n_207_03

16
 P r o f . d r h a b . J a n u s z T a z b i r , c z ł o n e k r z e c z y w i s t y P A N , I n s t y t u t H i s t o r i i P A N , W a r s z a w a  N A U K A   2 / 2 0 0 7 2 9 - 4 4 J A N U S Z T A Z B I R  Spór o syntezę tysiąclecia   J a k d o b r z e w i a d o m o , p o l s k a p r a s a e m i g r a c y j n a d o ś ć u w a ż n i e ś l e d z i ł a p u b l i k a c j e h i s t o r y c z n e u k a z u j ą c e s i ę w k r a j u . C z ę ś ć z n i c h b y ł a o s t r o g a n i o n a z a s e r w i l i z m w o b e c  w ł a d z k o m u n i s t y c z n y c h ( W a r s z a w y i M o s k w y ) , n i e k t ó r e o c e n i a n o p o z y t y w n i e . W n i e l i c z - n y c h p r z y p a d k a c h w y r a ż a n o , d o ś ć n i e o s t r o ż n i e z r e s z t ą , z d z i w i e n i e , ż e j a k i e ś w y d a w - n i c t w o ź r ó d ł o w e m o g ł o u k a z a ć s i ę d r u k i e m w P R L m i m o z a w a r t y c h w n i m a k c e n t ó w  a n t y r o s y j s k i c h  . N i e o s t r o ż n i e , p o n i e w a ż w t e n s p o s ó b z w r a c a n o u w a g ę n a l i b e r a l i z m  c e n z u r y , s k ł a n i a j ą c j ą d o b a c z n i e j s z e j k o n t r o l i n i e t y l k o m o n o g r a f i i i a r t y k u ł ó w d o t y - c z ą c y c h h i s t o r i i , a l e i p u b l i k a c j i ź r ó d ł o w y c h , i t a k z r e s z t ą c z ę s t o k a s t r o w a n y c h  . P u b l i c y s t y k a k r a j o w a n a t o m i a s t z r z a d k a i n t e r e s o w a ł a s i ę p r a c a m i w y d a w a n y m i n a  e m i g r a c j i . D o w y j ą t k ó w n a l e ż a ł a H i s t o r i a P o l s k i   O s k a r a H a l e c k i e g o , z a s z c z y c o n a  w r . 1 9 6 6 o s o b i s t y m a t a k i e m I s e k r e t a r z a P Z P R ( W . G o m u ł k i ) . N a e m i g r a c j i s z c z e g ó l n ą  u w a g ę z w r a c a n o n a s y n t e z y n a s z y c h d z i e j ó w , k t ó r e a u t o r z y s t a r a l i s i ę p r z e d s t a w i a ć  z p u n k t u w i d z e n i a m a t e r i a l i z m u h i s t o r y c z n e g o o r a z n a u n i k a n i e k r y t y c z n y c h u w a g p o d  a d r e s e m R o s j i . D o t y c z y ł o t o z w ł a s z c z a p r a c o g ł a s z a n y c h w t a k z w a n y c h j ę z y k a c h k o n - g r e s o w y c h . O i l e n i e w i e l k i e o b j ę t o ś c i o w o d z i e j e P o l s k i , p i ó r a S t a n i s ł a w a A r n o l d a i M a r i a n a  Ż y c h o w s k i e g o  , w y d a n e p o a n g i e l s k u , f r a n c u s k u i h i s z p a ń s k u , n i e w z b u d z i ł y w i ę k s z e g o  z a i n t e r e s o w a n i a p r a s y e m i g r a c y j n e j , t o p r a w d z i w ą b u r z ę w s z k l a n c e w o d y w y w o ł a ł  n i e w i e l k i z a r y s M i l l e n i u m . A t h o u s a n d Y e a r s o f P o l i s h H i s t o r y ( 1 9 6 1 ) p i ó r a A . G i e y s z - t o r a , S . H e r b s t a i B . L e ś n o d o r s k i e g o . L i c z y ł o n w s z y s t k i e g o 2 0 8 s t r o n , z c z e g o z n a c z n ą  c z ę ś ć m i e j s c a z a j m o w a ł y i l u s t r a c j e . O b o k w e r s j i p o l s k i e j (  M i l l e n i u m 1 9 6 1 ) , a n g i e l s k i e j o r a z f r a n c u s k i e j ( 1 9 6 1 ) , u k a z a ł a s i ę t a k ż e n i e m i e c k a ( 1 9 7 6 ) . T e n b o g a t o i l u s t r o w a n y a l b u m s p o t k a ł s i ę z o s t r y m a t a k i e m Z y g m u n t a N o w a k o w - s k i e g o , k t ó r y w f e l i e t o n i e G a u d e m a t e r P o l o n i a ( p o ś w i ę c o n y m j u b i l e u s z o w i U n i w e r s y - t e t u J a n a K a z i m i e r z a ) p i s a ł , c o n a s t ę p u j e : S z a j k a , z ł o ż o n a z t r z e c h h i s t o r y k ó w , s p r e - p a r o w a ł a o s t a t n i o w k r a j u b o g a t o i l u s t r o w a n y a l b u m , k t ó r y n o s i t y t u ł A T h o u s a n d Y e a r s  o f P o l i s h H i s t o r y , a p r z e z n a c z o n y j e s t d l a o b c y c h . A l e i m y z t e g o a l b u m u w i e l e m o ż e m y  d o w i e d z i e ć s i ę i w i e l e n a u c z y ć . J a k w y n i k a z t e k s t u , k t ó r e g o n i e w s t y d z i l i s i ę p o d p i s a ć  n a j e m n i h i s t o r y c y , P o l s k i n i g d y n i e b y ł o p o z a l i n i ą C u r z o n a , a r a c z e j S t a l i n a , C h u r c h i l l a  

