7

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ........................................... 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΙΑ ..................................................21Συναίνεση και καταναγκασμός ................................21Η επινόηση του κράτους ..........................................27Το δίλημμα των βρόμικων χεριών ........................... 48Οι κίνδυνοι της ειρήνης ........................................... 66

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ .................................81Η τεχνολογική επανάσταση .....................................81Google εναντίον κυβέρνησης ................................... 96Τεχνοκρατία εναντίον δημοκρατίας ....................... 111Η νέα αριστοκρατία ..............................................129

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ................................143Χειρότερα δεν γίνεται ...........................................143Το τέλος της ιστορίας; Όχι .....................................162Παιδιά που πνίγονται ............................................ 178Μια κυβέρνηση για τον κόσμο ...............................190

ΕΠΙΛΟΓΟΣ: ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ..................................201

Βιβλιογραφικές αναφορές ......................................213

Προτάσεις για ανάγνωση .......................................215

9818 Politics_films.indd 7 4/4/2016 3:48:53 μμ

8 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

ΕΣΤΙΑΤΟΡΙΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ

ΦΗΜΗΣ

ΔΑΝΙΑ 2013

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΣΧΟΛΕΙΑ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ

ΔΙΚΤΥΟ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ

ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ΥΨΗΛΗΣ

ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ

9818 Politics_films.indd 8 4/4/2016 3:48:53 μμ

9

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ

ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ

ΔΙΚΤΥΟ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Η πολιτική έχει σημασία.Αν ζεις στη σημερινή Συρία, είσαι καταδι-

κασμένος σ’ ένα είδος κόλασης: η ζωή είναι τρομακτική, βίαιη, απρόβλεπτη, γεμάτη φτώχεια – κι επιπλέον, για πάρα πολλούς Σύριους, αποδεικνύεται υπερβολικά σύ-ντομη. Έως αυτή τη στιγμή που γράφω, ο αριθμός των Σύριων που έχουν σκοτω-θεί στον εμφύλιο πόλεμο υπολογίζεται ανάμεσα σε 80.000 και 200.000. (Η ασά-φεια του υπολογισμού είναι ενδεικτική

της άσχημης κατάστασης: οι νεκροί εξαφανίστηκαν σ’ ένα σύννεφο πα-ραπληροφόρησης.) Ο αριθμός των εκτοπισμένων φτάνει μερικά εκατομ-

μύρια· όσο για τον αριθμό εκείνων που είδαν την ποιότητα της ζωής τους να επιδει-

9818 Politics_films.indd 9 4/4/2016 3:48:54 μμ

10 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΣΥΡΙΟΙ

ΕΚΤΟΠΙΣΜΕΝΟΙ

ΣΥΡΙΑ 2014

ΔΕΝ ΕΠΙΝΟΗΣΑΜΕ ΤΙΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ

ΚΑΙ ΕΘΝΟΤΙΚΕΣ ΔΙΕΝΕΞΕΙΣ

ΔΕΝ ΦΤΑΙΜΕ EMEIΣ

ΓΙΑ ΟΛΑ ΤΑ

ΚΑΚΑΝΕΚΡΟΙ ΣΥΡΙΟΙ

9818 Politics_films.indd 10 4/4/2016 3:48:54 μμ

11

ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΣΥΡΙΟΙ

ΕΚΤΟΠΙΣΜΕΝΟΙ

ΝΕΚΡΟΙ ΣΥΡΙΟΙ

Ε ΙΣΑΓΩΓΗ

νώνεται δραματικά εξαιτίας της βίας, ταυτίζεται με τον συνολικό πληθυσμό. Για παράδειγμα, το 2014 η ανεργία κυμαινόταν γύρω στο 60%. Κανείς εχέφρων άνθρωπος δεν θα επέλεγε τη Συρία για

να ζήσει.Αν είσαι τυχερός και ζεις στη Δανία, βρί-

σκεσαι σ’ ένα είδος παραδείσου μοναδικού στην ιστορία: η ζωή είναι άνετη, υπάρχει ευ-ημερία, κοινωνική προστασία και πολιτισμός. Επιπλέον, το προσδόκιμο ζωής είναι καθη-

συχαστικό. Ο κόσμος ζηλεύει τη Δανία για τα υπέροχα εστιατόρια, τα τηλεοπτικά προγράμματα υψηλής ποιότητας, το κομψό της ντιζάιν, τη γενναιοδωρία του κράτους πρόνοιας, την οικολογική συμπεριφορά. Η

