noten · 2017-05-08 · noten 5 39. henri bergson, creative evolution (1911; herdruk: mineola:...

Noten

Insectopedie

Insectopedia.Noten.indd 1 21-12-10 16:25

2 I n s e c t o p e d I e

Alomtegenwoordig

1. P.A.Glick,The Distribution of Insects, Spiders, and Mites in the Air, U.S.DepartmentofAgricultureTechnicalBulletin671(Washington:U.S.DepartmentofAgriculture,1939),146.

2. ZievoorditenanderevoorbeeldenvanverspreidingindeluchtC.G.Johnson,Migration and Dispersal of Insects by Flight (Londen:Methuen,1969),294-296,358-359.IkhebvoordithoofstukveelvuldiggebruikgemaaktvanJohnsonsklassiekerenvanRobertDudley’sThe Biomechanics of Insect Flight: Form, Function, Evolution (Princeton:PrincetonUniversityPress,2000).

3. B.R.Coad,‘InsectsCapturedbyAirplaneAreFoundatSurprisingHeights,’inYearbook of Agriculture, 1931(Washington:U.S.DepartmentofAgriculture,1931),322.

4. Glick,Distribution of Insects, 87.ZieoverhangmatspinnenRobertB.Suter,‘AnAerialLottery:ThePhysicsofBallooninginaChaoticAtmosphere,’Journal of Arachnology 27(1999):281-293.

5. Johnson, Migration and Dispersal,297.6. ZiebijvoorbeeldA.C.HardyenP.S.Milne,‘StudiesintheDistributionofInsectsbyAerial

Currents:ExperimentsinAerialTow-NettingfromKites,’ Journal of Animal Ecology7(1938):199-229.

7. WilliamBeebe,‘InsectMigrationatRanchoGrandeinNorth-CentralVenezuela:GeneralAccount,’Zoologica 34,nr.12(1949):107–110.

8. Dudley, Biomechanics of Insect Flight,8-14,302-309.9. L.R.Taylor,‘AphidDispersalandDiurnalPeriodicity,’Proceedings of the Linnean Society of

London 169(1958):67-73.10. Dudley, Biomechanics of Insect Flight,325-326.11. Johnson,Migration and Dispersal,606.12. Ibid.,294,360.

chaos

1. DezeinsectenzijngerangschiktalseenonderordevandeHemiptera.2. CorneliaHesse-Honegger,Heteroptera: The Beautiful and the Other, or Images of a Mutating

World (NewYork:Scalo,2001),90.3. Hesse-Honeggerhoudthaarbespiegelingenoverhaarcarrièreineenreeksgepubliceerde

korteartikelenen,meeruitgebreid,intweeboeken:Heteroptera enWarum bin ich in Osterfarnebo? Bin auch in Leibstadt, Beznau, Gosgen, CreysMalville, Sellafield gewesen... (Basel:EditionsHeuwinkel,1989).EenkortartikelinclusiefvierkleurenreproductiesvanhogekwaliteitstaatinGrand Street 70(voorjaar2002):196-201.Tweeprachtiguitgevoerdeten-toonstellingscatalogibevattenookautobiografischeverhalenennuttigekritischeessays:Hesse-Honegger,After Chernobyl (Bern:BundesamtfurKultur/VerlagLarsMuller,1992),enHesse-Honegger,The Future’s Mirror (NewcastleuponTyne:Locus+,2000).IkbendankverschuldigdaanSteveConnellvooralzijnvertalingenuithetDuits.

4. Hesse-Honegger,Heteroptera, 24.5. Hesse-Honegger,After Chernobyl, 59.6. Hesse-Honegger,Heteroptera, 9.7. GalileoGalilei,Sidereus nuncius, or The Sidereal Messenger (Chicago:UniversityofChicago

Press,1989),42,geciteerdinHesse-Honegger,Heteroptera, 8.8. CorneliaHesse-Honegger,‘WennFliegenundWanzenandersaussehenalssiesollten,’

TagesAnzeiger Magazin,januari1988,20-25.9. Hesse-Honegger,Heteroptera, 94-96.10. Ibid.11. Hesse-Honeggerbespreekteendeelvanditmateriaalindereedsgenoemdewerken.Zie

voormeergedetailleerdebeschrijvingenErnestJ.Sternglass,Secret Fallout: Low Level Radiation from Hiroshima to Three Mile Island (NewYork:McGraw-Hill,1981);RalphGraeub,The Petkau Effect: The Devastating Effect of Nuclear Radiation on Human Health and the Environment (NewYork:FourWallsEightWindows,1994);JayM.GouldenBenjaminA.Goldman,Deadly Deceit: LowLevel Radiation HighLevel Coverup (NewYork:FourWallsEightWindows,1990);enJayM.Gould,The Enemy Within: The High Cost of Living Near Nuclear Reactors (New


noten 3

York:FourWallsEightWindows,1996).Zieoversamenwerkingtussenwetenschappersenorganisatiesonderandere:StevenEpstein,Impure Science: AIDS, Activism, and the Politics of Knowledge (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1996);Phil BrownenEdwinJ.Mikkelsen,No Safe Place: Toxic Waste, Leukemia, and Community Action (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1990);enSabrinaMcCormick,PhilBrownenStephenZvestoski,‘ThePersonalIsScientific,theScientificIsPolitical:ThePublicParadigmoftheEnvironmentalBreastCancerMovement,’Sociological Forum 18,nr.4(2003):545–576.IkbendankverschuldigdaanAlondraNelsonomdatzemeheeftgewezenophetwerkvanPhilBrown.

12. ZievoorBusby’s‘tweedeaanval-theorie’ChrisBusby,Wings of Death: Nuclear Pollution and Human Health (Aberystwyth:GreenAudit,1995),enBusby,ineeninterviewdoorSunnyMiller,8mei2004,Grassrootspeace.org,http://traprockpeace.org/chris_busby_08may04.html.

13. Ziebijvoorbeelddekranten-entijdschriftenartikelendiezijnopgenomeninHesse-Honegger,Warum bin ich in Osterfarnebo?, 93–101.

14. Hesse-Honegger, Heteroptera,99.15. Ibid.,127.16. CorneliaHesse-Honegger,‘LeafBugs,RadioactivityandArt,’N.paradoxa: International

Feminist Art Journal 9(2002):53.17. CorneliaHesse-Honegger,‘DerVerdacht,’TagesAnzeiger Magazin, april1989,34.18. MaxBill,Konkrete Gestaltung, inZeitprobleme in der Schweizer Malerei und Plastik, tentoon-

stellingscatalogus(KunsthausZurich,1936),geciteerdinibid.,82.19. MaxBill,geciteerdinMargitWeinberg-Staber,‘QuietAbodesofGeometry,’inConcrete Art

in Europe after 1945, red.MarleneLauter(Ostfildern-Ruit:HatjeCantz,2002),77.20. PeterSuchin,‘ForcesoftheSmall:PaintingasSensuousCritique,’geciteerdinHesse-Honegger,

Future’s Mirror.21. Hesse-Honegger,Heteroptera, 132.22. Ibid.23. Ibid.,179.24. ZieinhetbijzonderPaulFeyerabend,Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of

Knowledge (Londen:NewLeftBooks,1975).25. CorneliaHesse-Honegger,‘FieldStudyaroundtheHanfordSiteintheStatesWashington

andIdaho,USA’(ongepubliceerdmanuscript,Zürich,1998-1999).26. CorneliaHesse-Honegger,‘FieldStudyintheAreaoftheNuclearReprocessingPlant,La

Hague,Normandie,France,1999’(ongepubliceerdmanuscript,Zürich,2000-2003).27. CorneliaHesse-Honegger,‘FieldStudyintheAreaoftheNuclearTestSite,Nevadaand

Utah,USA,1997’(ongepubliceerdmanuscript,Zürich).

dood

1. HansErichNossack,’DerUntergang,’inInterview mit dem Tode (FrankfurtamMain:Suhrkamp,1963),238,geciteerdinW.G.Sebald,On the Natural History of Destruction (NewYork:RandomHouse,2003),35.

2. ‘SeenfromAbove,’inMiracle Fair: Selected Poems of Wisiawa Szymborska (NewYork:W.W.Norton,2001),66.MijndankgaatuitnaarDilipMenonenLaraJacobomdatzemebekendhebbengemaaktmethetwerkvanSzymborska,enmetditgedichtinhetbijzonder.

3. PrimoLevi,Other People’s Trades (NewYork:SummitBooks,1989),17.4. Nossack,‘DerUntergang,’geciteerdinSebald,On the Natural History of Destruction, 35.

evolutie

1. Jean-HenriFabre,‘TheGreenbottles,’inThe Life of the Fly (NewYork:Dodd,Mead,1913),232;Fabre,‘TheBluebottle:TheLaying,’inLife of the Fly, 316.Eenuitvoerige,kritischebeschouwingvanFabreswerkisPatrickTort,Fabre: Le Miroir aux insectes (Parijs:Vuibert/Adapt,2002).ZieookColinFavret,‘Jean-HenriFabre:HisLifeExperiencesandPredispo-sitionagainstDarwinism,’American Entomologist 45,nr.1(1999):38-48,enGeorgesPasteur,



‘JeanHenriFabre,’Scientific American, juli1994,74-80.DemeestebiografengingenmeeindemanierwaaropFabrezichzelfpresenteerdeennegeerdenzijntheoretischeambities.ZiebijvoorbeeldYvesDelange,Fabre: L’homme qui aimait les insectes (Parijs:ActesSud,1999).De‘geautoriseerdebiografie’vanFabrewerdgeschrevendoorzijnvriendenbewonderaarGeorgesVictorLegros.G.V.Legros,Fabre: Poet of Science (1913;opnieuwuitgebrachtinWhitefish:Kessinger,2004).

2. Fabre,‘TheHarmas,’inLife of the Fly, 15.3. Tort,Fabre, 64.4. Fabre,‘Harmas,’geciteerdinibid.,16.5. Tort,Fabre, 27.6. Jean-HenriFabre,‘TheOdyneri,’inThe MasonWasps (NewYork:Dodd,Mead,1919),59.7. Fabre,‘Harmas,’18.8. Jean-HenriFabre,‘TheFableoftheCigaleandtheAnt,’inSocial Life in the Insect World (New

York:Century,1912),6;Fabre,‘Harmas,’24.9. Fabre,‘TheSongoftheCigale,’inSocial Life in the Insect World, 36.10. NormaField,‘JeanHenriFabreandInsectLifeinModernJapan’(ongepubliceerdmanuscript),

6.IkbenNormaFielddankverschuldigdomdatzemijditbuitengewoonnuttigeartikelheeftopgestuurd.

11. Fabre,geciteerdinDelange,Fabre, 55.12. Jean-HenriFabre,‘TheBembex,’inThe Hunting Wasps (NewYork:Dodd,Mead,1915),156.13. Fabre,‘TheGreatCerceris,’inHunting Wasps, 12.14. Fabre,‘TheYellow-WingedSphex,’inHunting Wasps, 36.15. Fabre,‘TheEumenes,’inMasonWasps,10,12,13.16. Fabre,‘AberrationsofInstinct,’inMasonWasps, 109.17. Fabre,geciteerdinLegros,Fabre, 14.18. Fabre,geciteerdinibid.,13.19. Fabre,geciteerdinibid.20. Tort(Fabre, 57)beschrijftdetweemannenalsvolgt:‘Unis par une vaste erudition, une sympathie

ethique et l’experience partagee de la douleur.’ FabreenMillbegonneneengezamenlijkproject,datnooitzouwordenvoltooid,omeenfloravandeVauclusetevervaardigen.

21. RomainRolland,ineenbriefaanG.V.Legros,7januari1910,geciteerdinDelange,Fabre, 322.DeNobelprijswerddatjaartoegekendaaneenanderegrootbewonderaarvanFabre,deessayistendichterMauriceMaeterlinck,eenschrijvermetbelangstellingvoorentomologie,inplaatsvaneenentomoloogdieookeenschrijverwas.

22. Fabre,‘Harmas,’14.23. Legros,Fabre, 17;Fabre,geciteerdinTort,Fabre, 25-26.24. Fabre,‘Odyneri,’47.25. Ibid.,46;Fabre,‘Eumenes,’25.26. ZiedeuitvoerigeuiteenzettinginTort,Fabre, inhetbijzonder205-240.27. Fabre,‘TheModernTheoryofInstinct,’inHunting Wasps, 403.28. Fabre,‘TheAmmophilae,’inHunting Wasps, 271.29. CharlesDarwin,The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex (Londen:Penguin,2004),

88,87.ZieookDanielR.Papaj,‘AutomaticLearningandtheEvolutionofInstinct:LessonsfromLearninginParasitoids,’inInsect Learning: Ecological and Evolutionary Perspectives, red.DanielR.PapajenAlcindaC.Lewis(NewYork:ChapmanandHall,1993),243-272.

30. Fabre,‘ModernTheoryofInstinct,’411.31. Fabre,‘Ammophilae,’269.32. Ibid.,270.33. Ibid.,377-78.34. R.J.Herrnstein,‘NatureasNurture:BehaviorismandtheInstinctDoctrine,’Behavior and

Philosophy 26(1998):83;eerdergepubliceerdinBehavior 1,nr.1(1972):23-52.35. Ibid.,81.36. WilliamJames,The Principles of Psychology (NewYork:Holt,1890),2:384,geciteerdin

Herrnstein,ibid.,81.37. WilliamMcDougall,An Introduction to Social Psychology (Londen:Methuen,1908),44.38. ChristianKerslake,‘InsectsandIncest:FromBergsonandJungtoDeleuze,’Multitudes: Revue

Politique, Artistique, Philosophique, 22oktober2006,2.


noten 5

39. HenriBergson,Creative Evolution (1911;herdruk:Mineola:DoverPublications,1989),174.HetisinteressantdatdewespenviaBergsondezeroutedoordeEuropesefilosofievandetwintigsteeeuwblijvenvolgenenDeleuzeenGuattari’sA Thousand Plateaus bereikenindevormvanhetontstaandedier,dewespendeorchideediedeels‘elkaar’wordenophetmomentdatzecontactmaken,deberoemdewesp-orchideediezijnoorspronglijkttehebbenindeAmmophila-Fabre.GillesDeleuzeenFelixGuattari,A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia (Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,1987).

40. BertrandRussell,The Analysis of Mind (Londen:GeorgeAllenandUnwin,1921),56,geciteerdinKerslake,‘InsectsandIncest,’3.

41. Tort,Fabre, 232-235.42. Fabre,‘Harmas’,14.43. IkbendankverschuldigdaanGavinWhitelaw,diezogulwasmeeencompletesetFabre-

figuurtjesvan7-Elevencadeautedoen!OokwilikShihoSatsukabedankenomdathijeenexemplaarvoormeheeftgevondenvanYokotaTokuo’sKonchu no tankensha Faaburu (Tokyo:Gakken,1978),eenbijzonderpopulairemangaoverFabreslevensverhaal.ZievoormeerinformatiehieroverField,‘JeanHenriFabre,’4.

44. DitaantalhebikuitPasteur,‘JeanHenriFabre,’74.45. OkumotoDaizaburo,Hakubutsugakuno kyojin Anri Faburu [Henri Fabre: Een grootheid op het

gebied van de natuurlijke historie] (Tokio:Syueisya,1999),27.ZieookField,‘JeanHenriFabre,’18-20.

46. OsugiSakae,‘ILikeaSpirit,’inA Short History of the Anarchist Movement in Japan, red.Liber-taireGroup(Tokio:Idea,1979),132.Osugi’svrouw,defeministeItoNoe,enhunzevenjaaroudenichtjewerdensamenmethemin1923omhetlevengebracht.

47. Jean-HenriFabre,Souvenirs entomologiques (Parijs:Delagrave,1886)3:309,geciteerdinFavret,‘Jean-HenriFabre,’46.

48. OsugiwaseenbewonderaareneenvandeeerstevertalersvanPeterKropotkin,diekrachtigpleittevoorwederzijdsehulpensamenwerkinginplaatsvanconcurrentiealsbasisvandeevolutie.ParadoxaalgenoegstondOsugiechterbekendalseenaanhangervanhetsociaaldarwinisme,eenfilosofiedietoentertijdwijdverbreidwasinJapan.HetdarwinismedeedviadespenceriaanseminachtingvoorsamenwerkingenheteerbetoonaancompetitiealsmotiverendekrachtvanhetmenselijkbestaanindejarenzeventigvandenegentiendeeeuwzijnintredeinJapantijdensdeMeiji-periode,samenmetwestersewetenschap.ZieField,‘JeanHenriFabre,’19en27,noot80.

49. Fabre,Souvenirs entomologiques, deel8,geciteerdinFavret,‘Jean-HenriFabre,’46.50. Okumoto,Faburu, 189.51. YoroTakeshi,OkumotoDaizaburoenIkedaKiyohiko,Sannin yoreba mushinochi’e [Er zijn

drie knappe koppen voor nodig om de wijsheid van een Mushi te evenaren] (Tokio:Yosensya,1996).52. ImanishiKinji,The World of Living Things (Londen:RoutledgeCurzon,2002);Imanishi,‘A

ProposalforShizengaku:TheConclusiontoMyStudyofEvolutionaryTheory,’Journal of Social and Biological Structures 7(1984):357-368.

53. ZievooreenaanvalopImanishidienietandersdanalsracistischkanwordenbestempeldBeverlyHalstead,‘Anti-DarwinianTheoryinJapan,’Nature 317(1985):587-589.EnzievooreenintelligentereactieFransB.M.deWaal,‘SilentInvasion:Imanishi’sPrimatologyandCulturalBiasinScience,’Animal Cognition 6(2003):293-299.

54. Imanishi,‘ProposalforShizengaku,’360.55. ArneKallandenPamelaJ.Asquith,‘JapanesePerceptionsofNature:IdealsandIllusions,’

inJapanese Images of Nature: Cultural Perceptions, red.PamelaJ.AsquithenArneKalland(Richmond:CurzonPress,1997),2.ZieookJuliaAdeneyThomas’sfascinerendeReconfiguring Modernity: Concepts of Nature in Japanese Political Ideology (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,2001).