Upload: witko

Post on 06-Jul-2018

212 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 1/16

 

P r o f . d r h a b . J a n u s z T a z b i r , c z ł o n e k r z e c z y w i s t y P A N , I n s t y t u t H i s t o r i i P A N , W a r s z a w a  

N A U K A  

2 / 2 0 0 7 • 2 9 - 4 4

J  A N U S Z T  A Z B I R  

Spór o syntezę tysiąclecia 

 J a k d o b r z e w i a d o m o , p o l s k a p r a s a e m i g r a c y j n a d o ś ć u w a ż n i e ś l e d z i ł a p u b l i k a c j e 

h i s t o r y c z n e u k a z u j ą c e s i ę w k r a j u . C z ę ś ć z n i c h b y ł a o s t r o g a n i o n a z a s e r w i l i z m w o b e c  

w ł a d z k o m u n i s t y c z n y c h ( W a r s z a w y i M o s k w y ) , n i e k t ó r e o c e n i a n o p o z y t y w n i e . W n i e l i c z -

n y c h p r z y p a d k a c h w y r a ż a n o , d o ś ć n i e o s t r o ż n i e z r e s z t ą , z d z i w i e n i e , ż e j a k i e ś w y d a w -

n i c t w o ź r ó d ł o w e m o g ł o u k a z a ć s i ę d r u k i e m w P R L m i m o z a w a r t y c h w n i m a k c e n t ó w  

a n t y r o s y j s k i c h  

. N i e o s t r o ż n i e , p o n i e w a ż w t e n s p o s ó b z w r a c a n o u w a g ę n a l i b e r a l i z m  

c e n z u r y , s k ł a n i a j ą c j ą d o b a c z n i e j s z e j k o n t r o l i n i e t y l k o m o n o g r a f i i i a r t y k u ł ó w d o t y -

c z ą c y c h h i s t o r i i , a l e i p u b l i k a c j i ź r ó d ł o w y c h , i t a k z r e s z t ą c z ę s t o k a s t r o w a n y c h  

.

P u b l i c y s t y k a k r a j o w a n a t o m i a s t z r z a d k a i n t e r e s o w a ł a s i ę p r a c a m i w y d a w a n y m i n a  

e m i g r a c j i . D o w y j ą t k ó w n a l e ż a ł a H i s t o r i a P o l s k i   O s k a r a H a l e c k i e g o , „ z a s z c z y c o n a ”  

w r . 1 9 6 6 o s o b i s t y m a t a k i e m I s e k r e t a r z a P Z P R ( W . G o m u ł k i ) . N a e m i g r a c j i s z c z e g ó l n ą  

u w a g ę z w r a c a n o n a s y n t e z y n a s z y c h d z i e j ó w , k t ó r e a u t o r z y s t a r a l i s i ę p r z e d s t a w i a ć  

z p u n k t u w i d z e n i a m a t e r i a l i z m u h i s t o r y c z n e g o o r a z n a u n i k a n i e k r y t y c z n y c h u w a g p o d  

a d r e s e m R o s j i . D o t y c z y ł o t o z w ł a s z c z a p r a c o g ł a s z a n y c h w t a k z w a n y c h j ę z y k a c h k o n -

g r e s o w y c h .

