ΑΡΜΑΝΟΙ ΒΛΑΧΟΙΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

O Cincarima

1

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Δρ. NTΟΥΣΑΝ Γ. ΠOΠOBITΣ

ΑΡΜΑΝΟΙ ΒΛΑΧΟΙΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ

Ο Cincarima

ΧΟΡΗΓΟΣΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΦΛΩΡΙΝΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

3

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ 2009-2012

Πρόεδρος :ΝικόλαοςΜέρτζοςΑντιπρόεδρος :ΑθανάσιοςΚαραθανάσηςΓεν. Γραμματεύς :ΤερέζαΠεντζοπούλου-ΒαλαλάΤαμίας :ΘεόδωροςΔαρδαβέσηςΈφορος Βιβλιοθήκης :ΙωάννηςΚολιόπουλοςΣύμβουλοι :ΒασίλειοςΠάππας ΧαράλαμποςΝάσλας ΚωνσταντίνοςΠλαστήρας ΚωνσταντίνοςΧατζηδήμος

©Copyright:ΕΤΑΙΡΕΙΑΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝΣΠΟΥΔΩΝISBN:978-960-9458-02-3

Εικόνα Εξωφύλλου:Βλάχικη φορεσιά της Μοσχόπολης, έτος 1747.Μουσείο Νυμφαίου, δωρεά Γιάννη Βαρβαρούση από το Μπλάτσι (Βλάστη).Φωτογραφία Γιάννη Γιαννέλου.

ΠINAKAΣ ΠEPIEXOMENΩN

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:ΟΙΑΡΕΙΜΑΝΙΟΙΒΛΑΧΟΙ............................................................7ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................33Πρόλογοςτηςπρώτηςεκδόσεως........................................................................43Πρόλογοςτηςδευτέραςεκδόσεως......................................................................45

Mέρος IEισαγωγή................................................................................................................47ΈναςTσίντσαροςγιατουςTσιντσάρους............................................................51OIλλαρίωνPούβαρατςσχετικάμετηνεθνολογικήσύστασητου τσαρσιού μας .................................................................................................62Πώςαυτοαποκαλούνταν(οιTσίντσαροι)καιπώςτουςαποκαλούσανοιάλλοι......................................................................................................................68Ποιοιυπάγονταιστηνομάδα...............................................................................85Τόποςκαταγωγήςτουςκαιαριθμόςατόμων....................................................89Σωματικάχαρακτηριστικά.................................................................................115Eνδυμασία............................................................................................................118Ψυχικάχαρακτηριστικά[Γνωρίσματατουχαρακτήρατους]........................121Aπόκτησηπεριουσίαςσταξένα........................................................................139Τοπλανόδιοεμπόριο..........................................................................................144Εμπόδια ................................................................................................................147Λαθρεμπόριοκαιαπάτες....................................................................................163Eγγυήσεις.............................................................................................................167OιTσίντσαροιωςέμποροι.................................................................................168Eμπορικέςεταιρείες............................................................................................187Ταλοιπάεπαγγέλματα........................................................................................197HοικογένειαΣίνα...............................................................................................204Hεικόνατουτσαρσιούμας................................................................................212OιΈλληνεςγιατουςάλλουςλαούςκαιοιάλλοιλαοίγιατουςΈλληνες....229

5

Aντιπαραθέσεις...................................................................................................237Κοινωνικέςδιαμάχες...........................................................................................240ΔιαμάχεςστηνΕκκλησία....................................................................................244Διαμάχεςγιατασχολεία....................................................................................263HαντιπαράθεσηστησυνέλευσηστοΤέμισβαρτο1790...............................287OιTσίντσαροιωςπολεμιστέςκαιήρωες.........................................................289OιTσίντσαροιστοπεριβάλλοντουKαραγιώργηκαιτουMίλος(Oμπρένοβιτς)................................................................................297OιTσίντσαροιωςευγενείς.................................................................................305OιTσίντσαροιωςευεργέτες..............................................................................308Oεθνικισμόςτους...............................................................................................310OεκσερβισμόςκαιηεξαφάνισητωνTσιντσάρων..........................................313HσερβικήοικογενειακήεορτήKrsnaslavaκαιηελληνικήονομαστικήεορτή...............................................................................................319OιTσίντσαροισήμερα........................................................................................322TοKρούσοβο.......................................................................................................323Eπίλογος...............................................................................................................329

Mέρος IIYλικόσχετικόμετηνιστορίαοικογενειών(Tσιντσάρικων).........................335Κατάλογοςονομάτων.........................................................................................337ΒιβλιογραφίαΕλληνόγλωσση....................................................................................................479Ξενόγλωσση ........................................................................................................494

ΕΙΣΑΓΩΓΗ : ΟΙ ΑΡΕΙΜΑΝΙΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

ΤοανάχείραςβιβλίοτουκαθηγητούΝτούσανΠόποβιτς,Ο Τσιντσάριμα στη σερβική γλώσσα κυκλοφόρησε το 1937 στο Βελιγράδι. Επί εβδομήνταχρόνιααποτελείκεντρικόσημείοαναφοράςστηνελληνικήβιβλιογραφίακαιδιαπραγματεύεταιτηνπαρουσίατωνβλαχοφώνωνΕλλήνων,αλλάκαι τωνταυτοσήμωνάλλωνελληνικώνκοινοτήτων,σταΒαλκάνιακαιστηνΑυτοκρα-τορίατωνΑψβούργωνμεεπίκεντροτονευρύχώροτηςΓιουγκοσλαβίας.ΟαείμνηστοςεταίροςμαςΙωάννηςΠαπαδριανός,oοποίοςγνώριζεάριστατησερβική,τοαξιοποίησεσεσημαντικέςεπιστημονικέςμελέτεςτου,αλλάείναιαμφίβολοανγνωρίζουνήγνώριζαντησερβικήόλοιοισυγγραφείςοιοποίοιμέσωελληνικώνδευτερογενώνπηγώνπροφανώς,παραπέμπουνστονΠόπο-βιτς.ΤοσοβαρόαυτόεπιστημονικόκενόκαλύπτειηΕταιρείαΜακεδονικώνΣπουδώνμετηνανάχείραςέκδοσητουέργουστηνελληνική.

Τη μετάφρασή του εξεπόνησε και μας παρεχώρησε ευγενώς το ΕθνικόΊδρυμαΕρευνώνμετοΙνστιτούτοΝεοελληνικώνΜελετώντοοποίοδιευθύνειοκαθηγητήςκ.ΠασχάληςΚιτρομηλίδης.ΤοελληνικόκείμενουπομνηματίζειμεκαίριεςκαιεπιστημονικάέγκυρεςυποσημειώσειςηκαΚωνσταντίναΚαρα-κώστα,υποψηφίαδιδάκτωρτηςΝεότερηςκαιΣύγχρονηςΙστορίαςστοΑρι-στοτέλειοΠανεπιστήμιοκαιμέλοςτηςΕταιρείαςμας.Χάρηστηνπολύτιμησυνδρομήαυτώνκατέστηδυνατήηέκδοσηαυτή.Θερμόταταευχαριστούμε.

ΗΕταιρείαΜακεδονικώνΣπουδώνεκφράζειτηνευγνωμοσύνητηςστηνΑναπτυξιακή Φλώρινας ΑΝΦΛΩ Α.Ε. η οποία, με τη θερμή εισήγηση τουΠροέδρου της και Νομάρχη Φλώρινας κ. Γιάννη Βοσκόπουλου, κατέστησεδυνατήτηνπαρούσαέκδοσηχάρηστηγενναιόδωρηχορηγίατης.ΗΦλώρι-να,άλλωστε,συνδέεταιστενάμετηνΕταιρείαμαςκαι,κυρίως,διατηρείανέ-καθενδεσμούςκοινήςζωήςτόσομετονγειτονικόχώροόσοκαιμετουςβλα-χόφωνουςανθρώπουςτουτουςοποίουςεξετάζειοΠόποβιτς.Μετάτο1912,μάλιστα,πολλοίαπόαυτούςεγκαταστάθηκανκαιέθεσαντησφραγίδατους

7

στηΦλώριναόπουκατέφυγανπρόσφυγεςαπότοΜοναστήρι,τοΚρούσοβο,τοΜεγάροβο,τοΤύρνοβο,τηΜηλόβιστα,τοΓκόπεσι,τηνΑχρίδακ.α.Ανά-μεσάτουςέναςΓεώργιοςΜόδηςκαιέναςΤάκοςΜακρής,πολιτικοίάνδρεςμεπανελλήνιαδράσηκαιακτινοβολίαοιοποίοιυπηρέτησανπιστάτηνΕλλάδακαιευεργέτησαντονακριτικότόποτους.

ΟόροςΒλάχοιαποτελείετεροπροσδιορισμό.ΈτσιορίζονταιαπότρίτουςόσοιαυτόχθονεςΈλληνες,προπάντωνορεσίβιοι,λατινοφώνησανστηνπρο-φορικήαποκλειστικάλαλιά,επειδήυπηρέτησανωςστρατιώτεςκαιαξιωμα-τούχοιτηςΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίαςστηνΕλλάδακαιστονευρύτεροχώροτηςΒαλκανικής.

ΑνέκαθενεμείςοιαποκαλούμενοιΒλάχοιαυτοπροσδιοριζόμαστεωςΑρ-μάνοι,δηλαδήΡωμαίοιπολίτεςτηςκαθ’ημάςΑνατολικήςΡωμαϊκήςΑυτοκρα-τορίαςπουκατάτουςτελευταίουςαιώνεςτηςεπονομάζοντανκαιΡωμανία.ΩςΡωμαίοι,άλλωστε,αυτοπροσδιορίζοντανέωςτηνΆλωσηόλοιανεξαιρέ-τωςοιΈλληνες.ΟιΣέρβοι,όμως,μαςονομάζουνΤσίντσαρκαιέτσι,φυσικά,τουςαναφέρειοΠόποβιτς.

Αυτήηπροσωνυμίαδιασώζειτημνήμητηςιστορικήςσυνέχειαςκαιαλή-θειας.Τον2ομ.Χ.οΡωμαίοςΑυτοκράτωρΑντωνίνοςοΕυσεβήςσυγκρότησεστηΜακεδονίαμε16.000αυτόχθονεςΈλληνεςΜακεδόνεςτην5ηΛεγεώνα.Η5ηονομάζεταισταβλάχικαΤσίντσι.ΤσίντσαρλοιπόνεπονομάσθηκανστησερβικήοιΜακεδόνεςτης5ηςΛεγεώνας,οιαπόγονοίτουςκαι,κατ’επέκτα-ση,όλοιοιβλαχόφωνοιαυτόχθονεςΈλληνες.ΒλαχόφωνοιΜακεδόνες,άλ-λωστε,είναιστησυντριπτικήπλειοψηφίατουςόσοιπαρελαύνουναγέρωχοιστηνανάχείραςέκδοση.