Δανία έρχεται πρώτη, ή σχεδόν πρώτη, στις διεθνείς συγκρίσεις ως προς την ποιότητα ζωής και την ικανοποίηση των πολιτών. Πράγματι, οι Δανοί δηλώνουν πιο ευτυχισμένοι από τον υπόλοιπο κό-σμο. Αλλά δεν επιθυμούν όλοι να ζή-

σουν στη Δανία: όπως σε όλες τις εκδοχές του παραδείσου,

υπάρχει πάντοτε το εν-δεχόμενο της ανίας.Πράγμα που δεν ση-μαίνει φυσικά ότι θα

διάλεγε κανείς τη Συρία έναντι της Δανίας.

9818 Politics_films.indd 11 4/4/2016 3:48:54 μμ

12 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

Η διαφορά ανάμεσα στη Συρία και τη Δανία δεν σημαίνει ότι οι Δανοί είναι καλύτεροι άνθρω-ποι από τους Σύριους. Δεν είναι εγγενώς πιο ευ-γενείς ή πιο έξυπνοι: οι άνθρωποι είναι περίπου ίδιοι σε όλο τον κόσμο. Εξάλλου, οι Δανοί δεν διαθέτουν μεγαλύτερα φυσικά πλεονεκτήματα – αντιθέτως: η Συρία αποτελεί μέρος της γόνιμης ημισελήνου που ήταν κάποτε ο γενέθλιος τόπος του ανθρώπινου πολιτισμού· η Δανία είναι ένα ακραίο, βόρειο τοπίο με λιγοστούς φυσικούς πό-ρους. Είναι γεμάτη από όμορφα πράγματα, πλην όμως τα περισσότερα δεν βγαίνουν από τη δανέ-ζικη γη. (Τα εστιατόρια που έχουν χαρίσει στη Δανία φήμη υψηλής γαστρονομίας ειδικεύονται σε τοπικά προϊόντα αλλά τα μεταμορφώνουν με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας. Κανείς δεν θα πλήρωνε τέτοιες αστρονομικές τι μές για ό,τι παράγει το δανέζικο έδαφος.)

Η διαφορά ανάμεσα στη Δανία και τη Συρία είναι η πολιτική. Η πολιτική βοήθησε τη Δανία να γίνει αυτό που έγινε. Η πολιτική έκανε τη Συρία αυτό που έγινε.

Λέγοντας πως η πολιτική αλλάζει τα πράγ-ματα δεν σημαίνει πως είναι υπεύθυνη για ό,τι καλό συμβαίνει κάπου και για ό,τι κακό συμ-βαίνει αλλού. Οι Δανοί δεν είναι ευχαριστημένοι επειδή τους χαροποιεί η πολιτική τους: αντιθέ-τως, φαίνονται συχνά αρκετά εκνευρισμένοι με το πολιτικό τους προσωπικό – όπως συμβαίνει σε όλο τον κόσμο. Οι Δανοί πολιτικοί μπορούν

9818 Politics_films.indd 12 4/4/2016 3:48:54 μμ

13ΕΙΣΑΓΩΓΗ

να εισπράτουν επαίνους για το σύστημα κοινω-νικής ασφάλειας και μεταφορών, αλλά μάλλον δεν έχουν συμβά λει ούτε στη γαστρονομική φήμη της Δανίας ούτε στο εγχώριο ντιζάιν που έχει τόσο καλό όνο μα. Ομοίως, οι Σύριοι πολιτικοί φταίνε για την αθλιό τητα που μαστίζει τη χώρα τους, αλλά δεν είναι αυτοί που επινόησαν τις θρησκευτικές και εθνοτικές διενέξεις οι οποίες γεννούν τόση βία. Ο εμ φύλιος πόλεμος ανάμεσα στους Σουνίτες και τους Σιίτες πυροδοτείται από βαθιές πολιτισμικές και ιστορικές δια φορές· και εντείνεται από τη συγκυρία της ύφεσης και της ξηρασίας. Η πολιτική δεν δημιουργεί όλα τα αν-θρώπινα μίση και πάθη. Ούτε είναι υπεύθυνη για τις φυσικές καταστροφές και τα οικονομικά προβλήματα. Αλλά μπορεί να τα επιδεινώνει ή να τα μετριάζει – να τι μπορεί να κάνει.