56. J.L.Austin,How to Do Things with Words (Cambridge:HarvardUniversityPress,1962).ZieookAlexeiYurchak,Everything Was Forever, until It Was No More: The Last Soviet Generation (Princeton:PrincetonUniversityPress,2005).

57. StephenJayGould,‘NonmoralNature,’inHen’s Teeth and Horse’s Toes: Further Reflections in Natural History (NewYork:W.W.Norton,1994),32.

58.Ibid.59.Ibid.



Generositeit

1. Jia’sCu zhi jing ishetmeesttoegankelijkinWuZhaoLian,Xishuai mipu [Geheime Krekelboeken] (Tianjin:GuJiShuDanAncientBooks,1992).

2. GeciteerdinHsiungPing-chen,‘FromSingingBirdtoFightingBug:TheCricketinChineseZoologicalLore’(ongepubliceerdmanuscript,Taipei),15-16.MijndankgaatuitnaarprofessorHsiungomdathijzovriendelijkwasmijeenexemplaarvandezefascinerendepapertegeven.

3. Ibid.,17.DeentomoloogChouIoismindermild.‘Dezepresentatie[vanJia’sactiviteiten],’schrijfthij,‘maaktduidelijkhoedeheersersuitdefeodalemaatschappij,dieinluxeleefden,overhetlandenhetvolkdachten.’Chou,A History of Chinese Entomology (Xi’an:TianzePress,1990),177.

4. Losse(envaakpoëtische)beschrijvingenvanhetinsectenlevenkwamenalveelvroegervoor.EenvoorbeeldisErya (ca.500-200v.C.),eenwerkdatwaarschijnlijkouderisdanAristoteles’Historia animalium endaarmeedeoudstetaxonomischenatuurlijkehistorieterwereldis.ZievooreengedetailleerdegeschiedenisvandeChinesekennisvaninsectenChou,History of Chinese Entomology. ZievoorhistorischebeschrijvingenvankrekelsindeChinesecultuurLiuXinyuan,‘AmusingtheEmperor:TheDiscoveryofXuandePeriodCricketJarsfromtheMingImperialKilns,’Orientations 26,nr.8(1995):62-77;Yin-Ch’iHsu,‘CricketsinChina’,Bulletin of the Peking Society of Natural History 111,deel1(1928-1929):5-41;BertholdLaufer,InsectMusicians and Cricket Champions of China (Chicago:FieldMuseumofNaturalHistory,1927),herdruktinLisaGailRyan,red.,Insect Musicians and Cricket Champions: A Cultural History of Singing Insects in China and Japan (SanFrancisco:ChinaBooksandPeriodicals,1996);JinXingbao,‘ChineseCricketCulture,’Cultural Entomology Digest 3(november1994),http://www.insects.org/ced3/chinese_crcul.html;enHsiung,‘FromSingingBirdtoFightingBug.’

5. Hsiung,‘FromSingingBirdtoFightingBug,’17.6. Liu,‘AmusingtheEmperor.’7. PuSongling,‘TheCricket,’inStrange Tales from MakeDo Studio (Peking:ForeignLanguages

Press,2001),175-187.ZievoordeetnohistorischeachtergrondvanPu’sverhaalLiu,‘AmusingtheEmperor,’62-65.

8. 72iseenaantaldatvaakwordtgenoemd,misschienomdatheteenbelangrijkgetalisinhetpopulairetaoïsmeenomdathethetaantalAardseStrijdersisinhetVerhaal van de wateroever, eenwerkdatvoorheteerstwerduitgebrachtindezestiendeeeuwenalseenvandevierbelangrijksteklassiekeromansuitdeChineseliteratuurwordtbeschouwd.

9. JinXingbaoenLiuXianwei,Qanjian min cun de xuan yan han guang shang [Veel voorkomende zingende insecten: selectie, verzorging en beoordeling] (Shanghai:ShanghaiScienceandTechnologyPress,1996),114.ThomasJ.WalkerenSinzoMasakibrengenhetzelfdenaarvorenmaarnoemenanderesoorten.Zijschrijven:‘ErwordenindeChinesekrekelhand-boekenweliswaarmeerdanzestigverschillendesoortenvechtersgenoemd,maarzebehorenallemaaltotviersoorten(Velarifictorus aspersus, Teleogryllus testaceus, T. mitratus en Gryllus bimaculatus).’ WalkerenMasaki,‘NaturalHistory,’inCricket Behavior and Neurobiology, red.FranzHuber,ThomasE.MooreenWernerLoher(Ithaca:Comstock/CornellUniversityPress,1990),40.Erbestaateengrotehoeveelheidwetenschappelijkeliteratuuroveragressieondermannetjeskrekels,alzijnmijgeenonderzoekenbekendnaarderelevantesoorten.ZiebijvoorbeeldKevinA.DixonenWilliamH.Cade,‘SomeFactorsInfluencingMale-MaleAggressionintheFieldCricketGryllus integer (TimeofDay,Age,WeightandSexualMaturity),’Animal Behavior 34(1986):340-346,waarinwordtgeconcludeerddatagressievakervoorkomtonderseksueelvolwassendieren,enL.W.Simmons,‘Inter-MaleCompetitionandMatingSuccessintheField-Cricket,Gryllus bimaculatus (deGeer),’Animal Behavior 34(1986):567-569,waarindeinteressanteconclusiewordtgetrokkendat‘hetindivi-duelecompetitievevermogenwerdbepaalddoor(…)deoverwinningendieeendierinhetverledenhadbehaald(“vertrouwen”).’

10. EengezaghebbendelijstvariabelenstaatopXishuai.com(http://www.xishuai.com),eensitevoorkrekelliefhebbersdieissamengestelddoordr.LiShijun.Zieook‘SongfortheSelectionofNorthernCrickets’inWuHua,Chong qu [Insecengenoegens] (Shanghai,China:XueLing,2004),168.


noten 7

11. XuXiaomin,‘CricketMatches–ChineseStyle,’Shanghai Star, 4september2003.Driehonderdmiljoenyuanisongeveer44miljoendollar,volgensdekoersin2009vanéényuanvoorvijf-tiendollarcent.

12. LiShijun,‘SecretsofCricket-Fighting,’Xinmin Evening News (Shanghai),25september2005.13. Wu,Chong qu, 165.14. ZieovermigrantenarbeidinChinesestedenDorothyJ.Solinger,Contesting Citizenship in

Urban China: Peasant Migrants, the State, and the Logic of the Market (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1999),enLiZhang,‘MigrationandPrivatizationofSpaceandPowerinLateSocialistChina,’American Ethnologist 28,nr.1(2001):179-205.Vangeplandeherzieningenvandehethukou-registratiesysteemvanhuishoudens zalShanghaivooralsnoggeendeeluitmaken.

15. ZieoverheteffectvanxtcdatgebruikerswildmethunhoofdgaanschuddenJamesFarrer,Opening Up: Youth Sex Culture and Market Reform in Shanghai (Chicago:UniversityofChicagoPress,2002),311-312.

16. LiShijun,Zhongguo dou xi jian shang [Een evaluatie van het Chinese krekelvechten] (Shanghai,China:ShanghaiScienceandTechnologyPress,2001);LiShijun,Zhonghua xishuai wushi bu xuan [De vijftig taboes van het verzamelen van krekels] (Shanghai,China:ShanghaiScienceandTechnologyPress,2002);LiShijun,Nan pen kuan tan [Potten uit het zuiden] (Shanghai,China:ShanghaiScienceandTechnologyPress,2003);LiShijun,Min jien cuan shi: shang pin xishuai 108 pin [Een anthologie van traditionele kennis van honderdacht voortreffelijke krekels] (HongKong:Wenhui,2008).

17. LiJun,‘AnthropologistStudyingHuman-InsectRelations,U.S.ProfessorWantstoPublishaBookonCrickets,’Shanghai Evening Post, 30september2005.

18. ZievooreennuttigeinleidinginChineseideeënoverdenatuurYi-FuTuan,‘DiscrepanciesbetweenEnvironmentalAttitudeandBehaviour:ExamplesfromEuropeandChina,’Canadian Geographer 12,nr.3(1968):176-191.IkbendankverschuldigdaanJanetSturgeonomdatzemeopditartikelheeftgewezen.

19. ZieAckbarAbbas,‘PlayItAgainShanghai:UrbanPreservationintheGlobalEra,’inShanghai Reflections: Architecture, Urbanism and the Search for an Alternative Modernity, red.MarioGandelsonas(NewYork:PrincetonArchitecturalPress,2002),37-55;enAbbas,‘Cosmopo-litanDescriptions:ShanghaiandHongKong,’Public Culture 12,nr.3(2000):769-786.ZieookAndrewRoss,Fast Boat to China: Corporate Flight and the Consequences of Free Trade; Lessons from Shanghai (NewYork:Pantheon,2006).

20. LiShijun,‘SecretsofCricket-Fighting.’21. LiShijun,Fifty Taboos of Cricket Collecting, 84.22. Wu,Chong qu, 247-251.23. Dezeversieisafkomstiguit‘TheSeventhMonth’vanLiu,‘AmusingtheEmperor,’63en

verscheenoorspronkelijkinChenHuan,Shijing maoshizhuan shu [Mao’s uitgave van Het boek der liederen] (Shanghai:1934),10,76.BesprekingenvanhetboekstaanookinHsiung,‘FromSingingBirdtoFightingBug’,7-9,enJin,‘ChineseCricketCulture.’

24. Simmons,‘Inter-MaleCompetition,’578.

Hoejekoppenkuntgebruiken

1. NicholasWade,‘Flyweights,Yes,butFightersNonetheless:FruitFliesBredforAggressive-ness,’New York Times, 10oktober2006;HermanA.DierickenRalphJ.Greenspan,‘MolecularAnalysisofFliesSelectedforAggressiveBehavior,’Nature Genetics 38,nr.9(september2006):1023-1031.ZieookRalphJ.GreenspanenHermanA.Dierick,‘“AmNotIaFlyLikeThee?”FromGenesinFruitFliestoBehaviorinHumans,’Human Molecular Genetics 13,nr.2(2004):R267-R273.

2. Wade,‘Flyweights.’3. RobertE.Kohler,Lords of the Fly: Drosophila Genetics and the Experimental Life (Chicago:

UniversityofChicagoPress,1994),23.4. AnitaGuerrinischrijftdatLouisPasteurdieren‘alszijnproefbuisjes’gebruikte.‘Sindsdien

isbacteriologischenimmunologischonderzoekonlosmakelijkverbondenmethetgebruikvandierenalsculturelemedia.’Guerrini,Experimenting with Humans and Animals: From



Galen to Animal Rights (Baltimore:JohnsHopkinsUniversityPress,2003),98.5. Kohler,Lords of the Fly, 53.6. ThomasHuntMorgan,geciteerdinibid.,73.7. Ibid.,67.8. ZiehieroverRebeccaM.Herzig,Suffering for Science: Reason and Sacrifice in Modern America

(NewBrunswick:RutgersUniversityPress,2005).HetcitaatvanHaldaneisafkomstiguiteenbriefaanL.C.Dunn,19oktober1932,geciteerdinKohler,Lords of the Fly, 80.

9. EricaFudge,Animal (Londen:ReaktionBooks,2002).IkwilookDannySolomonvandeUniversityofCaliforniainSantaCruzbedankenvoorinteressanteconversatiesoverdezekwestie.

10. GreenspanandDierick,‘“AmNotIaFlyLikeThee?”,’R267.11. EliasCanetti,Crowds and Power (NewYork:Farrar,StrausandGiroux,1962),205.Ikbendank

verschuldigdaanDejanLukicomdathijmeopdezepassageheeftgewezen.12. AnnemarieMol,The Body Multiple: Ontology in Medical Practice (Durham:DukeUniversity

Press,2003),126.

‘Inexpressibel’

1. JorisHoefnagel,The Four Elements, deel1,Animalia rationalia et insecta (Ignis), waterverfengouacheopvelijn,1582,NationalGalleryofArt,Washington.VoordithoofdstukhebikveelvuldiggebruikgemaaktvanhetwerkvanLeeHendrix,curatortekeningenenschetsenvanhetGettyMuseuminLosAngeleseneenautoriteitophetgebiedvanJorisHoefnagel,eninhetbijzondervanhaarvoortreffelijke‘OfHirsutesandInsects:JorisHoefnagelandtheArtoftheWondrous,’Word and Image 11,nr.4(1995):373-390.ZieverderLeeHendrix,‘JorisHoefnagelandThe Four Elements: AStudyinSixteenth-CenturyNaturePainting’(proefschrift,PrincetonUniversity,1984)en,samenmetTheaVignau-Wilberg,Mira calligraphiae monumenta: A SixteenthCentury Calligraphic Manuscript Inscribed by Georg Bocskay and Illuminated by Joris Hoefnagel (Malibu:J.PaulGettyMuseum,1992).Zieookdenuttige,contextbiedendebesprekingvanHoefnagelendienszoonJacobinTheaVignau-Wilberg,Archetypa studiaquepatris Georgii Hoefnagelii, 1592: Nature, Poetry and Science in Art around 1600 (München:StaatlicheGraphischeSammlung,1994).

2. ThomasMoffettgeciteerdinVignau-Wilberg,‘Excursus:Insects,’inArchetypa, 42,noot14.MoffettswerkissamengestelduitdeentomologischeaantekeningenvandeZwitsersenaturalistConradGesnerenwerkvandeLondenarenThomasPennyenEdwardWotton.ZieEdwardTopsell,The History of FourFooted Beasts and Serpents and Insects, deel3,The Theatre of Insects vanT.Moffett(Londen,1658;herdruktNewYork:DaCapoPress,1967).GesnerwasvanplangeweestinhetzesdeenlaatstedeelvanzijnHistoriae animalium deinsectentebesprekenmaarwistslechtseenkleingedeelteoverschorpioenentevoltooienvoordathijin1565overleed.ZieoverMoffettFrancesDawbarn,‘NewLightonDrThomasMoffet:TheTripleRolesofanEarlyModernPhysician,Client,andPatronageBroker,’Medical History 47,nr.1(2003):3-22.

3. Topsell,‘EpistleDedicatory,’inTheater of Insects, 6.MoffettciteertPsalm92:5‘Hoegrootzijnuwwerken,oHeer.’IkwilAbigailWinogradbedankenvoorhetleggenvandezelink.

4. MaxBeier,‘TheEarlyNaturalistsandAnatomistsduringtheRenaissanceandSeventeenthCentury,’inHistory of Entomology, red.RayF.Smith,ThomasE.MittlerenCarrollN.Smith(PaloAlto:AnnualReviews,1973),81-94.ZievooreenfascinerendeenuitvoerigebesprekingvanAldrovandiPaulaFindlen,Possessing Nature: Museums, Collecting, and Scientific Culture in Early Modern Italy (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1994);ziemetbetrekkingtotdebestuderingvaninsecteninhetbijzonderVignau-Wilberg,‘Excursus:Insects.’

5. Hendrix,‘OfHirsutesandInsects,’382.6. Vignau-Wilberg,‘Excursus:Insects,’39.Enzie,tervergelijking,devergelijkbaremaarveel

oudereOost-AziatischepreoccupatiemetminiaturisatiediewordtbestudeerdinRolfA.Stein,The World in Miniature: Container Gardens and Dwellings in Far Eastern Religious Thought (PaloAlto:StanfordUniversityPress,1990);zieookFrançoisJullien,The Propensity of Things: Toward a History of Efficacy in China (NewYork:ZoneBooks,1995),inhetbijzonder94-98.

7. ZieR.J.W.Evans,Rudolf II and His World: A Study in Intellectual History, 15761612 (Londen:


noten 9

ThamesandHudson,1973),enThomasDaCostaKaufmann,The School of Prague: Painting at the Court of Rudolf II (Chicago:UniversityofChicagoPress,1988).

8. ThomasDaCostaKaufmann,The Mastery of Nature: Aspects of Art, Science, and Humanism in the Renaissance (Princeton:PrincetonUniversityPress,1993),48(cursiveringtoegevoegd).

9. InditopzichtkanHoefnagelalseeneirenistwordenbeschouwd.Zieibid.,92-93.10. Zievooreenbeschrijvingvandemanierenwaaropepistemologieëndieintegenspraaklijken

tezijnmetmoderneinzichtenindeeind-zestiende-eeuwsewetenschapopeenproductievemanierkondenco-existerenStephenJ.GreenblattsinzichtrijkebesprekingvanJohnDeeinSir Walter Ralegh: The Renaissance Man and His Roles (NewHaven:YaleUniversityPress,1973).ZieookFrancesA.Yates,Giordano Bruno and the Hermetic Tradition (Chicago:Univer-sityofChicago,1991);Yates,The Occult Philosophy in the Elizabethan Age (Londen:Routledge,2001);enAnthonyGrafton,Cardano’s Cosmos: The Worlds and Works of a Renaissance Astrologer (Cambridge,Massachusetts:HarvardUniversityPress,1999).

11. Evans,Rudolf II and His World, 248(cursiveringverwijderd).12. FrancisBacon,Sylva sylvarum, or A Naturall History in Ten Centuries (Londen,1627),eeuw

zeven,143.MaryPooveyheeftovertuigendbetoogddatBaconsempirische‘revolutie’meereenkwestiewasvanstijldanvaninhoud,alwasheteffectdaardoornietmindergroot.Poovey,A History of the Modern Fact: Problems of Knowledge in the Sciences of Wealth and Society (Chicago:UniversityofChicagoPress,1998),10-11.

13. LorraineDaston,‘AttentionandtheValuesofNatureintheEnlightenment,’inThe Moral Authority of Nature, red.LorraineDastonenFernandoVidal(Chicago:UniversityofChicagoPress,2004),100-126.ZievooreenverhandelingoververwonderingmetbetrekkingtotdeverkenningvandeAmerika’sStephenJ.Greenblatt,Marvelous Possessions: The Wonder of the New World (Chicago:UniversityofChicagoPress,1991).ZievooreenbeschrijvingvaneenElizabethaansEngelandwaar(on)natuurlijkegebeurtenissenmeestalwerdengelinktmetomens.E.M.W.Tinyard,The Elizabethan World Picture (Londen:ChattoandWindus,1943),endeeerstehoofstukkenvanKeithThomas,Man and the Natural World: A History of the Modern Sensibility (NewYork:Pantheon,1983).

