, якія

абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў; такія сказы сэнсава і

граматычна няправільныя, гэта парушэнне літаратурнай нормы. Ня-

правільная, напрыклад, будова такога сказа: Ідучы дадому са станцыі, у яго

часам з'яўлялася жаданне хутчэй зноў вярнуцца туды, бо дзеяслоў-выказнік

з'яўлялася адносіцца да дзейніка жаданне, а дзеепрыслоўе да гэтага дзейніка

не адносіцца, абазначае дзеянне асобы (ѐн ішоў). Сказ можна перабудаваць

так: Ідучы дадому са станцыі, яму часам хацелася хутчэй зноў вярнуцца

туды. Калі ѐн ішоў са станцыі, у яго часам з'яўлялася жаданне хутчэй зноў

вярнуцца туды. Патрабуе перабудовы і такі сказ: Пераглядаючы гэтыя здымкі,

успамінаюцца мае аднакласнікі. Дзеяслоў-выказнік успамінаюцца адносіцца

да дзейніка аднакласнікі, а дзеепрыслоўе пераглядаючы абазначае дзеянне

другой асобы. Можна сказаць так: Калі пераглядаю гэтыя здымкі,

успамінаюцца мае аднакласнікі. Пераглядаючы гэтыя здымкі, успамінаю

маіх аднакласнікаў.

У сказе можа ўжывацца не адно, а некалькі дзеепрыслоўяў (з

паясняльнымі словамі і без іх), якія адносяцца да аднаго дзеяслова-

выказніка і абазначаюць дзеянні той самай асобы ці прадмета:

Налюбаваўшыся баравікамі, Лабановіч не спяшаючыся прыступіў да збору

69

(Я. Колас). Лісточкі на дрэвах быццам прыхарошваліся, выпростваючыся і

вызваляючыся ад ранішняй расы (Я. Брыль).

У абагульнена-асабовых сказах асноўнае і дадатковае дзеянні, абазначаныя

дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, таксама адносяцца да адной асобы,

але яна ўяўляецца абагульнена — як любы, кожны (у такіх выпадках можна

ўставіць займеннік ты): Не хваліся сеўшы, а хваліся з'еўшы (прыказка).

Гуляючы, розуму не прыдбаеш (прыказка).

Утварэнне дзеепрыслоўяў

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў

незакончанага трывання, дзеепрыслоўі закончагнага трывання – ад дзеясловаў

закончанага трывання.

Дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтварюцца ад асновы цяперашняга

часу дзеясловаў І спражэння з дапамогаю суфіксаў –учы (-ючы), ад дзеясловаў

ІІ спражэння – з дапамогай суфіксаў –ачы (-ячы): пішуць –пішучы, ідуць –

ідучы, косяць – косячы, бачаць – бачачы.

Заўвага. У беларускай і рускай мовах дзеепрыслоўі незакончанага

трывання ўтвараюцца з дапамогай розных суфіксаў; параўн.: чытаючы –

читая, гаворачы – говоря.

Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад асновы інфінітыва (

або прошлага часу) з дапамогаю суфіксаў – ўшы (пасля галосных) і –шы (пасля

зычных): раскінуць – раскінуўшы, прынесці – прынѐсшы.

Сінтаксічныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы.

Асаблівасці дзеяслоўнага кіравання ў беларускай мове

Для беларускай мовы характэрны шматклікія спецыфічныя рысы ў будове

словазлучэння. Вось некаторыя з іх.

1. Дзеясловы смяяцца, кпіць, здзекавацца, глуміцца, насміхацца,

жартаваць, рагатаць, цешыцца, дзівіцца кіруюць родным склонам з

прыназоўнікам з: смяяцца з яго, жартаваць з сябра, дзівіцца з надвор‘я.

2. Дзеясловы ветлівасці дзякаваць, падзякаваць, дараваць, прабачыць

кіруюць давальным склонам: дзякаваць брату, прабачыць суседцы,

дараваць студэнту.

3. Дзеясловы руху ісці, хадзіць, бегчы, ехаць, плыць, ляцець, выправіць,

паслаць кіруюць вінавальным склонам з прыназоўнікам па ( у значэнні

мэты). Назоўнікі арэхі, грыбы, ягады, кветкі ў падобных словазлучэннях

звычайна ставяцца ў вінавальным склоне з прыназоўнікам у: пайсці па

ваду, ехаць па брата, ісці ў арэхі.

4. Дзеясловы маўлення, думкі, пачуцця гаварыць, казаць, распытваць,

разважаць, думаць, клапаціцца кіруюць вінавальным склонам з

прыназоўнікам пра: думаць пра работу, непакоіцца пра дзяўчыну, марыць

пра адпачынак.

70

5. Дзеясловы хварэць, захварэць кіруюць вінавальным склонам з

прыназоўнікам на: хварэць на ангіну, хворы на сухоты.

6. Дзеясловы ажаніць, ажаніцца кіруюць творным склонам з

прыназоўнікам з: ажаніцца з Кацяй.

71

2.ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ

2.1 Тэматычныя планы практычных заняткаў

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей.

1. Паняцце мовы і соцыума.

2. Формы беларускай нацыянальнай мовы.

3. Функцыі мовы ў соцыуме.

4. Этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы.

5. Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы.

1. Лескіка беларускай мовы паводле паходжання.

2. Спецыяльная лексіка.

3. Актыўная і пасіўная лексіка.

4. Паняцце тэрміна і тэрміналогіі.

5. Сучасны стан развіцця беларускай тэрміналогіі.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.

1. Паняцце білінгвізму.

2. Паняцце і віды моўнай інтэрферэнцыі.

3. Нормы беларускай літаратурнай мовы.

4. Марфалагічныя нормы беларускай мовы.

5. Сінтаксічныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы.

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення.

1. Паняцце функцыянальнага стылю.

2. Класіфікацыя функцыянальных стыляў.

3. Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі.

4. Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі.

5. Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці.

6. Узаемапранікненне стыляў.

Тэма 5. Навуковы стыль.

1. Асноўныя рысы навуковага стылю.

2. Моўныя сродкі навуковага стылю.

3. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.

4. Кампазіцыя пісьмовага навуковага стылю.

5. Рубрыкацыя навуковага стылю.

6. Абзац як структурная адзінка тэксту.

7. Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль.

1. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю.

2. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

72

3. Віды афіцыйна-справавых тэкстаў.

4. Правілы напісання і афармлення асабістых дакументаў.

5. Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў.

6. Загаловак і іншыя рэквізіты як элементы тэксту службовага дакумента.

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення.

1. Паняцце мовы і маўлення.

2. Прафесійна арыентаванае маўленне.

3. Паняцце культуры маўлення.

4. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення.

5. Правільнасць маўлення і моўныя нормы.

6. Узаемадзеянне вярбальных і невярбальных сродкаў маўленчай дзейнасці.

7. Падрыхтоўка да публічнага выступлення.

73

2.2 Метадычныя ўказанні па правядзенні практычных заняткаў па дысцыпліне

“Беларуская мова(прафесійная лексіка)

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных

каштоўнасцей.

Мэта. Даць аналіз паходжання беларускай мовы і яе гістарычных каранѐў.Вызначыць

ролю беларускай мовы ў культурна-астветніцкім жыцці ўсходняга славянства.

Прасачыць развіццѐ і функцыянаванне беларускай літаратурнай мовы ў ХХ – ХХІ

стст.

Мова і соцыум. Паняцце соцыуму. Формы беларускай нацыянальнай мовы.

Беларуская мова як крыніца духоўнай і інтэлектуальнай культуры беларусаў. Функцыі

мовы ў грамадстве. Нацыянальная мова і духоўная культура народа.

Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы. Канцэпцыі

паходжання і гістарычныя карані беларускай мовы. Этапы развіцця беларускай мовы.

Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ. Старажытныя рукапісныя і друкаваныя

помнікі на беларускай мове.Прычыны заняпаду беларускай мовы. Набыццѐ

беларускай літаратурнай мовай шырокіх грамадскіх функцый у 20-я гг. ХХ ст.

Праблемы нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы. ―Беларуская граматыка для

школ‖ Б.Тарашкевіча. Моўныя рэформы савецкага часу ( 1933 г., 1957 г.). Беларуская

мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы.

Мэта: Даць азначэнні лексікалогіі і лексікаграфіі. Вызначыць ролю

агульнаўжывальнай лексікі і лексікі абмежавана га выкарыстання.

Разгледзець адрозненні тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі. Выявіць

асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі .

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская і запазычаная).

Змены ў лексічнай сістэме беларускай мовы: актыўная і пасіўная лексіка.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага выкарыстання. Спецыяльная

лексіка як частка лексічнай сістэмы сучасный беларускай літаратурнай мовы.

Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі.

Паняцце тэрміна і тэрміналогіі. Тэрміны вузкаспецыяльныя, агульнанавуковыя,

міжнавуковыя. Інтэрнацыяналізмы. З гісторыі фарміравання і развіцця беларускай

навуковай тэрміналогіі 14–17 стст. Тэрміналагічныя працы 20-х гг. ХХ ст. Беларускія

тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі.

Праблемы ўпарадкавання і ўдасканалення сучаснай беларускай тэрміналогіі.

Асаблівасці тэрміналогіі розных галін навукі і вытворчасці.

Сучасны стан развіцця беларускай тэрміналогіі. Слоўнікатэрміналагічныя працы 90-х

гг. ХХ стагоддзя.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.

Мэта: Даць паняцці білінгвізму і моўнай інтэрферэнцыі. Разгледзець

арфаэпічныя, марфалагічныя, сінтаксічныя асаблівасці беларускай

літаратурнай мовы ў параўнанні з рускай.

Білінгвізм як аб‘ектыўная рэальнасць у краінах свету. Псіхалагічны, педагагічны,

сацыялінгвістычны аспекты білінгвізму. Паняцце моўнай інтэрферэнцыі. Віды

74

інтэрферэнцыі ( фанетычная, акцэнтная, лексічная, марфалагічная, сінтаксічная,

словаўтваральная).

Паняцце моўнай нормы.

Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх парушэння.

Асаблівасці беларускага літаратурнага вымаўлення ў параўнанні з рускім.

Марфалагічная нормы беларускай літаратурнай мовы. Назоўнік. Несупадзенне

ў родзе, ліку, скланенні; канчаткі – у(-ю), -а(-я) у родным склоне; канчаткі назоўнікаў

у месным склоне. Прыметнік. Утварэнне і ўжыванне формаў ступеней параўнання

якасных прыметнікаў. Выкарыстанне элятыўных формаў у беларускай і рускай мовах.

Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне. Займеннік. Асаблівасці ўжывання асабовых,

азначальных, адмоўных і няпэўных займеннікаў. Лічэбнік. Скланенне лічэбнікаў і

асаблівасці іх ужывання з назоўнікамі. Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння. Ужыванне

суфіксаў дзеясловаў. Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе як формы дзеяслова. Асаблівасці

іх утварэння і ўжывання ў беларускай мове. Спосабы перадачы дзеепрыменікаў у

складзе тэрміналагічных словазлучэнняў пры перакладзе на беларускую мовы.

Прыслоўе. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання формаў ступеней параўнання ў

адрозненне ад рускай мовы.

Сінтаксічыя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы. Адрозненні ў будове

некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах. Каардынацыя дзейніка і

выказніка ў сказе.

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення.

Мэта: Даць паняцце функцыянальнага стылю, класіфікацыю стыляў.

Разгледзець функцыі навуковага, афіцыйна -справавога і

публіцыстычнага стыляў.

Паняцце функцыянальнага стылю. Класіфікацыя функцыянальных стыляў (

навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыстычны, мастацкі, размоўны).

Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі ( уласна навуковы, (акадэмічны), навукова-

папулярны, вучэбна-навуковы і інш.). Функцыі навуковага стылю і яго адметныя

лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці.

Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі (канцылярскі, юрыдычны,

дыпламатычны). Функцыі афіцыйна-справавога стылю і яго характэрныя асаблівасці.

Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці. Узаемапранікнення стыляў.

Тэма 5. Навуковы стыль.

Мэта: Разгледзець асноўныя рысы навуковага стылю (падрыхтав анасць

маўлення, пераважна яго пісьмовая форма ў выглядзе маналогу, лагічная

паслядоўнасць выказвання, сцісласць пры інфарматыўнай насычанасці

зместу). Моўныя сродкі навуковага стылю. Жанравую разнастайнасць

навуковага стылю (артыкул, даклад, рэферат, анат ацыя, рэзюме і інш.),

агульныя патрабаванні да іх напісання і афармлення. Умець перакладаць

навуковыя тэксты з улікам прафесійнай лексікі з рускай мовы на

беларускую.

Асноўныя рысы навуковага стылю (падрыхтаванасць маўлення, пераважна яго

пісьмовая форма ў выглядзе маналогу, лагічная паслядоўнасць выказвання, сцісласць

пры інфарматыўнай насычанасці зместу).

Моўныя сродкі навуковага стылю (насычанасць тэрмінамі, перавага абстактнай

лексікі, пераважнае ўжыванне назоўнікаў, пашыранасць формы роднага склону,

асаблівая функцыя займенніка мы, шырокае выкарыстанне дзеепрыметнікаў і

дзеепрыслоўяў, пашыранасць складаназалежных сказаў з аднароднымі членамі,

75

пабочнымі словамі і ўстаўнымі канстукцыямі, сродкі лагічнай сувязі паміж сказамі і

інш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомікі, права. Рэальны слоўнік кожнай падмовы.

Выкарыстанне невербальных сродкаў ( табліцы, графікі, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю ( артыкул, даклад, рэферат,

анатацыя, рэзюме і інш.), агульныя патрабаванні да іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення, іх

афармленне. Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзінка тэксту.

Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль.

Мэта: Засвоіць асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю (пераважна

пісьмовая форма функцыянавання, уніфікаванасць і стандартызаванасць

мовы дакументаў, дакладнасць фармулѐвак, лагічнасць маўлення,

экспрэсіўная нейтральнасць). Навучыць граматна афармляць і пісаць

асабістыя дакументы (заява, распіска, аўтабіяграфія, тлумачальная

запіска). Разгледзець групы справавых лістоў па функцыянальным

прызначэнні. Засвоіць кампазіцыю і моўныя канстуркцыі справавых

лістоў на канкрэтных прыкладах. Навучыць граматна перакладаць на

беларускую мову афіцыйна-справавыя тэксты.

Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю (пераважна пісьмовая форма

функцыянавання, уніфікаванасць і стандартызаванасць мовы дакументаў, дакладнасць

фармулѐвак, лагічнасць, экспрэсіўная нейтральнасць, монасемічнасць лексікі).

Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанне

наменклатурных назваў, пашыранасць аддзеяслоўных назоўнікаў, у тым ліку з

прэфіксам не-, ужыванне назваў асобы паводле сацыяльнага становішча і сферы

дзейнасці ў форме мужчынскага роду, абмежаванае выкарыстанне займеннікаў,

пашыранасць інфінітыва, спецыфіка дзеяслоўнага кіравання, расшчапленне выказніка,

рэгламентацыя парадку слоў у сказе, канструкцыі са складанымі злучнікамі і

адыменнымі прыназоўнікамі. Выкарыстанне безасабовых канструкцый).

Віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць, аўтабіяграфія,

дакладная запіска, тлумачальная запіска, кантракт, справавыя пісьмы і інш.), правілы

іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў. Загаловак і іншыя рэквізіты як

элементы тэксту службовага дакумента. Роля клішыраваных выразаў у арганізацыі

тэксту службовых дакументаў.

Тэма 7. Культура прафесійнага маўлення.

Мэта: Даць паняцці мова і маўлення. Разгледзець асноўныя

камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць, дакладнасць, чысцін я і

багацце маўлення, лагічнасць, дарэчнасць, вобразнасць. Разгледзець

тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.

Засвоіць асноўныя этапы падрыхтоўкі да публічнага выступлення.

Узаемадзеянне вербальных і невербальных (жэсты, міміка, рухі) сродкаў

маўленчай дзейнасці. Засвоіць маўленчы этыкет і культуру зносін.

Мова і маўленне. Маўленне – маўленчая дзейнасць – агульная культура чалавека.

Прафесійна арыентаванае маўленне.

Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення:

правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце (разнастайнасць) маўлення,

дарэчнасць, вобразнасць.

76

Правільнасць маўлення і моўныя нормы (лексічныя, арфаэпічныя,

акцэнталагічныя, словаўтваральныя, марфалагічныя, сінтаксічныя). Тыповыя

маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы выпраўлення.

Тэхніка і выразнасць маўлення (голас і маўленчае дыханне, дыкцыя, інтанацыя

і інш.).

Узаемадзеянне вярбальных і невярбальных (жэсты, міміка, рухі) сродкаў

маўленчай дзейнасці.

Падрыхтоўка да публічнага выступлення. Асноўныя якасці-паказчыкі

паспяховага выступлення. Маўленчы этыкет і культура зносін.

77

3 РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАЎ

3.1.Пытанні да заліку і экзамену

1. Прадмет і задачы курса

2. Месца курса ў сістэме гуманітарных навук.

3. Метады навучання.

4. Мова і соцыум.

5. Формы беларускай нацыянальнай мовы.

6. Функцыі мовы ў грамадстве.

7. Паходжанне беларускай мовы і асноўныя этапы яе развіцця.

8. Старабеларуская літаратурная мова ХІV- ХVІ ст.

9. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ.

10. Нацыянальна-моўная палітыка Рэчы Паспалітай і яе вынікі.

11. Новая (сучасная) беларуская мова ХІХ – пачатку ХХ ст.

12. «Беларуская граматыка для школ» Б. Тарашкевіча.

13. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання ( спрадвечна беларуская і

запазычаная)

14. Актыўная і пасіўная лексіка.

15. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага выкарыстання.

16. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі.

17. Паняцце тэрміна. Тэрміналогія.

18. Асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі.

19. Крыніцы фарміравання беларускай тэрміналогіі.

20. Тыпы слоўнікаў.

21. Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і месца ў лексікаграфічнай

сістэме беларускай мовы.

22. Паняцце білінгвізму.

23. Віды інтэрферэнцыі.

24. Паняцце моўнай нормы.

25. Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх

парушэння.

78

26. Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы.

27. Назоўнік. Несупадзенне ў родзе, ліку і скланенні.

28. Прыметнік. Утварэнне і ужыванне формаў ступеней параўнання якасных

прыметнікаў.

29. Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне.

30. Займеннік. Асаблівасці ўжывання асабовых, азначальных, адмоўный і

няпэўных займеннікаў.

31. Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння.

32. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання ў беларускай мове дзеепрыметнікаў і

дзеепрыслоўяў.

33. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання формаў ступеней параўнання прыслоўяў.

34. Адрозненні ў будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай

мовах.

35. Паняцце функцыянальнага стылю.

36. Класіфікацыя функцыянальных стыляў.

37. Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі.

38. Асноўныя рысы навуковага стылю.

39. Моўныя сродкі навуковага стылю.

40. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.

41. Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі.

42. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю.

43. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

44. Віды афіцыйна-справавых тэкстаў.

45. Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў.

46. Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці.

47. Паняцце мовы і маўлення.

48. Паняцце культуры маўлення.

49. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення.

50. Правільнасць маўлення і моўныя нормы.

51. Тэхніка і выразнасць маўлення.

79

52. Узаемадзеянне вербальных і невербальных сродкаў маўленчай дзейнасці.

53. Этапы падрыхтоўкі да публічнага выступлення.

54. Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення.

55. Маўленчы этыкет і культура зносін.

80

3.2 Кіруемая самастойная работа студэнтаў.

Мэты самастойнай работы

Фарміраванне здольнасцей да самастойнага пазнання і навучання, пошуку літаратуры,

афармленню і прадстаўленню атрыманых вынікаў, умення падрыхтоўкі да выступлення і

правядзення дыскусій. Самастойная работа студэнтаў з‘яўляецца важнымі кампанентам

навучальнага працэсу, якая дапамагае фарміраваць асобу студэнта яго светапогляд.