Βλαχόφωνος, εξ άλλου, από το Κρούσοβο ήταν ο συγγραφέας του ανάχείραςέργουκαιέτσιεξηγείταιηεργώδηςεπιστημονικήέρευνα,ηεπιβλητικήανάδειξητωνΒλάχωνκαιηλεπτομερήςτεκμηρίωσητωνμεγάλωνευεργεσι-ώνπουοιΒλάχοιπροσέφερανστουςσυνοίκουςΛαούςκαιστηδημιουργίατηςπρώτηςαστικήςτάξηςστιςβαλκανικέςχώρες,όπωςηΣερβία,ηΑλβανία,ηΒουλγαρίακ.ά.

Η βλαχόφωνη γενέτειρά του, το Κρούσοβο, υπήρξε το ισχυρότερο προςΒορράπροπύργιοτουμακεδονικούελληνισμού,κιβωτόςτηςελληνικήςπαιδεί-ας,έδρατηςΜητροπόλεωςΠρεσπώνκαιΑχριδών,ανθηρόκέντροκτηνοτρο-φίας,βιοτεχνίαςκαιεμπορίουκαι,τέλος,ιερόθυσιαστήριο.ΚατάτηνεξέγερσητουΉλιντενοιΒούλγαροικομιτατζήδεςπροκάλεσαντατρομεράαντίποινατουοθωμανικούστρατούπουπυρπόλησετηνορεινή,όπωςόλαταβλαχοχώ-ρια,ελληνικήκωμόποληκαισφάγιασετονάμαχοπληθυσμότης.Πυρπολήθη-κανπεντακόσιαλιθόκτιστασπίτια,αριστουργήματατηςμακεδονικήςαρχιτε-κτονικήςφορτωμέναπλούτοκαιπολιτισμό,καθώςεπίσηςηΜητρόπολη,το

8

ελληνικόΑρρεναγωγείοκαιτοελληνικόΠαρθεναγωγείο.Λεηλατήθηκανόλατακαταστήματα.ΗμικρήταπεινήσυνοικίατωνΒουλγάρωνπαρέμεινεάθικτη!

Συγχωριανοί του Πόποβιτς Κρουσοβίτες βλαχόφωνοι Έλληνες είναι σή-μεραενζωήστηΘεσσαλονίκημεταξύάλλωνοπροηγούμενοςεπί30χρόνιαΠρόεδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών καθηγητής ΚωνσταντίνοςΒαβούσκος,οιεταίροιμαςκαθηγητήςΓεώργιοςΝιτσιώταςεκτωνιδρυτώντηςΠολυτεχνικήςΣχολήςΘεσσαλονίκης,καθηγητήςΑντώνιοςΑιμίλιοςΤαχιάοςεπίέτηΠρόεδροςτουΙδρύματοςΜελετώνΧερσονήσουτουΑίμουκαιτηςΕλ-ληνικήςΕταιρείαςΣλαβικώνΜελετώνκαιδεκάδεςεπιφανείςΘεσσαλονικείς.ΜετονΔήμοΚρουσόβουολοκλήρωσε,μόλιςπέρσι,ευρωπαϊκόπρόγραμμαΔιασυνοριακήςΣυνεργασίαςηβλαχόφωνηγενέτειράμουΚοινότηςΝυμφαίουΦλωρίνης.ΕξάλλουστόχοςτωνΒουλγάρωνκομιτατζήδωντο1903υπήρξαναποκλειστικάτατρία ισχυρότεραακροπύργιατουβλαχοφώνουελληνισμούΚρούσοβο,Νέβεσκα-ΝυμφαίονκαιΚλεισούρα.Σεσημερινάμνημείατου,ανα-μνηστικάμετάλλιάτου,πανηγύριατουκαιτάχαιστορικάσυγγράμματάτουτοιδεολόγηματου«μακεδονισμού»χωρίςντροπήεπιδεικνύειτατρίααυτάαρχο-ντικάβλαχοχώριαμαςσαν«κοιτίδατουμακεδονικούέθνους»!...

ΟαναγνώστηςθαδιαπιστώσειότιοΚρουσοβίτηςσυγγραφέαςτουανάχείραςσυγγράμματοςδενεπιτρέπειαμφιβολίαότιοιΤσίντσαροι,δηλαδήοιΒλάχοι,ταυτίσθηκανμετονελληνισμόυπερβάλλονταςσεεθνικόζήλοτουςάλλουςΈλληνες.ΚαιηδράσητουςσταΒαλκάνιαταυτίζεταιμετηνευεργε-τικήδράσηπουδιεθνώςαναγνωρίζεταιστουςΈλληνες.Σεεπόμενεςσελίδεςτουβεβαιώνειότι:

Οι Τσίντσαροι μαζί με τους Έλληνες διέδιδαν το ελληνικό πνεύμα και τον ελληνικό πολιτισμό στη Δύση και ιδιαίτερα στη Βαλκανική Χερσόνησο. Έτσι, στο πέρασμα των αιώνων, οι έννοιες Έλληνας και ελληνικό, τουλάχιστον στις δικές μας περιοχές, έγιναν σχεδόν ταυτόσημες με τις έννοιες Τσίντσαρος και τσιντσαρικό (…)

Για τους Τσίντσαρους έχει παρατηρηθεί από παλαιά ότι εμφανίζονταν περισ-σότερο Έλληνες από τους γεννημένους Έλληνες (…)

Κρατούν όλο το εμπόριο, εισαγωγικό και εξαγωγικό. Την εποχή εκείνη απο-τελούν σημαντικό παράγοντα στην κοινωνία του Βελιγραδίου. Οι πασάδες του Βελιγραδίου δανείζονταν χρήματα από αυτούς (….)

Στην εποχή τους μπορούμε να πούμε ότι επηρέασαν αποφασιστικά στη δημι-ουργία και στην εξέλιξη της σύγχρονης αστικής ζωής (…)

Δεν υπάρχει ούτε μα εθνική ομάδα στα Βαλκάνια που να μη την ευεργέτη-σαν και μάλιστα πολύ (…)

Οι Τσίντσαροι ήσαν οι κύριοι αρχιτέκτονες της ενιαίας βαλκανικής κουλτού-ρας: της υλικής, της πνευματικής και της ηθικής.

9

Παρ’όλααυτάγίνεταιφανερόότιοΠόποβιτςθεωρείτουςΤσίντσαρουςεθνικόφύλοδιαφορετικόαπότουςΈλληνεςέναντιτωνοποίωνμπορείενίοτεκαιναεμφανίζεταιδηκτικός.Πώςεξηγείταιαυτό;

ΟΠόποβιτςέχειεκσερβίσειπλήρωςτοονοματεπώνυμότου,το1927είναιανερχόμενομέλοςτηςακαδημαϊκήςκοινότητοςτηςΣερβίαςκαιεπιδιώκειναδιορισθείκαθηγητήςστοΠανεπιστήμιοτουΒελιγραδίου–όπωςκαιέγινε.ΥπότιςπεριστάσειςτουΜεσοπολέμου,όμως,αμέσωςμετάτουςδύοΒαλκανικούςΠολέμουςκαιτονΑ΄ΠαγκόσμιοΠόλεμο,οιεθνικέςσυγκρούσειςείχανπνίξειστοαίματουςσυνοίκουςβαλκανικούςΛαούςκαιοιεκατέρωθενεθνικέςδιεκ-δικήσειςεναντίοναλλήλωνβρίσκοντανστοαποκορύφωμάτους,ήταναδιανό-ητοναδεσπόζειστηνπρωτεύουσατηςΣερβίαςκαιναδιδάσκειταπαιδιάτωνΣέρβωνέναςΈλληνας.ΕπίπλέονηΓιουγκοσλαβίαμόλιςείχεδιαμορφωθείωςενιαίοΒασίλειοτωνΣέρβων,τωνΣλοβένωνκαιτωνΚροατώναλλάσπαρασ-σόταναπότιςεθνικέςαντιθέσειςΣέρβων–ΚροατώνκαιηΣερβίαδιεκδικούσε–καιασκούσε–ηγεμονικόρόλοτόσοστοτριαδικόΒασίλειοόσοκαισταΒαλ-κάνιαόπουηΕλλάδααντέτεινετηδικήτηςθέση.ΤοΒελιγράδιέτρεφεανοι-κτέςδιεκδικήσειςστηνελληνικήΜακεδονίαμεαιχμήτοστρατηγικόλιμάνιτηςΘεσσαλονίκηςκαι,ήδηαπότο1913,επιχειρούσεσυστηματικάναεκσερβίσειβίαιατουςνότιουςπληθυσμούςτουσερβικούκράτους.Έκλεισεόλαταελλη-νικάσχολείαταοποίαανθούσανστοΜοναστήρικαισταμεγάλαβλαχοχώριατηςεπικρατείαςτου,εξανάγκασεόλουςτουςυπηκόουςτουναεκσερβίσουνταεπίθετάτουςκαιαπαγόρευσεακόμηκαιτηνκατ’οίκονδιδασκαλίατηςΕλλη-νικής.ΕίναιχαρακτηριστικόότιστηγενέτειρατουΠόποβιτς,τοΚρούσοβο,οισερβικέςαρχέςφυλάκισανπολλέςφορέςτηνΕλληνοβλάχαδιδασκάλισσαΦανήΣίρμου,διευθύντριατουκλειστούπιαελληνικούΠαρθεναγωγγείου,μετηνκατηγορίαότιδίδασκειδιωτικάκατ’οίκοντηνΕλληνικήσταΒλαχόπουλα.Μετάτηναποφυλάκισήτηςόμως,εκείνηξανάρχιζεναδιδάσκειταελληνικά.1

Φαντάζεται κανείς τι θα συνέβαινε αν ένας καθηγητής στο Πανεπιστή-μιοτουΒελιγραδίουαυτοδηλωνότανΈλληνας!Άλλωστε,τότε,τοκαθεστώςτης Γιουγκοσλαβίας κυμαίνονταν ανάμεσα στην συγκεκαλυμμένη και στηνανοικτή δικτατορία των Μεγαλο-Σέρβων εθνικιστών. Εξοικονομώντας τονκαιρόν,λοιπόν,οιΒλάχοιαυτοδηλώνονταναπλώςΒλάχοι.Έτσι,γλύτωναντιςεθνικέςδιώξεις,αυτόςοαυτοπροσδιορισμόςτουςσυνέφερεταεθνικιστικάκαθεστώταδιότιοιΒλάχοιδεναποτελούσανκαμιάναξιόλογηπληθυσμιακήομάδαούτεαξίωνανποτέ,φυσικά,νααναγνωρισθούνωςξεχωριστήεθνότη-

10

1.Κων.Αν.Βαβούσκος,Η συμβολή του ελληνισμού της Πελαγονίας εις την Ιστορίαν της Νεωτέρας Ελλάδος,ΕταιρείαΜακεδονικώνΣπουδών1959,σσ.12και26.

ταπουθααπειλούσετην«εθνικήκαθαρότητα»τωνσυνοίκωντους.Ταυτό-χρονα,όμως,υποδήλωναντηνελληνικήσυνείδησήτους.ΑυτόπράττουνέωςσήμερασταΒαλκάνιακαιεπιβιώνουν.