14. Topsell,‘EpistleDedicatory,’3.15. LorraineDastonenKatharinePark,Wonders and the Order of Nature, 11501750 (NewYork:

ZoneBooks,1998),14.16. DastonenPark,Wonders, 167.En,onderanderen,OliverImpeyenArthurMacGregor,red.,

The Origins of Museums: The Cabinet of Curiosities in Sixteenth and SeventeenthCentury Europe (NewYork:ClarendonPress,1985);PamelaH.SmithenPaulaFindlen,red.,Merchants and Marvels: Commerce, Science, and Art in Early Modern Europe (NewYork:Routledge,2002);enFindlen,Possessing Nature.

17. Alzouhet,zoalsdeuiterstpreciezeaandachtvanHoefnagelvoormorfologieaantoont,eenvergissingzijndittezienalseenbreuktussennieuwewetenschapenoudbijgeloof.ZievooreenkorteeneffectieveinleidinginrecentwetenschappelijkonderzoekoverdezekwestieStevenShapin,The Scientific Revolution (Chicago:UniversityofChicagoPress,1996).

18. Zoals:‘Alledingenuitdenatuurhebbenietsvanhetwonderbaarlijkeinzich.’Aristoteles,Parts of Animals, LoebClassicalLibrary323(Cambridge:HarvardUniversityPress,1937),645a.

19. ZieEdwardGrant,‘AristotelianismandtheLongevityoftheMedievalWorldView,’History of Science 16(1978):93-106.Wekunnendezebeweringzelfstoepassenopdealchemisten,ookalmaaktR.J.W.Evansduidelijkdat‘“hunAristoteles”eenmystiekesage’was.Evans,Rudolf II and His World, 203noot2.

20. JohnScarborough,‘OntheHistoryofEarlyEntomology,ChieflyGreekandRomanwithaPreliminaryBibliography,’Melsheimer Entomological Series 26(1979):17-27.Hoewelernietechteenparallelbestaatmetdehedendaagsesystematiek,haddearistotelischeentomon meerwegvandemodernegeleedpotigendanvandeklasseInsecta.Naastanomalieënalsdewormen,maaktenerdemoderneinsecta,arachnidsenmyriapoda(duizendpoten)deelvanuit,alontbrakendeschaaldieren.ZievooroverzichtenGünterMorge,‘EntomologyintheWesternWorldinAntiquityandinMedievalTimes,’inSmith,MittlerenSmith,History of Entomology, 37-80,enHarryB.Weiss,‘TheEntomologyofAristotle,’Journal of the New York Entomological Society 37(1929):101-109.ZieookMalcolmDaviesenJeyaraneyKathirithamby,Greek Insects (Oxford:OxfordUniversityPress,1986).DoordeverschuivingvanLinnaeusnaardemorfologiewerdenwormen,spinnen,schorpioenen,duizendpotenenanderedieren



verbannennaarandereklassen.ZievooreengedetailleerdebesprekingvandetaxonomischecriteriadieAristotelesandLinnaeustoepastenScottAtran,Cognitive Foundations of Natural History: Towards an Anthropology of Science (Cambridge:CambridgeUniversityPress,1993).

21. Atran,Cognitive Foundations of Natural History, 38.22. G.E.R.Lloyd,Science, Folklore and Ideology: Studies in the Life Sciences in Ancient Greece

(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1983),18.23. IkhebvoordezevoorbeeldengebruikgemaaktvanMorge,‘EntomologyintheWesternWorld.’24. In1668voerdeFrancescoRedizijnberoemdereeksexperimentenuitwaarbijverscheidene

pottengevuldmetvleesopverschillendemanierenwarenbedekt.Madenverschenenalleeninpottenwaarvliegentoegangtoehadden,eengevolgtrekkingdieeenharde,zijhetnietfataleklaptoebrachtaandetheorievanspontanegeneratie.Dekwestiebleefzelfsnoglangnadatmicroscopenopgroteschaalwerdengebruiktonbeantwoord.PasmetdeexperimentendiePasteurin1859uitvoerde,verschoofdebasisvandediscussiestevigvanfilosofienaarexperimentenenproefnemingen.

25. Kaufmann,Mastery of Nature, 42;Vignau-Wilberg,‘Excursus:Insects,’40-41.26. Grant,‘Aristotelianism,’94-95.27. Hendrix,‘OfHirsutesandInsects,’380-382.28. Geciteerdinibid.,378;Job14:1.29. MicheldeMontaigne,‘OfCannibals’(1578-80),inThe Complete Works (NewYork:Everyman’s

Library,2003),182-193.30. Aldrovandi’sMonstrorum historia werdin1642postuumgepubliceerd.ZieHendrix,‘OfHir-

sutesandInsects,’377.WatdatbetreftnamhetgezinGonzalezzijnplaatsinindegeschiede-nisvanexpositieenonderzoekindieallesoortenniet-normatieveanderentendeelvieldieindekolonialeperiodenaarEuropawerdenovergebracht.Overtuigendebeschrijvingenvanbekendevoorbeelden–waarvanervelezijn–zijnondermeerLondaSchiebingersbe-sprekingvanSaraBaartman,dezogehetenHottentotVenus,inNature’s Body: Gender in the Making of Modern Science (Boston:BeaconPress,1993),enPhillipsVernerBradfordenHarveyBlume’sOta Benga: The Pygmy in the Zoo (NewYork:St.Martin’sPress,1992).

31. Hendrix,‘OfHirsutesandInsects.’32. LeeHendrix,‘TheWritingModelBook,’inHendrixenVignau-Wilberg,Mira calligraphiae

monumenta, 42.33. Frazermaaktonderscheidtussenhomeopathischemagieenbesmettelijkemagieopbasisvan

wathijdewetvancontactnoemtendiegebaseerdissubstanties–zoalsharenofafgekniptenagels–dieafkomstigzijnvanhetlichaamdatopdekorrelwordtgenomenzelfennietvanzijngelijkenis.SeeJamesGeorgeFrazer,The Golden Bough: A Study in Magic and Religion (London:Macmillan,1911),3:55-119.

34. R.J.W.Evansverklaartditalsvolgt:‘Doelvaneendergelijkefilosofiewasnietalleenomdeverborgennatuurkrachtentebeschrijvenmaarookomdietebeheersen,aangeziendeper-soondiediekrachtenbegreep,zijnkennisookkontoepassen.Hetnajagenvandezekenniswasietsmagisch,maar–zoalsdeexponentenervantelkensweeruitlegden–demagiewas“natuurlijk”enniet“zwart”,wantdeinspiratiediehaarmogelijkmaaktenwasgoddelijkennietduivels.’Evans,Rudolf II and His World, 197.

35. ‘Hetisgeentoevaldatdegroterassendieanderenonderwierpenhetmeesthebbenbijgedra-genaanhetverspreidenvandebeschaving,’schreefhijineentyperendcommentaar.Frazer,Golden Bough, 3:118.

36. Frazer,Golden Bough, 3:55,56.37. MichaelTaussig,My Cocaine Museum (Chicago:UniversityofChicagoPress,2004),80;

WalterBenjamin,‘OntheMimeticFaculty,’inReflections: Essays,Aphorisms, Autobiographical Writings, red.PeterDemetz(NewYork:SchockenBooks,1986),333-336.

38. Kaufmann,Mastery of Nature, 79-99.Zievooreenheelanderebesprekingvanditschilderij,waarinheteenplaatskrijgtindegeschiedenisvanvroegmoderneideeënoverkevers,YvesCambefort,‘ASacredInsectontheMargins:EmblematicBeetlesintheRenaissance,’inInsect Poetics, red.EricC.Brown(Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,2006),200-222.

39. HendrixenVignau-Wilberg,Mira calligraphiae monumenta.40. WalterBenjamin,‘ThesesonthePhilosophyofHistory,’inIlluminations: Essays and Reflec

tions, red.HannahArendt(NewYork:SchockenBooks,1969),253-264;enBenjamin,‘One-WayStreet,’inReflections, 61-94.


noten 11

41. Benjamin,‘TheWorkofArtintheAgeofMechanicalReproduction,’inIlluminations, 217-252.42. Kaufmann,Mastery of Nature, 38-48.

Joden

1. AharonAppelfeld,The Iron Tracks (NewYork:SchockenBooks,1998).2. HeinrichHimmler,toespraakvoorSS-officieren,24april1943,Kharkov,Oekraïne,herdrukt

inU.S.OfficeofChiefofCounselfortheProsecutionofAxisCriminality,Nazi Conspiracy and Aggression (Washington:U.S.GovernmentPrintingOffice,1946),4:574.

3. TerwijlhijinballingschapinGroot-BrittanniëendeVerenigdeStatenverbleef,spandeSzykzichonvermoeibaarinomgebeurtenisseninEuropaindeopenbaarheidtebrengen.AlsvriendvanVladimirJabotinskyen(later)vanPeterBergson(HillelKook),steldehijzijnwerkzaamhedenindienstvandeRevisionisten,wierbewegingwasgebaseerdophetprin-cipevaneensoevereine,ongedeeldejoodsestaat.Hijvoerdeeerstcampagnevooreenjoodsleger,vervolgensvoorvrijeimmigratienaarPalestinaenonafgebrokenvoordeparamilitaireIrgun.ZieStephenLuckert,The Art and Politics of Arthur Szyk (Washington:U.S.HolocaustMemorialMuseum,2002),enJosephP.Ansell,‘ArthurSzyk’sDepictionofthe“NewJew”:ArtasaWeaponintheCampaignforanAmericanResponsetotheHolocaust,’American Jewish History 89(2001):123-134.

4. ChristopherR.Browningzegtdatmaarliefstmeerdanvijftigprocentvandemensendiedoordenazi’szijnvermoord,isoverledenindeelfmaandentussenmaart1942enfebruari1943.Browning,Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland (NewYork:HarperCollins,1992),xv.TegendetijddatdeVerenigdeStatentoegavenaandedrukomdegebeurtenissenteerkennendieaandeanderekantvandeAtlantischeOceaanplaatsvonden,washetlotvandeEuropesejodeninfeitealbezegeld.

5. DezebeideafbeeldingenwordenbesprokeninRichardI.CohensfascinerendeenuitvoerigeJewish Icons: Art and Society in Modern Europe (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1998),221-230.CohenbrengtnaarvorendatNossigvernieuwendwasomdathijeentoentertijdalombekendbeeldeenvolkomennieuwegevoeligheidgaf.

6. JacobDopler,Theatrumpoenarum (Sondershausen,1693),enJodocusDamhouder,Praxis rerum criminalium (Antwerpen,1562),geciteerdinE.P.Evans,The Criminal Prosecution and Capital Punishment of Animals: The Lost History of Europe’s Animal Trials (1906;herdrukBoston:FaberandFaber,1987),153(cursiveringtoegevoegd).

7. BoriaSax,Animals in the Third Reich: Pets, Scapegoats, and the Holocaust (NewYork:Continuum,2000).

8. AlexBein,‘TheJewishParasite:NotesontheSemanticsoftheJewishProblem,withSpecialReferencetoGermany,’Leo Baeck Institute Yearbook 9(1964):3-40.ZieookMichelSerres,The Parasite (Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,2007).

9. Bein,‘JewishParasite,’12.10. DonnaJ.Haraway,When Species Meet (Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,2007),78.11. MahmoodMamdani,When Victims Become Killers: Colonialism, Nativism, and the Genocide in

Rwanda (Princeton:PrincetonUniversityPress,2002),13.ZievoorditsoortargumentatiemetbetrekkingtotdeHolocaustMarvinPerryenFrederickM.Schweitzer,Antisemitism: Myth and Hate from Antiquity to the Present (NewYork:PalgraveMacmillan,2002),2-3,enDanielJonahGoldhagen,Hitler’s Willing Executioners: Ordinary Germans and the Holocaust (NewYork:AlfredA.Knopf,i996),71.

12. Dezevormvan‘insectificatie’(hierineenartikeluitjanuari1994indeinvloedrijkeHutuk-rantKangura)speeldeeenbelangrijkerolindeRwandesegenocide.GeciteerddoorAnge-lineOyog,‘HumanRights-Media:VoicesofHateTestLimitsofPressFreedom,’Inter-PressService,5april1995,engeciteerdinMamdani,When Victims Become Killers, 212.

13. ShmuelAlmog,‘AlfredNossig:AReappraisal’,Journal of Israeli History: Politics, Society, Culture 4,nr.1(1983):1.

14. Dezobhadhetvooralgemuntopdeberuchtejoodsepolitie.ZieHannaKrall,Shielding the Flame: An Intimate Conversation with Dr. Marek Edelman, the Last Surviving Leader of the Warsaw Ghetto Uprising (NewYork:HenryHolt,1986),50,enVeredLevy-Barzilai,‘TheRebelsamongUs,’Haaretz Magazine, 18februari2007,18-22.Levy-Barzilaischatdatdeondergrondseinhet



ghetto33jodenheeftgeliquideerd.IkbendankverschuldigdaanRotemGevaomdatzemijopdezebrongewezenheeft.

15. Cohen,Jewish Icons, 227.16. AlfredNossig,Proba rozwiazania kwestii zydowskiej [Een poging om het joodse vraagstuk op te

lossen] (Lvov,1887),geciteerdinEzraMendelsohn,‘FromAssimilationtoZionisminLvov:TheCaseofAlfredNossig,’Slavonic and East European Review 49,nr.117(1971):531.

17. The Warsaw Diary of Adam Czerniakow, red.RaulHilberg,StanislawStaronenJosefKermisz(Chicago:Elephant/IvanDeeinsamenwerkingmethetU.S.HolocaustMemorialMuseum,1999),84.

18. MichaelZylberberg,‘TheTrialofAlfredNossig:TraitororVictim?,’Wiener Library Bulletin 23(1969):44.

19. ArthurRuppin,Memoirs, Diaries, Letters, red.AlexBein(NewYork,HerzlPress,1972),74-76;MitchellB.Hart,Social Science and the Politics of Modern Jewish Identity (PaloAlto:StanfordUniversityPress,2000),33.

20. JohnM.Efron,’1911:JuliusPreussPublishesBiblischtalmudische Medizin, FelixTheilhaberPublishesDer Untergang der deutschen Juden, andtheInternationalHygieneExhibitionTakesPlaceinDresden,’inYale Companion to Jewish Writing and Thought in German Culture, 10961996, red.SanderL.GilmanenJackZipes(NewHaven:YaleUniversityPress,1997),295.

21. VirchowwaseenvooraanstaandpolitiekliberaaleneenvandegrondleggersvandeDuitseantropologie.Zijnconclusiesgingenintegendeopvattingdatdejodenantropologischenpathologischanderszijnenwerdenoverhetalgemeenmetscepsisontvangen.ZieJohnM.Efron,Defenders of the Race: Jewish Doctors and Race Science in FindeSiecle Europe (NewHaven,Conn.:YaleUniversityPress,1994),24-26;GeorgeL.Mosse,Toward the Final Solution: A History of European Racism (Madison:UniversityofWisconsinPress,1985),90-93;enBenoitMassin,‘FromVirchowtoFischer:PhysicalAnthropologyand“ModernRaceTheories”inWilhelmineGermany,’inVolksgeist as Method and Ethic: Essays on Boasian Ethnography and the German Anthropological Tradition, red.GeorgeW.Stocking,Jr.(Madison:UniversityofWisconsinPress,1996),79-154.

22. MitchellB.Hart,‘RacialScience,SocialScience,andthePoliticsofJewishAssimilation,’Isis 90(1999):275-276.ZievooreengoedonderbouwdeverhandelingoverdegeneratiealsdenarratieveaanvullingvanevolutionairetheorieDanielPick,Faces of Degeneration: A European Disorder, c. 1848c. 1918 (Cambridge:CambridgeUniversityPress,1989).

21. ZievooreenkernachtigebeschrijvingvandedynamiekenachterdezediscussieRobertProctor,Racial Hygiene: Medicine under the Nazis (Cambridge:HarvardUniversityPress,1988),30-38.ProctorwijsteropdatantisemietendeopvattingenvanLamarckalseenjoodsedoctrinebeschouwden.

24. ZievooreennauwkeurigeuitwerkingvanditpuntmetbetrekkingtotDuitslandSheilaFaithWeiss,‘TheRaceHygieneMovementinGermany’,Osiris 3(1987):193-226.

25. Waarhethieromgaatisdatdelogicavanheteuthemerismeuitdenegentiendeeeuwenhetbeginvandetwintigsteeeuwnietalleenkondienenalsondersteuningvanhetantimilitaris-me(indeoorloggaandegenenvankrachtigejongemannenverloren),maardathetookonderscheidtussenverschillendesocialeklasseninstandkanhouden.ZiehieroverRobertA.Nye,‘TheRiseandFalloftheEugenicsEmpire:RecentPerspectivesontheImpactofBiomedicalThoughtinModernSociety,’Historical Journal 36(1993):687-700.

26. AlfredNossig,Die Bilanz des Zionismus (Bazel:VerlagvonB.Wepf,1903),21,geciteerdinAlmog,‘AlfredNossig,’9.

27. IkgahiernietinopdecomplexegeschiedenisvandeverschuivenderelatietussenDuitsejodenen‘oostelijkejoden,‘waarbijdejoodsedegeneratiegeleidelijkaanverschoofvandeOstjuden naardeveelomvattenderDiasporaeneenRomantischekritiekvandepsychopa-thologiserendeinvloedvandemoderniteitopdejodeninhetWesten.VoorveelzionistengingenOstjudensymboolstaanvoorpathologie(diewerdonderdruktdoorantisemitisme,armoedeenhetorthodoxerabbinaat)en,ietslater,voordepositievekantvaneemauthentiekJudentum incontrastmetdemodernejodenuitWest-Europadiehunetniciteitwarenkwijt-geraakt.ZieStevenE.AschheimsbaanbrekendeBrothers and Strangers: The East European Jew in German and GermanJewish Consciousness, 18001923 (Madison:UniversityofWisconsinPress,1982).