Самастойная работа студэнатаў па дысцыпліне ―Беларуская мова (прафесійная лексіка)

―садзейнічае сістэматызацыі і паглыбленню ведаў студэнтаў па беларускай мове,

атрыманыя ў школе, навучыць свабодна валодаць прафесіянальнай лексікай. Праграма

прадугледжвае як вынік авалодванне студэнтамі вуснай і пісьмовай формамі беларускай

мовы ў ступені, дастатковай для выкарыстання атрыманых ведаў у будучай прафесіі. У

аснову яе пакладзены сітуацыйна-камунікатыўны прынцып, арыентаваны на перспектыўную

запатрабаванасць атрыманых камунікатыўных навыкаў. Камунікатыўныя тэмы і неабходны

для іх забеспячэння моўны матэрыял, на базе якога ажыццяўляюцца ўсе віды маўленчай

дзейнасці, вызначаюцца паводле будучай спецыялізацыі студэнтаў і профілю навучальнай

установы. Належная ўвага надаецца маўленню, асноўным патрабаванням да маўлення

(дакладнасць ужывання слова, захаванне асноўных эпічных нормаў, паслядоўнасць,

лагічнасць і інш.).

Кіруемая самастойная работа па дысцыпліне ―Беларуская мова (прафесійная лексіка)

ўключае наступныя віды заняткаў: практычныя заняткі – 6 гадзін.

Тэма 1. Навуковы стыль.

Пытанні для вывучэння:

1. Асноўныя рысы навуковага стылю.

2. Моўныя сродкі навуковага стылю.

3. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю.

4. Кампазіцыя пісьмовага навуковага стылю.

5. Рубрыкацыя навуковага стылю.

6. Абзац як структурная адзінка тэксту.

7. Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Пераклад тэкста з улікам прафесійнай лексікі.

Літаратура.

1. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / В.У.Азарка,

А.С.Васілеўская, М.М.Круталевіч. – Мінск, 2004.

81

2. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / Л.А. Антанюк,

Б.А.Плотнікаў. – Мінск,2004.

3. Арашонкава, Г.У. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У.

Арашонкава .-Мінск,1999.

4. Бадзевіч, З.І. Курс беларускай мовы / З.І. Бадзевіч, Л.І. Сямешка, І.Р.

Шкраба. – Мінск,1996.

5. Беларуская мова:энцыклапедыя. – Мінск,1994.

6. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каўрус. – Мінск,1994.

7. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэбны

дапаможнік / В.А. Ляшчынская. – Мінск,2001.

8. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесійная лексіка / В.А.

Ляшчынская. – Мінск,2003.

9. Плотнікаў, Б.А.Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.

Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск, 2003.

10. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексіка / Т.М. Смольская,

Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

11. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць:вучэбна-

метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н.П.

Старавойтава. – Мінск,2006.

12. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мінск,1999.

13. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. – Мінск,1995.

ДАДАТКОВАЯ ЛІТАРАТУРА

1. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор‘евай.-Мн.,1994. -

367 стар.

2. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий,

А.И.Подлужный. –Мн.,1993. - 348 стар.

82

3. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор‘евай.Мн.,―Вышэйшая школа‖,1998. ( Іч. –329 стар. ІІч.-221

стар.)

4. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. Г.У.Арашонкава,

А.М.Булыка, У.В.Люшцік, А.І.Падлужны. Мінск ―Беларуская навука‖,

1999. - 172 стар.

5. Беларуская мова.Дапаможнік для

абітурыентаў./Э.Д.Блінава,Н.В.Гаўрош,М.Ц.Кавалѐва і іншыя-3-е выд.-

Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.

6. Русско-белорусский словарь.В трѐх томах./АН Беларуси,Институт

языкознания.-Мн., Бел. Энц.,1994. (Іт.-800 стар., ІІт.-735 стар., ІІІт.-783

стар.)

7. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999. - 238 стар.

8. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334 стар.

9. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.Адамовіч, Н.І.Бурак, Л.М.Грыгор‘ева і інш./

2-е выд.,перапр.і дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.

10. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнік для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала,

В.А.Бекіш, С.К.Берднік і інш. Пад рэд. Л.М.Грыгор‘евай.-Мн. Выш.

шк.1994. - 276 стар.

11. .Беларуская мова. Дапаможнік для абітурыентаў.Камароўскі Я.М.,

Мяцельская Е.С.Другое выданне. Мн.,Універсітэцкае,1993. - 331 стар.

12. Грабчыкаў С.М. Беларуска-рускі слоўнік. Трэцяе выданне. Мн.Нар.

асвета.1991. - 239 стар.

13. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991. -

127 стар.

14. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.

15. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология:

(Формирование,структура, функционирование). Мн., 1987. - 174 р.

83

16. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн.,

―Народная асвета‖, 1983. - 191 стар.

17. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай

інтэрферэнцыі. Склад. А.І.Малько, ІІ, І.Малько, Горкі, 1999. - 98 стар.

18. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Пад аг.рэдакцыяй

праф. М.С.Яўневіча. Мн.,1997. - 324 стар.

19. Падлужны А.І. Мова і грамадства. Мінск, 1997. –15 стар.

20. Лепешаў У.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Практыкум.

Мн.,1969. – 89 стар.

21. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1997. –

1098 стар.

СЛОЎНІКІ

1. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткі слоўнік беларускай мовы:

Правапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне. Мн.,

1994.

2. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мн., 1999.

3. Кароткі эканамічны слоўнік. Мн., 1993.

4. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских

терминов. Мн., 1994.

5. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-

белорусский словарь экономических терминов. Мн., 1993.

6. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.

7. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-

справочник. Мн., 1993.

8. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И.

Словарь-справочник по современной экономике. Мн., 1996.

84

9. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной

терминологии. Мн., 1997.

10. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.

11. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.

12. Словарь менеджера. Мн., 1992.

13. Слоўнік эканамічных тэрмінаў. Мн., 1992.

14. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Ў 5 т. Мн., 1977-1984.

15. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.

16. Міхневіч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

17. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

Тэма 2. Афіцыйна-справавы стыль.

Пытанні для вывучэння:

1. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю.

2. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю.

3. Віды афіцыйна-справавых тэкстаў.

4. Правілы напісання і афармлення асабістых дакументаў.

5. Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў.

6. Загаловак і іншыя рэквізіты як элементы тэксту службовага дакумента.

Пераклады афіцыйна-справавых тэкстаў.

Літаратура.

14. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / В.У.Азарка,

А.С.Васілеўская, М.М.Круталевіч. – Мінск, 2004.

15. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / Л.А. Антанюк,

Б.А.Плотнікаў. – Мінск,2004.

16. Арашонкава, Г.У. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У.

Арашонкава .-Мінск,1999.

85

17. Бадзевіч, З.І. Курс беларускай мовы / З.І. Бадзевіч, Л.І. Сямешка, І.Р.

Шкраба. – Мінск,1996.

18. Беларуская мова:энцыклапедыя. – Мінск,1994.

19. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каўрус. – Мінск,1994.

20. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэбны

дапаможнік / В.А. Ляшчынская. – Мінск,2001.

21. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесійная лексіка / В.А.

Ляшчынская. – Мінск,2003.

22. Плотнікаў, Б.А.Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.

Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск, 2003.

23. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексіка / Т.М. Смольская,

Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

24. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць:вучэбна-

метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н.П.

Старавойтава. – Мінск,2006.

25. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мінск,1999.

26. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. – Мінск,1995.

ДАДАТКОВАЯ ЛІТАРАТУРА

22. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор‘евай.-Мн.,1994. -

367 стар.

23. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий,

А.И.Подлужный. –Мн.,1993. - 348 стар.

24. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор‘евай.Мн.,―Вышэйшая школа‖,1998. ( Іч. –329 стар. ІІч.-221

стар.)

86

25. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. Г.У.Арашонкава,

А.М.Булыка, У.В.Люшцік, А.І.Падлужны. Мінск ―Беларуская навука‖,

1999. - 172 стар.

26. Беларуская мова.Дапаможнік для

абітурыентаў./Э.Д.Блінава,Н.В.Гаўрош,М.Ц.Кавалѐва і іншыя-3-е выд.-

Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.

27. Русско-белорусский словарь.В трѐх томах./АН Беларуси,Институт

языкознания.-Мн., Бел. Энц.,1994. (Іт.-800 стар., ІІт.-735 стар., ІІІт.-783

стар.)

28. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999. - 238 стар.

29. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334 стар.

30. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.Адамовіч, Н.І.Бурак, Л.М.Грыгор‘ева і інш./

2-е выд.,перапр.і дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.

31. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнік для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала,

В.А.Бекіш, С.К.Берднік і інш. Пад рэд. Л.М.Грыгор‘евай.-Мн. Выш.

шк.1994. - 276 стар.

32. .Беларуская мова. Дапаможнік для абітурыентаў.Камароўскі Я.М.,

Мяцельская Е.С.Другое выданне. Мн.,Універсітэцкае,1993. - 331 стар.

33. Грабчыкаў С.М. Беларуска-рускі слоўнік. Трэцяе выданне. Мн.Нар.

асвета.1991. - 239 стар.

34. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991. -

127 стар.

35. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.

36. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология:

(Формирование,структура, функционирование). Мн., 1987. - 174 р.

37. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн.,

―Народная асвета‖, 1983. - 191 стар.

38. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай

інтэрферэнцыі. Склад. А.І.Малько, ІІ, І.Малько, Горкі, 1999. - 98 стар.

87

39. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Пад аг.рэдакцыяй

праф. М.С.Яўневіча. Мн.,1997. - 324 стар.

40. Падлужны А.І. Мова і грамадства. Мінск, 1997. –15 стар.

41. Лепешаў У.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Практыкум.

Мн.,1969. – 89 стар.

42. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1997. –

1098 стар.