Ωστόσο,ευθύςμόλιςτο1927κυκλοφόρησεσεπρώτηέκδοσημεπολύπε-ριορισμένηύλητοπρώτοΟ Τσιντσάριμάτου,οΝτούσανΠόποβιτςδέχθηκεσκληρέςεπιθέσειςτωνΣέρβων.Τουπονοείσαφέσταταπρολογίζονταςτηδεύ-τερη έκδοση τού ολοκληρωμένου πια, ανά χείρας, συγγράμματός του όπουσημειώνει:

Σχετικά με την πρώτη έκδοση του βιβλίου έχουν γραφεί αρκετά, ίσως περισ-σότερα από κάθε άλλο βιβλίο μετά τον Παγκόσμιο Πόλεμο (…) Σχηματίσθηκε μια μικρή βιβλιογραφία μαζί και με άρθρα που δημοσιεύθηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες. Το βιβλίο σχολιάσθηκε από πολλές απόψεις, αλλά πιο πολύ από μια άποψη με την οποία η επιστήμη δεν έχει καμιά σχέση.

ΕίναιπροφανέςότιδέχθηκεαπόπολλέςπλευρέςπολύσκληρέςεπιθέσειςτωνΣέρβων«μετιςοποίεςηεπιστήμηδενέχεικαμιάσχέση».Υπόκαθεστώςδικτατορίαςδενμπορούσενααναφέρειπερισσότερα.Φυλάγεται.Καικρίνειαναγκαίογιατηνεπιβίωσήτουνααπολογηθείως«εθνικόφρωνΣέρβος».Γρά-φει:

Εμείς πάντως είχαμε μπροστά μας ως οδηγό μόνον την επιστημονική πλευρά του θέματος. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει πως εμείς δεν επιθυμούσαμε το καλό του Λαού μας με το έργο μας αυτό. Το επιθυμούσαμε, οπωσδήποτε, αλλά υπό ένα όρο: να πούμε την αλήθεια.

ΈτσιμπόρεσενασταδιοδρομήσειστοΠανεπιστήμιοτουΒελιγραδίουκαιναεπιβιώσει.Γεννήθηκετο1894καιπέθανεστοΒελιγράδιτου1985σεβαθύγήρας.Υπήρξεεξέχωνιστορικός.ΜεταξύάλλωνέγραψετηνΙστορίατηςεπαρ-χίαςΒοϊβοντίνα,τουΒελιγραδίουκαιτωνΣέρβωνχαϊντούκων-αρματολών.ΕίχεστενέςσχέσειςμετησυγχωριανήτουΦανούλαΠαπάζογλου,καθηγή-τρια στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου και κορυφαία βυζαντινολόγο σταΒαλκάνια,ηοποίααυτοδηλωνότανεπίσης,γιατουςίδιουςλόγους,Σερβίδα.ΉτανπρωτεξαδέλφητουκαθηγητούκαιπολιτικούΑλεξάνδρουΣβώλου.

Εξαίματοςσυγγενήςτου,ΒλάχοςαπότοΚρούσοβο,ήτανοΚότσαΠόπο-βιτςεπίμακράέτηΥπουργόςΕξωτερικώντηςΣοσιαλιστικήςΟμοσπονδιακήςΔημοκρατίαςτηςΓιουγκοσλαβίας,οοποίοςτηνπερίοδο1958-1963είχεσυ-χνέςκαιγόνιμεςδιαπραγματεύσειςμετονομόλογότουΥπουργόΕξωτερικώντης Ελλάδος Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα, Βλάχο από το Μέτσοβο. Αντήλ-λασσανμεταξύτουςχαιρετισμούςκαιαστείασταβλάχικα,τηνκοινήτουςλα-λιά.ΜέχριτονθάνατότουοΚότσαΠόποβιτςήτανμέλοςτουΣυλλόγουτωνΒλάχωνΒελιγραδίουκαιμετείχεστιςεκδηλώσειςχορεύονταςτουςπατρώουςχορούςμας.

11

12

Όμως,τιακριβώςείναιοιΒλάχοικαιαπόπούπροήλθαν;Τοδιπλόερώτη-ματίθεταισυνεχώςτατελευταίαχίλιαχρόνιακαιλαμβάνειποικίλες,αντιτι-θέμενεςμεταξύτους,απαντήσεις.

Σύμφωναμετιςκυριότερεςεκδοχές,οιΒλάχοιείναιχωριστάκατάπερί-πτωση Δάκες ή Θράκες ή Ιλλυριοί ή Κέλτες ή απόγονοι αρχαίων Ρωμαίωνήλατινοφωνήσαντεςαυτόχθονεςκατάτόπονπληθυσμοί.Απόταμέσατου19ουαιώναηπολιτικήσκοπιμότηταπροσέθεσεάλλεςτρειςαπαντήσεις,εξίσου διαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους: οι Βλάχοι είναι Ρουμάνοι, όχι είναιΈθνοςΒλάχων,όχιείναιΙταλοί!

Παρ’ότικαθεμιάαπάντησηαναιρείόλεςτιςυπόλοιπες,όλεςοιαπαντή-σειςσυμφωνούνότιοιΒλάχοιείναιλατινόφωνοι,απρόοπτοι,ανυπότακτοι,εύστροφοικαισκληροίπολεμιστές.Επίσηςοιοκτώαπότιςεννέαπαραπάνωαπαντήσειςδενστηρίζονταιστιςπροηγούμενεςιστορικέςπηγέςούτεεξηγούνταακόλουθααυταπόδεικταγεγονότα:

Παρόμοιαμεταβλάχικαγλώσσα,αναγνωρισμένηεπίσημαμάλιστα,ομι-λούνκαιγράφουνμέχρισήμεραστηνΕλβετίαεκατοντάδεςχιλιάδεςορεσίβιοιΕλβετοί.

ΗΠολωνίαμέχρισήμεραονομάζειWloshy,δηλαδήΒλαχία,τηνΙταλία.ΟιΓερμανοίονόμαζανκαιόλοιοιΣλάβοιακόμηονομάζουνΒλάχουςόλους

τουςλατινόφωνουςΛαούςανεξάρτητααπότηνεθνικήκαταγωγήκαθενόςλα-τινόφωνουΛαού,τηνοποίαν,ωστόσο,οιΣλάβοιξεχωρίζουνκαιαναγνωρί-ζουν.

ΌλοιοιΒλάχοικατανοούνπολύπερισσότεροτηνελβετικήραιτορωμανι-κή,τηνπορτογαλική,τηνισπανικήκαιτηνιταλικήπαράτηνρουμανική.

ΟιΒλάχοιτηςπατρώαςμαςΑυτοκρατορίαςκαι,αργότερα,τουχώρουτηςουδέποτεέγραψανστηνπροφορικήτουςγλώσσα,αλλάμόνονστηνελληνική–περισπούδασταμάλισταέργατηςνεότερηςΕλληνικήςΓραμματείας.

ΒλάχοιστηνΕλλάδαήσανοιπερισσότεροικαιμεγαλύτεροιΕθνικοίΕυερ-γέτεςκαιΑρματολοί,καθώςεπίσηςξακουστοίήρωεςτηςΕθνεγερσίας,Πρω-θυπουργοίκαιεκατοντάδεςάλλεςεξέχουσεςπροσωπικότητεςτηςελληνικήςΙστορίας.

ΟΡουμάνοςNicolaeJorga,σοφόςιστορικόςερευνητής,καθηγητής,ακαδη-μαϊκός,πολιτικόςκαιλογοτέχνηςέγραψεότι:2

Από τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία οι Βλάχοι ανήλθαν μέχρι τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.

Καιταέγραφεαυτά,το1905,οπότετονεαρότότεΚράτοςτηςΡουμανίας

2.N.Jorga,Geschichte des rumanischen Volkes,τ.1,1905,σ.52.

13

είχεαποδυθεί,μεπακτωλούςχρημάτων,σχολέςκαιεκκλησιές,σεολόπλευρηπροπαγάνδαγιαναπείσειτους–αμετάπειστους,όμως–ΒλάχουςτηςΜακε-δονίας,τηςΘεσσαλίαςκαιτηςΗπείρουότι«είναιΡουμάνοι».

Είναιφανερόότιοιπαραπάνωκατηγορηματικέςαλλάαντιφατικέςαπα-ντήσεις,πουαδυνατούν–ήπροφανώςαπόσκοπούπαραλείπουν–ναεξη-γήσουνταπροαναφερόμενααυταπόδεικταγεγονότα,συνθέτουνένανπολύ-πλοκοΛαβύρινθο.Γιαναεξέλθειςαπ’αυτόνστοφωςτηςημέραςχρειάζεσαιτονμίτοτηςΑριάδνης.Αςακολουθήσουμε,λοιπόν,τονμίτοτηςΙστορίαςκα-λώνταςνακαταθέσουνοιεγκυρότεροικαιυπεράνωπάσηςυποψίαςμάρτυρεςαπόπηγήσεπηγήκιαπόεποχήσεεποχή.Μάρτυρεςπουαυταποδείκτωςδενυπηρετούσανκαμιάσκοπιμότηταούτεκατέχονταναπόπροσωπικήεμπάθειαούτετουςέλειπεηβαθειάπαιδεία.

Πρώτοςτέτοιοςαδιαμφισβήτητοςμάρτυραςείναιο ιστορικόςΠλούταρ-χος.Μελέτησε,συνέκρινεκαιέγραψετηζωήκαιτοέργομεγάλωναρχαίωνΕλλήνων και Ρωμαίων ανδρών στο βιβλίο του Βίοι παράλληλοι. Επί πλέονέζησεαπότο50μέχριτο120μ.Χ.καιβρίσκοντανσεαπόστασηεκατόμόλιςετώναπότηνεπικράτησητωνΡωμαίωνστονελληνικόχώροκαισταΒαλ-κάνια.Είδεμεταμάτιατουτηνπραγματικήκατάστασηκαιπληροφορήθηκεζωντανάτηνπαλαιότερηπουτηνπαρέδωσαναυθεντικάαπόπατέρασεγιοοιμόλιςτρειςπροηγούμενεςγενεές.Καταθέτει,λοιπόν,ότιστονκαιρότου«όλοιοιάνθρωποιστηνπροφορικήτουλαλιά,στονλόγοτους,χρησιμοποιούσαντηλαλιάτωνΡωμαίων».Γράφει:3

Ως δοκεί μοι περί Ρωμαίων λέγειν, ων μεν λόγω νυν ομού τι πάντες άνθρω-ποι χρώνται.

Ήταν φυσικό. Είχε επικρατήσει, εδώ κι έναν αιώνα, ακλόνητη η Ρωμαϊ-κήΑυτοκρατορίακαιόσοιτουλάχιστονυπήκοοίτηςσυναλλάσσοντανμετηρωμαϊκήεξουσίαήτηνυπηρετούσανήαπλώςήσαναναγκασμένοινακατα-λαβαίνουντιςεντολέςτης,τουςνόμουςτης,τιςδικαστικέςκαιδιοικητικέςαποφάσεις,βρέθηκαναναγκασμένοινακατανοούνκαιπροφορικάναμιλούντηλατινικήγλώσσατης.