O i l e n i e w i e l k i e o b j ę t o ś c i o w o d z i e j e P o l s k i , p i ó r a S t a n i s ł a w a A r n o l d a i M a r i a n a  

Ż y c h o w s k i e g o  

, w y d a n e p o a n g i e l s k u , f r a n c u s k u i h i s z p a ń s k u , n i e w z b u d z i ł y w i ę k s z e g o  

z a i n t e r e s o w a n i a p r a s y e m i g r a c y j n e j , t o p r a w d z i w ą b u r z ę w s z k l a n c e w o d y w y w o ł a ł  

n i e w i e l k i z a r y s M i l l e n i u m . A t h o u s a n d Y e a r s o f P o l i s h H i s t o r y ( 1 9 6 1 ) p i ó r a A . G i e y s z -

t o r a , S . H e r b s t a i B . L e ś n o d o r s k i e g o . L i c z y ł o n w s z y s t k i e g o 2 0 8 s t r o n , z c z e g o z n a c z n ą  

c z ę ś ć m i e j s c a z a j m o w a ł y i l u s t r a c j e . O b o k w e r s j i p o l s k i e j (  M i l l e n i u m 1 9 6 1 ) , a n g i e l s k i e j

o r a z f r a n c u s k i e j ( 1 9 6 1 ) , u k a z a ł a s i ę t a k ż e n i e m i e c k a ( 1 9 7 6 ) .

T e n „ b o g a t o i l u s t r o w a n y a l b u m ” s p o t k a ł s i ę z o s t r y m a t a k i e m Z y g m u n t a N o w a k o w -

s k i e g o , k t ó r y w f e l i e t o n i e G a u d e m a t e r P o l o n i a ( p o ś w i ę c o n y m j u b i l e u s z o w i U n i w e r s y -

t e t u J a n a K a z i m i e r z a ) p i s a ł , c o n a s t ę p u j e : „ S z a j k a , z ł o ż o n a z t r z e c h h i s t o r y k ó w , s p r e -

p a r o w a ł a o s t a t n i o w k r a j u b o g a t o i l u s t r o w a n y a l b u m , k t ó r y n o s i t y t u ł A T h o u s a n d Y e a r s  

o f P o l i s h H i s t o r y , a p r z e z n a c z o n y j e s t d l a o b c y c h . A l e i m y z t e g o a l b u m u w i e l e m o ż e m y  

d o w i e d z i e ć s i ę i w i e l e n a u c z y ć . J a k w y n i k a z t e k s t u , k t ó r e g o n i e w s t y d z i l i s i ę p o d p i s a ć  

n a j e m n i h i s t o r y c y , P o l s k i n i g d y n i e b y ł o p o z a l i n i ą C u r z o n a , a r a c z e j S t a l i n a , C h u r c h i l l a  

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 2/16

 J a n u s z T a z b i r 3 0 

i R o o s e v e l t a . P o l s k a w c i ą g u t y s i ą c a l a t s w e j h i s t o r i i n i e w y s u n ę ł a s i ę n i g d y n a w s c h ó d  

o d S a n u i B u g u . N i e z o s t a ł t a m p o n i e j n a j m n i e j s z y n a w e t ś l a d w p o s t a c i k o ś c i o ł a ,

p o m n i k a , p a ł a c u , z a m k u , s z k o ł y i t d . , i t d .

M i c k i e w i c z u r o d z i ł s i ę p r a w d o p o d o b n i e n a Z i e m i a c h O d z y s k a n y c h i ś p i e w a ł : « O d r o ,

d o m o w a r z e k o m o j a . . . » , S ł o w a c k i p r z y s z e d ł n a ś w i a t t a m , g d z i e « N y s y s r e b r n e w o d y  

p ł y n ą » . M i e j s c e u r o d z e n i a K o ś c i u s z k i , t u d z i e ż R e j t a n a s ą n i e z n a n e . U n i a L u b e l s k a ? N o  

b y ł a , o w s z e m b y ł a , l e c z u z n a ć j ą t r z e b a z a j e d e n z n a j w i ę k s z y c h g r z e c h ó w w d z i e j a c h  

P o l s k i . A c h , j a k i e ż o k r o p n e , k a p i t a l n e g ł u p s t w o z r o b i ł t e n l e k k o m y ś l n y , n i e o p a t r z n y  

k r ó l , Z y g m u n t A u g u s t ! W a r t o p r z y t o c z y ć w d o s ł o w n y m p r z e k ł a d z i e o p i n i ę t e j p r a w d z i -

w i e h u l t a j s k i e j t r ó j k i h i s t o r y k ó w , p p . A . G i e y s z t o r a , S t . H e r b s t a i B . L e ś n o d o r s k i e g o .