СЛОЎНІКІ

18. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткі слоўнік беларускай мовы:

Правапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне. Мн.,

1994.

19. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мн., 1999.

20. Кароткі эканамічны слоўнік. Мн., 1993.

21. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских

терминов. Мн., 1994.

22. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-

белорусский словарь экономических терминов. Мн., 1993.

23. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.

24. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-

справочник. Мн., 1993.

25. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И.

Словарь-справочник по современной экономике. Мн., 1996.

26. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной

терминологии. Мн., 1997.

27. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.

28. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.

88

29. Словарь менеджера. Мн., 1992.

30. Слоўнік эканамічных тэрмінаў. Мн., 1992.

31. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Ў 5 т. Мн., 1977-1984.

32. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.

33. Міхневіч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

34. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

Тэма 3. Культура прафесійнага маўлення.

Пытанні для вывучэння:

1. Паняцце мовы і маўлення.

2. Прафесійна арыентаванае маўленне.

3. Паняцце культуры маўлення.

4. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення.

5. Правільнасць маўлення і моўныя нормы.

6. Узаемадзеянне вярбальных і невярбальных сродкаў маўленчай дзейнасці.

7. Падрыхтоўка да публічнага выступлення.

Прыкладныя тэмы рэфератаў.

1. Барбара Радзівіл – чорная дама Нясвіжскага замка.

2. Казімір Лышчынскі – выдатны беларускі гуманіст

3. Мікалай Радзівіл Чорны – магутны рыцар нашай незалежнасці.

4. Кастусь Каліноўскі – змагар за Бацькаўшчыну.

5. Мітрафан Доўнар-Запольскі – бацька беларускай гістарычнай навукі.

6. Прысуд выканаў невядомы: Ігнат Грынявіцкі.

7. Яўхім Карскі – бацька беларускай філілогіі.

8. Іван Луцкевіч – вястун нашаніўскай пары.

9. Вацлаў Ластоўскі – выдатны палітычны і культурны дзеяч.

10. Лѐс і трагедыя: Усевалад Ігнатоўскі.

11. Зыгмунт Мінейка – сын Беларусі і нацыянальны герой Грэцыі.

12. ―Залаты век‖ у гісторыі беларускай дзяржавы.

13. Славутыя жанчыны Беларусі.

14. Саламея Русецкая – знакамітая лекарка і падарожніца ХУІІІ ст.

15. Ігнат Дамейка – сын Беларусі і народны герой Чылі.

16. Чырвоная кніга Беларусі.

17. Белавежская пушча.

18. Бярэзінскі запаведнік.

19. Тапанімічныя назвы Беларусі.

89

20. Старажытны Менск.

21. Замкі на зямлі Беларусі.

22. Возера Нарач.

23. Кветкі – жывыя барометры.

24. Грыбы Беларусі (іх назвы ў беларускай і рускай мовах).

25. Птушкі Беларусі ( іх найменні ў беларускай і рускай мовах).

26. Цудоўныя выдумкі прыроды.

27. У пошуках гармоніі Сусвету: Іван Якроўскі.

28. Да ісціны – найпрасцейшым шляхам: Васіль Ермакоў.

29. Жыгімонт Урублеўскі – уладар холаду.

30. Аляксандр Садоўскі – даследчык таямніцаў святла.

31. Карл Шыльдэр – ―ракетны генерал‖.

32. Казімір Чаркоўскі – аўтар арыгінальнага праекта падводнай лодкі.

33. Герман Мінкоўскі – выдатны нямецкі матэматык і фізік.

34. Еўклід і яго ―Пачаткі‖.

35. Рымская і арабская сістэма лічбаў.

36. Адлік часу. Гісторыя календара.

37. Як мы лічым. З гісторыі лікаў.

38. Геаметрычныя фігуры ( іх назвы ў беларускай і рускай мовах).

39. Беларускія назвы метрычных адзінак.

40. З гісторыі дробаў.

41. Венгерскі кубік Рубіка.

42. Арыфметычныя рэбусы.

43. ―Фізікі‖ і ―лірыкі‖.

44. Крыж Еўфрасінні Полацкай – выдатны помнік старажытнага

мастацтва.

45. Яўстах Тышкевіч – руплівец нашай старастветчыны.

46. Уладзіслаў Сыракомля – вяшчун славы і волі.

47. Светлай волі зычны звон:Алесь Гарун.

48. Прадвеснік Адраджэння: Францішак Багушэвіч.

49. Музыка ў камені:Нясвіжскі замак.

50. Марыя дэ Кастэлян – заснавальніца Нясвіжскага парку.

51. Слуцкія паясы.

52. Музеі г.Мінска.

53. Радзівілы і тэатр.

54. Станіслаў Манюшка і яго музыка.

55. Загадка смерці Моцарта.

56. Музыка ў маім жыцці.

57. Ян Амос Каменскі – педагог гуманіст.

58. Зігмунд Фрэйд – заснавальнік псіхааналізу.

59. К.Д. Ушынскі – тэарэтык і рэфарматар педагогікі.

60. Педагагічныя таварыствы на Беларусі ў ХХ ст.

61. Эмоцыі і эмацыянальны стан чалавека.

62. Здольнасці чалавека.

63. Почырк і характар.

90

64. Мова жэстаў.

65. Узаемаадносіны дзяцей і бацькоў.

66. Псіхалогія публічнага выступлення.

67. Інтэлект і яго развіццѐ.

68. Колер і яго ўздзеянне на псіхіку чалавека.

69. Асоба і калектыў:праблема лідэрства ў калектыве.

70. Тэмперамент і паводзіны чалавека.

Літаратура

27. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / В.У.Азарка,

А.С.Васілеўская, М.М.Круталевіч. – Мінск, 2004.

28. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / Л.А. Антанюк,

Б.А.Плотнікаў. – Мінск,2004.

29. Арашонкава, Г.У. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У.

Арашонкава .-Мінск,1999.

30. Бадзевіч, З.І. Курс беларускай мовы / З.І. Бадзевіч, Л.І. Сямешка, І.Р.

Шкраба. – Мінск,1996.

31. Беларуская мова:энцыклапедыя. – Мінск,1994.

32. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каўрус. – Мінск,1994.

33. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэбны

дапаможнік / В.А. Ляшчынская. – Мінск,2001.

34. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесійная лексіка / В.А.

Ляшчынская. – Мінск,2003.

35. Плотнікаў, Б.А.Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.

Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск, 2003.

36. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексіка / Т.М. Смольская,

Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

37. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць:вучэбна-

метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н.П.

Старавойтава. – Мінск,2006.

38. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мінск,1999.

91

39. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. – Мінск,1995.

ДАДАТКОВАЯ ЛІТАРАТУРА

43. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор‘евай.-Мн.,1994. -

367 стар.

44. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий,

А.И.Подлужный. –Мн.,1993. - 348 стар.

45. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор‘евай.Мн.,―Вышэйшая школа‖,1998. ( Іч. –329 стар. ІІч.-221

стар.)

46. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. Г.У.Арашонкава,

А.М.Булыка, У.В.Люшцік, А.І.Падлужны. Мінск ―Беларуская навука‖,

1999. - 172 стар.

47. Беларуская мова.Дапаможнік для

абітурыентаў./Э.Д.Блінава,Н.В.Гаўрош,М.Ц.Кавалѐва і іншыя-3-е выд.-

Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.

48. Русско-белорусский словарь.В трѐх томах./АН Беларуси,Институт

языкознания.-Мн., Бел. Энц.,1994. (Іт.-800 стар., ІІт.-735 стар., ІІІт.-783

стар.)

49. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999. - 238 стар.

50. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334 стар.

51. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.Адамовіч, Н.І.Бурак, Л.М.Грыгор‘ева і інш./

2-е выд.,перапр.і дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.

52. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнік для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала,

В.А.Бекіш, С.К.Берднік і інш. Пад рэд. Л.М.Грыгор‘евай.-Мн. Выш.

шк.1994. - 276 стар.

92

53. .Беларуская мова. Дапаможнік для абітурыентаў.Камароўскі Я.М.,

Мяцельская Е.С.Другое выданне. Мн.,Універсітэцкае,1993. - 331 стар.

54. Грабчыкаў С.М. Беларуска-рускі слоўнік. Трэцяе выданне. Мн.Нар.

асвета.1991. - 239 стар.

55. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991. -

127 стар.

56. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.

57. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология:

(Формирование,структура, функционирование). Мн., 1987. - 174 р.

58. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн.,

―Народная асвета‖, 1983. - 191 стар.

59. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай

інтэрферэнцыі. Склад. А.І.Малько, ІІ, І.Малько, Горкі, 1999. - 98 стар.

60. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Пад аг.рэдакцыяй

праф. М.С.Яўневіча. Мн.,1997. - 324 стар.

61. Падлужны А.І. Мова і грамадства. Мінск, 1997. –15 стар.

62. Лепешаў У.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Практыкум.

Мн.,1969. – 89 стар.

63. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1997. –

1098 стар.

СЛОЎНІКІ

35. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткі слоўнік беларускай мовы:

Правапіс. Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне. Мн.,

1994.

36. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мн., 1999.

37. Кароткі эканамічны слоўнік. Мн., 1993.

93

38. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских

терминов. Мн., 1994.

39. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-

белорусский словарь экономических терминов. Мн., 1993.

40. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.

41. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-

справочник. Мн., 1993.

42. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И.

Словарь-справочник по современной экономике. Мн., 1996.

43. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной

терминологии. Мн., 1997.

44. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.

45. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.

46. Словарь менеджера. Мн., 1992.

47. Слоўнік эканамічных тэрмінаў. Мн., 1992.

48. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Ў 5 т. Мн., 1977-1984.

49. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.

50. Міхневіч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

51. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

94

4. Дапаможны раздзел.

Мінскі ўніверсітэт кіравання

“ЗАЦВЯРДЖАЮ”

Рэктар

Мінскага ўніверсітэта кіравання

____________________М.В.Суша

«____»______________ 2015 г. Рэгістрацыйны нумар ТД - /р.