28. Alnodigenuitsprakenals‘Demaatschappelijkeemancipatievandejoodisdeemancipatie


noten 13

vandemaatschappijvanhetjudaïsme’(Marx,‘Hetjoodsevraagstuk,’1843)en‘Hoesnellerhet[judaïsme]verdwijnt,destebeterhetis,nietalleenvoordemaatschappijmaarookvoordejodenzelf’(Kautsky,Zijn de joden een ras?,1914)voorveeljoden–ennietalleenreligieuze–uittottoteenvormvanuitroeiing.

29. ZieAlfredNossig,Zionismus und Judenheit: Krisis und Losung (Berlijn:InterterritorialerVerlag‘Renaissance,’1922),17.

30. ZieIsraelKolatt,‘TheZionistMovementandtheArabs,’inZionism and the Arabs: Essays, red.ShmuelAlmog(Jeruzalem:HistoricalSocietyofIsrael,1983),1-34.

31. Almog,‘AlfredNossig,’22.WaarschijnlijkwerdditaanbodgedaaninhetkadervandeHa’avara(Overdracht)-overeenkomst.VolgensdezeovereenkomstkondenzesduizendjodenuitDuitslandvertrekkentussennovember1933endecember1939(kortnadatdeSSdirectverantwoordelijkwerdvoordejoodse‘emigratie’).DeovereenkomstmaaktedeoverplaatsingmogelijkvaneendeelvandewaardevollebezittingenvandeemigrantennaardeJoodseRaadinPalestinaindevormvanDuitsegoederenwaarvanwerdbeweerddatzeevenveelwaardwaren.

32. MarekEdelman,‘TheGhettoFights’,inThe Warsaw Ghetto: The 45th Anniversary of the Uprising, red.TomaszSzarota(Warschau:Interpress),39.

33. Krall,Shielding the Flame, 15.DepublicatievanEdelmansmemoires,in1977,wasbelangrijkvoordePoolse‘herwaardering’vandeHolocaust.Deeerstedrukvantienduizendexem-plarenwasalbinnenenkeledagenuitverkocht,enEdelman,dielateractiefzouwordenbinnenSolidariteit,zoutegenzijnzinberoemdworden.

34. DeafbeeldingendeconnectieervanmetEdelmanhebikovergenomenuitPaulJulianWeindlingsmagistraleEpidemics and Genocide in Eastern Europe, 18901945 (NewYork:OxfordUniversityPress,2000),3.WeindlingwasdegenediemeervanovertuigdedatalsHimmlersgelijkschakelingvanjodenaanluizengemeengoedwasonderdenazistischeleiders,zeookeenspecifiekereeksregionalegebeurtenissenverklaardealsmedeveleconcreteracialewettenenpraktijken.

35. AlfredNossig,Die Sozialhygiene der Juden und des altorientalischen Volkerkreises (Stuttgart:DeutscheVerlags-Anstalt,1894);AlfredPloetz,Die Tilchtigkeit unserer Rasse und der Schutz der Schwachen: Ein Versuch ilber die Rassenhygiene und ihr Verhaltnis zu den humanen Idealen, besonders zum Sozialismus (Berlijn:S.Fischer,1895).DeuitspraakisafkomstiguitProcter,Racial Hygiene, 15.HetisnietmijnbedoelinghetDuitsebeleidvanrassenhygiënetebaga-telliserendoortesuggererendathetvanafhetbegineenduidelijkracistischprojectwas.Zoalsonderzoekersdiezichmetdezeperiodebezighoudentelkensweerbenadrukken,waseugeneseflexibelgenoegomdenkersuithethelepolitiekespectrumaantetrekken.DeDuitsevariantwasaanvankelijkeenminofmeerconventionele‘eugenesebeweging’die,parallelmetontwikkelingeneldersinEuropa,totdoelhaddebevolkinginhetalgemeente‘verbe-teren’.Metanderewoorden:erwerdbenadruktdathetmenselijkrasspecifiekerassenvervooruitwas.Indieeerstejarenwarendeimplicatiesvandergelijkbeleidvoorreproductiebelangrijkerdanvoorspecifiekeracialegroepen.DesalnietteminwaserinDuitsland,netalsinGroot-Brittannië,onmiskenbaarsprakevaneenonderdruktenoordseinvloed–diealvroegzichtbaarwasbinnengeorganiseerdeinstellingenenconceptueeldoorklonk.DaarkwambijdatwaarNossigdepositieverolvandestaatbenadruktewatbetrefthetverbete-renvandegezondheidszorg,Ploetzvoorstellendeedvoorhetstructureelonthoudenvanmedischezorgaandezwakkenenmensendieanderszinsongewenstwaren.In1918wasdeDuitserassenhygiëne-beweginggeannexeerddoordeconservatievenationalistendieinhetnazi-tijdperkhogepositiesindemedischewereldzoudenbekleden.Zievooruitvoerigever-slagenGotzAly,PeterChroustenChristianPross,Cleansing the Fatherland: Nazi Medicine and Racial Hygiene (Baltimore:JohnsHopkinsUniversityPress,1994);Proctor,Racial Hygiene; PaulJulianWeindling,Health, Race, and German Politics between National Unification and Nazism, 18701945 (NewYork:CambridgeUniversityPress,1989);SheilaFaithWeiss,‘TheRaceHygieneMovement’;enSheilaFaithWeiss,Race Hygiene and National Efficiency: The Eugenics of Wilhelm Schallmayer (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1987);ziemetbetrekkingtotDuitseantropologieRobertProctor,‘FromAnthropologie toRassenkunde intheGermanAnthropologicalTradition,’inBones, Bodies and Behavior: Essays in Behavioral Anthropology, red.GeorgeW.Stocking,Jr.(Madison:UniversityofWisconsinPress,1990);enMassin,‘FromVirchowtoFischer’.



36. Veelvandezedetailszijnnuruimbeschikbaar,ondankstoenemendeontkenningenher-zieningvandeHolocaust.ZiebijvoorbeeldUweDietrichAdam,‘TheGasChambers,’inUnanswered Questions: Nazi Germany and the Genocide of the Jews, red.FrancoisFuret(NewYork:SchockenBooks,1989),134-154;enWeindling,Epidemics and Genocide, 301-303.Vandezesconcentratiekampenvandenazi’swerdalleeninAuschwitzenMajdanek–waarnaarschattingtwintigprocentvandejoodseslachtoffersvandeHolocauststierf–ZyklonBtoegepast.Indeoverigevierkampenwardendegevangenenvergastmetkoolmonoxide.

37. ZieEtienneBalibar,‘IsTherea‘Neo-Racism?,’inRace, Nation, Class: Ambiguous Identities, red.EtienneBalibarenImmanuelWallerstein(NewYork:Verso,1991),28noot8;zieookZygmuntBauman,‘Allosemitism:Pre-modern,Modern,Postmodern,’inModernity, Culture, and ‘the Jew,’ red.BryanCheyetteenLynMarcus(PaloAlto:StanfordUniversityPress,1998).

38. DebelangrijkstebronvanditmateriaalisWeindlingsuitvoerigeEpidemics and Genocide, waarikvoorditgedeelteveelvuldiggebruikvanhebgemaakt.

39. PierreVidal-Naquet,Assassins of Memory: Essays on the Denial of the Holocaust (NewYork:ColumbiaUniversityPress,1992),13;RichardBreitman,The Architect of Genocide: Himmler and the Final Solution (NewYork:AlfredA.Knopf,1991),6.

40. EenopvattingdiedoorHitlerinMein Kampf nieuwlevenwerdingeblazen,zieSanderL.Gilman,The Jew’s Body (NewYork:Routledge,1991),221.

41. HansZinsser,Rats, Lice and History: Being a Study in Biography, Which, after Twelve Preliminary Chapters Indispensible for the Preparation of the Lay Reader, Deals with the Life History of Typhus Fever (Boston:AtlanticMonthlyPress/Little,Brown,1935);Weindling,Epidemics and Genocide, 8.

42. Concentratiekampengroeiden,misschiennaarhetvoorbeeldvanhetreconcentrado-systeemdatdeSpanjaardenin1896opCubainvoerden,uittoteenbelangrijkaspectvandekolonialeoverheersinginzuidelijkAfrika.KitchenerskampenvoorBoeren,waaruitdenaamvoort-kwam,werdennog‘overtroffen’doorhetmeestberuchte,Duitsevoorbeeld:dekampendiein1906werdenaangelegdvoordeHereroendiein1908weerwerdenafgebrokenonderdrukvanvrijzinnigekerkelijkebewegingenenvandesociaaldemocrateninBerlijn.TilmanDederinggeefteennauwkeurigverslagenmaakt–volgensmijterecht–nadrukkelijkonderscheidtussendezeslaven-werkkampenendevernietigingskampenvandenazi’s;daarentegenwijsthijwelopovereenkomstentussendegenocidediewerdgepleegddoordeSchutztruppeinNamibië(DuitsZuidwest-Afrika)tussen1904en1906,endegenocidedieindejarenveertigvandetwintigsteeeuwwerdgepleegddoordeEinsatzgruppenaanhetOostfront.Dedering,‘“ACertainRigorousTreatmentofAllPartsoftheNation”:TheAnnihilationoftheHereroinGermanSouthWestAfrica,1904,’inThe Massacre in History, red.MarkLeveneenPennyRoberts(NewYork:BerghahnBooks,1999),204-222.Desalniet-teminvormtdevoorliefdevoorhetwoordVernichtungvandeberuchtegeneraalLotharvonTrothametbetrekkingtotdeHereroeenaanwijzingvoorhetfeitdatdetermsteedsmeeringeburgerdraaktedoordatKochstoegepastebiologiesteedspopulairderwerd.OokwordteropeenpijnlijkemanierdooraangegevendatereenverbandbestaattussenEuropaenAfrikawanneerhetgaatomDuitsegenocide.ZievooreengedetailleerdegeschiedenisvandeHereroJan-BartGewald,Herero Heroes: A Sociopolitical History of the Herero of Namibia 18901923 (Oxford.:JamesCurrey,1999).ZievooreenvergelijkbaarbetoogwaarinwordtbenadruktdatgenocideindekoloniëndeShoahdreigtte‘dehistoriseren’doortebenadruk-kendatdieeensuigenerisEuropeseoorspronghadPaulGilroy,‘NotBeingInhuman,’nawoordinModernity, Culture, and ‘the Jew,’ red.BryanCheyetteenLauraMarcus(PaloAlto:StanfordUniversityPress,1998),282-297.

43. Weindling,Epidemics and Genocide, 19-30.44. ZieHowardMarkel,Quarantine! East European Jewish Immigrants and the New York City

Epidemics of 1892 (Baltimore:JohnsHopkinsUniversityPress,1997).45. EenvoorbeeldvandezezorgwasdeDuitsecampagne–waarbijjoodseartsendiezichaan-

pastenaandemoderniteitookbetrokkenwaren–tegendemikvah, hetjoodserituelebad.ZieWeindling,Epidemics and Genocide, 42-43.Laterkomtdenadrukechterteliggenopdekwets-baarheidvanDuitsersvoorbesmettingendeaangeborenafweervan‘oostelijkevolkeren,’die,zowerdbeweerd,temiddenvanziektewarenopgegroeid.

46. Weindling,Epidemics and Genocide, 63-65.47. Zinsser,Rats, Lice and History, 297.


noten 15

48. Weindling,Epidemics and Genocide, 81-82.49. Ibid.,102.50. DezereactiebeperktezichniettotDuitsland.In1919werdinGroot-Brittanniëeenimmi-

gratiewetaangenomendiehetmogelijkmaaktedatarriverendebuitenlanderswerdengecontroleerden‘ontsmet’.DeopzichtigebeschrijvingdoorWinstonChurchillvanSovjet-Ruslandineentoespraakin1920,waarmeehijsteunrechtvaardigdevoordeWittentijdensdeburgeroorlog,laatietszienvandesfeerdieertoentertijdheerste:anti-bolsjewiekenver-dedigdenEuropategen‘eenvergiftigdRusland,eengeïnfecteerdRusland,eenRuslanddatgeteisterdwordtdoorplagen,eenRuslandvangewapendehordendienietalleendoodenverderfzaaienmetbajonettenenvuurwapens,maardieookvergezeldenvoorafgegaanwor-dendoordezwermentyfusdragendongediertediemenselijkelichamendoden,enpolitiekedoctrinesdiedegezondheidenzelfsdezielvanlandenverwoesten.’Weindling,Epidemics and Genocide, 130;Churchillgeciteerdinibid,149.

51. Zinsser,Rats, Lice and History, 299.Weindlingdoetdebelangrijkewaarnemingdatdecata-strofaleepidemieenhongersnoodinRuslanddiendenalseenreusachtigproefstationvoorDuitsetropenspecialistenaanwiekortdaarvoorhunmedischeproefpersonenindekolo-nieënwarenontnomen.Weindling,Epidemics and Genocide, 177-178

52. The Warsaw Diary of Adam Czerniakow, 226,228,236.53. Almog,‘AlfredNossig,’22-24.54. The Warsaw Diary of Adam Czerniakow, 103,104,226.55. UithetdagboekvanJonasTurkow,geciteerdinZylberberg,‘TrialsofAlfredNossig,’44.

Kafka

1. ZieDavidL.Wagner,Caterpillars of Eastern North America: A Guide to Identification and Natural History (Princeton:PrincetonUniversityPress,2005).

2. RobertoBolaño,2666,(NewYork:Farrar,StrausandGiroux,2008),713.3. DanielJanzengeciteerdinAndyNewman,‘Quick,BeforeItMolts,’New York Times, 8augus-

tus2006.4. JulesMichelet,The Insect(Londen:T.NelsonandSons,1883),111,112.IkbenHylonWhite

dankverschuldigdomdathijmeheeftgewezenophetbestaanvanMicheletsprachtigeboek.5. Ibid.,111.6. Ibid.,112.7. VoordezealineaendetweevolgendehebikintensiefgebruikgemaaktvanLionelGossmans

voortreffelijke‘MicheletandNaturalHistory:TheAlibiofNature,’Proceedings of the American Philosophical Society 145,nr.3(2001):283-333.

8. GossmansteltovertuigenddatfinanciëleproblemenerdeoorzaakvanwarendatMicheletgeschiedenisinruildevoordepopulairderenatuurlijkehistorie.Daartoeaangemoedigddoorzijntweedevrouw,AthenaisMialaret,schreefMicheleteenaantalwerkenovernatuurlijkehistoriediezeergoedverkochten,waaronderL’insecte. Hoehunsamenwerkingverliepisnietgeheelduidelijk.VolgensGossmanwasdiesamenwerkinggespannenenwasderivaliteitgroot,steldeMicheletzichvoortdurendautoritairopenwerddeuiteindelijkebij-dragevanMialaret–dienadedoodvanhaarmanhaareigenliterairestatuszouverwerven–grotendeelsgereduceerdtotdievaneenonderzoeker.

9. BriefaanEugeneNoel,17oktober1853,geciteerdinGossman,‘MicheletandNaturalHistory,’289.

10. Ibid.,114.11. LondaSchiebinger,Plants and Empire: Colonial Bioprospecting in the Atlantic World (Cambridge:

HarvardUniversityPress,2004),30.MariaSibyllaMenianheeftdeafgelopenpaarjaarveelaandachtgekregen,zodatzeinraptempodeFridaKahlovandenatuurlijkehistorieaanhetwordenis.VandeverschillendenuttigebronnenhebbenikhetmeestgebruikgemaaktvanNatalieZemonDavis,Women on the Margins: Three SeventeenthCentury Lives (Cambridge:HarvardUniversityPress,1995).ZieookKimTodd,Chrysalis: Maria Sibylla Merian and the Secrets of Metamorphosis (NewYork:Harcourt,2007).

12. MariaSibyllaMerian,‘Adlectorum,’inMetamorphosis insectorum Surinamensium (Amsterdam:GerardValck,1705),geciteerdinDavis,Women on the Margins, 144.



13. Zie‘TheLadyWhoLovedWorms,’inTranslations from Early Japanese Literature, red.EdwinO.ReischauerenJosephK.Yamagiwa(Cambridge:HarvardUniversityPress,1951),186-195.

14. CharlotteJacob-Hanson,‘MariaSibyllaMerian:Artist-Naturalist,’Magazine Antiques, 1augustus2000,174-183.

Linguïstiekekwesties

1. HetcitaatisafkomstiguitJamesL.GouldsEthology: The Mechanisms and Evolution of Behavior (NewYork:W.W.Norton,1982),4.ZonderhetdirectoverVonFrischtehebben,besteedtEileenCristookaandachtaandezeretorischeenepistemologischeverschuivingvandenatuurlijkehistorienaardeklassiekeethologie.OpbasisvanwatikvanVonFrischgelezenheb,zieikhemalseensoortovergangsfiguurinhetspectrumtussenJean-HenriFabre(dieschrijftinwatCristdeVerstehentraditie vandierenstudiesnoemt,eenverklarendeethologie)enhetnieuweobjectivismevanLorenzenTinbergen.ZieCrist,‘Naturalists’PortrayalsofAnimalLife:EngagingtheVerstehen Approach,’Social Studies of Science 26,nr.4(1996):799-838;enChrist,‘TheEthologicalConstitutionofAnimalsasNaturalObjects:TheTechnicalWritingsofKonradLorenzandNikolaasTinbergen,’Biology and Philosophy 13,nr1(1998):61-102.

2. EenargumentdatDarwinzelfalseerstegedetailleerduitwerkteinThe Descent of Man and Selection in Relation to Sex (1871)enThe Expression of the Emotions in Man and Animals (1872).ZievooreeninteressanteverhandelingCarlN.Degler,In Search of Human Nature: The Decline and Revival of Darwinism in American Social Thought (Oxford:OxfordUniversityPress,1991).