Αυτόβεβαιώνει,τετρακόσιαχρόνιααργότερα,στοέργοτουΠερί των αρ-χών της Ρωμαίων ΠολιτείαςκαιοιστορικόςΙωάννηςΛυδός,σύγχρονοςτουμεγάλουΑυτοκράτοροςΙουστινιανού,οοποίος,καίτοιλατινόφωνοςοίδιος,πρώτοςκαθιέρωσετηνελληνικήγλώσσαστηδιοίκησηκαιστηνομοθεσίαμετιςπερίφημεςΝεαρέςτου–τανέα,δηλαδή,αυτοκρατορικάδιατάγματα.Επίεξακόσιατουλάχιστονχρόνια,έωςτότε,σεόλεςτιςκρατικέςυποθέσειςκαι

3.Πλουτάρχου,Βίοι Παράλληλοι,VIII,8.

υπηρεσίεςτηςΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίαςκαιτωνυπηκόωντηςαποκλειστικήγλώσσαήτανηλατινική.

ΟΙωάννηςΛυδόςβεβαιώνειότι«όλαόσαεπράττοντοστηΒαλκανικήδι-εφύλαξανεξανάγκηςτοναρχαίονόμοναομιλούνλατινικάοικάτοικοίτης,ανκαιοιπερισσότεροιήσανΈλληνες,καιμάλισταοιδημόσιοιαξιωματούχοι».Γράφει:4

Τα δε περί την Ευρώπην πραττόμενα πάντα διεφύλαξεν εξ ανάγκης δια το της αυτής οικήτορας, καίπερ Έλληνας εκ του πλείονος όντας, τη των Ιταλών φθέγγεσθαι φωνή και μάλιστα τους δημοσιεύοντας.

ΕντωμεταξύπολύνερόείχετρέξεικάτωαπότιςγέφυρεςτηςΙστορίας.ΉδηαπότονκαιρόσχεδόντουΠλουτάρχουηΑυτοκρατορίαάρχισενασυγκροτείεπίτόπουστονελληνικόχώροτιςτρομερέςΛεγεώνεςτηςστρατεύονταςδιαβίουτουςεπιχωρίουςΈλληνες,ιδιαίτερατουςπολεμικούςορεσιβίους.ΟΡω-μαίοςιστορικόςΔίωνΚάσσιος(163-235μ.Χ.),οοποίοςγεννήθηκε43χρόνιαμετάτονθάνατοτουΠλουτάρχου,αναφέρεισταΡωμαϊκάτου5ότιοΑυτο-κράτωρΑντωνίνοςοΕυσεβής,πουβασίλευσεαπότο138έωςτο161μ.Χ.,συγκρότησεεπίτόπουτρειςΛεγεώνεςαπόγηγενείςΜακεδόνες,ΗπειρώτεςκαιΑιτωλούς:την5η,7η,και6η.Σταβλάχικαη5ηονομάζεταιτσίντσικαι,γι’αυτό,οιΣέρβοιονόμασανΤσίντσαρτουςΒλάχους.

Κάθε Λεγεώνα αποτελούσαν 16.000 άνδρες βαριά οπλισμένοι που υπη-ρετούσανεπί25συνεχήχρόνιαακολουθούμενοιστοστρατόπεδο,ακόμηκαιστιςεκστρατείες,απότιςοικογένειέςτους.Αυτοίόλοι,έναςσυνολικόςπλη-θυσμός150.000περίπουενόπλωνκαιεπίπλέοναμάχωνσυγγενώντους,λα-τινοφώνησαν,φυσικά.

Αμέσως μετά τη συγκρότηση των παραπάνω Λεγεώνων με αυτόχθονεςΈλληνες, ο Αυτοκράτωρ Καρακάλλας, το 212 μ.Χ., απένειμε σ’ όλους τουςυπηκόουςτουτοδικαίωματουΡωμαίουπολίτηανυψώνοντάςτουςστηνέωςτότεαπρόσιτητάξητηςέννομηςισοτιμίαςκαιισοπολιτείας.Έτσι,απότότε,ταεπόμενα1.200χρόνιαόλοιοιΈλληνες,ωςισότιμοιπολίτεςτηςΡωμαϊκήςκαι,έπειτα,ΑνατολικήςΡωμαϊκήςΑυτοκρατορίαςεπονομάσθηκανμόνοιτουςΡω-μαίοικαιήσανυπερήφανοιγι’αυτό.ΠολύπερισσότεροοιΒλάχοιπουσυνεχώςήσανεπίλεκτοιστρατιώτεςκαιαξιωματούχοιτηςΑυτοκρατορίας.Έτσιακρι-βώςεμείςοιΒλάχοιεπονομάζουμετονεαυτόνμας:Αρμάνι,δηλαδήΡωμάνοι–προφέρονταςβραχύτατακαικωφάταδύοτελικάφωνήενταόπωςοιΠορ-τογάλοι! Ρωμανία, εξ άλλου, ονομάζονταν συνεχώς κατά τους τελευταίους

4.ΙωάννουΛυδού,Περί των αρχών της Ρωμαίων Πολιτείας,έκδοσηΒόννης,σ.68.5.ΔίωνοςΚασσίουLXXVIII,7,1,σ.380.

14

αιώνεςτηςηπατρώαμαςΑυτοκρατορία.Αρειμάνιοςστηνελληνικήσημαίνειαγέρωχοςπολεμιστής.

ΗεπωνυμίαΡωμαίοςήτανπολιτικόςτίτλοςτιμής:δικαίωμαισονομίαςκαιίσηςσυμμετοχήςστηνεξουσία.Ουδέποτε,επίχίλιαεξακόσιαχρόνια,προσδι-όριζεεθνικήκαταγωγή.ΟυδέποτεοιονομαζόμενοιαπόόλουςτουςτρίτουςΒλάχοιαυτονομάσθηκανΒλάχοι.Αναγκάσθηκαννατηχρησιμοποιούνκατάσυνθήκηνγιανασυνεννοούνταιμεόλουςτουςάλλουςτρίτους,αλλάποτέμεταξύτους.Έτσι,κατάσυνθήκηνχρησιμοποιούμεκιεμείςτονόροεδώ.

Έτσιγεννήθηκεηπροφορικήλαϊκήλατινικήλαλιά,πουαργότεραονομά-σθηκεβλάχικη.Σ’αυτήντηλαλιάτους,πουουδέποτεέγραψανκαιάραδενκαλλιέργησανποτέ,οιΒλάχοικράτησανμέχρισήμερα,έστωφθαρμένουςαπόστόμασεστόμα,αυθεντικούςπρωτογενείςπυρήνεςτηςλαϊκήςλατινικής.Γι’αυτόσήμερακατανοούνπλήρωςτιςβασικέςλέξεις-κλειδιάπουδιατηρούνταιπαρόμοιεςσεόλεςτιςλατινογενείςευρωπαϊκέςγλώσσες.Παντούείναιπαρό-μοιεςοιλέξεις-κώδικες,όπωςπ.χ.κεφάλι,αφτιά,μαλλιά,μύτη,δόντι,μέτωπο,χέρι,νύχια,άνθρωπος,γυναίκα,αγόρι,κορίτσι,παλικάρι,νερό,θάλασσα,σε-λήνη,ήλιος,άστρα,σπίτι,καπνός,φωτιά,νύχτα,μέρα,όλεςοιμέρεςτηςεβδο-μάδαςκαιοιαριθμοί,αγαπημένη,κατσίκι,ελάφι,αρκούδα,λύκος,γουρούνι,όρνιθα,γάλα,αλάτι,τυρίκτλ.

ΣτονκαιρότουΙουστινιανούτααυτόχθονααυτοκρατορικάστρατεύματαλατινοφωνούσαν.Ο ιστορικόςτης εποχήςΘεοφύλακτοςΣιμοκάττης,περι-γράφονταςτηνεκστρατείακατάτωνΑβάρωνστηΘράκητο579-582,σημει-ώνειαποκαλυπτικάότιηλατινικήλαλιάήτανη«πατρώα φωνή»τωνπολεμι-στών.ΤοίδιοεπαναλαμβάνειοΘεοφάνης6:

Ο δε ακολουθών εταίρος εφώνει τη πατρώα φωνή «τόρνα, φράτερ, τόρνα» και ο μεν κύριος του ημιόνου την φωνήν ουκ ήσθετο οι δε λαοί, ακούσαντες και τους πολεμίους επιστήναι αυτοίς υπονοήσαντες, εις φυγήν ετράπησαν «τόρνα, τόρνα» μεγίσταις φωναίς ανακράζοντες.

Δηλαδή:Κιοσύντροφος,πουακολουθούσεπίσω,φώναζεστηνπατρώαφωνή«γέρνει,αδερφέ,γέρνει»(τοσαμάρι)αλλάοημιονηγόςδενάκουσετηφωνή,τηνάκουσανόμωςταπλήθητωνστρατιωτώνκαινομίζονταςπωςέπε-σανσεενέδρατωνεχθρώνετράπησανσεφυγήκράζονταςμεδυνατέςφωνές«γύρνα,γύρνα».

Εδώπρέπεινασημειωθείστηνπροφορικάλατινικήλαλιάηλέξη«τόρνα»σημαίνει«γέρνει»-«γυρίζει»τοσαμάριστοτρίτοενικόπρόσωποτουενεστώ-

6.Θεοφάνης,Ι,έκδοσηΒόννης,σ.397.

15

τοςκαιταυτόχρονα«γύρναπίσω»στοδεύτεροπρόσωποτηςπροστακτικής.Οιστρατιώτεςνόμισαν,λοιπόν,ότιάκουγανδιαταγήναεπιστρέψουνγιαναμηπαγιδευθούν.

Ο σύγχρονος του Ιουστινιανού –και περίπου του Θεοφάνη– ιστορικόςΠροκόπιοςπεριγράφονταςκατ’εντολήντουΑυτοκράτοροςτααυτοκρατορι-κάφρούριακαικτίσματαστοέργοτουΠερί κτισμάτωνκαταγράφειτο553-555βλάχικατοπωνύμιαμεελληνικήγραφή.Αλλάσταελληνικάαυτάτατοπωνύ-μιαδενσημαίνουντίποτεεπειδήείναιβλάχικα:ΣαπτεκάζαςείναιΕπτάΣπίτια,Λουποφοντάνα Λυκόβρυση, Μπουργκουάλτου Ψηλό Κάστρο, Γκεμελλομού-ντεςΧαλινάριτουβουνού–αυχένας.

Παρά τη συνεχή μαζική παρουσία και δράση τους οι λατινόφωνοι αυτοίπολεμιστέςδεναναφέρονταιμέχριτον10οαι.μετοόνομαΒλάχοι.Μήπωςδενυπήρχανέωςτότε;ΜήπωςκατήλθαναπότονΔούναβημετάτον10οαι.οπότεαναφέρονταιεφ’εξήςμετοόνομαΒλάχοι;Ηαπάντησηείναιαπλή:οιλατινόφωνοιαρειμάνιοιπροϋπήρχανανέκαθενκαι,όπωςαναφέρθηκε,μνημο-νεύονται.Αλλάόχιμετέτοιοόνομα,γιατίαπλούστατατοόνομαΒλάχοςδενυπήρχε.Τοόνομαήλθε,όχιοιΒλάχοι!