Σήμερα η Δανία απολαμβάνει πολιτική σταθε-ρότητα διότι ο λαός της δεν βρίσκεται εν μέσω κάποιας σοβαρής διαμάχης. Οι Δανοί ανησυχούν για τη μετανάστευση, όπως πολλοί Ευρωπαίοι, αλλά, σε σύγκριση με τη Συρία, δεν αντιμετωπί-ζουν εθνοτικές ή πολιτισμικές ρήξεις που θα μπο-ρούσαν να οδηγήσουν σε εμφύλιο πόλεμο. Η δα-νέζικη κοινωνία είναι ειρηνική και εύπορη· κυρίως είναι εκκοσμικευμένη: η θρησκεία δεν ρυθμίζει τη δημόσια ζωή παρότι καμιά φορά εμπλέκεται σ’ αυτή. Αλλά δεν ήταν πάντοτε έτσι: πριν από πε-ντακόσια χρόνια η Δανία έμοιαζε με τη Συρία – ήταν μια εύθραυστη, θυελλώδης, σκληρή χώρα

9818 Politics_films.indd 13 4/4/2016 3:48:54 μμ

14 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

όπου εκτυλίσσονταν θρησκευτικές συγκρούσεις και βίαιες αντιπαραθέσεις. Στη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, όταν η Δανία, όπως και η υπό-λοιπη Ευρώπη, σπαρασσόταν από θρησκευτικά μίση, ίσως ήταν προτιμότερο να ζει κανείς στη Συρία. Έτσι κι αλλιώς, η ζωή δεν είχε πουθενά μεγάλη αξία. Τότε η Δανία ήταν επικίνδυνο μέρος, μεταξύ άλλων διότι βρισκόταν σε διαρκή κρίση με τους γείτονές της στη Σκανδιναβία. Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της η Δανία βρι-σκόταν σ’ ένα σταυροδρόμι ευρωπαϊκών πολεμι-κών συρράξεων. Τα σύνορα της Συρίας σήμερα είναι μια αυθαίρετη κατασκευή που επεβλήθη στη χώρα από τις νικήτριες δυνάμεις. Εξίσου αυθαί-ρετα είναι τα σύνορα της Δανίας.

Εντούτοις, η Δανία πέρασε από τον πόλεμο στην ειρήνη, κι από μια οικονομία βασικών πόρων σε μια οικονομία πλούτου. Αυτό συνέβη μέσω κοινωνικών και πολιτικών θεσμών που έδωσαν στους πολίτες τη δυνατότητα να συνυπάρχουν ειρηνικά μεταξύ τους, καθώς και με τους γείτονές τους. Δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί αυτό: η καλή πολιτική αποτελεί ταυτοχρόνως σύμπτωμα και αιτία της ειρηνικής μετάβασης. Η πολιτική λει-τουργεί στη Δανία διότι έκανε τους Δανούς πιο ανεκτικούς. Αλλά επίσης, οι Δανοί πήραν ένα μά-θημα ανεκτικότητας έναντι της ίδιας της πολιτι-κής. Πρόκειται για τις δυο πλευρές οποιασδήποτε πολιτικής διευθέτησης. Η πολιτική παράγεται από σταθερούς θεσμούς οι οποίοι επιλύουν τις διαφο-

9818 Politics_films.indd 14 4/4/2016 3:48:54 μμ

15ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ρές και αποτρέπουν τους πολέμους. Με τη σειρά τους, οι σταθεροί θεσμοί οφείλονται στην πολι-τική. Η πολιτική όμως δεν μπορεί να συρρικνωθεί σε ένα σύνολο θεσμών: προηγείται αυτών και προκύπτει από αυτούς.

Αυτές οι δυο πλευρές της πολιτικής ζωής έχουν ένα κοινό σημείο: αμφότερες συνδυάζουν την επι-λογή με τους περιορισμούς. Η πολιτική αφορά τις συλλογικές επιλογές που συνδέουν ομάδες αν-θρώπων οι οποίες ζουν με συγκεκριμένο τρόπο. Επίσης, αφορά τις συλλογικές δεσμεύσεις που παραχωρούν στους ανθρώπους το δικαίωμα της επιλογής του τρόπου ζωής τους. Χωρίς αληθινή επιλογή δεν υπάρχει πολιτική. Αν οι επιτυχημένοι πολιτικοί θεσμοί ήταν αυτόματο αποτέλεσμα συ-γκεκριμένων ιστορικών περιστάσεων –δώσ’ μου κατάλληλο κλίμα, πολιτισμό, οικονομία, θρησκεία, δημογραφία και θα σου δώσω δημοκρατία–, η ζωή θα ήταν ευκολότερη. Αλλά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Οι πολιτικοί θεσμοί διαμορφώνονται από τις ανθρώπινες επιλογές· και οι άνθρωποι διατηρούν τη δυνατότητα να τους κάνουν άνω κάτω. Ομοίως, αν οι σωστοί πολιτικοί θεσμοί κα-ταργούσαν την ανάγκη για επιλογές –δώσ’ μου δημοκρατία και θα σου δώσω ειρήνη, ευημερία, ωραία εστιατόρια, μια ήσυχη ζωή–, τότε όλα θα ήταν ευκολότερα και πολύ πιο βαρετά. Ακόμα και στη Δανία η επιτυχημένη λειτουργία των πο-λιτικών θεσμών εξαρτάται από τις επιλογές των ανθρώπων: τις επιλογές των πολιτικών και των