3. ZieoverKlugerHansVickiHearne,Adam’s Task: Calling Animals by Name (NewYork:AlfredA.Knopf,1986).Watbetreftdeimpactvandezegebeurtenisopdeethologiewas‘beperktdeanalysevandeleertheoriezichtoteenvoudigeS-R(stimulus-respons)-verbanden;totdejarenzestigenzeventigvandetwintigsteeeuwwerdenhypothesesoverhetbestaanvancognitieveactiviteitenvaneenhogerniveaubijdierenangstvalliggemeden.’JamesL.GouldenCarolGrantGould,The Honey Bee (NewYork:ScientificAmerican,1988),216.

4. KarlvonFrisch,A Biologist Remembers (Oxford:PergamonPress,1967),149.5. Ibid.6. ZieoverditonderwerpUteDeichmann,Biologists under Hitler (Cambridge:HarvardUniver-

sityPress,1996),10-58.7. VonFrisch,A Biologist Remembers, 71.8. Ibid.,57.9. Ibid.,72-73.10. JamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee, 58.11. InzijnmagnifiekebeschrijvingvandeeersteethologenciteertRichardBurkhardteen

passageuitVonFrisch’Du und das Leben, eenpopulair-biologischetekstuit1938diedeeluitmaaktevaneenseriediewerdgesponsorddoorGoebbels.BurkhardtschrijftdatVonFrisch‘hetboekafslootmeteengedeelteoverrassenhygiëne;hijuittedaardebekendewaarschuwingdateenversoepelingvandenatuurlijkeselectieinhogereculturentotgevolghaddatafwijkingenzichkondenhandhavendieindewildernis“genadelooszoudenzijnuitgeroeid.”Volgenshemleiddeditinfeitetoteen“aanmoedigingvanhetinferieure,”of,zoalshijhetzonderomhaalverwoordde:“Vooreendikzakwordtdetafelevengoedgedektalsvooriederander.”’RichardW.Burkhardt,Jr.,Patterns of Behavior: Konrad Lorenz, Niko Tinbergen, and the Founding of Ethology (Chicago:UniversityofChicagoPress,2005),248.

12. VonFrisch,A Biologist Remembers, 129-130;Deichmann,Biologists under Hitler,45-46.13. VonFrisch,A Biologist Remembers, 25.14. Ibid.,141.ZieookVonFrisch,The Dance Language and Orientation of Bees (Cambridge:

HarvardUniversityPress,1993),4-5.15. TerrenceW.Deacon,The Symbolic Species: The Coevolution of Language and the Brain (New

York:W.W.Norton,1997),71.DeaconlaatzijnlichtuitgebreidschijnenoverdelinguïstiekvanCharlesSandersPeirce.HoewelDeaconerdevoorkeuraangeeftsymbolischeverwijzingaanmensenvoortebehouden,lijkthetduidelijkdatdebijendansenvoldoenaandespecifiekecriteriadiehijmetbetrekkingtotditpuntuiteenzet.

16. DonaldR.Griffin,Animal Minds: Beyond Cognition to Consciousness, herzieneuitgave


noten 17

(Chicago:UniversityofChicagoPress,2001),190.Devolgendeuiteenzettingover‘taal’isgebaseerdopeenaantalbronnennaastGriffinsvoortreffelijkesynthese.DaaronderbevindenzichdriewerkenvanVonFrisch:The Dancing Bees: An Account of the Life and Senses of the Honey Bee (NewYork:Harcourt,BraceandWorld,1966);Bees: Their Vision, Chemical Senses, and Language (Ithaca:CornellUniversityPress,1950);enDance Language. ZieookThomasD.Seeley’svoortreffelijkevoorwoordvanDance Language; MartinLindauer,Communication among Social Bees (Cambridge:HarvardUniversityPress,1961);AxelMichelson,BentBachAndersen,JesperStorm,WolfgangH.KirchnerenMartinLindauer,‘HowHoneybeesPerceiveCommunicationDances,StudiedbyMeansofaMechanicalModel,’Behavioral Ecology and Sociobiology 30(1992):143-150;ThomasD.Seeley,The Wisdom of the Hive: The Social Physiology of Honey Bee Colonies (Cambridge:HarvardUniversityPress,1995);enJamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee.

17. VonFrisch,Dance Language, 57.18. ThomasSeeleysteltdathetlogischerzouzijnomalledansenalskwispeldanstebestempelen.

ThomasD.Seeley,voorwoordvanDance Language, xiii.19. VonFrisch,Dance Language, 57.20. ZiebijvoorbeeldAxelMichelson,WilliamF.Towne,WolfgangH.KirchnerenPerKryger,

‘TheAcousticNearFieldofaDancingHoneybee,’Journal of Comparative Physiology A: Neuroethology, Sensory, Neural, and Behavioral Physiology 161(1987):633-643.GeblekenisdatcommunicatievanbijennogveelgecompliceerderisdanzelfsVonFrischhadgedacht.Hetlijkternuopdatdekwispeldansen,naastdezeakoestischesignalen,nietinternconsistentzijn.Wanneerhoningbijendansenomeenvoedselbronaanteduidendiezichopeenafstandvanminderdanongeveeranderhalvekilometerbevindt,isersprakevanaanzienlijkever-schilleninhetaantalkwispelbewegingenenverschiltooksteedsderichtingwaarindebijenineenrechtelijnlopen.Devolgerslossenditopdoordedansertijdensmeerdere‘cycli’tevolgenenrazendsnelhetgemiddeldeteberekenenvoordatzenaardevoedselbronvliegen.JamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee, 61-62.

21. VonFrisch,A Biologist Remembers, 150.22. VonFrisch,Dance Language, 132,fig.114.VonFrischillustreerthetgedragmetdevolgende

illustratie:

23. InLindauer,Communication among Social Bees, 87-111,wordtditmateriaalsamengevat.24. Ikbespreekhiernietdevelevariatiesdiedooronderzoekerszijngedocumenteerd.Zomaakt

Lindauer(ibid.,94-96)duidelijkdatbijenzijwindencompenserendoordehoekvandevluchtteveranderenmaardatzebijterugkeerindekorfdeoptimalerichtingaangeven,ennietderoutediezezojuisthebbengevolgd.

25. MaarzieChristophGrater,M.SolBalbuenaenWalterM.Farina,‘InformationalConflictsCreatedbytheWaggleDance,’Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 275(2008):1321-1327,eenbelangrijkartikeloveronderzoekdateroplijkttewijzendatdeovergrotemeerderheidvandebijendiededansenobserverenniethandeltopbasisvandeinformatiediewordtuitgevoerd,maarerinplaatsdaarvandevoorkeuraangeeftterugtekerennaarvertrouwdeinplaatsvannieuwevoedselbronnen.Hoeweldeauteursopmer-kendatbijencontextueelzullenomschakelentussen‘socialeinformatie’(metanderewoor-den:deinformatiediedoordedanswordtgecommuniceerd)en‘persoonlijkeinformatie’(metanderewoorden:informatieovereenplekwaarreedseenbezoekaanisgebracht),

Bestemming

Bestemming

Zon

Zon



opperenzijdatindemeestegevallenactiewordtondernomenopbasisvandegegevensdiededansoverbrengtdoorbijendiealeentijdjenietactiefzijngeweestofdienognooitgefoerageerdhebben.Inwatisuitgegroeidtoteenterugkerendthemainalgemeenonder-zoeknaarinsecten,concluderenzedatverderonderzoek‘vrijwelzekeraanhetlichtzalbrengendatdekwispeldanshetcollectieffoeragerenveelverregaanderbeïnvloedtdanmomenteelwordtaangenomen.’

26. DitzijnenkelevandebevindingendiefelwordenbetwistdoorAdrianWennerendiensmedewerkers.Decennialang,maaruiteindelijkzondersucces,hebbenzijgetrachttebewij-zendatdebeweringenvanVonFrischongegrondwaren.Decontroverseheefteengrotehoeveelheidliteratuurvoortgebracht.ZievooreenuitermatenuttigeverhandelingTaniaMunz,‘TheBeeBattles:KarlvonFrisch,AdrianWennerandtheHoneyBeeDanceLanguageControversy,’Journal of the History of Biology 38,nr.3(2005):535-570.

27. VonFrisch,Dance Language, 109-29.28. Ibid.,27.29. VonFrisch,Bees, 85.30. VonFrisch,Dance Language, 32,37e.v.31. Ibid.,133,136.32. MartinLindauer,interviewdoorThomasD.Seeley,S.KuhnholzenRobinH.Seeley,‘An

EarlyChapterinBehavioralPhysiologyandSociobiology:TheScienceofMartinLindauer,’Journal of Comparative Physiology A: Neuroethology, Sensory, Neural, and Behavioral Physiology 188(2002):441-42,446.

33. Lindauer,ibid.,445.34. VonFrisch,Dancing Bees, 1.35. Ibid.,41.36. ThomasD.Seeley,Wisdom of the Hive, 240-244.37. Lindauer,Communication among Social Bees, 16-21.38. Ditisnatuurlijkookhetverhaalvande‘robotachtige’korfdieaandelopendebandwordt

gemaaktendievoorkomtinveelvariantenvandesocialetheorie,zoalsMarx’beroemdefabelvandearchitect:‘Watdeslechtstearchitectonderscheidtvandebestebij,isdatdearchitectzijnbouwwerkeerstinzijnfantasiebouwtvoordathijhetinwerkelijkheidlaatbouwen.’KarlMarx,Capital: A Critique of Political Economy (Chicago:CharlesH.Kerr,1921),1:198.(MijndankgaatuitnaarDonMooreomdathijmeaanditverhaalheeftherinnerd.)Mijzijnslechtstweeduidelijkevoorbeeldenbekendvanrivaliteitbinnendekorf,enbeidehebbenzeeendirectefunctionelewaardevoordekolonie.Heteerstebetreftdeuitzettingvandedarren,dieikverderopbeschrijf;hettweedebetreftdegereguleerdestrijdomdominantietussenkoninginnennadeopsplitsingvanhetnest.

39. KlausSchlupmann,‘FehlanzeigedesRegimesinderFachpresse?’inVergangenheit im Blickfeld eines Physikers: Hans Kopfermann 18951963, Aleph99Productions,20september2002.http://www.aleph99.org/etusci/ks/t2a5.htm.

40. GeciteerdinDeichmann,Biologists under Hitler, 43.MijnbeschrijvingvandezeperiodeisgebaseerdopDeichmannsmeergedetailleerdeverhaal,inhetbijzonder40-48.ZievoormeermateriaaloverVonFrisch’houdingtijdensdenazi-periodeeninhetbijzonderoverzijnbe-reidheidomactiefoptekomenvoorzijnweggestuurdecollega’sErnst-AugustSeyfarthenHenrykPierzchala,‘SonderaktionKrakau,1939:DieVerfolgungvonpolnischenBiowissen-schaftlernundHilfedurchKarlvonFrisch,’Biologie in unserer Zeit 22,nr.4(1992):218-225.IkwilErnst-AugustSeyfarthbedankenomdathijditartikelmetmeheeftgedeeldenLeanderSchneideromdathijhetvoormeheeftvertaald.

41. Zieoverhetgegevendatdenazi’sbegaanwarenmetdierenwelzijnAnnaBramwell,Ecology in the Twentieth Century: A History (NewHaven:YaleUniversityPress,1989),enBoriaSax,Animals in the Third Reich: Pets, Scapegoats, and the Holocaust (NewYork:Continuum,2000).

42. HoeweltoentertijdalgemeenbekendwasdatLorenzbijhetnazismewasbetrokken,werdhetnadeoorlogfeitelijkvergetenendoorhetNobelcomitévollediguitgewist.Dematewaarinhijzichaanhetnazistischeregimehadtoegewijdispasdelaatstetijdgedocumen-teerd.ZieinhetbijzonderDeichmann,Biologists under Hitler, 178-205,waarvanikvoormijnbeschrijvinghetmeestgebruikhebgemaakt.Deichmannwilhetverbandaantonentussendehedendaagseethologischeversievanhetinstinct–dieisafgeleidvanLorenz–endefascistischepolitiek.ZieookTheodoraJ.Kalikow,‘KonradLorenz’sEthologicalTheory:


noten 19

ExplanationandIdeology,1938-1943,’Journal of the History of Biology 16,no.1(1983):39-73;BoriaSax,‘WhatIsa“JewishDog”?KonradLorenzandtheCultofWildness,’Society and Animals: Journal of HumanAnimal Studies 5,no.1(1997),http://www.psyeta.org/sa/sa5.1/sax.html;enBurkhardt,Patterns of Behavior.

43. BoriaSaxenPeterH.Klopfer,‘JakobvonUexkullandtheAnticipationofSocio-biology,’in‘JakobvonUexkull:AParadigmforBiologyandSemiotics,’specialeuitgave,Semiotica 134,nr.1-4(2001):770;ErnstHaeckel,The Evolution of Man: A Popular Exposition of the Principal Points of Human Ontogeny and Phylogeny, 2delen(NewYork:Appleton,1897).

44. HetisdaaromdesteopmerkelijkerdatzowelVonFrischalsTinbergenLorenznadeoorlogblevensteunen.Tinbergen,dieineenconcentratiekamphadvastgezetenenactiefhaddeelgenomenaanhetverzet,schreefin1945aaneenAmerikaansecollegadatLorenz‘nogalgeïnfecteerdwasdoordenazi’s,alhebikhemaltijdeenoprechteengoedekerelgevonden.(…)Hetzounietjuistzijn,’vervolgdehij,‘omtedenkendatdewreedhedenalleenwerdenbegaandooreenminderheidvanfanatiekeSS’ers,SD’ersofledenvandeGestapo.Vrijwelhetgehelevolkishopeloosvergiftigd.(…)Persoonlijkzouikhetbetreurenals(…)[weten-schappelijkesamenwerking]hemwerdverboden.’GeciteerdinDeichmann,Biologists under Hitler, 203-204.

45. HetenigevoorbeelddatikhebkunnenachterhalenishetkortegedeelteinDancing Bees dat‘Hetverstandelijkevermogenvandebijen’heet.‘Vanwegedebuitengewonebeperktheidervan,‘schrijfthij,‘kunnenwegeenaltehogedunkhebbenvandeverstandelijkevermogensvandebij’(162).Hijeindigtdediscussieechterminderstellig:‘Niemandkanmetzekerheidzeggenofdebijenzichinenigematebewustzijnvanhuneigenhandelingen’(164).ZieookGriffin,Animal Minds, 278-282.

46. HetvoorzagookineenbrugnaarJakobvonUexkullsinvloedrijkefenomenologievandeUmwelt, dezintuiglijkewereldwaardoorallelevendewezenshetlevenervaren.Ziedebesprekingopblz.314-317.

47. VonFrisch,A Biologist Remembers, 174.48. Griffin,Animal Minds, 203-211.Mijnbeschrijvingvanzwermenenhetlokaliserenvannesten

ishoofdzakelijkgebaseerdopGriffin;Lindauer,Communication among Social Bees; JamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee; ThomasD.Seeley,Wisdom of the Hive; enThomasD.Seeley,S.KuhnholzenRobinH.Seeley,‘AnEarlyChapter.’

49. Lindauer,Communication among Social Bees, 35.50. Ibid.,38.51. Ibid.,39-40.52. JamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee, 66-67.53. Ibid.,67.54. Ibid.,66.55. Ibid.,65-66;Griffin,Animal Minds, 206-209.56. JamesL.GouldenCarolGrantGould,Honey Bee, 65.57. Griffin,Animal Minds, 209.58. KarlvonFrisch,‘DecodingtheLanguageoftheBee,’Science 185(augustus1974):663-668.59. Frisch,Dance Language, xxiii.60. Ibid.,105.Wateraanontbrak,waseenreactieophetakoestischestoptekendatdoordeom-

ringendewerksterswerdgegeven.Sindsdienzijnbijennietmeerwegtedenkenuitdebijen-wetenschap.ZiebijvoorbeeldMichelsonetal.,‘HowHoneybeesPerceiveCommunicationDances.’

61. LudwigWittgenstein,Philosophical Investigations (NewYork:Macmillan,1953),223.ZiedeverhandelingvanCaryWolfe,‘IntheShadowofWittgenstein’sLion:Language,Ethics,andtheQuestionoftheAnimal,’inZoontologies: The Question of the Animal, red.CaryWolfe(Minneapolis:UniversityofMinnesotaPress,2003),1-57.WolfeherinnertonsaanVickiHearnesopmerkingdatWittgensteinsaforisme‘deinteressantstemisvattingoverdierenisdieikooithebgehoord.’Hearne,Animal Happiness (NewYork:HarperCollins,1994),167.Hearnewaseenfilosoofendierentrainerdieinzichtelijkschreefoverpaarden,hondenenanderegrotezoogdieren.Hijvoerdeovertuigendeargumentenaanvoorhetbestaanvancommunicatietussenmensendierdievoortkomtuitontvankelijkheidvoorzintuiglijkevermogensvanverschillendeaard,eenopvattingdieimplicietvieltoeteschrijvenaanJakobvonUexkullsUmwelt-theorie.ZieoverWashoeendeGardnersDonnaJ.Haraway,Primate



Visions: Gender, Race and Nature in the World of Modern Science (NewYork:Routledge,1989),enHearne,Adam’s Task, 18-41.

62. Hearne,Animal Happiness, 169.63. Ibid.,170.64. ZievoorvergelijkbarebeoordelingenJacquesDerrida,The Animal That Therefore I Am (New

York:FordhamUniversityPress,2008),MatthewCalarco,Zoographies: The Question of the Animal from Heidegger to Derrida (NewYork:ColumbiaUniversityPress,2008),enWolfe,‘IntheShadowofWittgenstein’sLion.’DerridatrekteenongelukkigelijnvanDescartes,viaKant,naarLevinas,Heidegger,naarLacan.ZievooreenminderstelligevisieIanHacking,‘OnSympathy:WithOtherCreatures,’Tijdschrift voor Filosofie 63,nr.4(2001):685-717.HackingbegintzijncountergenealogymetDavidHume.IkbendankverschuldigdaanAnnStoleromdatzemijopditbelangrijkeartikelgewezenheeft.