БЕЛАРУСКАЯ МОВА(ПРАФЕСІЙНАЯ ЛЕКСІКА)

Вучэбная праграма вышэйшай установы адукацыі па вучэбнай дысцыпліне для

спецыяльнасці:

1-25 01 08 “Бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт”

Мінск 2015

95

Вучэбная праграма складзена на падставе базавай вучэбнай праграмы для

вышэйшых навучальных устаноў «Беларуская мова( прафесійная лексіка)»,

зацверджана 23 мая 2013г. рэгістрацыйны № ТД-СГ.023/баз.

СКЛАДАЛЬНІКІ:

Л.І. Шпакоўская, старшы выкладчык кафедры прававых дысцыплін

РЭКАМЕНДАВАНА ДА ЗАЦВЯРДЖЭННЯ:

кафедрай прававых дысцыплін

( пратакол № 10 ад 20.05.2015 )

Навукова-метадычным саветам Мінскага ўніверсітэта кіравання

( пратакол № 7 ад 21.05.2015 )

96

I.ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбная праграма па дысцыпліне Беларуская мова (прафесійная лексіка)

распрацавана для студэнтаў спецыяльнасці бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт,

прызначана для ажыццяўлення атрымання на першай ступені вышэйшай

адукацыі ў межах цыкла сацыяльна-гуманітарных дысцыплін

Праграма прадугледжвае як вынік авалодванне студэнтамі вуснай і

пісьмовай формамі беларускай мовы ў ступені, дастатковай для выкарыстання

атрыманых ведаў у будучай прафесіі. У аснову яе пакладзены сітуацыйна-

камунікатыўны прынцып, арыентаваны на перспектыўную запатрабаванасць

атрыманых камунікатыўных навыкаў. Камунікатыўныя тэмы і неабходны для іх

забеспячэння моўны матэрыял, на базе якога ажыццяўляюцца ўсе віды

маўленчай дзейнасці, вызначаюцца паводле будучай спецыялізацыі студэнтаў і

профілю навучальнай установы. Належная ўвага надаецца маўленню, асноўным

патрабаванням да маўлення (дакладнасць ужывання слова, захаванне асноўных

эпічных нормаў, паслядоўнасць, лагічнасць і інш.).

Мэты і задачы вывучэння дысцыпліны:

Фарміраваць у студэнтаў свядомае разуменне самабытнасці і

непаўторнасці беларускай мовы як унікальнай з‘явы ў свеце, якая на працягу

стагоддзяў задавальняла патрэбы нацыі.

Садзейнічаць стварэнню актыўнага прафесіянальнага слоўніка.

Навучыць кіравацца асноўнымі законамі перакладу галоўным чынам з

рускай мовы на беларускую з мэтай дакладнага ўжывання

вузкапрафесіянальных тэрмінаў.

Выпрацоўваць уменне ўспрымаць змест і форму чужых выказванняў на

слых і пры чытанні, перадаваць граматна, лагічна, паслядоўна ўласныя

паведамленні.

Развіваць у студэнтаў уменне самастойнага аналізу моўных з‘яў і формаў.

Выхоўваць павагу да беларускай мовы як сродку духоўнага ўзбагачэння

асобы.

Студэнты павінны:

ведаць:

- ролю мовы і маўлення ў працэсе сацыялізацыі асобы;

- месца і ролю беларускай мовы ў славянскім свеце;

- канцэпцыі паходжання і этапы развіцця беларускай мовы;

- сістэму лексічных, граматычных і стылістычных сродкаў беларускай

мовы, іх камунікатыўныя крыніцы;

- персаналіі заснавальнікаў беларускай лінгвістыкі.

- асноўныя лексікаграфічныя першакрыніцы.

умець характарызаваць:

лексічныя групы;

асаблівасці тэрміналагічнай лексікі;

асаблівасці функцыянальных стыляў;

97

асаблівасці навуковага і афіцыйна-справавога стылю і сферы іх

функцыянавання;

тэксты розных жанраў, свядома карыстаючыся моўным матэрыялам адэкватна

стылю, мэце, сітуацыі і тэме выказвання;

стылістычныя нормы адэкватна сітуацыі прафесійных або справавых зносін.

умець аналізаваць і інтэрпрэціраваць:

з‘явы гістарычнага білінгвізму, яго прычыны і наступствы;

асаблівасці беларуска-рускага і руска-беларускага білінгвізму;

моўную палітыку дзяржавы ў гістарычным кантэксце;

моўную сітуацыю ў Рэспубліцы Беларусь на сучасным этапе;

спецыяльныя, агульнанавуковыя і сацыяльна-палітычныя тэксты на беларускай

мове.

набыць навыкі і ўменні:

- эфектыўных маўленчых паводзін у розных сітуацыях прафесійных і

справавых зносін;

- карыстацца моўнымі сродкамі беларускай мовы ў практычнай

дзейнасці;

- адэкватна перакладаць навуковыя, спецыяльныя тэксты з рускай мовы

на беларускую і наадварот, улічваючы стылістычную прыналежнасць і

асаблівасці лексіка-граматычнай пабудовы тэкста;

- кампрэсіі і разгортвання навуковай інфармацыі, анатавання і

рэферавання;

- пісьмовага афармлення справавых дакументаў і лістоў;

падрыхтоўкі і правядзення публічных выступленняў, дзелавых гутарак;

талерантных моўных паводзін ва ўмовах дзяржаўнага білінгвізму.

Засваенне адукацыйных праграм па спецыяльнасці 1-25 01 08

―Бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт‖ павінна забяспечваць фарміраванне

наступных кампетэнцый:

акадэмічных кампетэнцый, якія ўключаюць веды і ўменні па

вывучаным вучэбным дысцыплінам, уменне навучацца;

сацыяльна-асабістыя кампетэнцыі, якія ўключаюць культурна-

цэннасныя арыентацыі, веды ідэалагічных, маральных каштоўнасцей

грамадства і дзяржавы і уменне кіравацца ім ;

Патрабаванні да акадэмічных кампетэнцый спецыяліста:

Спецыяліст павінен:

АК-1. Умець прымяняць базавыя навукова-тэарэтычныя веды для

рашэння тэарэтычных і практычных задач.

АК-3. Валодаць даследчымі навыкамі.

АК-4. Умець працаваць самастойна.

АК-6. Валодаць міждысцыплінарным падыходам пры вырашэнні

праблем.

98

АК-7. Мець навыкі, звязаныя з выкарыстаннем тэхнічных сродкаў,

упраўленне інфармацыяй і працай з камп‘ютарам.

АК-8. Валодаць навыкамі вуснай і пісьмовай камунікацыі.

АК-9. Умець вучыцца, павышаць сваю кваліфікацыю на працягу ўсяго

жыцця.

Патрабаванні да сацыяльна-асабістых кампетэнцый спецыяліста:

Спецыяліст павінен:

САК-1Валодаць якасцямі грамадзянства.

САК-2.Быць здольным да сацыяльнага ўзаемадзеяння.

СЛК-3. Валодаць здольнасцю да міжасабістых камунікацый.

САК-4. Валодаць навыкамі захавання здароўя.

САК-5. Быць здольным да крытыкі і самакрытыкі.

САК-6. Умець працаваць у камандзе.

1.4. Структура дысцыпліны

1.4.1. Праграма дысцыпліны разлічана на аб‘ѐм 60 вучэбных гадзін, з іх –

34 гадзіны аўдыторныя. Размеркаванне аўдыторных гадзін па відах заняткаў:

лекцыі – 8 г., практычныя заняткі – 26 гадзін, з іх кіруемая самастойная работа

студэнтаў складае – 6 гадзін. Размеркаванне аўдыторных гадзін па семестрах: 2-

і семестр – усяго 34 гадзіны, з іх 8 гадзін – лекцыйныя заняткі, 26 гадзін -

практычныя заняткі.

1.4.2 форма атрымання вышэйшай адукацыі – ДЗЁННАЯ

1.4.3 Размеркаванне аўдыторных гадзін па відах заняткаў, курсах і

семестрах.

Кур

с

Cем

естр

Колькасць аўдыторных гадзін

лекцыі практычныя(семін

арскія) заняткі

лабараторныя

заняткі

1 2 8 26 -

Усяго 8 26 -

1.4.4 формы бягучай атэстацыі па вучэбнай дысцыпліне:

2 семестр – залік у форме тэсціравання.

II.ЗМЕСТ НАВУКОВАГА МАТЭРЫЯЛУ

99

Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова(прафесійная лексіка)” Прадмет і

задачы курса. Месца курса ў сістэме сацыяльна-гуманітарных навук, яго сувязь

з іншымі дысцыплінамі. Метады навучання. Роля курса ў фарміраванні і

развіцці сацыяльна-асобасных і сацыяльна-прафесійных кампенэнцый

выпускнікоў ВНУ.

Тэма 1. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей. Мова і соцыум. Паняцце соцыуму. Формы

беларускай нацыянальнай мовы. Беларуская мова як крыніца духоўнай і

інтэлектуальнай культуры беларусаў. Функцыі мовы ў грамадстве.

Нацыянальная мова і духоўная культура народа.

Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы. Канцэпцыі

паходжання і гістарычныя карані беларускай мовы. Этапы развіцця беларускай

мовы. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ. Старажытныя рукапісныя і

друкаваныя помнікі на беларускай мове.Прычыны заняпаду беларускай мовы.

Набыццѐ беларускай літаратурнай мовай шырокіх грамадскіх функцый у 20-я

гады ХХ ст. Праблемы нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы.

―Беларуская граматыка для школ‖ Б.Тарашкевіча. Моўныя рэформы савецкага

часу ( 1933 г., 1957 г.). Беларуская мова на сучасным этапе.

Тэма 2. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы. Лексіка

беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна беларуская і запазычаная).

Змены ў лексічнай сістэме беларускай мовы: актыўная і пасіўная лексіка.

Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага выкарыстання.

Спецыяльная лексіка як частка лексічнай сістэмы сучасный беларускай

літаратурнай мовы. Адрозненне тэрміналагічнай і прафесійнай лексікі.