9818 Politics_films.indd 15 4/4/2016 3:48:54 μμ

16 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

ψηφοφόρων, επιλογές σχετικά με το ποιοι νόμοι πρέπει να ισχύουν και σχετικά με το αν πρέπει να συμμορφώνεται κανείς με αυτούς. Μερικές από αυτές τις επιλογές είναι αγωνιώδεις: ακόμα και σε πλούσιες, ευτυχισμένες χώρες ορισμένες πολιτικές αποφάσεις είναι ζητήματα ζωής και θανάτου. Τίποτα δεν είναι αυτόματο στην πολι-τική. Όλα εξαρτώνται από την τυχαία αλληλεπί-δραση μεταξύ επιλογής και καταναγκασμού: κα-ταναγκασμού σε συνθήκες επιλογής· επιλογής σε συνθήκες καταναγκασμού.

Μπορούμε να πούμε ότι η διαφορά μεταξύ της Συρίας και της Δανίας είναι η πολιτική – πράγμα απλό και σύνθετο μαζί. Σ’ αυτό το σύντομο βιβλίο θα προσπαθήσω να γεφυρώσω το χάσμα με ταξύ της απλότητας και της πολυπλοκότητας απαντώ-ντας σε τρία μεγάλα ερωτήματα: Πώς μια λέξη –η πολιτική– περιλαμβάνει τόσο διαφορετικές κοι-νωνίες όπως την ασφαλή, βαρετή Δανία και την εξαθλιωμένη, χαοτική Συρία; Τι κοινό έχουν ο παράδεισος και η κόλαση; Μήπως στον παράδεισο η πολιτική απουσιάζει ενώ στην κόλαση αποτυγ-χάνει; Στην πραγματικότητα, η πολιτική έχει ποι-κίλες πλευρές. Θα προσπαθήσω λοιπόν στο πρώτο κεφάλαιο να δείξω τα κοινά σημεία μεταξύ τους, όπως είναι ο έλεγχος της βίας, καθοριστικό χαρα-κτηριστικό κάθε πολιτικής κοινωνίας. Ο στοχασμός γύρω από τη βία είναι μια αφετηρία για την κα-τανόηση τόσο της προέλευσης της πολιτικής όσο και της διαφοράς της από άλλες δραστηριότητες.

9818 Politics_films.indd 16 4/4/2016 3:48:54 μμ

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κατά δεύτερον, πώς η πολιτική συνεχίζει να παίζει καθοριστικό ρόλο σε μια εποχή ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών; Η Δανία είναι ένας μι-κροσκοπικός παίκτης στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία. Αλλά ακόμα και οι μεγάλοι παίκτες –η Κίνα, οι ΗΠΑ– βρίσκονται συχνά στο έλεος ανεξέλεγκτων δυνάμεων: όπως είναι οι αγορές, το ίντερνετ, το περιβάλλον. Υπάρχουν τόσα πράγ-ματα που φαίνεται να ξεπερνούν τις δυνατότητες των πολιτικών. Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος των πολιτικών μπροστά σε μια παγκοσμιοποιημένη τεχνολογική επανάσταση; Στο δεύτερο κεφάλαιο θα ερευνήσω τη σχέση μεταξύ πολιτικής και τε-χνολογίας, το πώς η μία επηρεάζει την άλλη. Συ-χνά η τεχνολογία μοιάζει να προηγείται ενώ η πολιτική πασχίζει να τη φτάσει. Είναι πολύ δύ-σκολο να ελεγχθεί η τεχνολογία. Πλην όμως, αν κάποιοι μπορούν να την ελέγξουν, αυτοί είναι οι πολιτικοί.