Οι Γερμανοί επονόμαζαν αρχικά Volcae, δηλαδή Λαούς της Λατινικής,όλους τους λατινόφωνους, ιδιαίτερα τους πλησιέστερούς τους Κέλτες, καιμετάτουςείπανWelsch.Aπ’αυτόπροήλθανοιονομασίεςΒαλλόνοικαιΟυ-αλλοί, οι οποίοι ήσαν Κέλτες. Οι Σλάβοι, διερχόμενοι τα γερμανικά εδάφη,βρήκαναυτότογερμανικόόνομακαιπαραεφθαρμένοσεWlaschiκαιονόμα-σανΒλάχουςόλουςτουςλατινόφωνουςτηςΕυρώπης.ΑυτότοόνομαέφερανσταΒαλκάνιατηςΑυτοκρατορίας,ότανάρχισανναεγκαθίστανταισταδιακάωςφόρουυποτελείςΣκλαβήνοιτουΑυτοκράτορος,καιέτσιονόμασαντουςαυτόχθονες λατινόφωνους που βρήκαν. Οι Ρωμαίοι άρχισαν να ονομάζουνπολύαργότερακιαυτοίΒλάχουςτουςλατινόφωνουςπολεμιστέςτουςκαιτιςοικογένειέςτουςαπότατέληπλέοντου10ουαι.,ότανπλέονείχεεπικρατήσειηελληνικήγλώσσα.Γι’αυτό«ξαφνικά»εμφανίσθηκαναπότοπουθενάΒλάχοι–είχεεμφανισθείτοόνομα,δάνειοαπότουςΣλάβους.

ΟιΒλάχοισυνέχισαν,φυσικά,ναυπηρετούντηνΑυτοκρατορίαωςπολεμι-στέςτηςκαιοροφύλακέςτης.Αυτοί,επειδήήσανεπίλεκταστρατεύματακαιορεσίβιοι,εγκατεστημένοιμετααναρίθμητακοπάδιατουςσταβουνάφύλαγανμέχριτέλουςτιςκλεισούρεςκαιτιςβασιλικέςοδούς.Γι’αυτόκαιαναφέρονταιωςΒλάχοιΟδίται.ΗπρώτηαναφοράγίνεταιστονκαιρότουΒουλγαροκτό-νου,τέλητου10ουαι.,καιτηνσημειώνειοΚεδρηνόςοοποίοςμνημονεύειότι:7

7.Κεδρηνού,Σύνοψις ιστοριών αρχομένη από της αναιρέσεως Νικηφόρου Βασιλέως,Β.435,11,78,Βερολίνο,έκδοσηΙοhannesThurn,1973,σ.329.

16

Άρχειν αυτών (Βουλγάρων) προχειρίζονται τέσσαρες αδελφοί, Δαβίδ, Μωυ-σής, Ααρών και Σαμουήλ … Δαβίδ δε αναιρεθείς μέσου Καστορίας και Πρέσπας εις τα λεγομένας Καλάς Δρυς παρά τινων Βλάχων Οδιτών.

ΟισυγκεκριμένοιΒλάχοιΟδίταιφύλαγαντοστενόπέρασμα,περίτοβλα-χόφωνο Πισοδέρι, που ελέγχει μέχρι και σήμερα τις συγκοινωνίες ανάμεσαστηΦλώρινα,τιςΠρέσπες,τηνΚορυτσάκαιτηνΚαστοριά.ΕκείσκότωσαντονέναναπότουςαδελφούςτουΤσάρουτωνΒουλγάρωνΣαμουήλοοποίοςεπαναστάτησεκατάτηςΑυτοκρατορίας,ενώήταναξιωματούχοςτης,γιοςτουκόμητοςΝικολάουκαιΑρμένισσας.Τονπολέμησεσκληρά,επίμακράέτη,καιεντέλειτονσυνέτριψεοΒασίλειοςΒ΄οΜακεδώνοεπικαλούμενοςΒουλγα-ροκτόνος.

ΑργότεραμνημονεύειτουςΒλάχουςηΆνναηΚομνηνή(1083-1148)στοτεράστιο βιβλίο της Αλεξιάς, αφιερωμένο στον πατέρα της ΑυτοκράτοραΑλέξιοΚομνηνό,όπουδιηγείταιότιτουςΚομάνουςοδήγησανοιΒλάχοιγιατίγνώριζαντιςκλεισούρεςκαιτιςφύλαγαναλλάαποστάτησαν.

Μετάτο1204έχουνγίνειτόσοισχυροίώστεεκείνητηνεποχήηΘεσσαλίαονομάζεταιΜεγάλη ΒλαχίακαιηΑιτωλοακαρνανίαΜικρή Βλαχίαηοποία,μεσημαντικάδιαλείμματα,διατηρήθηκεμέχρικαιτον15οαι.οπότετηνπή-ρανοιΟθωμανοίκαιτηνμετέφρασανστατούρκικαΚιουτσούκ Ουλάχ.ΈτσιβγήκεσταελληνικάτοπροσωνύμιοΚουτσόβλαχοι.

Διατηρώνταςανέκαθεν,λόγωτουπολεμικούχαρακτήρατους,ευρείααυ-τονομίασταπλαίσιατηςΑυτοκρατορίαςεπαναστατούσανσυχνάότανηαυ-τοκρατορικήεξουσίαγίνοντανπολύσυγκεντρωτικήήτουςεπέβαλεφόρουςβαρύτερουςαπότουςσυμφωνημένους.ΕναντίοντουςεξεστράτευσεοΑρμένι-οςΙωάννηςΚεκαυμένος,ικανότατοςστρατηγόςπουέφερετοαξίωματουΚα-τακαλών.Τονσυνέτριψαν,όμως,στηΘεσσαλίατον11οαι.καιαυτόςέβγαλεόλοτοάχτιτουεναντίοντουςστοΣτρατηγικόντου,όπουτουςχαρακτηρίζειάπιστον και πονηρόν γένος,αναφέρονταςότιήσανβάρβαροιοιοποίοιήλθαναπότονΔούναβη.Δεναναφέρει,όμως,πότεκαιποιοςτομαρτύρησε.Τιςδικέςτου πληροφορίες επαναλαμβάνουν αρκετοί μεταγενέστεροι χρονικογράφοι.Ενωρίτερα,ωστόσο,οΒουλγαροκτόνοςμεχρυσόβουλλότουτουςείχευπαγά-γειστηνΑρχιεπισκοπήΑχριδών,ΝέαςΙουστιανιανήςκαιπάσηςΒουλγαρίας,πουαυτόςίδρυσεότανδιέλυσετοεφήμεροΒασίλειοτουΣαμουήλ.Αλλάεί-ναιέγκυρηπηγήοηττημένοςκαιταπεινωμένοςστρατηγός;ΟμελετητήςτουΟύγγροςιστορικόςΛ.Ταμάςυπογράμμισετο1936:8

Το να θελήσεις να ξεκαθαρίσεις μια πηγή ιστορικών πληροφοριών υπό τα

8.ΑχιλλεύςΛαζάρου,Βαλκάνια και Βλάχοι,Αθήνα1996,σ.118

17

γραφόμενα του Κεκαυμένου είναι σαν να επιχειρείς το αδύνατον.Εν προκειμένω είναι αξιοσημείωτο ότι τις απόψεις του Κεκαυμένου για

κάθοδοτωνΒλάχωναπότονΔούναβηαπέρριψανεπιφανείςΡουμάνοιιστορι-κοί,όπωςοιT.Papahagi,A.Sacerdoteanu,SiviuDragomir,CiceronePoghircκαιPetreNasturel.

Εκατό χρόνια μετά τον Κεκαυμένο, το 1159, ο ραββίνος Βενιαμίν ο εκΤουδέλαςβρίσκειπιοδυναμωμένουςαλλάεξίσουάπιστους,δηλαδήανυπό-τακτους,τουςΒλάχουςμέχριέξωαπότηΛαμία–τότεΖητούνι–τηνοποίαεπισκέπτεταικαιπεριγράφει:9

Εδώ βρίσκονται τα σύνορα της Βλαχίας που οι κάτοικοί της ονομάζονται Βλάχοι. Μήτε εις Θεόν μήτε εις Βασιλέα πιστεύουν. Είναι αλαφροί και γρήγοροι σαν ζαρκάδια και κατεβαίνουν από τα βουνά τους στους ελληνικούς κάμπους και τους ληστεύουν. Κανείς δεν ριψοκινδυνεύει πόλεμο μαζί τους ούτε μπορεί να τους υποτάξει.

ΗδιαδρομήτουςείναισυναρπαστικήκάθεεποχήκαιηπαρουσίατουςστηνΙστορίατουΓένουςσυνεχής.Ξεφεύγειαπόμιαεισαγωγήβιβλίου,έστωεκτετα-μένη.ΆλλωστεουποφαινόμενοςΒλάχοςτουςέχειαφιερώσειογκώδητόμο.10

Ησχετικήβιβλιογραφίαείναιτεράστια,οιεκδοχέςκαιοιθεωρίεςαναρίθ-μητες.

Τημοναδικότητακαιαξεπέραστηανδρείατουςδιασώζειευλαβικάκαιαυ-θεντικάησυλλογικήμνήμητουΓένουςσταδημώδητραγούδιατουΑκριτικούΚύκλου,ότανακόμηηπατρώαΑυτοκρατορίαήτανακμαίακαιοΛαόςτουςξεχώριζε:

Ώσε να στρώσει ο Κωνσταντήςκι Αλέξης να σελώσει

ευρέθη το Βλαχόπουλοστον μαύρο καβαλάρης

Στο έμπα μπήκε σαν αϊτόςΣτο ξέβγα σαν πετρίτηςΣτο έμπα χίλιους έκοψεΣτο ξέβγα δυο χιλιάδες

Και στο καλό το γύρισμαΚανέναν δεν αφήνει

ΥπερασπίσθηκαντηνΑυτοκρατορίαμέχριτέλους.ΠρινακόμηστεφθείΤε-λευταίοςΑυτοκράτορας,οΚωνσταντίνοςΠαλαιολόγοςεξορμάαπότονΜυ-

9.ΚυριάκοςΣιμόπουλος,Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα,Αθήνα1972,σ.223κ.ε.10.Ν.Ι.Μέρτζος,Αρμάνοι, οι Βλάχοι,Θεσσαλονίκη,εκδόσειςΡέκος,2000και2001.

18

στράκαταλαμβάνειτηΘήβα,παίρνειτηΒοιωτίακαιαναμετριέταιμετουςΟθωμανούςστηΘεσσαλία.ΣτοπλευρότουπολεμούνοιΒλάχοι.ΟW.Millerγράφει:11

Τότε οι Βλάχοι της Πίνδου ρίχτηκαν από ψηλά κατά των Τούρκων στον με-γάλο θεσσαλικό κάμπο και δέχθηκαν από τον νικηφόρο Κωνσταντίνο έναν δι-οικητή με έδρα του το Φανάρι (στα Φάρσαλα).

Ήσανοιτελευταίεςαναλαμπές,όμως.ΌτανοιΟθωμανοίεπιδρομείςεπε-κράτησανκαιηΠόληέπεσε,οιΒλάχοιδενυπετάγησαν.Προκειμένουναδια-φυλάξειτηνειρήνηκαιτηνπαραγωγήσταεύφορανέατιμάριάτουονικητήςΣουλτάνοςτούςπαραχώρησεευθύςαμέσωςτοεξαιρετικόπρονόμιοναφέ-ρουνόπλα,νααυτοδιοικούνταικαιναυπάγονταιαπ’ευθείαςστηνεκάστοτεΒαληντέΣουλτάναστηνοποίαπλήρωνανμειωμένουςφόρους.Οιαετοφω-λιέςτουςσταψηλάβουνά,όπουαποσύρθηκαν,κηρύχθηκανάβατες.