65. JacquesLacan,Ecrits: A Selection (NewYork:W.W.Norton,1977),84,geciteerdinDerrida,Animal That Therefore I Am, 123.

66. ZieJamesL.Gouldssamenvattingvanhetsocialeverkeertussenbijen:‘Iedereenmoetoppreciesdezelfdemanier“inelkaarzitten”envolgenspreciesdezelfderegelsleven,anderszouhetgemeenschappelijkeleventotanarchievervallen.’JamesL.Gould,Ethology, 406.

67. ZieoverditonderscheidDerrida,Animal That Therefore I Am, 119-40.68. C.F.HockettgeciteerdinTimIngold,Evolution and Social Life (NewYork:Cambridge

UniversityPress,1986),304.69. Deacon,Symbolic Species,22.Erbestaatuiteraardenormveelliteratuurovercognitieen

taalbijdieren.ZievooreenethologischoverzichtMarcBekoff,ColinAllenenGordonM.Burghardt,red.,The Cognitive Animal: Empirical and Theoretical Perspectives on Animal Cognition (Cambridge:mitPress,2002);zievooreenvernieuwendeinterdisciplinaireuiteenzettingvaneenbiologischeantropoloogDeacon,Symbolic Species.VolgensDeaconvormtdematewaarinmensentaalkunnenverwervenengebruikenhetcrucialeonderscheidtussenmensenendieren,inclusiefprimaten.Inzijnoptiekisdathetonderscheiddatmense-lijkeprestatiesmogelijkmaakt.

70. VonFrisch,Dance Language, 278-284.71. Zieoverdevisieophetkindalsaristotelischetabula rasatijdensdezestiende-eeuwseEuro-

peseexpansieAnthonyPagden,The Fall of Natural Man: The American Indian and the Origins of Comparative Ethnology,gecorrigeerdeeditie.(NewYork:CambridgeUniversityPress,1986).

72. W.G.Sebald,Austerlitz (NewYork:RandomHouse,2001),94.73. EvaM.Knodt,voorwoordvanNiklasLuhmann,Social Systems (PaloAlto:StanfordUniver-

sityPress,1995),xxxi,geciteerdinWolfe,‘IntheShadowofWittgenstein’sLion,’34.

Mijnnachtmerries

1. ScottAtran,‘ALeaner,MeanerJihad,’New York Times, 16maart2004.

op8januari2008reedAbdouMahamanedoorniamey...

1. BoureimaAlphaGado,Une histoire des famines au Sahel: etude des grandes crises alimentaires, XIXeXXe siecles (Parijs:L’Harmattan,1993).ZieookMichaelWatts,Silent Violence: Food, Famine and Peasantry in Northern Nigeria (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1983),enJohnRowleyenOliviaBennett,Grasshoppers and Locusts: The Plague of the Sahel (Londen:PanosInstitute,1993).

2. ChinuaAchebe,Things Fall Apart (Londen:Heinemann,1976),39-40.3. Achebe,Things Fall Apart, 97-98.4. SouleymaneAnza,‘NigerFightsPovertyafterBeingTakenbyShame,’AfrolNews,19januari

2001,http://www.afrol.com/News2001/nir001_fight_poverty.htm;zieookFredericMous-seauinsamenwerkingmetAnuradhaMittal,Sahel: A Prisoner of Starvation? A Case Study of the 2005 Food Crisis in Niger (Oakland:OaklandInstitute,2006).

5. NigeriseenvandeachtlandeninCentraal-enWest-AfrikawaardeaandeeurogekoppeldeWest-Afrikaansecfa-francalsmunteenheidwordtgebruikt.


noten 21

6. Uitgebreideinformatieovercriquet-soortenenbestrijdingistevindenopdewebsitevancirad(Centredecooperationinternationaleenrechercheagronomiquepourledevelop-pement),http://www.cirad.fr/en/index.php.ZieookRowleyenBennett,Grasshoppers and L ocusts, enSteenR.Joffe,Desert Locust Management: A Time for Change, WorldBankDiscussionPaper,nr.284(Washington:WorldBank,1995).

7. Recentonderzoeklijkterookoptewijzendatdeneurotransmitterserotonineeenrolspeelt.ZieMichaelL.Anstey,StephenM.Rogers,SwidbertR.Ott,MalcolmBurrowsenStephenJ.Simpson,‘SerotoninMediatesBehavioralGregarizationUnderlyingSwarmFormationinDesertLocusts,’Science 323(januari2009):627-630.

8. Zievooreenmeergedetailleerdeuiteenzetting,waarvanikhieruitgebreidgebruikhebge-maakt,HughDingle,Migration: The Biology of Life on the Move (NewYork:OxfordUniversityPress,1996),272-81;zieookBorisPetrovichUvarov,Grasshoppers and Locusts: A Handbook of General Acridology, deel1(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1966).

9. ufbiriseenonlineprojectdattevindenisophttp://entnemdept.ufl.edu/walker/ufbir.10. InhetEngelsishetverschilingevoelswaardetussenhetwoordlocust(treksprinkhaan)enhet

woordgrasshopper(veldsprinkaan)nogveelgroter.11.RobertA.Cheke,N.D.Jago,J.M.Ritchie,L.D.C.Fishpool,R.C.RaineyenP.Darling,‘A

MigrantPestintheSahel:TheSenegaleseGrasshopperOedaleus senegalensis,’ Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 328(1990):539-553.

12. Ibid.,550.13. MichelLecoq,‘RecentProgressinDesertandMigratoryLocustManagementinAfrica:Are

PreventativeActionsPossible?’Journal of Orthoptera Research 10,nr.2(2001):277-291;Joffe,Desert Locust Management; RowleyenBennett,Grasshoppers and Locusts.

14. AlphaGado,Histoire des famines au Sahel, 49.15. Joffe,Desert Locust Management; MousseauenMittal,Sahel; RowleyenBennett,Grasshoppers

and Locusts.16. ZieEmmanuelGregoire,The Alhazai of Maradi: Traditional Hausa Merchants in a Changing

Sahelian City (Boulder:LynneRienner,1992).17. Zievooreengedetailleerdeeninzichtelijkeanalysevandezekolonialefiscalestrategieën,

hunlange-termijndoelenenhuneffecteninhethedenJanetRoitman,Fiscal Disobedience: An Anthropology of Economic Regulation in Central Africa (Princeton:PrincetonUniversityPress,2004).

18. BarbaraM.Cooper,Marriage in Maradi: Gender and Culture in a Hausa Society in Niger, 19001989 (Portsmouth:Heinemann,1997),xxxv.

19. ZieBarbaraM.Cooper,‘AnatomyofaRiot:TheSocialImaginary,SingleWomen,andReligiousViolenceinNiger,’Canadian Journal of African Studies 37,nr.2-3(2003):467-512.

20. Gregoire,Alhazai of Maradi, 11,92.21. Alsgevolgvandegrotehuidigebelangstellingvoorkernenergieals‘groene’brandstof,de

teruglopendevoorradenindeVerenigdeStatenendeEuropeseUnieendeplannenomdekomendetienjaareengrootaantalkerncentralestegaanbouweninAziëenEuropa,isdeprijsvanuraniumforsgestegen,waardeNigereseregeringernogmeeraangelegenisdeopstandvandeToearegsdekopintedrukken.

22. DavidLoyn,‘HowManyDyingBabiesMakeaFamine?’bbcNews,10augustus2005,http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4139174.stm.Zieook‘Editor’sInstinctLedtoStory,’bbcNews,2augustus2005,http://news.bbc.co.uk/newswatch/ifs/hi/newsid_4730000/newsid_4737600/4737695.stm.

23. ZieJean-FrangoisBayart,The State in Africa: The Politics of the Belly (Londen:Longman,1993).

IIparcodellecascineophemelvaartszondag

1. DorothyGladysSpicer,Festivals of Western Europe (NewYork:H.W.Wilson,1958),97-98.MijndankgaatuitnaarGabriellePopoffvoorhaargevoeligevertalingvanenresearchvoordithoofdstuk,ennaarRiccardoInnocentivoorhetdelenvanzijnherinneringenaanhetfesta.

2. TimothyEgan,‘ExploringTuscany’sLostCorner,’New York Times, 21mei2006.3. JohannWolfgangvonGoethe,Italian Journey, 17861788 (Londen:PenguinBooks,1962),117.4. PeterDale,‘TheVoiceoftheCicadas:LinguisticUniqueness,TsunodaTadanobu’sTheoryof



theJapaneseBrainandSomeClassicalPerspectives,’Electronic Antiquity: Communicating the Classics 1,nr.6(1993).

5. GiacomoLeopardi,Zibaldone dei pensieri, red.RolandoDamiani(Milaan:ArnoldoMondadoriEditore,1997),1:189.ZievooreenuitvoerigebehandelingvandezedenkwijzemetbetrekkingtotvogelsDavidRothenberg,inhetbijzonderzijnfascinerendeuiteenzettingoverdebioloogWallaceCraig.Rothenberg,Why Birds Sing: A Journey into the Mystery of Bird Song (NewYork:BasicBooks,2006),123-128.

6. IkhebhierintensiefgebruikgemaaktvanJackZipes’informatieveinleidingopCarloCollodi,Pinocchio (Londen:Penguin,2002),ix-xviii.

7. Collodi,Pinocchio, 14.8. AgostinoLapini,Diario fiorentino dal 252 al 159, red.Gius.OdoardoCorazzini(Florence:G.C.

Sansoni,1900),217.9. FrancesToor,Festivals and Folkways of Italy (NewYork:Crown,1953),245.Netzoalsdathet

gevalisbijdevechtkrekelsuitShanghai,zingenalleendemannetjes.10. ZievooreenbeknopteachtergrondvanhetCascineenhetfesta AltaMacadam,Blue Guide:

Florence (Londen:SomersetBooks,2005),265;CinzieDugo,‘TheCricketFeast,’http://www.florence-concierge.it;enRiccardoGatteschi,‘Lafestadelgrillo,’CoopUnicoopFirenze,http://www.coopfirenze.it/informazioni/speciali/articoli/5464.

11. FelicianoPhilipp,Protection of Animals in Italy (Rome:Nationaal-FascistischeOrganisatievoordeBeschermingvanDieren,1938),5,9,8,4.

12. MartinHeidegger,What Is Called Thinking?(NewYork:HarperPerennial,1976),16.13. MartinHeidegger,The Fundamental Concepts of Metaphysics: World, Finitude, Solitude

(Bloomington:IndianaUniversityPress,1995),176.14. KarlJacoby,‘SlavesbyNature?DomesticAnimalsandHumanSlaves,’Slavery and Abolition

15(1994):89-99.15. Philipp,Protection of Animals, 19.16. MauroBottigelligeciteerdinNicoleMartinelli,‘ItaliansProtest“Beastly”Traditionsafter

PalioRaceDeath,’Zoomata:AClose-uponItaly,17augustus2004,http://zoomata.com/index.php/?p=1069.

17. Enikdenkdatzehet,ondankshunverschillen,allemaaleenszoudenzijnmetdefilosoofIanHackingwanneerhijsteltdatalswedierendeelwillenlatenuitmakenvan‘decirkelvanmorelebetrokkenheid’,hetnietalleennodigisdatwemedelijdenhebbenmetdieren,maardatwemetzemeelijden.Endatmeelijdengaatverderdanalleenhunpijnenlijden:hetiseenmeelijdendatmetons‘resoneert’,netalstweestemvorkenvangelijketoonhoogtedie–zelfsopafstand–resonerenwanneererslechtséénwordtaangeslagen.Hacking,‘OnSympathy:WithOtherLivingCreatures,’Tijdschrift voor Filosofie 63,nr.4(2001):703.Vergelijkbareargumenten,diepoëtischerwordenverwoord,zijntevindeninverscheidenevanAlphonsoLingis’briljanteartikelen.Ziebijvoorbeeld‘TheRaptureoftheDeep,’inExcesses: Eros and Culture (Albany:StateUniversityofNewYorkPress,1983),2-16;‘AntarcticSummer,’inAbuses (NewYork:Routledge,1994),91-101;en‘Bestiality,’inDangerous Emotions (NewYork:Routledge,2000),25-39.

18.ZiedenieuwsartikelendiezijnverzamelddoorUfficioperidirittideglianimali,http://www.comune.firenze.it/servizi_pubblici/animali/grillo2001.htm.

Losbandig,quaseks

1. GeorgeO.Krizek,‘UnusualInteractionbetweenaButterflyandaBeetle:“SexualParaphilia”inInsects?,’Tropical Lepidoptera 3,nr.2(1992):118.

2. Plutarchus,Moralia (Cambridge:HarvardUniversityPress,1957),12.989.519-520.3. PaulL.VaseyenVolkerSommer,‘HomosexualBehaviourinAnimals:Topics,Hypotheses

andResearchTrajectories,’inHomosexual Behaviour in Animals: An Evolutionary Perspective, red.VolkerSommerandPaulL.Vasey(Cambridge:CambridgeUniversityPress,2006),5.IkhebvoorditgedeelteintensiefgebruikgemaaktvanhetnuttigeartikelvanVaseyandSom-mer.ZieookhetreusachtigeliefdewerkvanBruceBagemihl:Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity (NewYork:St.Martin’sPress,1999).Bagemihlhanteerteenzeerruime(endaardoorcontroversiële)definitievanseks,zodathijervelevormenvan


noten 23

interactieonderkanlatenvallendieandersmogelijkalsniet-sekuseelsociaalzoudenkunnenwordenopgevat.Hijweetechteropovertuigendewijzezijnbelangrijkstepuntnaarvorentebrengen,namelijkdatniet-productieveseksbijdierenveelgevarieerderisenveelvakervoorkomtdandoorwetenschappers,omverschillenderedenen,wordterkend.ZieookJoanRoughgarden,Evolution’s Rainbow Diversity, Gender, and Sexuality in Nature and People (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,2004),endeartikelendiezijnverzameldinSommerenVasey,Homosexual Behaviour in Animals.

4. AntonioBerlese,Gli insetti: loro organizzazione, sviluppo, abitudini e rapporti coll’uomo, deel2(Milaan:SocietaEditriceLibraria,1909),geciteerdinEdwardM.BarrowsenGordonGordh,‘SexualBehaviorintheJapaneseBeetle,Popillia japonica, andComparativeNotesonSexualBehaviorofOtherScarabs(Coleoptera:Scarabaeidae),’Behavioral Biology 23(1978):341-54.

5. VaseyenSommer,‘HomosexualBehaviourinAnimals,’20.6. ScottP.McRobertenLaurieTompkins,‘TwoConsequencesofHomosexualCourtship

PerformedbyDrosophila melanogaster andDrosophila affinis Males,’Evolution 42,nr.5(1988):1093-1097.

7. AdrianForsythenJohnAlcock,‘FemaleMimicryandResourceDefensePolygynybyMalesofaTropicalRoveBeetle,Leistotrophus versicolor (Coleoptera:Staphylinidae),’Behavioral Ecology and Sociobiology 26(1990):325-330.

8. GeorgeD.Constantz,‘TheMatingBehaviorofaCreepingWaterBug,Ambrysusoccidentalis (Hemiptera:Naucoridae),’American Midland Naturalist 92,nr.1(1974):237.

9. BarrowsenGordh,‘SexualBehaviorintheJapaneseBeetle,’351.10. KikuoIwabuchi,‘MatingBehaviorofXylotrechus pyrrhoderus Bates(Coleoptera:Ceramby-

cidae)V.FemaleMountingBehavior,’Journal of Ethology 5(1987):131-136.11. ZieVaseyenSommer,‘HomosexualBehaviourinAnimals,’20-31.12. Vasey,‘ThePursuitofPleasure:AnEvolutionaryHistoryofFemaleHomosexualBehaviour

inJapaneseMacaques,’inSommerenVasey,Homosexual Behaviour in Animals, 215.13. StephenJayGouldenRichardLewontinlanceerdenalsvolgthuntegenaanvalopde‘hyper-

adaptationistische’theorie:‘Wijbekritiserenhetadaptationistischeprogrammaomdathetgeenonderscheidmaakttussenhuidigebruikbaarheidenontstaansredenen(...);omdathetnietbereidisalternatievenvooradaptieveverhaleninoverwegingtenemen;omdathetalleenvertrouwtopplausibiliteitalscriteriumvoorhetaanvaardenvanspeculatievever-halen;enomdathetonvoldoende(...)rivaliserendethema’sinoverwegingneemt.’GouldenLewontin,‘TheSpandrelsofSanMarcoandthePanglossianParadigm:ACritiqueoftheAdaptationistProgramme,’Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 205(1979):581-598.ZieooktweeartikelenvanStephenJayGould,‘Exaptation:ACrucialToolforanEvolutionaryPsychology,’Journal of Social Issues 47,nr.3(1991):43-65;en‘TheExaptiveExcellenceofSpandrelsasaTermandPrototype,’Proceedings of the National Academy of Sciences 94,nr.20(1997):10750-10755.

seks

1. DavidJack,‘2,000PoundFineforImporterofAnimal“Snuff”Videos,’Scotsman, 1augustus1998;DamienPearse,‘ManFinedforObscene“Crush”Videos,’PressAssociation,HomeNews,16januari1999.

2. The Mo Show, foxtv,31januari1994.3. JeffVilencia,American Journal of the CrushFreaks (Bellflower:SquishPublications)1(1993):

145-148.4. Ibid.,1:130.5. Ibid.,1:10,149.6. IkhebvoorditgedeeltenaastmijngesprekkenmetJeffVilenciaveelvuldiggebruikgemaakt

vanMartinLasdensvoortreffelijke‘ForbiddenFootage,’California Lawyer, september2000,http://www.callawyer.com/story.cfm?pubdt=NaN&eid=306417&evid=1;DanKapelovitz,‘CrunchTimeforCrushFreaks:NewLawsSeektoStampOutStompFlicks,’Hustler, mei2000;enPatrickCalifia,‘Boy-Lovers,CrushVideos,andThatHeinousFirstAmendment,’inSpeaking Sex to Power: The Politics of Queer Sex (SanFrancisco:CleisPress,2001),257-277.