W a r t o z a p a m i ę t a ć n a z w i s k a t y c h u c z o n y c h , k t ó r z y b a r d z o s o b i e c h w a l ą o b r o ż ę . A c o  

m ó w i ą o U n i i L u b e l s k i e j ? P o s ł u c h a j m y : « U n i a P o l s k i z W i e l k i m K s i ę s t w e m L i t e w s k i m ,

k t ó r e o b e j m o w a ł o p o n a j w i ę k s z e j c z ę ś c i d z i e l n i c e r o s y j s k i e , u w i k ł a ł a n a s z k r a j w d ł u g i e  

w o j n y , p r o w a d z o n e w i m i ę n i e s ł u s z n e j i b e z n a d z i e j n e j s p r a w y c e l e m p r z e s z k o d z e n i a  

u n i f i k a c j i k r a j ó w r o s y j s k i c h » . K r o p k a .

T r ó j c a t y c h o s z u s t ó w p r z y s z ł a z g o d n i e d o w n i o s k u , ż e o w i e l e w a ż n i e j s z y m n i ż U n i a  

L u b e l s k a f a k t e m w n a s z y c h d z i e j a c h j e s t p o w s t a n i e . . . k o m i t e t u l u b e l s k i e g o , k t ó r e m u  

p o ś w i ę c o n o a ż 2 4 w i e r s z e , p o d c z a s g d y U n i a m u s i a ł a z a d o w o l i ć s i ę s i e d m i o m a w i e r s z a -

m i . C o d a l e j ? O z w y c i ę s t w i e p o d W a r s z a w ą a n i j e d n e g o s ł o w a , b o t e g o z w y c i ę s t w a n i g d y  

n i e b y ł o . A l b u m z a w i e r a 1 0 4 i l u s t r a c j e , w c z y m n i e m a a n i j e d n e j , k t ó r a b y z w i ą z a n a b y ł a  

c z y m k o l w i e k n p . z e L w o w e m a l b o W i l n e m , z K r z e m i e ń c e m a l b o N o w o g r ó d k i e m . Z a t o  

 j e d n a k z n a j d z i e m y w t y m T y s i ą c l e c i u h i s t o r i i P o l s k i n a d e r e f e k t o w n ą f o t o g r a f i ę . . .

P a s s i o n a r i i , k t ó r a w g o d n y m t o w a r z y s t w i e Ś w i e r c z e w s k i e g o o d b i e r a d e f i l a d ę w j a k i m ś  

m i e ś c i e h i s z p a ń s k i m . H i s t o r i a P o l s k i i P a s s i o n a r i a ! K a ś t a w l a z ł a ?

N i e b y ł o n i g d y u n i w e r s y t e t u w W i l n i e , j a k n i e b y ł o l i c e u m w K r z e m i e ń c u . I n i e b y ł o  

u n i w e r s y t e t u w e L w o w i e . C o w i ę c e j , n i e b y ł o n i g d y L w o w a .

K o ń c z ę j u ż z t y m o b r z y d l i w y m k ł a m s t w e m , s z y t y m t a k g r u b y m i n i ć m i , a r a c z e j t a k  

g r u b y m i p o s t r o n k a m i , ż e a u t o r z y m o g l i b y n a n i c h p o w i e s i ć s i ę . S ą d z ę , ż e o n i , c i t r z e j

c z ł o n k o w i e s z a j k i g o l ą s i ę n i e k i e d y . A j e ż e l i s i ę g o l ą , t e d y m u s z ą w i d z i e ć s w e t w a r z e  

w l u s t r z e . C z y t e ż c z a s a m i b i e r z e i c h o c h o t a , b y n a p l u ć ? U c z e n i ! P r o f e s o r o w i e u n i w e r s y -

t e t u ! ”  

.