Τρίτον, αν η πολιτική είναι τόσο καθοριστική, γιατί ανεχόμαστε ένα τόσο μεγάλο χάσμα μεταξύ των πιο επιτυχημένων και των λιγότερο επιτυχη-μένων κρατών; Γιατί δεν εξάγουμε ό,τι λειτουργεί, στα μέρη όπου τίποτα δεν φαίνεται να λειτουργεί; Γιατί δεν προσπαθούμε να κάνουμε τη Συρία να μοιάζει στη Δανία; Υπάρχουν φυσικά κάποιες πρακτικές δυσκολίες. Αλλά δεν είναι μόνο πρα-κτικό το ζήτημα. Τίθεται κι ένα βασικό ζήτημα δικαιοσύνης. Οι άνθρωποι δεν διαφέρουν πολύ μεταξύ τους σε ό,τι ελπίζουν, σε ό,τι μπορούν να

9818 Politics_films.indd 17 4/4/2016 3:48:54 μμ

18 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

επιτύχουν και σε ό,τι χρειάζονται για να επιτύ-χουν. Κι όμως, το παγκόσμιο χάσμα ανάμεσα στους πλουσιότερους και τους φτωχότερους είναι μεγαλύτερο από ποτέ. Γιατί δεν μπορεί η πολιτική να σώσει τα 2 δισεκατομμύρια των ανθρώπων που ζουν (και πεθαίνουν) με λιγότερα από 2 δο-λάρια την ημέρα; Στο τρίτο κεφάλαιο θα εξετάσω το ηθικό ζήτημα που τίθεται έναντι της πολιτικής μας και του εαυτού μας: γιατί ανεχόμαστε τόση αδικία; Η πολιτική δεν ταυτίζεται με την ηθική, ωστόσο η ηθική προσκρούει στην πολιτική όπως και σε οτιδήποτε άλλο κάνουμε. Στο τέλος, η ηθική εκθέτει τα όρια της πολιτικής. Δεν υπάρχει δικαι-οσύνη χωρίς πολιτική. Αλλά η πολιτική αποτυγ-χάνει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της δικαι-οσύνης σε ευρεία κλίμακα.

Το πρώτο κεφάλαιο εξηγεί τι είναι η πολιτική στην καλύτερη και τη χειρότερη εκδοχή της. Το δεύτερο κεφάλαιο εξηγεί γιατί είναι καθοριστική, ακόμα και στην εποχή της Google. Το τρίτο κε-φάλαιο εξηγεί ποια είναι τα όριά της μπροστά στην αβυσσαλέα παγκόσμια ανισότητα. Τέλος,

9818 Politics_films.indd 18 4/4/2016 3:48:54 μμ

19

στον επίλογο, ερευνώ τους κινδύνους που αντι-μετωπίζουμε: ο κόσμος παραμένει επικίνδυνο μέρος, μολονότι κατά τόπους είναι λιγότερο επι-κίνδυνο από παλιά. Μερικοί από τους σημερινούς κινδύνους είναι πρωτόγνωροι. Πόσο ρεαλιστική είναι η διάσωσή μας μέσω της πολιτικής;

Ε ΙΣΑΓΩΓΗ

9818 Politics_films.indd 19 4/4/2016 3:48:54 μμ

20 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

9818 Politics_films.indd 20 4/4/2016 3:48:54 μμ

21

1

ΒΙΑ

Συναίνεση και καταναγκασμός

Ο έλεγχος της βίας βρίσκεται στο επίκεντρο της πολιτικής. Αυτό δεν σημαίνει ότι η πολιτική είναι

εγγενώς βίαιη. Σε πολλές μορφές πολιτικής –επιχειρηματολογία, συ-ζήτηση, συμφωνία– η βία λείπει: πρόκειται για ειρηνικές δραστηριό-

τητες κατά τις οποίες οι άνθρωποι δεν διανοού-νται να επιτεθούν ο ένας στον άλλον. Μερικές φορές ξεσπούν άγριοι καβγάδες στο κοινοβούλιο – πράγμα αστείο και ταυτοχρόνως σκανδαλώδες. Αλλά σε όλα τα κοινοβούλια υπάρχουν κανόνες που αποτρέπουν τέτοια επεισόδια: για παρά-δειγμα, στο βρετανικό κοινοβούλιο απαγορεύεται να κατηγορήσεις τους αντιπάλους σου ότι λένε ψέματα – κάτι που προφανώς θα μπορούσε να προκαλέσει καβγά. Εξάλλου, δεν είναι αλήθεια