7. CaliforniaPenalCodeandHealthandSafetyCodegeciteerdinLasden,‘ForbiddenFootage,’4.



8. GeciteerdinKapelovitz,‘CrunchTime.’9. Ibid.10. IkhebdezebeschrijvingtedankenaanKatharineGates.ZiehaarDeviant Desires: Incredibly

Strange Sex (NewYork:JunoBooks,2000).11. CarlaFreccero,‘Fetishism:FetishisminLiteratureandCulturalStudies,’inNewDictionary of

the History of Ideas, red.MaryanneClineHorowitz(NewYork:Scribner’s,2005),2:826-28.12. Vilencia,Journal of the CrushFreaks, 1:149.13. GeorgesBataille,The Tears of Eros (SanFrancisco:CityLights,1989),19,70noot23.14. EdwardWong,‘LongIslandCaseShedsLightonAnimal-MutilationVideos,’New York

Times, 25januari2000.ZieookEdwardWong,‘Animal-TortureVideoMakerAvoidsJail,’New York Times, 27december2000.

15. Congressional Record, 145,nr.74(20mei1999):H3460.16. Hall of Fame isde fraaietermdieGalleglygebruikt.OfficieelwerdhijgenoemdindeU.S.

BorderControlCongressionalHonorRoll.17. Lasden,‘ForbiddenFootage,’5.18. ‘RooneyBacks“Crush”VideoBan,’bbcNews,25augustus1999,news.bbc.co.uk/2/hi/

entertainment/429655.stm;AssociatedPress,‘Activists,LawmakersUrgeCongresstoBanSaleofAnimal-DeathVideos,’24augustus1999;Lasden,‘ForbiddenFootage,’5.

19. AssociatedPress,‘Activists,LawmakersUrgeCongress.’20. ‘Rooney Backs “Crush” Video Ban.’21. GetuigenisvanafgevaardigdeBillMcCollumuitFlorida,Congressional Record 145,nr.142,

H10267.22. Pros and Cons, courttv,3september1999.23. GetuigenisvanRobertC.ScottuitVirginia,ibid.,H10268.Zievooreenscherpzinnige

besprekingvandezepuntenLasden,‘ForbiddenFootage.’24. Church of Lukumi Babalu Aye v. City of Hialeah, 508U.S.520(1993).25. GetuigenisvanafgevaardigdeSpencerBachusuitAlabama.26. GetuigenisvanafgevaardigdeEltonGalleglyuitCalifornië.27. GetuigenisvanSusanCreedevoordesubcommissievanhetHuisvanAfgevaardigden,

30september1999,judiciary.house.gov/legacy/cree0930.htm.28. GillesDeleuze,Coldness and Cruelty,inMasochism, waarookVenus in Furs vanLeopoldvon

Sacher-Masoch(NewYork:ZoneBooks,1991)deelvanuitmaakt,40-41,74-76.29. Sacher-Masoch,Venus in Furs, 271.30. Vilencia,American Journal of the CrushFreaks (Bellflower:SquishPublications)2(1996):12-13.31. WilliamJ.Clintonineenverklaringwaarinhijpleitvoorwetgevingtegendierenmis-

handeling,9december1999,tegenoverJohnT.WoolleyenGerhardPeters,TheAmericanPresidencyProject,UniversityofCalifornia,SantaBarbara,www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=57047.

32. AdamLiptak,‘FreeSpeechBattleArisesfromDogFightingVideos,’New York Times, 18sep-tember2009.

33. GetuigenisvanafgevaardigdeGallegly(curisveringtoegevoegd).

tentatie

1. C.R.Osten-Sacken,‘ASingularHabitofHilara,’Entomologist’s Monthly Magazine14(1877):126-127.Allecitatenzonderverderebronvermeldinginsectie1zijnuitdezeverhandelingafkomstig.

2. GeorgeHenryVerrall,necrologievanC.R.Osten-Sacken,Entomologist39(1906):192.3. EdwardL.Kessel,‘TheMatingActivitiesofBalloonFlies,’Systematic Zoology4,nr.3(1955):

97-104.Allecitatenzonderverderebronvermeldinginsectie2zijnuitdezeverhandelingafkomstig.

4. ThomasA.Seboekbehandeltdesymbolischeeigenschappenvandeempididae-geschenkenindecontextvanPeirciaanselinguïstiek,zijhetdanvoornamelijkomhungebrekaanflexi-biliteitinvergelijkingmetmenselijkesymbolentebenadrukken.Seboek,The Sign and Its Masters(Austin:UniversityofTexasPress,1979),18-19.

5. ZieondermeerNatashaR.LeBasenLeonR.Hockham,‘AnInvasionofCheats:TheEvolution


noten 25

ofWorthlessNuptialGifts,’Current Biology15,nr.1(2005):64;ScottK.Sakaluk,‘SensoryExploitationasanEvolutionaryOrigintoNuptialFoodGiftsinInsects,’Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences267,(2000):339-343enT.Tregenza,N.WedellenT.Chapman,‘Introduction.SexualConflict:ANewParadigm?’Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences361(2006):229-234.

6. GeorgesPerec,Species of Spaces and Other Pieces,JohnSturrock(Londen:Penguin,1998),129,136.

7. JoanRoughgarden,Evolution’s Rainbow: Diversity, Gender, and Sexuality in Nature and People(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,2004),171.

Uithetzicht

1. KarlvonFrisch, Ten Little Housemates (NewYork:PergamonPress,1960),91.

Visie

1. DezeontdekkingenwordengewoonlijktoegeschrevenaanVonFrisch,maarhetlijkteropdatinelkgevaleendeelvanhetexperimentelewerkzelfstandigenmogelijkeerderisgedaandoorTurner(1867-1923),eenpionierophetgebiedvandegedragsstudie.Ondankszijndoctoraatenhetfeitdathijeenaantalwetenschappelijkeverhandelingenhadgeschreven(waaronderdeeersteverhandelingvaneenzwarteAmerikaandieooitinSciencewasver-schenen),gafTurnervoorhetgrootstedeelvanzijncarrièrelesaandemiddelbareschool–naarhetschijntheefthijacademischepositiesafgewezenengafhijlieverlesaanopenbarescholen,zoweluitsociaalengagementalsomdathijzomeertijdaanonderzoekkonbeste-den.In1910toondeTurnerineenpublicatieaandathoningbijenkleurenkondenonderschei-den.Ookdeontdekkingdatinsectengeluidkunnenhorenenverschillendetoonhoogtenkunnenonderscheidenwordtaanhemtoegeschreven,evenalsdewetenschapdatbijeneengeografischgeheugenhebben,hetbewijsdatkakkerlakkenkunnenlerendoorervaring,debeschrijvingvandekarakteristiekemanierwaaropmierenhunnestbenaderen(‘decirkel-bewegingvanTurner’)endeontwikkelingvaneenmethodologie-inhetbijzondereenreeksconditioneringsstrategieën-dielaterdebasiszouvormenvangedragsstudiebijdieren.ZieSelected Papers and Biography of Charles Henry Turner (18671923), Pioneer in the Comparative Animal Behavior Movement,red.CharlesI.Abramson(NewYork:EdwinMellenPress,2002).

2. KarlvonFrisch,Bees: Their Vision, Chemical Senses, and Language(Ithaca:CornellUniversityPress,1950).

3. ZieechterdegedetailleerdekritischeanalysevanVonFrisch’methodologieinGeorgiiA.Mazokhin-Porshnyakov,Insect Vision(NewYork:PlenumPress,1969),145-154.

4. ZieKentaroArikawa,MichiyoKinoshitaenDoekeleG.Stavenga,‘ColorVisionandRetinalOrganizationinButterflies’,inComplex Worlds from Simpler Nervous Systems,red.FrederickR.Prete(Cambridge:mitPress,2004),193-194.

5. Zievooreenoverzichtvandiscussiesoverkleurenhetprobleemvan‘kleurrealisme’Readings on Color,deel1,The Philosophy of Color,red.AlexByrneenDavidR.Hilbert(Cambridge:mitPress,1997),inhetbijzonderdeheldereinleidingvanderedacteuren(xi-xxviii).Verderbewijsvoorditgegevenkanwordengevondeninkleurconstantie–hetvermogenvanmensenenanderedieren,waaronderbijenenvlinders,omdekleurvaneenobjectteherkenningonderverschillendebelichting.Goethetoondeaandatkleurookeenfunctievanandererelatiesis:dietusseneenobjectendeobjectenernaast.JohannWolfgangvonGoethe,Theory of Colours(Cambridge:mitPress,1970).

6. Mazokhin-Porshnyakov,Insect Vision,276.7. Prete,inleidingtotdeel1,‘CreatingVisualWorlds:UsingAbstractRepresentationsand

Algorithms,’inComplex Worlds,3-4.8. KarlKralenFrederickR.Prete,‘IntheMindofaHunter:TheVisualWorldofthePraying

Mantis,’inPrete,Complex Worlds,92-93.9. ZievooreenbehandelingvanditprobleeminrelatietotdemenselijkegeestJohnR.Searle,

‘Consciousness:WhatWeStillDon’tKnow,’New York Review of Books,13januari2005,eenkritiekvandebestsellervanChristofKoch:Quest for Consciousness: A Neurobiological Approach(Englewood:Roberts,2004),enziedeopmerkingdieKochkortgeledenmaakte:‘Webegrij-



penniethoedegeestuitdieenormeverzamelingneuronennaarvorenkomt.Wehebbenergeenenkelinzichtin.HetisofAladinovereenlampwrijftenereengeesttevoorschijnkomt.’GeciteerdinPeterEdidin,‘InSearchofAnswersfromtheGreatBrainsofCornell,’New York Times,24mei2005.

10. EricR.Kandel,‘BrainandBehavior’,inEricR.KandelenJamesH.Schwartz,Principles of Neural Science,2edr.(NewYork:Elsevier,1985),3.Sterkernog,zoalsdegroottevanhetmen-selijkbreinooitdemaatwasvooreenracialehiërarchie,isdewonderlijkecomplexiteit–en,nogsteeds,degrootte–vanhetmodernemenselijkebreintegenwoordighettekenvanmen-selijkexceptionalisme.

11. ZievooreenbetrouwbarepopulaireintroductieJohnJ.Ratey,A User’s Guide to the Brain: Perception, Attention, and the Four Theaters of the Brain(NewYork:VintageBooks,2002).ZieJohnR.Searle,Mind: A Brief Introduction(Oxford:OxfordUniversityPress,2004)vooreenevaluatievandediscussiesdieopditmomentindefilosofievandegeestwordengevoerd.Hijneemtdebeweringenvandeneurowetenschapoverhaarbiologischebelangzekerinoverweging,maarstaattegelijkkritischtegenoverhaarreductionisme.

12. ZievoorbelangrijkebijdragentweewerkenvanJonathanCrary:Techniques of the Observer: On Vision and Modernity in the Nineteenth Century(Cambridge:mitPress,1992),enSuspensions of Perception: Attention, Spectacle, and Modern Culture(Cambridge:mitPress,2001);MartinJay,Downcast Eyes: The Denigration of Vision in TwentiethCentury French Thought(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1994);enVision and Visuality, red.HalFoster,(Seattle:BayPress/DiaArtFoundation,1988).

13. The Varieties of Sensory Experience: A Sourcebook in the Anthropology of the Senses,red.DavidHowes(Toronto:UniversityofTorontoPress,1991);ConstanceClassen,Worlds of Sense: Exploring the Senses in History and across Cultures(NewYork:Routledge,1993).

14. ZieoverlineairperspectiefRobertD.RomanyshynsenigszinsoverdrevenTechnology as Symptom and Dream(NewYork:Routledge,1989),en,vooreffectieveafbakeningenvandediscontinuïteiteninenverschuivingenvanlineairperspectief,MartinJay,‘ScopicRegimesofModernity,’enJonathanCrary,‘ModernizingVision,’allebeiinFoster,Vision and Visuality,3-28,29-50.ZievoorwatbetreftdeverschuivingnaarhetmorphologischeMichelFoucault,The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences(NewYork:VintageBooks,1994).

15. OliverSacksbehandelteenaantalcultureleaspectenvanhetzienvolgensditstramienopfascinerendewijzeinzijngevierdeessay‘ToSeeandNotSee,’inAn Anthropologist on Mars: Seven Paradoxical Tales(NewYork:VintageBooks,1995),108-152.

16. HenryMallockgeciteerdinMichaelF.Landsuitstekende‘EyesandVision,’inEncyclopedia of Insects,red.VincentH.ReshenRingT.Cardé(NewYork:AcademicPress,2003),397;ikhebvoorditgedeelteveelvuldiggebruikgemaaktvanditartikel(393-406).ZieookMichaelF.Land,‘VisualAcuityinInsects,’Annual Review of Entomology42(1997):147-177;enMichaelF.LandenDan-EricNilsson,Animal Eyes(Oxford:OxfordUniversityPress,2002).Doorrecentelijkeherberekeningen,waarinrekeningisgehoudenmethetfeitdatdemensobjecteninderandvanzijngezichtsveldnietgoedkanwaarnemen,isMallocksoorspronkelijkebereke-ningteruggebrachttoteenveelkleinere,maarnogsteedsonhandelbarediametervan10,16meter.

17. Land,‘EyesandVision,’397.18. RobertHooke,Micrographia, or Some Physiological Descriptions of Minute Bodies Made by

Magnifying Glasses with Observations and Inquiries Thereupon(1665;herdr.,Mineola:DoverPublications,2003),238.

19. Ibid.20. AntonievanLeeuwenhoekgeciteerdinLand,‘EyesandVision,’394.21. SigmundExner,The Physiology of the Compound Eyes of Insects and Crustaceans,RogerC.

Hartree(Berlin:SpringerVerlag,1989);oorspronkelijkuitgegevenalsDie Physiologie der facettierten Augen von Krebsen und Insekten(Leipzig:Deuticke,1891).ZieLandenNilsson,Animal Eyes,157-58.

22. Land,‘EyesandVision,’393.23. Ibid.,401.24. DekeuzevanLandenNilssonomdeopmerkelijkeoptiekvanhetsuperpositieoogte

demonstrerenaandehandvaneenbeeldvanCharlesDarwinisuitersttoepasselijk.Voorcreationistenenverdedigersvanzogenaamdintelligentontwerpishetoogdeachilleshiel


noten 27

vandenatuurlijkeselectie.ZeberoepenzichopDarwinseigenonzekerhedenoverdepreciezemechanicavandeevolutievanhetoogenhetvanzelfsprekendeideedatelkvandeonderdelenvanhetoogalsonafhankelijkelementénalsonderdeelvanhetgeheelmoetfunctioneren,enbewerendateendergelijkecomplexe,geïntegreerdestructuurnooitstukjebijbeetjedoornatuurlijkeselectietotstandgekomenkanzijn.MaarNilssonenzijnmede-werkerSusannePelgerhebbenrecentelijkeenovertuigendereeksvanincrementeleont-wikkelingenenpadenvoorgesteldwaarlangseenbeginnendgroepjelichtgevoeligecellenzichover364.000jaardoormiddelvannunogsteedsbestaandetussenfaseszoukunnenontwikkelentothethuidigeoogvaneenzoogdier.ZieDan-EricNilssonenSusannePelger,‘APessimisticEstimateoftheTimeRequiredforanEyetoEvolve,’Proceedings of the Royal Society B: Biological Science256(1994):53-58;endehelderesamenvattinginEvolution of the Eye,pbs,http://www.pbs.org/wgbh/evolutifon/library/01/1/l_011_01.html.

25. ZieJakobvonUexküll,‘AStrollthroughtheWorldofAnimalsandMen:APictureBookofInvisibleWorlds,’inInstinctive Behavior: The Development of a Modern Concept,red.ClaireH.Schiller(NewYork:InternationalUniversitiesPress,1957),5-80.

26. VonUexküll,‘AStrollthroughtheWorld’,13,29.27. Ibid.,65.28. Ibid.,67.29. Ibid.,72.30. Ibid.,80.

Hoehetklinktalsdeaardewarmerwordt

1. DavidDunn,The Sound of Light in Trees (SantaFe:EarthEar/AcousticEcologyInstitute,2006).

2. JohnA.Byers,‘AnEncounterRateModelofBarkBeetlePopulationsSearchingatRandomforSusceptibleHostTrees,’Ecological Modelling 91(1996):57-66.

3. Dunn,hoestekstvancdSound of Light; DavidDunnenJamesP.Crutchfield,‘Insects,Trees,andClimate:TheBioacousticEcologyofDeforestationandEntomogenicClimateChange’(discussienota06-12-055,SantaFeInstitute,2006),http://www.santafe.edu/research/publications/workingpapers/06-12-055.pdf;WilliamJ.MattsonenRobertA.Haack,‘TheRoleofDroughtinOutbreaksofPlant-EatingInsects,’BioScience 37,nr.2(1987):110-118.

4. DavidD.Breshears,NeilS.Cobb,PaulM.Rich,KevinP.Price,CraigD.Allen,RandyG.Balice,WilliamH.Romme,JudeH.Kastens,M.LisaFloyd,JayneBelnap,JesseJ.Anderson,OrrinB.MyersenCliftonW.Meyer,‘RegionalVegetationDie-offinResponsetoGlobal-Change-TypeDrought,’Proceedings of the National Academy of Sciences 102,nr.42(2005):15144-15148.

5. DunnenCrutchfield,‘Insects,Trees,andClimate.’6. ZievoordebasisverklaringoverdesoundscapeenakoestischeecologieR.MurraySchafer,

The Soundscape: Our Sonic Environment and the Tuning of the World (Rochester:DestinyBooks,1994).Schaferdefinieertakoestischeecologieals‘destudienaardeeffectenvandeakoestischeomgeving(...)opdefysiekereactiesofgedragskenmerkenvanschepselendieerbinnenleven’(271).Dezeformuleringmaaktdeaffiniteitvandebewegingmetdebiologischewetenschapduidelijk.