W a r t o p r z y p o m n i e ć , i ż a u t o r t y c h s ł ó w p o z o s t a ł j e d n y m z n a j b a r d z i e j n i e p r z e j e d n a -

n y c h p u b l i c y s t ó w e m i g r a c y j n y c h . W l i s t a c h p i s a n y c h z L o n d y n u n a z y w a ł s i e b i e „ e m i g r e j -

t a n e m ” i „ u p a r c i u c h e m ” . S w o i m p o g l ą d o m d a w a ł w y r a z w l i c z n y c h f e l i e t o n a c h , k t ó r e  

s a m o b l i c z a ł n a d z i e s i ę ć t y s i ę c y . D o c z e k a ł s i ę w s z a k ż e b a r d z o p o c h l e b n e g o b i o g r a m u ,

k t ó r y p o j e g o ś m i e r c i ( 1 9 6 3 ) u k a z a ł s i ę w P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a f i c z n y m  

. D o p i e r o  

w t e d y m ó g ł w y j ś ć o b s z e r n y w y b ó r p r z e d w o j e n n y c h f e l i e t o n ó w N o w a k o w s k i e g o w s t a -

r a n n y m o p r a c o w a n i u H e n r y k a M a r k i e w i c z a (  L a j k o n i k , K r a k ó w 1 9 7 5 ) . N o w a k o w s k i b y ł  

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 3/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 3 1  

t a k ż e a u t o r e m , p r z e z n a c z o n y c h d l a m ł o d z i e ż y e m i g r a c y j n e j , p o g a d a n e k z d z i e j ó w h i s -

t o r i i P o l s k i (  W i e c z o r y p o d d ę b e m , L o n d y n 1 9 6 6 , w y d . k r a j o w e : W a r s z a w a 1 9 9 0 ) .

T a k s i ą ż k a , w y d a n a p o ś m i e r t n i e w o p r a c o w a n i u L i d i i C i o ł k o s z o w e j , n i e w o l n a j e s t o d  

d r o b n y c h b ł ę d ó w . N i e d o c z e k a ł a s i ę w s z a k ż e k r a j o w e j r e c e n z j i w p r a s i e c z y p e r i o d y k a c h  

n a u k o w y c h  

.

W o b r o n i e t r ó j k i a u t o r ó w M i l l e n i u m w y s t ą p i ł p r z e b y w a j ą c y o d r . 1 9 4 0 w A n g l i i  

M a r i a n K u k i e l ( 1 8 8 5 - 1 9 7 3 ) , j e d e n z n a j w y b i t n i e j s z y c h h i s t o r y k ó w p o l s k i c h u b i e g ł e g o  

s t u l e c i a . M a r e k N e y - K r w a w i c z p i s z e o n i m , i ż ł ą c z y ł „ r z e t e l n o ś ć b a d a c z a i g r u n t o w n ą  

w i e d z ę a r c h i w a l n ą z k l a r o w n o ś c i ą w y k ł a d u i n i e s k a z i t e l n ą p o l s z c z y z n ą ”  

. J e g o D z i e j e  

P o l s k i p o r o z b i o r o w e j ,   p a r o k r o t n i e w z n a w i a n e n a e m i g r a c j i , d o p i e r o w r . 1 9 9 3 s t a ł y s i ę  

d o s t ę p n e w P o l s c e . B y ł a u t o r y t e t e m n i e t y l k o n a u k o w y m , a l e i m o r a l n y m , s t ą d j e g o  

p o l e m i k a z N o w a k o w s k i m z a s ł u g u j e n a s z c z e g ó l n ą u w a g ę . Z a n i m j e d n a k p r z e j d z i e m y  

d o j e j o m ó w i e n i a , w a r t o p r z y p o m n i e ć , i ż w X I t o m i e „ T e k H i s t o r y c z n y c h ” , K u k i e l , p r o -

w a d z ą c y t a m d z i a ł Ż y c i e n a u k o w e w K r a j u , d a ł b a r d z o w y w a ż o n ą o c e n ę a n g i e l s k i e j

w e r s j i p r a c y z b i o r o w e j T y s i ą c l a t p a ń s t w a p o l s k i e g o , k t ó r a n o t a b e n e d o c z e k a ł a s i ę  

t r z e c h n a s t ę p n y c h w y d a ń ( 1 9 6 2 , 1 9 6 7 i 1 9 7 6 ) .