Паняцце тэрміна і тэрміналогіі. Тэрміны вузкаспецыяльныя,

агульнанавуковыя, міжнавуковыя. Інтэрнацыяналізмы. З гісторыі фарміравання

і развіцця беларускай навуковай тэрміналогіі 14-17 ст. Тэрміналагічныя працы

20-х гадоў ХХ ст. Беларускія тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі.

Праблемы ўпарадкавання і ўдасканалення сучаснай беларускай тэрміналогіі.

Асаблівасці тэрміналогіі розных галін навукі і вытворчасці.

Сучасны стан развіцця беларускай тэрміналогіі. Слоўнікатэрміналагічныя

працы 90-х гадоў ХХ стагоддзя.

Тэма 3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму.

Білінгвізм як аб‘ектыўная рэальнасць у краінах свету. Псіхалагічны,

педагагічны, сацыялінгвістычны аспекты білінгвізму. Паняцце моўнай

інтэрферэнцыі. Віды інтэрферэнцыі ( фанетычная, акцэнтная, лексічная,

марфалагічная, сінтаксічная, словаўтваральная).

Паняцце моўнай нормы.

Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх

парушэння. Асаблівасці беларускага літаратурнага вымаўлення ў параўнанні з

рускім.

100

Марфалагічная нормы беларускай літаратурнай мовы. Назоўнік.

Несупадзенне ў родзе, ліку, скланенні; канчаткі – у(-ю), -а(-я) ў родным склоне;

канчаткі назоўнікаў у месным склоне. Прыметнік. Утварэнне і ўжыванне

формаў ступеней параўнання якасных прыметнікаў. Выкарыстанне элятыўных

формаў ў беларускай і рускай мовах. Прыналежныя прыметнікі, іх утварэнне.

Займеннік. Асаблівасці ўжывання асабовых, азначальных\. адмоўных і

няпаэўных займеннікаў. Лічэбнік. Скланенне лічэбнікаў і асаблівасці іх

ужывання з назоўнікамі. Дзеяслоў. Спецыфіка спражэння. Ужыванне суфіксаў

дзеясловаў. Дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе як формы дзеяслова. Асаблівасці іх

утварэння і ўжывання ў беларускай мове. Спосабы перадачы дзеепрыменікаў у

складзе тэрміналагічных словазлучэнняў пры перакладзе на беларускую мовы.

Прыслоўе. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання формаў ступеней параўнання ў

адрозненне ад рускай мовы.

Сінтаксічыя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы. Адрозненні ў

будове некаторых словазлучэнняў у беларускай і рускай мовах. Каардынацыя

дзейніка і выказніка ў сказе.

Тэма 4. Функцыянальныя стылі маўлення. Паняцце функцыянальнага

стылю. Класіфікацыя функцыянальных стыляў ( навуковы, афіцыйна-справавы,

публіцыстычны, мастацкі, размоўны).

Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі ( уласна навуковы,

(акадэмічны), навукова-папулярны, вучэбна-навуковы і інш.). Функцыі

навковага стылю і яго адметныя лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя

асаблівасці.

Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі (канцылярскі,

юрыдычны, дыпламатычны). Функцыі афіцыйна-справавога стылю і яго

характэрныя асаблівасці.

Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці. Узаемапранікнення

стыляў.

Тэма 5. Навуковы стыль. Асноўныя рысы навуковага стылю (

падрыхтаванасць маўлення, пераважна яго пісьмовая форма ў выглядзе

маналогу, лагічная паслядоўнасць выказвання, сцісласць пры інфарматыўнай

насычанасці зместу).

Моўныя сродкі навуковага стылю (насычанасць тэрмінамі, перавага

абстактнай лексікі, пераважнае ўжыванне назоўнікаў, пашыранасць формы

роднага склону, асаблівая функцыя займенніка мы, шырокае выкарыстанне

дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў, пашыранасць складаназалежных сказаў з

аднароднымі членамі, пабочнымі словамі і ўстаўнымі кнстукцыямі, сродкі

лагічнай сувязі паміж сказамі і інш.).

Паняцце аб падмове навук: эканомікі, права. Рэальны слоўнік кожнай

падмовы. Выкарыстанне невербальных сродкаў ( табліцы, графікі, схемы).

Жанравая разнастайнасць навуковага стылю ( артыкул, даклад, рэферат,

анатацыя, рэзюме і інш.), агульныя патрабаванні да іх напісання і афармлення.

101

Кампазіцыя пісьмовага навуковага тэксту і вуснага выступлення, іх

афармленне. Рубрыкацыя навуковага тэксту. Абзац як структурная адзінка

тэксту. Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

Тэма 6. Афіцыйна-справавы стыль. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога

стылю (пераважна пісьмовая форма функцыянавання, уніфікаванасць і

стандартызаванасць мовы дакументаў, дакладнасць фармулѐвак, лагічнасць,

экспрэсіўная нейтральнасць, монасемічнасць лексікі).

Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю (шырокае выкарыстанне

наменклатурных назваў, пашыранасць аддзеяслоўных назоўнікаў, у тым ліку з

прэфіксам не-, ужыванне назваў асобы паводле сацыяльнага становішча і сферы

дзейнасці ў форме мужчынскага роду, абмежаванае выкарыстанне займеннікаў,

пашыранасць інфінітыва, спецыфіка дзеяслоўнага кіравання, расшчапленне

выказніка, рэгламентацыя парадку слоў у сказе, канстуркцыі са складанымі

злучнікамі і адыменнымі прыназоўнікамі. Выкарыстанне безасабовых

канструкцый).

Віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць, аўтабіяграфія,

дакладная запіска, тлумачальная запіска, кантракт, справавыя пісьмы і інш.),

правілы іх напісання і афармлення.

Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў. Загаловак і іншыя рэквізіты як

элементы тэксту службовага дакумента. Роля клішыраваных выразаў у

арганізацыі тэксту службовых дакументаў.

Тэма7. Культура прафесійнага маўлення. Мова і маўленне. Маўленне –

маўленчая дзейнасць – агульная культура чалавека. Прафесійна арыентаванае

маўленне.

Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці

маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце

(разнастайнасць) маўлення, дарэчнасць, вобразнасць.

Правільнасць маўлення і моўныя нормы ( лексічныя, арфаэпічныя,

акцэнталагічныя, словаўтваральныя, марфалагічныя, сінтаксічныя). Тыповыя

маўленчыя памылкі, іх рпычыны, спосабы выпраўлення.

Тэхніка і выразнасць маўлення (голас і маўленчае дыханне, дыкцыя,

інтанацыя і інш.).

Узаемадзеянне вербальных і невербальных (жэсты, міміка, рухі) сродкаў

маўленчай дзейнасці.

Падрыхтоўка да публічнага выступлення. Асноўныя якасці-паказчыкі

паспяховага выступлення. Маўленчы этыкет і культура зносін.

III. ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЯ КАРТА ДЫСЦЫПЛІНЫ

Нум

ар

разд

зел

а, тэм

ы,

зан

як

аў

Назва раздзела, тэмы, заняткаў, пералік вывучаемых

пытанняў

Колькасць аўдыторных

гадзін

Матэр

ыя

ль

нае

забес

пя

чэн

не

зан

ятк

аў

(нагл

яд

ны

е, м

етад

ыч

ны

я

дап

ам

ож

нік

і і

інш

.)

Літ

ар

атур

а

Фор

ма к

ан

тр

ол

ю в

едаў

лек

цы

і

пр

ак

ты

чн

ыя

(сем

і

нар

скія

зан

ятк

і

лабар

атор

ны

я

зан

ятк

і

Кір

уем

ая

сам

аст

ой

ная

работа с

туд

энтаў

1 2 3 4 5 6 7 8 9

I. Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова (прафесійная

лексіка)” Беларуская мова і яе месца ў сістэме

агульначалавечых каштоўнасцей (4)

2 2 - -

1.1. Уводзіны ў дысцыпліну “Беларуская мова (прафесійная

лексіка

1.Прадмет і задачы курса

2.Месца курса ў сістэме гуманітарных навук

3.Метады навучання

1 - - - Камп‘ютэрная

прэзентацыя

[6]

[12]

[21]

ВМК

Канспект

1.2. Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і

нацыянальных каштоўнасцей

1. Мова і соцыум

2. Паходжанне беларускай мовы і асноўныя этапы яе

развіцця

3. Дзяржаўны статус беларускай мовы ў ВКЛ.

4. Лѐс беларускай мовы ў Рэчы Паспалітай, прычыны

заняпаду.

4. Роля асобы Б.Тарашкевіча і яго ―Беларускай граматыкі для

1 2 - - Камп‘ютэрная

прэзентацыя

[6]

[12]

ВМК

Канспект

Кантрольная

работа

Тэст

2

1 2 3 4 5 6 7 8 9

школ‖ (1918г.)

4. Развіццѐ і функыянаванне беларускай літаратурнай мовы ў

ХХ – пачатку ХХІ ст.

2 Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы (6) 2 4 - -

2.1. Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы

1. Лексіка беларускай мовы паводле паходжання (спрадвечна

беларуская і запазычаная).

2. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага

ўжывання.

3. Спецыяльная лексіка як частка лексічнай сістэмы сучаснай

беларускай літаратурнай мовы.

1 2 - -

Камп‘ютэрная

прэзентацыя

ВМК

[1]

[17]

[18]

ВМК

Рознаўзроўневыя

кантрольныя

заданні

2.2 Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы

1.Паняцце тэрміна і яго асноўныя характарыстыкі

2. Асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі.

3. З гісторыі беларускай навуковай тэрміналогіі.

4.Крыніцы фарміравання беларускай тэрміналогіі.

1 1 - - ВМК

[1]

[17]

[18]

Рознаўзроўневыя

кантрольныя

заданні

2.3 Лексічная сістэма беларускай літаратурнай мовы

1.Тыпы слоўнікаў

2. Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і месца ў

лексікаграфічнай сістэме беларускай мовы.

3. Звесткі з гісторыі беларускай тэрміналагічнай

лексікаграфііі.