7. StevenFeldingesprekmetDonaldBrenneis,‘DoingAnthropologyinSound,’American Ethnologist 31,nr.4(2004):462.ZieookStevenFeld,‘WaterfallsofSong:AnAcoustemologyofPlaceResoundinginBosavi,PapuaNewGuinea,’inSenses of Place, red.StevenFeldenKeithBasso(SantaFe:SchoolofAmericanResearchPress,1996),91-135.

8. ZievoorbuitengewonebeschrijvingenvantransductieenimmersieStefanHelmreichsAlien Ocean: Anthropological Voyages in Microbial Seas (Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,2009).

9. SeeAndraMcCartney,‘AlienIntimacies:HearingScienceFictionNarrativesinHildegardWesterkamp’sCricket Voice (or“IDon’tLiketheCountry,theCricketsMakeMeNervous”),’Organised Sound 7(2002):45-49.

10. Zieovermusique concrète PierreSchaeffer,‘Acousmatics,’inAudio Culture: Readings in Modern Music, red.ChristophCoxenDanielWarner(NewYork:Continuum,2004),76-81.Eenander



essentieelonderscheidtussenakoestischeecologieenmusique concrète isdatbinnendemusique concrètegeluidenwordenbeschouwdalsopzichzelfstaandeentiteitendiecompleetzijninzichzelf,losvanhunbron.

11. DavidDunn,‘ChaosandtheEmergentMindofthePond,’overAngels and Insects (Albuquer-que:WhatNext?,1999);hetcitaathierendecitatenindevolgendealindea’szijnafkomstigvandehoestekstvandecd.

12. DougStruck,‘ClimateChangeDrivesDiseasetoNewTerritory,’Washington Post, 5mei2006;PaulR.Epstein,‘ClimateChangeandHumanHealth,’New England Journal of Medicine 353,nr.14(2005):1433-1436;PaulR.EpsteinenEvanMills,red.,Climate Change Futures: Health, Ecological, and Economic Dimensions (Boston:HarvardMedicalSchool/UnitedNationsDe-velopmentProgram,2006).Zievooreenzorgvuldigestudiewaaruitnaarvorenkomtdatverklaringsmodellenwaarbijklimaatveranderingcentraalstaatdeherstelbaremaatschap-pelijkefactorennegerendieeencrucialerolspelenbijepidemiologie(zoalsgezondheids-zorg,armoede,weerstandtegendrugs,stedelijkeontwikkeling),SimonI.Hay,JonathanCox,DavidJ.Rogers,SarahE.Randolph,DavidI.Stern,G.DennisShanks,MonicaF.MyersenRobertW.Snow,‘ClimateChangeandtheResurgenceofMalariaintheEastAfricanHighlands,’Nature 415(2002):905-909.

13. GegevensafkomstiguitDunnenCrutchfield,‘Insects,Trees,andClimate,’3,waargeciteerdwordtuitDanJolin,‘DestructiveInsectsonRiseinAlaska,’AssociatedPress,1september2006;DougStruck,‘“RapidWarming”SpreadsHavocinCanada’sForest:TinyBeetlesDestroyingPines,’Washington Post, 1maart2006;JerryCarlsonenKarinVerschoor,‘InsectInvasion!,’New York State Conservationist, 26-27april2006;JesseA.LoganenJamesA.Powell,‘GhostForests,GlobalWarming,andtheMountainPineBeetle(Coleoptera:Scolytidae),’American Entomologist 47,nr.3(2001):160-173.ZieookJimRobbins,‘Bark Beetles Kill Millions of Acres of Trees in West,’ New York Times, 17november2008,waarinhetbijkomendepuntwordtgemaaktoverdepopulatievanlodge pole pines,namelijkdat‘doordaterzolanggeenbrandisgeweest,allebossenongeveerevenoudzijnendebomenzogrootzijndatzekwets-baarzijnvoorkevers.’Zievooreeninteressantebeschrijvingvandeactiviteitenvanmountain pine beetlesinbosseninhetwestenRobbins,‘SomeSeeBeetleAttacksonWesternForestsasaNaturalEvent,’New York Times, 6juli2009.

14. DunnenCrutchfield,‘Insects,Trees,andClimate,’4.15. ThomasEisner,For Love of Insects (Cambridge:HarvardUniversityPress,2003).16. ZievooroverzichtenDavidL.Wood,‘TheRoleofPheromones,Kairomones,andAllomones

intheHostSelectionandColonizationBehaviorofBarkBeetles,’Annual Review of Entomology 27(1982):411-446;enJohnA.Byers,‘Host-TreeChemistryAffectingColonizationofBarkBeetles,’inChemical Ecology of Insects 2,red.RingT.CardeenWilliamJ.Bell(NewYork:ChapmanandHall,1995),154-213.

17. DunnenCrutchfield,‘Insects,Trees,andClimate,’8.18. JayneYackenRonHoy,‘Hearing,’inEncyclopedia of Insects, red.VincentH.ReshenRingT.

Carde(NewYork:AcademicPress,2003),498-505.19. DunnenCrutchfield,‘Insects,Trees,andClimate,’10.20. ReginaldB.CocroftenRafaelL.Rodriguez,‘TheBehavioralEcologyofInsectVibrational

Communication,’BioScience 55,nr.4(2005):323,331.21. DunnenCrutchfield,“Insects,Trees,andClimate,”10.22. Ibid.,7.

exLibris,exempla

1. ClaudineFrank,inleidingtotThe Edge of Surrealism: A Roger Caillois Reader,red.ClaudineFrank(Durham:DukeUniversityPress,2003),28-31.

2. RogerCaillois‘LettertoAndréBreton,’inEdge of Surrealism,84.3. Ibid.,85.4. Ibid.(cursiveringovergenomenuithetorigineel).5. DenisHollier,‘OnEquivocation(betweenLiteratureandPolitics),’October 55(1990):20.6. Caillois‘LettertoAndréBreton,’85.7. MariaSibyllaMerian,Dissertation sur la génération et la transformation des insectes de Surinam


noten 29

(DenHaag,Nederland:PieterGosse,1726),49,geciteerdinRogerCaillois,The Mask of Medusa(NewYork:ClarksonN.Potter,1964),113.

8. ZievoorwatbetreftBatesmijnboekIn Amazonia: A Natural History(Princeton:PrincetonUniversityPress,2002).

9. Caillois,Mask of Medusa,118-120.10. Ibid.,104.11. Ibid.,117.12. Ibid.,121.13. RogerCaillois,‘MimicryandLegendaryPsychasthenia,’October 31(1984):19;RogerCaillois,

The Writing of Stones(Charlottesville:UniversityPressofVirginia,1985),2,3,104.14. GustaveFlaubert,The Temptation of Saint Anthony(1874),geciteerdinCaillois,‘Mimicryand

LegendaryPsychasthenia,’31.15. Caillois,‘MimicryandLegendaryPsychasthenia,’27.16. HansZinsser,Rats, Lice and History: Being a Study in Biography, Which, after Twelve Preliminary

Chapters Indispensible for the Preparation of the Lay Reader, Deals with the Life History of Typhus Fever(Boston:AtlanticMonthlyPress/Little,Brown,1935),183.

17. ZieAn Aztec Herbal: The Classic Codex of 1552,red.WilliamGates(Mineola:DoverPublications,2000).

18. PedrodeCiezadeLeón,The Second Part of the Chronicle of Peru,ClementsR.Markham(Lon-den:HakluytSociety,1883),51,219.

19. VirginiaSáenz,Symbolic and Material Boundaries: An Archaeological Genealogy of the Urus of Lake Poopó, Bolivia(Uppsala,Sweden:UppsalaUniversity,2006),50-51;ReinerT.Zuidema,The Ceque System of Cuzco: The Social Organization of the Capital of the Inca,vert.EvaM.Hooykaas(Leiden:E.J.Brill,1964),100.

20. GünterMorge,‘EntomologyintheWesternWorldinAntiquityandinMedievalTimes,’inHistory of Entomology,red.RayF.Smith,ThomasE.MittlerenCarrollN.Smith(PaloAlto:AnnualReviews,1973),77.

21. GeorgePoinarJr.enRobertaPoinar,The Amber Forest: A Reconstruction of a Vanished World(Princeton:PrincetonUniversityPress,2001),129.

22. Jo-shuiChen,Liu Tsungyüan and Intellectual Change in T’ang China,773-819(Cambridge:CambridgeUniversityPress,1992),32.Zieook:AnthonyDeBlasi,Reform in the Balance: The Defense of Literary Culture in MidTang China(Albany:sunyPress,2002),enRichardE.Strass-berg,Inscribed Landscapes: Travel Writing from Imperial China(Berkeley:UniversityofCalifor-nia,1994).

23. RichardE.Strassberg,Inscribed Landscapes,141;LiuZongyuan,‘MyFirstExcursiontoWestMountain,’inStrassberg,Inscribed Landscapes,141.

24. LiuZongyuangeciteerdinChou Io, A History of Chinese Entomology(Xi’an:TianzePress,1990),174(vertalingbijgewerkt).

25. LiuZongyuan,Liu Tsungyüan chi[VerzameldewerkenvanLiuZongyuan](Beijing:ZhongHuaBooks,1979),geciteerdinChen,Liu Tsungyüan,112.

26. KarlvonFrisch,Ten Little Housemates,MargaretD.Senft(NewYork:PergamonPress,1960),141.

27. Ibid.,84.28. Ibid.,107-108.29. RogerCaillois,‘ThePrayingMantis:FromBiologytoPsychoanalysis,’inEdge of Surrealism,79.30. VonFrisch,Ten Little Housemates,107-108.

IJleverlangens

1. Kawasaki’swebsitekangevondenwordenophttp://ww3.ocn.ne.jp/~fulukon/.2. ZieMiyazaki’smangainYoroTakeshienMiyazakiHayao,Mushime to anime(Tokio:

TokumaShoten,2002).Berichtenuit2003wijzeneropdathetstadsbestuurvanNagoyaeennieuwbouwprojecthooptetebeginnendatwasgebaseerdopdeontwerpenvanMiyazakienArakawa.

3. MatsuoBashogeciteerdinHaiku,deel3,SummerAutumn,red.R.H.Blyth(Tokio:HokuseidoPress,1952),229.



4. LafcadioHearn,Shadowings(Tokio:Tuttle,1971),101.5. ZieK.Takeuchi,R.D.Brown,I.Washitani,A.TsunekawaenM.Yokohari,Satoyama:The

Traditional Rural Landscape of Japan(Tokio:Springer-Verlag,2003).6. ZiebijvoorbeeldYasuhikoKasahara’sKay’sBeetleBreedingHobby,http://www.geocities.

com/kaytheguru.OverigensisJapanlangetijdwereldleidergeweestophetgebiedvandeinsectenfokkerij.VoorzoverikweetzijndevlinderpaviljoeneninJapannogsteedsdeenigewaardedierenterplekkewordengefoktennietwordeningekochtalspoppen.

7. ZieHarumiBefu,Hegemony of Homogeneity: An Anthropological Analysis of Nihonjinron(Melbourne:TransPacificPress,2001).ZievoormeeroverdeJapaneseideeënovernatuur,zieArneKallandenPamelaJ.Asquith,‘JapanesePerceptionsofNature:IdealsandIllusions’enanderehoofdstukkeninJapanese Images of Nature: Cultural Perceptions,red.PamelaJ.AsquithenArneKalland(Richmond:CurzonPress,1997);JuliaAdeneyThomas,Reconfiguring Modernity: Concepts of Nature in Japanese Political Ideology(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,2001);enTessaMorris-Suzuki,ReInventing Japan: Time, Space, Nation(Armonk:M.E.Sharpe,1998).Aldezeauteursdoenhunbestomdegeschiedenisoptetekenenvanwatsoms–zowelinalsbuitenJapan–wordtgezienalseentijdlozeenuniekJapanserelatiemetdenatuur.Zelatenzienhoeideeënoverdenatuuropbepaaldemomentenbepaaldevormenhebbenaangenomenenproberenuittezoekenhoedezewijdverspreideideologievaneen-heidmetdenatuurkanblijvenbestaannaastdecommerciëlepraktijkendiealsindstijdenenopgroteschaalschadetoebrengenaanhetmilieu.

8. TsunodaTadanobu,The Japanese Brain: Uniqueness and Universality(Tokio:Taishukan,1985).ZievooreenvernietigendereactiedieTsunoda’swerkindecontextvandenationalistischenihonjinronplaatstPeterDale,‘TheVoiceoftheCicadas:LinguisticUniqueness,TsunodaTadanobu’sTheoryoftheJapaneseBrainandSomeClassicalPerspectives,’Electronic Antiquity: Communicating the Classics1,nr.6(1993).

9. ShokoKameokaenHisakoKiyono,A Survey of the Rhinoceros Beetle and Stag Beetle Market in Japan(Tokio:trafficEastAsia—Japan,2003),47.

10. JapanExternalTradeOrganization(jetro),Marketing Guidebook for Major Imported Products 2004,deel3,Sports and Hobbies(Tokio:jetro,2004),235.

11. KouichiGoka,HiroshiKojimaenKimikoOkabe,‘BiologicalInvasionCausedbyCommer-cializationofStagBeetlesinJapan,’Global Environmental Research8,nr.1(2004):67.

12. BijeeninspectievaninsectenwinkelsinTokyouitgevoerddoortrafficEastAsia,hetregionalenetwerkdathandelinwildeplantenendierenbewaakt,werdentweegeïmporteer-devliegendehertengevondenvandesoortDorcus antaeus –eensoortdieisgeclassificeerdals‘onschadelijk’maarwaaropnietmagwordengejaagdindelandenvanherkomst–zewerdenallebeitekoopaangebodenvoor$3344.ZieKameokaenKiyono,Survey.

13. Goka,KojimaenOkabe,‘BiologicalInvasion’.14. Vliegendehertenkunnentotvijfjaaroudworden,veelouderdanneushoornkevers,en

kostendanookrelatiefmeer.ZieT.R.New,‘“InordinateFondness”:AThreattoBeetlesinSouthEastAsia?’,Journal of Insect Conservation9(2005):147.

15. KameokaenKiyono,Survey,41.16. jetro,Marketing Guidebook,3:242.17. KameokaenKiyono,Survey.18. InGoka,Kojima,enOkabe‘BiologicalInvasion’wordtdieperingegaanopdezebezorgdheid;

zieookKameokaenKiyono,Survey;enNew,‘“InordinateFondness.”’19. Goka,KojimaenOkabe‘BiologicalInvasion.’20. YajimaMinoru,Mushi ni aete yokatta[Ikbenblijdatikdeinsectenhebontmoet](Tokio:

Froebel-kan,2004),42.IkbenYumikoIwasakidankbaarvoorallevertalingenuitditboekendieinnoot21hieronder.

21. KonishiMasayasu,Mushi no bunkashi[Eenculturelegeschiedenisvandeinsecten](Tokyo:AsahiSensho,1992),29-30.ZievoorbeknoptegeschiedenissenvanJapanseinsectencultuurookKonishi’sMushi no hakubutsushi[Eennatuurlijkegeschiedenisvandeinsecten](Tokio:AsahiSesho,1993),enKasaiMasaaki,Mushi to Nihon bunka[InsectenendeJapansecultuur](Tokio:Daikosha,1997),envooreenoverzichtvandezeenandereverhalen,zieNormaFields‘JeanHenriFabreandInsectLifeinModernJapan’(onuitgegevenmanuscript,geendatum),metdankaandeauteur.

22. Zoalsiedereendieoverditdeelvandegeschiedenisvertelt(ondermeeriedereendieCJenik


noten 31

hieroverhebbengesproken)benadruktookKonishihetverzamelwerkvandriebuitenlandsenatuurkundigeninJapan:EngelbertKaempfer,CarlPeterThunbergenPhilippFranzvonSiebold.AlledriepubliceerdenzenahunterugkomstinEuropaverslagenoverdeJapansefauna,ookoverdeJapanseinsecten.Hunbijdragen(Kaempferswerkwerdposthuumge-publiceerdin1727,datvanThubergwerdgepubliceerdin1781endatvanSieboldin1832)geldenalsheteerstecontacttussendeJapansenatuurendeformelewetenschapvanhetwesten.

23. HetzalniemandverbazendatdehoeveelheidliteratuuroverdeopkomstvandeEuropesewetenschapenormis.ZievooreengenuanceerdinleidendoverzichtvandeEuropesewetenschappelijkerevolutieStevenShapin,The Scientific Revolution(Chicago:UniversityofChicagoPress,1996).InThe Formation of Science in Japan: Building a Research Tradition(NewHaven:YaleUniversityPress,1989),steltJamesR.BartholomewdatinstitutioneleensocialecontinuïteitenvandeTokugawaperiodedebasisvormdenvoordesnelleontwikkelingvandeJapansewetenschapindeMeiji-periode.Vooreeninteressanteuiteenzettingoverdedemanierenwaaropwetenschappelijkekenniseninstitutenzichoverdewereldkunnenverspreiden,zieGyanPrakash,Another Reason: Science and the Imagination of Modern India(Princeton:PrincetonUniversityPress,1999).ZievooreenprogrammatischeherzieningvanconventionelegeschiedschrijvingoverdesprongvanpremodernnaarmodernBrunoLatour,We Have Never Been Modern,CatherinePorter(Cambridge:HarvardUniversityPress,1993).

24. ShigaUsuke,Nihonichi no konchuya[DebesteinsectenwinkelvanJapan](Tokio:Bun-chonbunko,2004).MetdankaanHisaeKawamorivoordevertalingenuitditboek.

25. ZiedeJapanseregering,MinisterievanMilieu,‘ListofRegulatedLivingOrganismsundertheInvasiveAlienSpeciesAct,’wet78,2juni2004,http://www.env.go.jp/nature/intro/1outline/files/siteisyu_list_e.pdf.

Zenendekunstvanzzz’s

1. IkbendankverschuldigdaanBarrettKleinomdathijmebekendheeftgemaaktmetdeliteratuuroverditonderwerp.


noten · 2017-05-08 · noten 5 39. henri bergson, creative evolution (1911; herdruk: mineola:...

Documents