P i s a ł o n m . i n . , i ż a l b u m „ j e s t t a k i , j a k i m b y ć m u s i a ł , s k o r o j e s t w y d a n y o f i c j a l n i e p o d  

r z ą d e m p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j . N a p e w n o n i e s ą i n i e b ę d ą t r a k t o w a n e n a Z a c h o d z i e j a k o  

ź r ó d ł o h i s t o r y c z n e g o p o z n a n i a t e t r z y a r t y k u ł y p o k i l k a c z y k i l k a n a ś c i e s t r o n d r u k u .

Z t r z e c h l u d z i n a u k i , k t ó r z y d a l i s w e n a z w i s k a , p i e r w s z y p r o f . G i e y s z t o r , d a ł s k r ó t h i s -

t o r i i n a s z e j d o p o ł o w y X V w . , a k c e n t u j ą c f u n d a m e n t a l n e z n a c z e n i e p r z y j ę c i a c h r z e ś c i -

 j a ń s t w a z Z a c h o d u d l a p r z y s z ł o ś c i p a ń s t w a i k u l t u r y p o l s k i e j . T r u d n o b y ł o n a t y c h k i l k u 

s t r o n a c h t e k s t u p o w i e d z i e ć w i e l e . T e k s t H e r b s t a , s i ę g a j ą c y d o X V I I I w . , n a u k o w o n a  

n a l e ż y t y m p o z i o m i e , a ś w i e t n y w u s t ę p a c h p o ś w i ę c o n y c h k u l t u r z e p o l s k i e j , s k a ż o n y  

z o s t a ł z a r a z n a w s t ę p i e z d a n i e m : « P o l a n d ’ s u n i o n w i t h t h e G r a n d D u c h y o f L i t h u a n i a ,

w h i c h e m b r a c e d m o s t l y R u s s i a n t e r r i t o r i e s ( s i c ! ) i n v o l e d o u r c o u n t r y i n l o n g w a r s f o r  

t h e u n j u s t a n d h o p e l e s s c a u s e o f h i n d e r i n g t h e u n i f i c a t i o n o f R u s s i a n l a n d s  » . T e „ R u s -

s i a n t e r r i t o r i e s ” b y ł y z a p e w n e w o r y g i n a l e „ z i e m i a m i r u s k i m i ” i n a l e ż a ł o d o p i l n o w a ć  

p r z e k ł a d ó w , b y s i ę n a r o s y j s k i e n i e z a m i e n i ł y ; b o „ r u s k i ” t o „ R u s s i a n ” u A n g l i k a ; a l e  

o k r e ś l e n i e , ż e o b r o n a i c h p o s i a d a n i a p r z e z R z p l i t ą w w y n i k u u n i i b y ł a „ n i e s p r a -

w i e d l i w y m u t r u d n i a n i e m z j e d n o c z e n i a t y c h z i e m ” ( c z y p o d k n u t e m I w a n a G r o ź n e g o ? ) ,

t o w y r o k , k t ó r y o b c y c h z a d z i w i a , a w y w o ł u j e w z b u r z e n i e u s w o i c h . T r u d n o u w i e r z y ć , b y  

t o w y s z ł o s p o d p i ó r a t e g o w ł a ś n i e h i s t o r y k a . W y g l ą d a t o n a s z t a n c ę s t e r e o t y p o w ą ,

w y b i j a n ą s t a l e , g d y m o w a o U n i i L u b e l s k i e j , a t e k s t n a p r z e k r ę c o n y w p r z e k ł a d z i e ” .

D o k o n a n e p r z e z e m n i e p o r ó w n a n i e t ł u m a c z e n i a z p o l s k i m o r y g i n a ł e m w y k a z a ł o ,

i ż d o m y s ł K u k i e l a b y ł s ł u s z n y : z d a n i e , k t ó r e w z b u d z i ł o t a k i e o b u r z e n i e k ó ł e m i g r a c y j -

n y c h , z o s t a ł o d o p i s a n e . D z i ś n i e s p o s ó b w s z a k ż e o k r e ś l i ć , c z y d o d a ł a j e o d p o w i e d n i a  

r e d a k c j a W y d a w n i c t w a P o l o n i a ( j a k t o w ó w c z a s c z y n i o n o  