9818 Politics_films.indd 21 4/4/2016 3:48:54 μμ

22 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

ότι κάθε μορ φή βίας είναι εγγενώς πολιτική. Αν σου επιτεθεί κάποιος στον δρόμο, δεν συνάπτεις πολιτι κή σχέση με τον ληστή εκτός αν η επίθεση κατέ ληγε, για παράδειγμα, σε αίτημά σου να αλ-λάξει κάποιος νόμος. Το κλειδί της πολιτικής δεν είναι η βία αυτή καθαυτήν· είναι ο έλεγχος.

Υπάρχουν δύο τρόποι να σκεφτούμε την πολι-τική ως μέσον ελέγχου της βίας. Ο ένας είναι ότι η βία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν εργαλείο ελέγχου που τοποθετεί τους ανθρώπους σε συ-γκεκριμένες σχέσεις εξουσίας και υπακοής. Αυτός ο έλεγχος πραγματοποιείται μέσω της βίας. Αν ξέρω ότι έχεις την εξουσία να με βλάψεις, θα προσαρμόσω τη συμπεριφορά μου έτσι ώστε να μη με απειλείς. Θα κάνω δηλαδή αυτό που θέλεις επειδή γνωρίζω την εξουσία που έχεις. Η προο-πτική της βίας μπορεί να διαμορφώσει τη συμπε-ριφορά των ανθρώπων χωρίς να πάθει τίποτα κανείς. Όλες οι μορφές πολιτικής εμπεριέχουν ένα στοιχείο τέτοιας πίεσης: συμπεριφερόμαστε ως

νομοταγείς εξαιτίας της υπονοούμενης απειλής, της τιμωρίας. Όμως, η άλλη πλευρά της

πολιτικής είναι ο έλεγχος της βίας. Η πολιτική δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να συμφωνή-σουν ως προς τον χειρισμό της βίας, ως προς το ποιος μπορεί

να προσφεύγει σε αυτή και κάτω από ποιες συνθήκες. Όλα τα πολιτικά συστήματα

9818 Politics_films.indd 22 4/4/2016 3:48:54 μμ

23

περιλαμβάνουν τέτοιου είδους συμφωνίες: οι άν-θρωποι που μας ελέγχουν μέσω βίας είναι οι δι-καιούχοι της κοινής μας συμφωνίας περί του ελέγ-χου της χρήσης βίας. Συμμορφωνόμαστε στους νόμους διότι αποδεχόμαστε ότι οι νομοθέτες και οι εφαρμοστές του νόμου έχουν το δικαίωμα να μας λένε τι να κάνουμε. Χωρίς αυτή την κοινή αποδοχή δεν μπορεί να υπάρξει πολιτική. Η ζωή μας θα γίνει μια σειρά επιθέσεων και ληστειών.

Στην εισαγωγή είπα ότι η πολιτική αφορά την επιλογή σε συνθήκες καταναγκασμού και τον κα-ταναγκασμό σε συνθήκες επιλογής. Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Πολλές ανθρώπινες δραστη-ριότητες μπορούν να περιγραφούν με τον ίδιο τρόπο: ο γάμος, για παράδειγμα. Μπορείς να επιλέξεις ποιον θέλεις να παντρευτείς, αλλά αν αυτός δεν σε θέλει, τι κρίμα – υπάρχει κατανα-γκασμός, το σχέδιο δεν μπορεί να πραγματοποι-ηθεί. Όμως, ακόμα κι αν βρεις τον κατάλληλο και πρόθυμο σύντροφο, ο γάμος επιβάλλει βάρη και στους δυο σας· βάρη που ορίζονται από τον νόμο. Πολλές φεμινίστριες θεωρούν τον γάμο πολιτική πράξη – πράγμα που ισχύει όταν ο ένας από τους συζύγους χρησιμοποιεί την απειλή βίας για να ρυθμίσει τη συμπεριφορά του άλλου. Οι βίαιοι γάμοι είναι πρωτόγονες και άκρως δυσάρεστες μορφές άσκησης εξουσίας. Αλλά δεν είναι έτσι όλοι οι γάμοι. Οι άνθρωποι είναι ικανοί να σχε-τίζονται μέσω της αγάπης ακόμα κι όταν οι επι-λογές τους είναι περιορισμένες. Θα ήταν λάθος

ΒΙΑ

9818 Politics_films.indd 23 4/4/2016 3:48:54 μμ

24 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

να θεωρήσουμε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις «πο-λιτικές».