ΕκστρατεύονταςνααλώσειτηΒιέννηοΣουλεϊμάνοΜεγαλοπρεπής(1520-1566)θέλειναέχειτανώτατουασφαλήκαιτιςγραμμέςτωνεπικοινωνιώντουελεύθερες.ΈτσιαναθέτειστουςΒλάχουςτηναποστολήπουανέκαθενεκτε-λούσανστηνΑυτοκρατορία:τηφύλαξητωνβασιλικώνοδών,τωνκλεισωρει-ώνκαιτωναμάχωναγροτών.Μεεπίκεντροταβλαχοχώριαιδρύειταπρώταδεκαπέντεαρμοτολίκια:ΚαστανιάςστοΒέρμιο,ΣερβίωνσταΧάσια,Γρεβενών,Ασπροποτάμου,ΜαλακασίουκαιΓαρδικίου-ΛιδωρικίουστηνΠίνδο,Μηλιάς,ΤεμπώνκαιΕλασσόνοςστονΌλυμπο,Ανασελίτσας,Αγράφων,ΒάλτουκαιΞη-ρομέρου,ΠατρατζικίουσεΒελούχι-Θερμοπύλες,ΜαυροβουνίουκαιΚάρλελι.Ηπροσωνυμίααρματολόςείναιλατινόφωνηβλάχικη:armatul,οοπλισμένος.Απόκειπέρασεστηνελληνικήγλώσσαηλέξηάρματα,δηλαδήόπλα,πουείναιαμιγώςλατινική.

Περιώνυμοι Βλάχοι αρματολοί αναδεικνύονται στη Μηλιά οι Λαζαίοι,στοννότιοΌλυμποοΠάνοςΤσάραςκαιοθρυλικόςγιοςτουΝικοτσάρας,σταΤέμπημεέδρατηΡαψάνηοιΤζαχειλαίοι,στονΤύρναβοοΤζίμας,σταΣέρβιαοιΜπιζιωταίοι,σταΓρεβενάοΓιάννηςΠρίφτη–σταβλάχικαογιοςτουπαπά,στονΑσπροπόταμοοΝικόλαοςΣτορνάρηςκαιοΧριστόδουλοςΧατζηπέτροςοιοποίοιυπερασπίσθηκαντοΜεσολόγγι,σταΆγραφαοιΜπουκουβαλαίοιμεγενάρχητονμυθικόΓερο-Δήμοτουδημοτικούτραγουδιού,οΓιαννάκηςΡόγκοςκαιαυτόςοαρχιστράτηγοςτουΙερούΑγώνοςΓεώργιοςΚαραϊσκάκης,στονΒάλτοοιΣτράτοικαιοιΣταθά,στοΚαρπενήσιοιΒλαχόπουλοικιοΣια-δήμας,στηΒόνιτσαοιΓριβαίοι,οιΔράκοικαιοΤζιώγκαςκ.ά.Ότανδενήσανσυγγενείς,ήσανσταυραδέρφια.Τογενεαλογικόδέντροτουςκατέγραψεστα

11.W.Miller,H Φραγκοκρατία στην Ελλάδα,Αθήνα1960,σ.475.

19

Ενθυμήματα Στρατιωτικά12οβλαχόφωνος ιστορικόςτουΑγώνοςΝικόλαοςΚασομούλης.

ΒλάχοςήτανομέγαςοραματιστήςεθναπόστολοςΡήγαςοΒελεστινλής.ΑυτοίσηκώθηκανπρώτοιότανσήμανεΕθνεγερσία.Αυτοί,απότηΜακε-

δονία,έτρεξανστοπλευρότουΑλεξάνδρουΥψηλάντηστιςηγεμονίεςόπουτηΜονήτουΣέκουυπερασπίσθηκανάχριθανάτουοιΒλάχοιστρατηγοίτουΠρί-γκηποςεθνομάρτυρεςΓεωργάκηςΟλύμπιοςαπότοΒλαχολείβαδοκαιΓιάννηςΦαρμάκηςαπότοΜπλάτσι.

Βλάχοι,επίσης,σπεύδουνπρώτοιαπότηΒιέννηκαικαταθέτουνπλούσιοτονοβολότουςγιαναλειτουργήσειστοιχειωδώςτοπρώτοελεύθεροΚράτοςτωνΕλλήνων.ΟΚυβερνήτηςΙωάννηςΚαποδίστριας,μόλιςαποβιβάσθηκεστοΝαύπλιο,βρήκεαδειανότοδημόσιοταμείοκαιιλιγγιώδηταχρέητουΈθνουςπροςτουςτραπεζίτεςτουΛονδίνουαπόταληστρικάδάνειατηςΑνεξαρτησί-ας.Στις16Μαΐου1830,μεαριθμόπρωτοκόλλου766,γράφειστηΒιέννηστονΒλάχοβαρόνοΣίμωναΓ.Σίνα:

Εδέχθημεν μετά πολλής ευγνωμοσύνης την ποσότητα των 2.007/100 διστή-λων τα οποία μετά των εν Βιέννη συμπολιτών σας Γραικο-Βλάχων προσφέρετε δωρεάν εις τα δημόσια της Ελλάδος καταστήματα (…) Είθε το ιδικόν σας παρά-δειγμα να εγείρη και άλλους ομογενείς. Εάν και άλλοι ομογενείς συνδράμωσι, με την αυτήν προθυμίαν εις βοήθειαν των ορφανών Ελληνοπαίδων, των οποίων γέμουσιν οι ελληνικοί τόποι, τότε και τα διδακτικά καταστήματα θέλουσι στε-ρεωθεί και η επομένη γενεά θέλει λάβει αγωγήν αξίαν (…) Εκφράζομεν προς σε, Κύριε και προς τους συμπολίτας σου Γραικο-Βλάχους πολλήν ευγνωμοσύνην εκ μέρους των ορφανών και, παρ’ ημών, την εξαίρετον υπόληψιν.

Ο Κυβερνήτης Ι. Α. Καποδίστριας

Με αυτά τα δεδομένα οι Βλάχοι εγκατέστησαν, έθεσαν υπό τον έλεγχότους,ένααπέραντοδίκτυοοικονομίαςπου,μετάτον16οαι.,θαλειτουργήσειμέχριτηναυγήτου20ούαι.απότηνΟδησσόμέχριτηΒιέννη.Στακοπάδιατουςπαρήγαγαντηνπρώτηύλη(γάλα,μαλλίκαιδέρματα)τηνοποίαοιάο-κνεςγυναίκεςτουςεπεξεργάζοντανεπίτόπουδιασφαλίζονταςτηνπροστιθε-μένηαξία(τυροκομικά,υφαντά,σκουτιά,κάπες,ρούχακαιμαλακάδέρματα).Στακοπάδιατουςπαρήγαγαν,επίσης,χιλιάδεςγεράάλογακαιμουλάριαπουαρχικάαποτελούσανταμεταγωγικάτουαυτοκρατορικούστρατεύματοςαπότον6οκιόλαςαι.όπωςαναφέρειανωτέρωοΘεοφάνης.Αυτοίσχημάτισαντα

20

12.ΝικόλαοςΚασομούλης, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της επναστάσεως των Ελλήνων,τ.Α΄,1939,σ.3κ.ε.

επιβλητικά καραβάνια που επί μακρούς αιώνες διέσχιζαν όλα τα ΒαλκάνιαενώνονταςεμπορικάτηνΑνατολήμετηΔύση.Αυτοί,τέλος,φύλαγαντιςβα-σιλικέςοδούςκαιταπεράσματα.

ΑκολουθούσανκυρίωςτηναρχαίαΕγνατίαΟδόμέχριτοΔυρράχιο.ΥπότουςΟθωμανούςτηνπαράλλαξανβορειότεραώστενακαταλήγειστηναυ-τόνομηλατινόφωνηΔημοκρατίατηςΡαγούζας,τομοναδικόελεύθερολιμάνιτηςΑνατολήςπροςτηΒενετία.

Στονκόμβοτηςπαραλλαγήςαυτήςανέπτυξαν,κοντάστηνΚορυτσά,τηνονομαστήΜοσχόπολη.Μεβλαχόφωνοπληθυσμό40.000έως60.000ψυχώνήτανένααπόταμεγαλύτεραεμπορικάκαιπαραγωγικάκέντρατωνΒαλκανί-ων.ΚαλλιέργησεταΕλληνικάΓράμματα,ίδρυσετηΝέαΑκαδημίακαιεγκα-τέστησετοπρώτοελληνικόΤυπογραφείομετάτοΠατριαρχείο.Διατηρούσε,επίσης,ιδιόκτητοεμπορικόστόλοστηνΑδριατική.ΤηνκατέστρεψανΤουρ-καλβανοίληστέςτηνίδιαχρονικήστιγμήπουοΝαπολέωνκατέλυετηΓαλη-νοτάτηΔημοκρατίατηςΒενετίας.

Εντωμεταξύ, προσαρμοζόμενοι στις νέες διεθνείς ισορροπίες Δυνάμεων,είχαν οδηγήσει έναν βορειότερο κλάδο της Εγνατίας στον περίφημο Ζέμο-να,στοΖεϊμούντηςΣερβίαςκαιΣεμλίνοτηςελληνικήςπαράδοσης,μέσωτουοποίουεμπορεύοντανοιΑυτοκρατορίεςτωνΟθωμανώνκαιτωνΑψβούργων.Εκεί,τέλητου18ουαι.ίδρυσανκοινότηταπουέφερετονχαρακτηριστικότίτ-λοΚοινότης των Ρωμαίων Μακεδονοβλάχων.ΧρηματοδότηςείναιοβαρώνοςΓεώργιοςφονΣπίρτας,απότηνΚλεισούρα.Ήλεγχανόλητημεθοριακήπερι-οχή,γνωστήωςΠόλειςτουΣρεμ,όπουκαταγράφονταιοικογένειεςαπότιςβλαχόφωνεςεστίεςτηςΜακεδονίας:13

Από την απογραφή των πόλεων του Σρεμ είναι γνωστό ότι, γύρω στο 1770, ζούσαν εκεί 29 οικογένειες από τη Μοσχόπολη, 20 από την Κατράνιτσα, 11 από το Μπλάτσι, 5 από τη Βέροια, 1 από την Καστοριά και 1 από τη Νάουσα.

ΑφούείχανανθίσειστηΒενετία,επικρατούσανστηΡιέκακαιστηνΤεργέ-στη,κυριάρχησανστηΒούδα,τηνΠέστηκαιτηΒιέννη,όπουέκτισανμνημει-ώδειςελληνικούςΝαούςκαιθεόρατακαραβάνσαράιγιατακαραβάνιατους,ανέπτυξανισχυρότατεςεπιχειρήσεις,έγινανμεγάλοιτραπεζίτες,βαρόνοικαιμυστικοσύμβουλοιτουΑυτοκράτορος.ΕκείοιΣιατιστείςαδελφοίΜαρκίδεςΠούλιουεξέδωσαντηνπρώτηελληνικήεφημερίδακαιτύπωσανμυστικάόλαταέργατουδικούτουςΡήγα.