) , c z y t e ż S t a n i s ł a w H e r b s t  

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 4/16

 J a n u s z T a z b i r 3 2 

( z m . 1 9 7 3 ) p o d j e j ( i c e n z u r y ) n a c i s k i e m . T a k c z y i n a c z e j z d a n i e t o o d n a j d u j e m y  

p o n o w n i e w n i e m i e c k i m p r z e k ł a d z i e z a r y s u z r . 1 9 7 6 , w k t ó r y m c z y t a m y : „ D i e U n i o n  

P o l e n s m i t d e m G r o s s h e r z o g t u m L i t a u e n , d e s s e n G e b i e t v o r w i e g e n d v o n r u s s i s c h e n  

S t a m m e n b e w o h n t w a r , v e r w i c k e l t e P o l e n i n l a n g w i e r i g e , u n g e r e c h t f e r t i g t e u n d  

a u s s i c h t l o s e K r i e g e z u r V e r h i n d e r u n g d e r V e r e i n i g u n g d e r r u s s i s c h e n L a n d e . A l s A n f a n g  

d e s 1 8 . J a h r h u n d e t r t s , P e t e r I , d a s r u s s i s c h e K a i s s e r e i c h e r r i c h t e t e , k a m e s z u d e r  

e n d i g ü l t i g e n E n t s c h e i d u n g u n d z u g l e i c h z u e i n e r S c h w ä c h u n g d e r S o u v e r ä n i t ä t P o l e n s ”  

.

W d a l s z e j c z ę ś c i s w e g o o m ó w i e n i a K u k i e l p i s a ł : „ A r t y k u ł t r z e c i , B . L e ś n o d o r s k i e g o ,

n a o g ó ł p o p r a w n y c o d o X V I I I i X I X w . , u s c h y ł k u t e g o s t u l e c i a p r z e c h o d z i n a s z a b l o n  

h i s t o r i i p a r t y j n e j , z S D K P i L j a k o p r e k u r s o r e m P o l s k i L u d o w e j . O c z y w i ś c i e w o j n a  

1 9 2 0 r . , j e s t w t y m w y d a w n i c t w i e « n i e p o t r z e b n ą i n i e s z c z ę ś l i w ą » , a b i t w a w a r s z a w s k a  

n i e w s p o m n i a n a – w u s t ę p i e t y m w s z y s t k o z a m a z a n e . C z a s y p ó ź n i e j s z e n a s z k i c o w a n e  

w e d ł u g p a r t y j n e g o s z a b l o n u . S t r o n a i l u s t r a c y j n a b a r d z o p i ę k n a , p r z e c h o d z i p o d k o n i e c  

r ó w n i e ż w p r o p a g a n d ę . C o r o b i ą t u Ś w i e r c z e w s k i i P a s s i o n a r i a w h i s z p a ń s k i e j w o j n i e  

d o m o w e j ? N i e j e s t t o d o b r e z a p r e z e n t o w a n i e s i ę n a u k i p o l s k i e j ś w i a t u . A t y s i ą c l e c i e ?  

O d p i s a n o z n i e g o p i ę ć s e t l a t p o l s k i e g o d o r o b k u n a W s c h o d z i e . N o w e j P o l s c e , k u u c z c z e -

n i u t y s i ą c l e c i a p a ń s t w a , d a n o z a p a t r o n ó w R ó ż ę L u x e m b u r g z M a r c h l e w s k i m i D z i e r -

ż y ń s k i m – t y c h , k t ó r z y p r z e z ć w i e r ć w i e k u w y s i l a l i s i ę , b y p r z e k o n a ć r o b o t n i k ó w  

p o l s k i c h i c a ł e g o ś w i a t a , ż e P o l s k a n i e m o ż e i n i e p o w i n n a i s t n i e ć j a k o p a ń s t w o – i ż e  

n a p a ń s t w o p o l s k i e n i e m a j u ż m i e j s c a w h i s t o r i i .

A l b u m « m i l l e n a r n y » t o h a r a c z p r o p a g a n d o w y , w y m i e r z o n y n a u c e p o l s k i e j z a d u ż e  

m o ż l i w o ś c i b a d a ń i p u b l i k a c j i p r z e d n i ą o t w a r t e . H a r a c z b o l e s n y , a e f e k t p r o p a g a n d o w y  

o d w r o t n y o d z a m i e r z o n e g o ”  

1 0 

.