Το χαρακτηριστικό της πολιτικής είναι η χρόνια σχέση μεταξύ συναίνεσης και καταναγκασμού. Η πολιτική προϋποθέτει συλλογική συμφωνία περί της χρήσης βίας. Επειδή η συμφωνία υπάρχει, η χρήση βίας δεν είναι πάντοτε απαραίτητη. Επειδή υπάρχει το ενδεχόμενο χρήσης βίας, η συμφωνία δεν είναι πάντοτε επαρκής. Η πολιτική τις χρειά-ζεται και τις δύο. Να τι συνδέει τη Δανία με τη Συρία. Η Δανία φαίνεται κοινωνία ευρείας συναί-νεσης. Κι όμως διαθέτει στρατό, αστυνομία και φυλακές. Ακόμα και στη Δανία, το κράτος έχει την εξουσία να αναγκάζει τους πολίτες να κάνουν πράγματα που δεν θέλουν: να πληρώνουν φόρους ή να αντιμετωπίζουν τις συνέπειες των παραβά-σεών τους. Όσο για τη Συρία, φαίνεται μια κοι-νωνία καταναγκασμών. Αλλά ακόμα και στη Συ-ρία οι άνθρωποι πρέπει να συμφωνήσουν ως προς τη χρήση της βίας προκειμένου να λειτουργήσουν οι πολιτικοί θεσμοί. Σήμερα, δεν υπάρχει καμιά συναίνεση ανάμεσα στις διαφορετικές πλευρές του εμφυλίου πολέμου, αλλά υπάρχει σίγουρα στο εσωτερικό της κάθε πλευράς προκειμένου να συνεχίζεται ο πόλεμος. Οι οπαδοί του Άσαντ ανα-γνωρίζουν το καθεστώς ως νόμιμο και πιστεύουν ότι έχει το δικαίωμα να αμυνθεί. Οι αντίπαλοί του απορρίπτουν αυτό το δικαίωμα, στο οποίο αντιτείνουν το δικαίωμα της αντιπολίτευσης να ασκήσει βία εναντίον του. Αν η Συρία ήταν ολο-

9818 Politics_films.indd 24 4/4/2016 3:48:55 μμ

25

κληρωτικά καταναγκαστική κοινωνία, δεν θα υπήρχε εμφύλιος πόλεμος: θα υπήρχε αναρχία, δηλαδή μηδενική πολιτική. Η διένεξη στη Συρία είναι πολιτική εφόσον εμπλέκει διαφορετικές από-ψεις για το ποιος δικαιούται να ασκήσει βία.

Η Δανία και η Συρία συνυπάρχουν σε ένα φά-σμα όπου συνδυάζονται η συναίνεση και ο κατα-ναγκασμός: πρόκειται για το φάσμα της πολιτικής στο οποίο οι συγκεκριμένες χώρες βρίσκονται στα πιο απομακρυσμένα άκρα. Στη Δανία η συναίνεση περιορίζει τον καταναγκασμό: υπάρχει επαρκής συμφωνία ώστε η άσκηση βίας να διατηρείται στο ελάχιστο. Στη Συρία ο καταναγκασμός περιορίζει τη συναίνεση: υπάρχει τόση βία ώστε η συμφωνία περιορίζεται στο ελάχιστο. Ένα φάσμα, δύο άκρα: να πώς μπορούμε να συγκρίνουμε αυτές τις δύο κοινωνίες ενώ ταυτοχρόνως τις διακρίνουμε με-ταξύ τους.

Υπάρχει μια πιο κυνική άποψη. Στο μυθιστό-ρημα του Κρίστιαν Γιούνγκερσεν Η εξαίρεση (2006) μια δανέζικη ανθρωπιστική οργάνωση ερευνά τα εγκλήματα πολέμου στην πρώην Γιου-γκοσλαβία· τι θα μπορούσε να είναι πιο διαφο-ρετικό από ένα άνετο γραφείο στην Κοπεγχάγη και από ένα βοσνιακό στρατόπεδο θανάτου; Τα πρόσωπα του μυθιστορήματος είναι, από τη μια πλευρά, Δανέζες με ασφαλή, άνετη ζωή, ενώ από την άλλη οι εγκληματίες τους οποίους προσπαθούν να εντοπίσουν είναι πολύ επικίνδυνοι άνθρωποι – ο Γιούνγκερσεν παρουσιάζει δύο κόσμους που