13.Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,τ.ΙΑ΄,Αθήνα,ΕκδοτικήΑθηνών,σ.236.

21

ΣτηνΠέστηοιΈλληνεςδενανέχονταιπιαναεκκλησιάζονταιστησερβικήεκκλησίακαιζητούνάδειανακτίσουνδικήτους.Ιδούτισυμβαίνει:14

Υπογράφουν 300 ελληνικές οικογένειες εξ ων τα 2/3 Μακεδονόβλαχοι. Οι 177 οικογένειες κατάγονται από τη Μοσχόπολη. Ο έρανος για τον ναό απέδωσε 32.454 χρυσά φλωριά. Τα 26.000 έδωσαν Μοσχοπολίτες: 40.000 χρυσά φράγκα ο Αλέξανδρος Λέπωρος, 2.000 χρυσά φλωριά ο Ναούμ Μέσκα και ο Γεώργιος Χριστοδούλου.

Ο μεγαλοπρεπής ελληνικός ναός της Πέστης εγκαινιάζεται το 1770 καιαφιερώνεταιστηνΚοίμησητηςΘεοτόκου.Μετάαπόμιαγενεά,9Νοεμβρίου1802,«η εν Πέστα Ελληνική Κοινότης Γραικών τε και Βλάχων Μακεδονίται» ιδρύειτονοργανισμόλειτουργίαςτουΝαούκαιστοπροοίμιοαναφέρει:

«Κοινή γνώμη απεφασίσαμεν διά να έχωμεν παντοτινήν ειρήνην τόσον ημείς όσον και τα τέκνα των τέκνων ημών και όλοι οι μεταγενέστεροι του Γένους μας Γραικοί τε και Βλάχοι …»

Την ίδιαεποχήοιΡωμαίοιΜακεδονόβλαχοιστησερβικήπόληΣτάμπατςσυντηρούν τέσσερα ελληνικά σχολεία: Αρρεναγωγείο, Παρθεναγωγείο, Γυ-μνάσιοκαιΕπαγγελματικήΣχολή.ΕυημερούνστοΒελιγράδικαιτοβοηθούν.ΑυτούςπεριγράφειστοανάχείραςσύγγραμμάτουοκαθηγητήςΝτούσανΠό-ποβιτς,Βλάχοςκιοίδιος.

Κέντροόλωντωνενεργειών,τηςπολιτικής ισχύοςκαιτουπλούτουτουςπαραμένειηΒιέννηπουΜαικήναςτηςΚλασικήςΜουσικήςτηςκαιδημιουρ-γόςτηςνέαςαυτοκρατορικήςπόληςαναδεικνύεταιοβαρόνοςΝικόλαοςΔού-μπας,γιοςτουτραπεζίτηβαρόνουΣτέργιουΔούμπααπότοΜπλάτσι.Οτρα-πεζίτηςβαρόνοςΣίμωνΣίναςαπότηΜοσχόποληελέγχειτηνποταμοπλοΐατουΔουνάβεως,τουςσιδηροδρόμουςτηςΟυγγαρίαςκαιαπέραντακτήματαεκτεινόμενασετρίαΚράτη,ενώπρώτηφοράενώνειμεμεγαλειώδηγέφυρατηΒούδαμετηνΠέστη.ΘαείναιοιΜεγάλοιΕθνικοίΕυεργέτες.

ΟεκπαιδευτικόςΘ.Νάτσιναςτηνεπισκέπτεταιτο1933οπότεβρίσκειάθι-κτοακόμη,μααδειανό,τοκαραβάνσαράιτωνΒλάχωνμεγαλεμπόρωνκαιτοπεριγράφει:15

Αι τέσσαρες πλευραί της μεγάλης αυλής κλείονται από τας 23 αποθήκας εις τας οποίας αποθήκευον εμπορεύματα οι μεγάλοι Μακεδονικοί οίκοι Δούμπα,

14.ΙωακείμΜαρτινιανός,Η Μοσχόπολις 1330-1930,Θεσσαλονίκη,Ε.Μ.Σ.,1957,σ.139.15.Θ.Νάτσινας,Οι Μακεδόνες πραγματευτάδες εις τας χώρας της Αυστρίας και Ουγ-

γαρίας,1934.

22

Σκούρτη, Δούκα, Τόρνα, Σπίρτα, Ντίρα, Γόρα, Κάπρα, Μανούση, Χρηστομάνου, Ανδράση, Τοσίτσα, Τσότα, Οικονόμου, Χερτούρα, Δήμητσα και πολλοί άλλοι.

Στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ακμάζει ο ελληνισμός και μεταξύ τωνεπιφανεστέρωνΕλλήνωνπροέχουνοιβλαχόφωνοιαπότο1805οπότεαυτό-νομοςΧεδίβης(Αντιβασιλεύς)τηςΑιγύπτουαναγνωρίζεταιαπότηνΠύληοΜωχάμετΆλυοοποίοςεμπιστεύεται ιδιαίτερατουςΒλάχους.ΈτσιανεβάζειΠατριάρχηΑλεξανδρείαςτονΙερόθεοαπότονΚλεινοβότουΑσπροποτάμου.ΑναθέτειτηνδιαχείρισητωναπέραντωνκτημάτωντουκαιτηναυσιπλοΐατουΝείλουστονΜετσοβίτηΜιχαήλΤοσίτσαοοποίοςμαζίμετονανεψιότουΝι-κόλαοΣτουρνάραδημιουργούνπελώριοεμπορικόοίκοστηΜεσόγειομεέδρατοΛιβόρνο.ΟιΜετσοβίτεςαδελφοίΑυγέρηςκαιΓεώργιοςΑβέρωφελέγχουντοολιγοπωλιακόεισαγωγικόεμπόριοσίτουαπότηΡωσίακαιοΜίχαςεφένδηςΤσίρληςαπότοΝυμφαίονασκείτηνπρονομιακήσυγκομιδήκαιεμπορίαβάμ-βακος. Όλοι τους αναδεικνύονται Μεγάλοι Εθνικοί Ευεργέτες. Κοντά τουςπροσέρχονταικαιακμάζουνοιανόστρι–οιδικοίμας–συγγενείς,συγχωριανοίκιάλλοιομόγλωσσοιλατινόφωνοι.

Παράλληλαστονελληνικόχώροακμάζουνταδιεθνώςδικτυωμέναβλα-χοχώρια.ΟλόκληρεςπόλειςείναιηαυτόνομηΧώραΜετζόβου,ηΣαμαρίνα,ηΣίπισχα,τοΛινοτόπι,τοΚρούσοβο,ηΣιάτιστα,ηΚλεισούρα,τοΜπλάτσι,τοΣυρράκο,τοΠερτούλι,ηΓράμμουστα,τοΒλαχολείβαδο,ηΝικολίτσακ.α.πουσεκαθεμιάοπληθυσμόςτηςυπερβαίνειτις6.000.Βλαχόφωνοςστησυντριπτι-κήπλειοψηφίατουείναιοελληνικόςπληθυσμόςστοΜοναστήρι,εμβληματι-κόςστιςΣέρρεςκαιστηΘεσσαλονίκη.

ΟιΚαλαρρύτες,μετεράστιακοπάδια,παράγουνκαιεξάγουνστηνΕυρώπηυφαντάκαικάπεςδιατηρώνταςστηΜεσόγειοεμπορικόστόλομεεμπορείαστηΣαρδηνίακαιστηΜασσαλία.Τηνπαραγωγήκιεξαγωγήερυθρώννημά-τωνκαιστρατιωτικώνστολώνόπωςκαιτονπρώτοπαραγωγικόσυνεταιρισμόοργανώνεισταΑμπελάκιαοβλαχόφωνοςΓεώργιοςΛάιος–Μαύροςσταελ-ληνικά και στα γερμανικά Σβαρτς. Περιώνυμοι αργυροχρυσοχόοι ακμάζουνστοΛινοτόπι,στουςΚαλαρρύτες(πατρίδατωνΜπούλγκαρι)καιστηΝέβε-σκα(Νυμφαίον),αγιογράφοιστηΣαμαρίνα,στηΓράμμουστα,στοΛινοτόπι,στ’Ασπροπόταμο,στηΜπελκαμένηκαισταΆνωΣουδενά,ξυλογλύπτεςστοΜέτσοβοκτλ.

Συνάζουνπλούτοκαιπολιτισμό,κτίζουνκαικαλλωπίζουνμεγάλααρχοντι-κά.ΣταΣτρατιωτικά Ενθυμήματαοαγωνιστήςτου1821ΝικόλαςΚασομούληςαναφέρειότιστοΠερτούλικιστοΒετερνίκοτα’Ασπροποτάμουσυνάντησεθεόρατα πυργόσπιτα κατάφορτα πλούτου.ΟΠουκεβίλ,Γάλλοςπρόξενοςστην

23

ΑυλήτουΑλήπασά,επισκέπτεταιτο1806ταβλαχοχώριατηςΠίνδουκαιτηΣιάτιστα.Αφηγείται:16

Όσοι Βλάχοι συναλλάσσονται με το εξωτερικό και ταξιδεύουν, ομιλούν ο κα-θένας τους περισσότερες από μια ευρωπαϊκές γλώσσες και έχουν στα σπίτια τους αξιόλογες βιβλιοθήκες με γαλλικές και ιταλικές εκδόσεις και άριστες εκδόσεις κλασικών συγγραφέων. Αυτοί κι οι συχωριανοί τους ζουν τέτοια ζωή ώστε εκ-πλήσσεται ο επισκέπτης.

Τη Σιάτιστα την έκτισαν κατά τον 12ο αι. τσομπαναραίοι Βλάχοι. Τα ’χασα περνώντας από το παζάρι που το στόλιζαν ωραία μαγαζιά και βρήκα καλοχτι-σμένα σπίτια και χάρηκα το θαύμα μιας πολιτείας μ’ έναν αέρα αρχοντιάς και πάστρας που δεν βρίσκει κανείς πουθενά αλλού στην Τουρκία.

Το1893ή1894ταβλαχοχώριαεπισκέπτεταικαιπεριγράφειλεπτομερώςοΓερμανόςκαθηγητήςτουΠανεπιστημίουτηςΛειψίαςGustavWeigandμεπρό-δηλοσκοπόνααποδείξειότιοιΒλάχοι«είναι»Ρουμάνοι.Όμως,ομολογεί:17

Όποιος έχει δει τα φτωχικά βουλγαρικά χωριά με τα μικρά βρώμικα καλύβια από πλιθιά ή τα επίσης φτωχικά ελληνικά χωριουδάκια στην Ήπειρο, τόσο πιο γοητευμένος μένει όταν βλέπει τα αρωμουνικά χωριά. Όχι μόνον επειδή, χωρίς εξαίρεση, βρίσκονται σε πανέμορφη θέση αλλά πιο πολύ επειδή έχουν επιβλητι-κά σπίτια, επιπλωμένα ωραία.