- 1 - - ВМК

[1]

[17]

[18]

ВМК

Канспект

Рэферат

3. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму

(4) 2 2 - -

3.1. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму

1.Паняцце білінгвізму

2. Моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму.

3.Віды інтэрферэнцыі.

4.Паняцце моўнай нормы.

2 - - - ВМК

[3]

[5]

[10]

ВМК

Канспект

3.2. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму

1.Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнеай мовы і

прычыны іх парушэння.

2. Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы.

3.Назоўнік.Несупадзенне ў родзе, ліку і скланенні.

- 2 2 ВМК Кантрольная

работа

3

1 2 3 4 5 6 7 8 9

4.Прыметнік. Утварэнне і ўжыванне формаў ступеней

параўнання якасных прыметнікаў.

5.Лічэбнік. Асаблівасці ўжывання з назоўнікамі.

6. Сінтаксічныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы.

4. Функцыянальныя стылі маўлення (2) - 2 - -

4.1 Функцыянальныя стылі маўлення

1.Паняцце функцыянальнага стылю.

2.Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі.

3. Афіцыйна-справавы стыль і яго асноўныя падстылі.

4.Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці

- 2 - -

ВМК

Камп‘ютэрная

прэзентацыя

[4]

[8]

[11]

ВМК

Канспект

5. Навуковы стыль(6)) - 6 - 2

5.1. Навуковы стыль

1.Асноўныя рысы навуковага стылю.

2. Моўныя сродкі навуковага стылю.

3. Паняцце аб падмове навук. - 2 - 2 ВМК

[14]

[20]

[18]

ВМК

Кампазіцыйна-

структурны і

лексіка-

граматычны

аналіз тэкстаў па

спецыяльнасці

5.2. Навуковы стыль

1. Жанравая разнастайнасць навуковага стылю (артыкул,

даклад).

2. Анатацыя і яе віды.

3. Віды рэфератаў

- 2 - - ВМК

[1]

[2]

[3]

Напісанне

анатацыі, тэзісаў,

рэферата і рэзюмэ

5.3. Навуковы стыль

1.Кампазіцыя пісьмовага навуковага тэксту і вуснага

выступлення, іх афармленне.

2.Рубрыкацыя навуковага тэксту.

3. Абзац як структурная адзінка тэксту.

4.Цытаты і спасылкі, іх афармленне.

- 2 - 2 ВМК

[1]

[2]

[3]

Пераклад

навуковых

тэкстаў

6. Афіцыйна-справавы стыль (6) - 6 - -

6.1 Афіцыйна-справавы стыль

1.Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю.

2. Моўныя сродкі афіцыйна-справавога стылю

3. Паняцці дакумент і службовы дакумент.

- 2 - - Камп‘ютэрная

прэзентацыя

[1]

[7]

[8]

Канспект

6.2. Афіцыйна-справавы стыль

1. Віды афіцыйна-справавых тэкстаў (заява, даверанасць,

аўтабіяграфія, дакладная запіска, тлумачальная запіска і інш.),

- 4 - 2

ВМК

Камп‘ютэрная

прэзентацыя

[1]

[7]

[8]

Напісанне

асабістых

дакументаў.

4

1 2 3 4 5 6 7 8 9

правілы іх напісання і афармлення.

2. Справавыя лісты:моўнае афармленні і рэдагаванне

3. Кампазіцыя афіцыйна-справавых тэкстаў.

4. Загаловак і іншыя рэквізіты як элементы тэксту службовага

дакумента.

5. Роля клішыраваных выразаў у арганізацыі тэксту

службовых дакументаў.

ВМК Пераклад на

беларускую мовы

афіцыйна-

справавых

тэкстаў.

7. Культура прафесійнага маўлення. (6) 2 4 - -

7.1. Культура прафесійнага маўлення

1.Мова і маўленне.

2. Прафесійна арыентаванае маўленне.

3. Паняцце культуры маўлення.

1 2 - - ВМК

7.2 Культура прафесійнага маўлення

1.Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення:правільнасць,

дакладнасць, чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць і

вобразнасць.

2.Правільнасць маўлення і моўныя нормы ( лексічныя,

арфаэпічныя, акцэнталагічныя, словаўтваральныя,

марфалагічныя, сінтаксічныя).

3.Тыповыя маўленчыя памылкі, іх прычыны, спосабы

выпраўлення.

1 2 - - ВМК Вуснае

паведамленне

7.3 Культура прафесійнага маўлення

1.Тэхніка і выразнасць маўлення (голас і маўленчае дыханне,

дыкцыя, інтанацыя і інш.).

2.Узаемадзеянне вербельных і невербальных(жэсты,міміка)

сродкаў маўленчай дзейнасці.

3.Падрыхтоўка да публічнага выступлення.

4.Асноўныя якасці-паказчыкі паспяховага выступлення.

5.Маўленчы этыкет і культура зносін.

- - - 2 ВМК

Рознаўзроўневыя

кантрольныя

заданні

Рэферат

Усяго 8 26 6

5

IV ІНФАРМАЦЫЙНА-МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

4.6.ПРАКТЫЧНЫЯ ЗАНЯТКІ, ІХ ЗМЕСТ І АБ’ЁМ У

ГАДЗІНАХ

№ Назва тэмы

практычных заняткаў

Мэта заняткаў Аб‘ѐм у

гадзінах

1. Беларуская мова і яе

месца ў сістэме

агульначалавечых і

нацыянальных

каштоўнасцей

Даць аналіз паходжання

беларускай мовы і яе

гістарычных

каранѐў.Вызначыць ролю

беларускай мовы ў культурна-

астветніцкім жыцці ўсходняга

славянства. Прасачыць

развіццѐ і функцыянаванне

беларускай літаратурнай

мовы ў ХХ – ХХІ стагоддзях.

2

2. Лексічная сістэма

беларускай мовы

Даць азначэнні лексікалогіі і

лексікаграфіі. Вызначыць

ролю агульнаўжывальнай

лексікі і лексікі абмежаванага

выкарыстання. Разгледзець

адрозненні тэрміналагічнай і

прафесійнай лексікі. Выявіць

асаблівасці словаўтварэння

беларускай тэрміналогіі.

4

3. Функцыянаванне

беларускай мовы ва

ўмовах білінгвізму.

Даць паняцці білінгвізму і

моўнай інтэрферэнцыі.

Разгледзець арфаэпічныя,

марфалагічныя, сінтаксічныя

асаблівасці беларускай

літаратурнай мовы ў

параўнанні з рускай.

2

4. Функцыянальныя

стылі маўлення.

Даць паняцце

функцыянальнага стылю,

класіфікацыю стыляў.

Разгледзець функцыі

навуковага, афіцыйна-

справавога і публіцыстычнага

стыляў.

2

5. Навуковы стыль Разгледзець асноўныя рысы

навуковага стылю (

падрыхтаванасць маўлення,

пераважна яго пісьмовая

6

6

форма ў выглядзе маналогу,

лагічная паслядоўнасць

выказвання, сцісласць пры

інфарматыўнай насычанасці

зместу). Моўныя сродкі

навуковага стылю. Жанравую

разнастайнасць навуковага

стылю ( артыкул, даклад,

рэферат, анатацыя, рэзюме і

інш.), агульныя патрабаванні

да іх напісання і афармлення.

Умець перакладаць навуковыя

тэксты з улікам прафесійнай

лексікі з рускай мовы на

беларускую.

6. Афіцыйна-справавы

стыль

Засвоіць асноўныя рысы

афіцыйна-справавога стылю (

пераважна пісьмовая форма

функцыянавання,

уніфікаванасць і

стандартызаванасць мовы

дакументаў, дакладнасць

фармулѐвак, лагічнасць

маўлення, экспрэсіўная

нейтральнасць). Навучыць

граматна афармляць і пісаць

асабістыя дакументы ( заява,

распіска, аўтабіяграфія,

тлумачальная запіска).

Разгледзець групы справавых

лістоў па функцыянальным

прызначэнні. Засвоіць

кампазіцыю і моўныя

канстуркцыі справавых лістоў

на канкрэтных прыкладах.

Навучыць граматна

перакладаць на беларускую

мову афіцыйна-справавыя

тэксты.

6

7. Культура

прафесійнага

маўлення

Даць паняцці мова і

маўлення. Разгледзець

асноўныя камунікатыўныя

якасці маўлення:

правільнасць, дакладнасць,

чысціня і багацце маўлення,

4

7

лагічнасць, дарэчнасць,

вобразнасць. Разгледзець

тыповыя маўленчыя памылкі,

іх прычыны, спосабы

выпраўлення. Засвоіць

асноўныя этапы падрыхтоўкі

да публічнага выступлення.

Узаемадзеянне вербальных і

невербальных (жэсты, міміка,

рухі) сродкаў маўленчай

дзейнасці. Засвоіць маўленчы

этыкет і культуру зносін.

Усяго 26

АСНОЎНАЯ ЛІТАРАТУРА

40. Багамолава, А.М. Стылістыка і культура беларускага маўлення :

вучэбны дапаможнік / А.М. Багамолава, Г.К. Семянькова. - Мінск ,

2012.

41. Азарка, В.У. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / В.У.Азарка,

А.С.Васілеўская, М.М.Круталевіч. – Мінск, 2007.

42. Антанюк, Л.А. Беларуская мова: спецыяльная лексіка / Л.А. Антанюк,

Б.А.Плотнікаў. – Мінск,2004.

43. Арашонкава, Г.У. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі / Г.У.

Арашонкава .-Мінск,1999.

44. Бадзевіч, З.І. Курс беларускай мовы / З.І. Бадзевіч, Л.І. Сямешка, І.Р.

Шкраба. – Мінск,1996.

45. Беларуская мова:энцыклапедыя. – Мінск,1994.

46. Каўрус, А. Дакумент па-беларуску / А.Каўрус. – Мінск,1994.

47. Ляшчынская, В.А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка:вучэбны

дапаможнік / В.А. Ляшчынская. – Мінск,2001.

48. Ляшчынская, В.А. Студэнту аб мова: прафесійная лексіка / В.А.

Ляшчынская. – Мінск,2003.