ΒΙΑ

9818 Politics_films.indd 25 4/4/2016 3:48:55 μμ

26 ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ

καθρεφτίζονται ο ένας στον άλλον. Οι γυναίκες στο γραφείο εκφοβίζουν, απειλούν και καταδιώ-κουν η μία την άλλη, ενώ μικρές επιθετικές πρά-ξεις –μια πόρτα που κλείνει απότομα, ένα εχθρικό βλέμμα– κλιμακώνονται σε φονική βία. Τέτοιες αφηγήσεις υπονοούν ότι οι συναινετικές κοινωνίες αποκρύπτουν τις φρικιαστικά καταναγκαστικές παρορμήσεις που κηλιδώνουν όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Η γλυκιά Δανία είναι, στο βάθος, το ίδιο απαίσια με οποιοδήποτε άλλο μέρος. Μάλιστα, η γλυκύτητα κάνει δυσκολότερο τον έλεγχο του κα-κού διότι οι κακοί δεν παραδέχονται ότι φέρονται απαίσια. Η πολιτική καλών προθέσεων μπορεί να είναι ένα προσωπείο που επιτρέπει το κακό αντί να το εμποδίζει.

Ο κυνισμός έχει σταθερή θέση στην πολιτική. Αλλά το να λέμε κάτι τέτοιο παραείναι κυνικό. Πράγματι, κάθε μορφή συναίνεσης μπορεί να κρύ-βει τη βία αντί να την περιορίζει. Το BBC, ένας από τους πιο ευυπόληπτους και καλοπροαίρετους θεσμούς της βρετανικής δημόσιας ζωής, απεδείχθη το τέλειο μέρος για παιδεραστές – επειδή κανείς δεν υποπτευόταν κανέναν. Είναι επίσης αλήθεια ότι στις κοινωνίες όπου η βία είναι παντού ορατή –όπως στη σημερινή Συρία– ίσως δεν γίνονται ορατές μυριάδες πράξεις καλοσύνης που συμβαί-νουν στην ιδιωτική σφαίρα και ανάμεσα σε φί-λους. Άσχημα πράγματα συμβαίνουν σε ωραία μέρη, και ωραία πράγματα συμβαίνουν σε άσχημα μέρη. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να

9818 Politics_films.indd 26 4/4/2016 3:48:55 μμ

27

διακρίνουμε τα ωραία από τα άσχημα μέρη. Υπάρχει θεμελιώδης διαφορά μεταξύ Δανίας και Συρίας. Σε κοινωνίες όπου η βία υπόκειται σε συμφωνημένο σύστημα πολιτικού ελέγχου οι άν-θρωποι ζουν καλύτερα από όσο σε κοινωνίες χω-ρίς τέτοιο σύστημα.

Η πολιτική συναίνεση δεν καταργεί τη βία: θύ-λακες φρίκης υπάρχουν παντού. Σε ορισμένες συνθήκες η πολιτική συναίνεση ενθαρρύνει τη βία, ιδιαίτερα εκ μέρους των ανθρώπων στους οποίους έχει ανατεθεί ο έλεγχός της. Οι αστυνομικοί μπο-ρούν να επιδοθούν σε φρικαλεότητες. Τέτοια είναι τα σκοτεινά θέματα της σκανδιναβικής αστυνο-μικής λογοτεχνίας που αποτελούν μια από τις αιτίες της παγκόσμιας επιτυχίας της. Ωστόσο, το φόντο της σκανδιναβικής αστυνομικής λογοτεχνίας είναι κοινωνίες στις οποίες η βία δεν είναι ανε-ξέλεγκτη όπως, για παράδειγμα, στη Συρία. Ιδού η διαφορά.

Η επινόηση του κράτους

Ο φιλόσοφος που εμβάθυνε στον έλεγχο της βίας ως επίκεντρο της πολιτικής είναι ένας Άγγλος του 17ου αιώνα, ο Τόμας Χομπς. Ο Χομπς εξήγησε τι υπάρχει στη βάση της σύγ-χρονης πολιτικής ζωής και σε τι διαφέρει από ό,τι υπήρχε νωρίτερα. Η βία ήταν ανεξέλεγκτη στον κόσμο του Χομπς, o oποίος έγραψε τρεις εκδοχές

ΒΙΑ

9818 Politics_films.indd 27 4/4/2016 3:48:55 μμ