Η Νέβεσκα έχει 500 σπίτια, όλα από πελεκητή πέτρα, σκεπασμένα με χονδρές πλάκες από σχιστόλιθο και σχεδόν όλα διώροφα. Αυτή η εντύπωση γίνεται ακό-μη εντονότερη όταν μπαίνει κανείς μέσα στα σπίτια. Βρίσκει κανείς τον καλόν οντά επιπλωμένον κατά τον ευρωπαϊκό τρόπο σε έναν αρκετά μεγάλον αριθ-μό πλουσίων οικογενειών που εδώ δεν είναι καθόλου λίγες. Σχεδόν όλα έχουν χαλιά διαλεγμένα με μιαν ιδιαίτερη αίσθηση για την ομορφιά τους, ενώ στους τοίχους βρίσκονται πολυθρόνες. Οι τοίχοι είναι βαμμένοι χρωματιστοί, τα ταβά-νια ασπρισμένα και οι σανίδες γυαλίζουν από το σφουγγάρισμα. Κυριαρχεί μια καθαριότητα που δεν βρίσκει κανείς πουθενά καλύτερη.

Όταν ο Ληκ έγραφε πως οι μεγαλύτερες, ομορφότερες και καθαρότερες ελ-ληνικές πόλεις είναι οι βλάχικες, προφανώς εννοούσε χωριά σαν το Συρράκο, τους Καλαρρύτες, το Μέτσοβο ή το Βλαχολείβαδο… Αν ήξερε το Κρούσοβο, τη Νέβεσκα και τα άλλα χωριά στον Βορρά, δεν θα μιλούσε μόνο με έκπληξη αλλά με θαυμασμό.

16.Fr.Pouqueville,Voyages en Grèce,Paris1820,σσ.178,7817.G.Weigand,Die Aromounen,Λειψία1894/95,σσ.297,69-70,83,296.

24

Το1911παρατηρούνοιΆγγλοιAllanWace–M.Thompson:18Στα καλύτερα σπίτια, τόσο στην Κλεισούρα όσο και στη Νέβεσκα, μπορεί

να ιδεί κανείς μια περίεργη τοπική μέθοδο διακόσμησης. Το επάνω μέρος των τοίχων διακοσμείται από ένα διάζωμα με θεούς και θεές της αρχαίας Ελλάδος.

ΟΚρητικόςΜακεδονομάχοςΓιάννηςΚαραβίτηςτουςέζησεμέσαστηφω-τιάτουΑγώναεπίτέσσεραχρόνιακαιγράφεισταΑπομνημονεύματάτου:19

Οι βλαχόφωνοι είναι η πιο πολιτισμένη και η πιο έξυπνη ράτσα. Έχουν κτι-σμένα τα χωριά τους εις υψηλά και στρατηγικά σημεία όπως το Πισοδέρι, η Νέβεσκα και η Κλεισούρα.

Οι Βλάχοι δεν περιορίζονται μόνον στη Μακεδονία, στην Ήπειρο, στηΘεσσαλίακαιστηνΑιτωλοακαρνανίαούτεστηΔιασποράαλλάεκτείνονταικαιστονΜοριά,ενώπολλοίέχουνκαταφύγεισταΙόνιαΝησιάόπωςηοι-κογένειατουποιητήΑριστοτέληΒαλαωρίτηαπότηΒαλαώρατηςΗπείρου,εξάδελφοςτουποιητήΓ.ΖαλοκώστααπότοΣυρράκο.Το1832,οπότεηπα-ρουσίατουςστονΜοριάήτανακόμηζωντανήκαιδενμπορούσενααμφισβη-τηθεί,οΚων.Κούμαςκαταθέτει:20

Διεσκορπισμένοι εις διάφορα χωρία, ως επί το πλείστον ορεινά, από της Μα-κεδονίας έως της Πελοποννήσου, είναι οι λεγόμενοι Βλάχοι, Μακεδόνες και Θεσσαλοί όντες και Έλληνες το γένος.

ΤουςσυναντάστοπαζάριτουΆργους,στονΜοριά,ναμιλούνβλάχικαοΓάλλοςπρόξενοςτηςΘεσσαλονίκηςCousineryκαιμαρτυρεί:21

Βλάχοι δεν υπάρχουν μόνον στη Μακεδονία αλλά ακόμη και στην περιο-χή του Άργους, όπου ασκούν κυρίως τα επαγγέλματα του κτηνοτρόφου και του εμπόρου. Μπορώ να μιλήσω γι’ αυτούς γιατί τους γνώρισα καλά και τους άκουσα στο παζάρι να μιλούν… Με διαβεβαίωσαν ότι κατοικούν στα γειτονικά βουνά, ήταν κτηνοτρόφοι και μιλούσαν την ίδια γλώσσα με τους Βλάχους της Μακεδονίας και ταυτόχρονα τα ελληνικά.

Αναφέρεται,επίσης,ότιτο1854ξέσπασεστηΜεσσηνίαΒλαχοεπανάστα-ση.ΔεκάδεςτοπωνύμιατουΜοριάεξάλλουαναφέρονταιστουςΒλάχους:Βλάχοι,ΒλαχοράφτηκαιΒλαχοφτέρηστηΓορτυνία,ΒλαχόπουλοστηΠυλία,ΒλαχοχώριστηΛακωνία,ΒλαχέϊκαστηνΤροιζηνία,ΒλαχοκερασιάστηΜα-

18.AllanWace–M.Thompson,Οι Νομάδες των Βαλκανίων,Θεσσαλονίκη,Φ.Ι.Λ.Ο.Σ.,1989,σ.212κ.ε.

19.Ι.Καραβίτης,Ο Μακεδονικός Αγών,τ.Α΄,Αθήνα,εκδόσειςΠετσίβα,1994,σ.170.20.ΚωνσταντίνοςΚούμας, Ιστορίαι ανθρωπίνων πράξεων,Βιέννη,1832,σ.521.21.E.M.Cousinery,Voyages en Macédoine,I,Paris1839,σ.18.

25

ντινεία,ΒλαχέικαστηΠάτρακαιΒλαχιώτηςστηνΕπίδαυρο.22Κυριαρχούν,επίσης,στηΒόνιτσακαιστηνπεριοχήτηςόπουτουςσυναντά

κατάτηνΕθνεγερσίαΆγγλοςπεριηγητήςπουκαταθέτει:23Αν και η Βόνιτσα ήταν το αρχηγείο, δεν υπήρχε εκεί κανένα άλλο στρατιωτι-

κό σώμα εκτός από αυτό του καπετάνιου Τζιώγκα, αρχηγού των Βλάχων, έναν πληθυσμό που συνέβαλε στην Επανάσταση με έως και δέκα χιλιάδες άντρες σε διάφορες περιόδους. Ο Τζιώγκας είχε μαζέψει διαμιάς μέχρι και δυο χιλιάδες.

ΗσυμβολήτωνΒλάχωνστηνΕθνεγερσίαείναικαθοριστικήκαιήδηέχουνμνημονευθεί οι σημαντικότεροι πολέμαρχοι. Αυτοί, όπως οι αρματολοί τουΑσπροποτάμουΧριστόδουλοςΧατζηπέτροςκαιΝικόλαοςΣτουρνάρης,υπε-ρασπίζονταιοπολιορκημένοΜεσολόγγι.ΕλεύθεροιΠολιορκημένοιείναιεκα-τοντάδεςΒλάχοιαρματωμένοικιαυτούςμνημονεύουν«ΤαπαιδιάτηςΣαμαρί-νας»πουακόμητραγουδάεικαιχορεύειόληηΕλλάδα.

ΚαθοριστικήσεπολιτικόεπίπεδουπήρξεκαιησυμμετοχήτουιατρούΙωάν-νηΚωλέττη,απότοΣυρράκο.ΗγήθηκετουΕμφυλίουΠολέμουεισβάλλονταςστονΜοριά,διετέλεσεοπρώτοςσυνταγματικόςΠρωθυπουργόςτηςΕλλά-δος,οργάνωσετοΚράτοςκαιπροπάντωνείναιαυτόςπουδιεκήρυξετηΜε-γάληΙδέα.

ΑνάλογηυπήρξεενωρίτεραησυμβολήτουςστηνπαιδείακαιστηνεθνικήαφύπνισητουΓένους.ΕπιτροχάδηναναφέρονταιενδεικτικάοιΒλάχοιΜεγά-λοιΔιδάσκαλοι:

Ιωάννης Κωτούνιος (Βέροια 1572‒Πάδοβα 1657). Φέρει μεταφρασμένοστα βλάχικα το παλαιολόγειο επώνυμο Κυδωνεύς. Ίδρυσε στην Πάδοβα τοΚωττουνιανόν Κολλέγιον όπου δίδαξε ελληνική φιλοσοφία, ιδιαίτερα τονΑριστοτέλη.

ΝεόφυτοςΔούκας(1760‒1845)απόταΆνωΣουδενά.ΔιηύθυνετηνΑθωνι-άδαΣχολήτουΑγίουΌρους,δίδαξεστηνΠατριαρχικήΑκαδημία,διηύθυνετηβιβλιοθήκητηςΙερουσαλήμ.Κατέλειπεσπουδαίαέργα.

ΑθανάσιοςΚαβαλλιώτηςκαιΔανιήλΜοσχοπολίτηςδίδαξανστηΝέαΑκα-δημίατηςΜοσχοπόλεωςτον18οαι.ΚατέλειπανσπουδαίαέργακαιΛεξικό.

ΓρηγόριοςΖαλύκηςήΖαλύκογλου,απότηΘεσσαλονίκη,ίδρυσεπροεπα-ναστατικάστοΠαρίσιτοΕλληνόγλωσσονΞενοδοχείον.

ΣτοΑγιολόγιοντουΣωφρονίουΕυστρατιάδουμνημονεύονταιέξηΒλάχοιΆγιοικαιΝεομάρτυρες.ΒλάχοιήσανΟικουμενικοίΠατριάρχεςΜατθαίοςΒ΄

26

22.Γιώργης΄Εξαρχος,Αυτοί είναι οι Βλάχοι,Αθήνα1994,σ.72.23.U.Urquhart,Spirit of the East,London1830,σ.116.

καιομέγαςΙωακείμΓ΄οΜεγαλοπρεπήςαπότοΚρούσοβο,συγχωριανόςτουΝτούσανΠόποβιτς.ΕπίσηςοΠατριάρχηςΑλεξανδρείαςΙερόθεος.

ΗώρατωνβλαχοφώνωνΜεγάλωνΕθνικώνΕυεργετώνσήμανεστηνελλη-νικήπαιδείααμέσωςμόλιςιδρύθηκετοπρώτοελεύθεροΚράτοςτωνΕλλήνων.ΔωρίζουναπλόχεραστοΓένοςκαιχρυσώνουντηνπρωτεύουσάτουΑθήνα.Τηςχαρίζουν:

ΟιΓεώργιοςΑβέρωφ,ΜιχαήλΤοσίτσαςκαιΝικόλαοςΣτουρνάραςτοΕθνι-κόΜετσόβιοΠολυτεχνείο.ΕνισχύουντοΕθνικόΠανεπιστήμιοκαιηχήρατουΝ.ΤοσίτσαδωρίζειτοοικόπεδοόπουανεγείρεταιτοΑρχαιολογικόΜουσείο.

ΟβαρόνοςΣίμωνΣίναςτηνΑκαδημίαΑθηνών,τονΜητροπολιτικόΝαόκαιτοΕ