49. Плотнікаў, Б.А.Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.

Плотнікаў, Л.А. Антанюк. – Мінск, 2003.

8

50. Смольская, Т.М. Беларуская мова: юрыдычная лексіка / Т.М.

Смольская, Л.У. Хрышчановіч. – Мінск, 2006.

51. Старавойтава, Н.П. Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць:вучэбна-

метадычны дапаможнік для нефілалагічных спецыяльнасцей / Н.П.

Старавойтава. – Мінск,2006.

52. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. – Мінск,1999.

53. Цікоцкі, М.Я. Стылістыка беларускай мовы / М.Я. Цікоцкі. –

Мінск,1995.

ДАДАТКОВАЯ ЛІТАРАТУРА

64. Беларуская мова./ Пад агульнай рэдакцыяй Л.М.Грыгор‘евай.-

Мн.,1994. - 367 стар.

65. Учебник белорусского языка.Для самообразования.А.А.Кривицкий,

А.И.Подлужный. –Мн.,1993. - 348 стар.

66. Беларуская мова.У дзвюх частках./ Пад агульнай рэдакцыяй

Л.М.Грыгор‘евай.Мн.,―Вышэйшая школа‖,1998. ( Іч. –329 стар. ІІч.-

221 стар.)

67. Тэорыя і практыка беларускай тэрміналогіі. Г.У.Арашонкава,

А.М.Булыка, У.В.Люшцік, А.І.Падлужны. Мінск ―Беларуская навука‖,

1999. - 172 стар.

68. Беларуская мова.Дапаможнік для

абітурыентаў./Э.Д.Блінава,Н.В.Гаўрош,М.Ц.Кавалѐва і іншыя-3-е

выд.-Мн. Выд. У.М.Скакун,1997. - 223 стар.

69. Русско-белорусский словарь.В трѐх томах./АН Беларуси,Институт

языкознания.-Мн., Бел. Энц.,1994. (Іт.-800 стар., ІІт.-735 стар., ІІІт.-783

стар.)

9

70. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост.

Н.Н.Кривко.-Мн.,ООО «Аверсэв»,1999. - 238 стар.

71. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн.,Парадокс,1998. - 334

стар.

72. Беларуская мова. У 2 ч. Я.М.Адамовіч, Н.І.Бурак, Л.М.Грыгор‘ева і

інш./ 2-е выд.,перапр.і дап.- Мн.,Выш. Шк.,1998. - 342 стар.

73. Беларуская мова.Вучэбны дапаможнік для пед.ВНУ/ Г.Ф.Андарала,

В.А.Бекіш, С.К.Берднік і інш. Пад рэд. Л.М.Грыгор‘евай.-Мн. Выш.

шк.1994. - 276 стар.

74. .Беларуская мова. Дапаможнік для абітурыентаў.Камароўскі Я.М.,

Мяцельская Е.С.Другое выданне. Мн.,Універсітэцкае,1993. - 331 стар.

75. Грабчыкаў С.М. Беларуска-рускі слоўнік. Трэцяе выданне. Мн.Нар.

асвета.1991. - 239 стар.

76. Михневич А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

- 127 стар.

77. Сямешка Л. Беларуская мова. Мн., «Сучаснае слова», 1999. - 223 стар.

78. Антанюк Л.А. Белорусская научная терминология:

(Формирование,структура, функционирование). Мн., 1987. - 174 р.

79. М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. Мн.,

―Народная асвета‖, 1983. - 191 стар.

80. Беларуская мова. Як пазбегнуць памылак руска-беларускай моўнай

інтэрферэнцыі. Склад. А.І.Малько, ІІ, І.Малько, Горкі, 1999. - 98 стар.

81. Сучасная беларуская літаратурная мова. Марфалогія. Пад

аг.рэдакцыяй праф. М.С.Яўневіча. Мн.,1997. - 324 стар.

82. Падлужны А.І. Мова і грамадства. Мінск, 1997. –15 стар.

83. Лепешаў У.Я. Асновы культуры мовы і стылістыкі. Практыкум.

Мн.,1969. – 89 стар.

84. Мысліцелі і асветнікі Беларусі. Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1997.

– 1098 стар.

10

СЛОЎНІКІ

52. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Кароткі слоўнік беларускай мовы: Правапіс.

Вымаўленне. Націск. Словазмяненне. Словаўжыванне. Мн., 1994.

53. Булыка А.М. Слоўнік іншамоўных слоў. Мн., 1999.

54. Кароткі эканамічны слоўнік. Мн., 1993.

55. Краткий русско-белорусский словарь экономических и бухгалтерских терминов.

Мн., 1994.

56. Кунцевич Л.П., Николаев В.Ф., Николаева О.М. Краткий русско-белорусский

словарь экономических терминов. Мн., 1993.

57. Маркетинг: Словарь-справочник. Мн., 1993.

58. Международные валютно-финансовые отношения: Краткий словарь-справочник.

Мн., 1993.

59. Мишкевич М.В., Василевская Л.И., Ермаков В.Н., Плотницкий М.И. Словарь-

справочник по современной экономике. Мн., 1996.

60. Русско-белорусский словарь делопроизводственной и архивной терминологии. Мн.,

1997.

61. Русско-белорусский терминологический словарь по товароведению

продовольственных товаров. Мн., 1993.

62. Рыночная экономика: Словарь-справочник. Мн., 1992.

63. Словарь менеджера. Мн., 1992.

64. Слоўнік эканамічных тэрмінаў. Мн., 1992.

65. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы. Ў 5 т. Мн., 1977-1984.

66. Русско-белорусский словарь общеупотребительной лексики. Сост. Н.Н.Кривко.-

Мн.,ООО «Аверсэв»,1999.

67. Міхневіч А.Е. Русско-белорусский разговорник.-Мн. Выш. шк.,1991.

68. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.-Мн., Парадокс,1998.

Кіруемая самастойная работа студэнтаў

11

Кіруемая самастойная работа па тэмах практычных заняткаў.

Колькасць гадзін практычных заняткаў, запланаваных на КСРС –

6.

Тэма 1. Навуковы стыль ( форма кантролю – пераклад тэксту з

улікам прафесійнай лексікі).

Тэма 2. Афіцыйна-справавы стыль ( форма кантролю – пераклад на

беларускую мовы афіцыйна-справавых тэкстаў) .

Тэма 3. Культура прафесійнага маўлення (форма кантролю –

вуснае публічнае выступленне) .

4. 6. Самастойная работа студэнтаў

№ п/п. Віды самастойнай работы Аб'ѐм у

гадз.

1. Падрыхтоўка да практычных заняткаў.

Набыццѐ студэтнамі навыкаў работы з літаратурай.

Падрыхтоўка студэнтамі рэфератаў і дакладаў па

канкрэтных тэмах практычных заняткаў.

Самастойная работа студэнтаў над навуковымі

крыніцамі пры падрыхтоўцы навуковых работ

30

98

64

60

4.7.Формы кантролю за работай студэнтаў

1. Апытанне студэнтаў пад час правядзення лекцый.

2. Кантрольнае апытанне студэнтаў на практычных занятках.

3. Праверка канспектаў лекцый студэнтаў і запісаў пры падрыхтоўцы да

практычных заняткаў.

4. Гутарка са студэнтамі пад час індывідуальных кансультацый па

прапушчаных імі тэмах практычных заняткаў.

5. Напісанне студэнтамі кантрольных работ і іх праверка.

6. Тэсціраванне (бягучае, выніковае).

7. Рашэнне задач па тэмах дысцыпліны.

8. Напісанне выніковай пісьмовай работы, якая з‘яўляецца асновай для

допуска да заліку

9. Прыѐм залікаў.

12

4.8. Тэхнічныя сродкі, якія прымяняюцца для абучэння і кантролю

Назва Форма выкарыстання Аўдыторыя Колькасць

1. Мультамедыйныя

праэктары

Лекцыі

Практычныя заняткі

Усе аўдыт. з вуч.

тэлебачаннем

30

13

V. ПРАТАКОЛ УЗГАДНЕННЯ ВУЧЭБНАЙ ПРАГРАМЫ

ПА ВЫВУЧАЕМАЙ ДЫСЦЫПЛІНЕ З ДРУГІМІ

ДЫСЦЫПЛІНАМІ СПЕЦЫЯЛЬНАСЦІ

Назва дысцыпліны,

з якой патрэбна

ўзгадненне

Назва

кафедры

Прапановы пра

змены ў змесце

вучэбнай

праграмы па

вывучаемай

дысцыпліне

Рашэнне, прынятае

кафедрай,

распрацаваўшай

вучэбную праграму

(з указаннем даты і

нумара пратакола)

14

VI. ДАДАТАК ДА ЗМЕН У ВУЧЭБНАЙ ПРАГРАМЕ ПА ВЫВУЧАЕМАЙ

ДЫСЦЫПЛІНЕ

на 20 /20 навучальны год

№№

пп

Дадаткі і змены Заснаванне

Вучэбная праграма перагледжана і адобрана на пасяджэнні кафедры (пратакол № ____ ад

«____» __________ 20 г.)

Загадчык кафедры

______________________ ________________ ______________ Вучоная ступень, вучонае званне подпіс Прозвішча

ЗАЦВЯРДЖАЮ

Дэкан факультэта

_____________________ _______________

_______________ Вучоная ступень, вучонае званне подпіс Прозвішча

15

VI. ДАДАТАК ДА ЗМЕН У ВУЧЭБНАЙ ПРАГРАМЕ ПА ВЫВУЧАЕМАЙ

ДЫСЦЫПЛІНЕ

на 20 /20 навучальны год

№№

пп

Дадаткі і змены Заснаванне

Вучэбная праграма перагледжана і адобрана на пасяджэнні кафедры (пратакол № ____ ад

«____» __________ 20 г.)

Загадчык кафедры

______________________ ________________ ______________ Вучоная ступень, вучонае званне подпіс Прозвішча

ЗАЦВЯРДЖАЮ

Дэкан факультэта

_____________________ _______________

_______________ Вучоная ступень, вучонае званне подпіс Прозвішча

16