W s w y m l i ś c i e d o r e d a k c j i „ D z i e n n i k a P o l s k i e g o i D z i e n n i k a Ż o ł n i e r z a ” K u k i e l  

z d e c y d o w a n i e p o t ę p i ł „ n i e p r z e b i e r a j ą c y w w y r a z a c h a t a k [ N o w a k o w s k i e g o ] n a t r z e c h  

z n a n y c h n i e o d d z i ś u c z o n y c h k r a j o w y c h ” . Z k t ó r y c h j e d e n j e s t w y b i t n y m m e d i e w i s t ą ,

d r u g i w y b i t n y m n o w o ż y t n i k i e m i p r e z e s e m P T H , a t r z e c i r e d a k t o r e m „ K w a r t a l n i k a  

H i s t o r y c z n e g o ” , „ t r z y m a j ą c e g o s i ę o d k i l k u l a t n a d o b r y m p o z i o m i e n a u k o w y m ” .

P o w t ó r z y ł s w o j e p r z y p u s z c z e n i e , i ż w o r y g i n a l n y m t e k ś c i e p o l s k i m b y ł a m o w a o „ z i e -

m i a c h r u s k i c h ” , c o w p r z e k ł a d z i e a n g i e l s k i m s t a l e z a m i e n i a s i ę w „ R u s s i a n t e r r i t o r i e s ” .

W y r a ż a j ą c ż a l , i ż w ł a ś n i e c i h i s t o r y c y f i r m u j ą s w o i m i n a z w i s k a m i t a k i e w y d a w n i c t w o ,

p r z y p o m n i a ł , i ż n i e o n i p r z e c i e ż w y m y ś l i l i „ t o o b c i ę c i e t e r y t o r i a l n e h i s t o r i i P o l s k i ” .

W y n i k a o n o z n a k a z u M o s k w y , k t ó r a , z d a n i e m K u k i e l a , z a b r o n i ł a h i s t o r y k o m p o l s k i m  

z a j m o w a n i a s i ę d z i e j a m i L i t w y ( „ r a d z i e c k i e j ” ) i R u s i ( „ r a d z i e c k i e j ” ) o r a z o k r e ś l i ł a , ż e  

„ p o d t y m t y l k o w a r u n k i e m b ę d z i e m o g ł a i s t n i e ć h i s t o r i o g r a f i a p o l s k a ” . C e n z u r a p a r t y j n a  

n i e d o p u ś c i ł a b y d o u m i e s z c z e n i a w a l b u m i e z a b y t k ó w k u l t u r y p o l s k i e j n a W s c h o d z i e ,

n a w e t w p o s t a c i i l u s t r a c j i  

1 1 

. K t o b y s i ę p r z y t y m u p i e r a ł , r y z y k o w a ł u t r a t ę w a r s z t a t u  

p r a c y i m o ż l i w o ś c i p u b l i k o w a n i a s w o i c h d z i e ł .

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 5/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 3 3  

„ Ł a t w i e j n a m w L o n d y n i e f e r o w a ć w y r o k i , n i ż u c z o n y m w K r a j u u t r z y m a ć s w ą  

d u c h o w ą n i e z a l e ż n o ś ć b e z t a k i c h n a s t ę p s t w ” – p i s a ł K u k i e l , w y r a ż a j ą c p r z y t y m u b o l e -

w a n i e , i ż n a c i s k c e n z u r y s p r a w i a , i ż n i e m o ż e m y u s t a l i ć , i l e w o g r o m n e j k r a j o w e j

p r o d u k c j i n a u k o w e j „ w y r a ż a m y ś l a u t o r ó w , i l e j e s t o b c y m w t r ę t e m l u b o d b i c i e m o b o w i ą -

z u j ą c e j s z t a m p y ” . P r z y p o m n i a ł w y s t ą p i e n i e A l e k s a n d r a Ś w i ę t o c h o w s k i e g o , k t ó r y p o  

p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m d o w o d z i ł , i ż o d r ę b n o ś ć p a ń s t w o w a P o l s k i b y ł a t y l k o z b ę d n ą  

z a w a d ą n a d r o d z e d o o ś w i a t y i d o b r o b y t u K r a j u , a w i ę c p r o p o n o w a ł „ r a d o s n ą z g o d ę n a  

w i e c z n ą n i e w o l ę ” . N i k t z a ś n i e l ż y ł r e d a k t o r a ( S . O r g e l b r a n d a ) c z y a u t o r ó w E n c y k l o -  

 p e d i i p o w s z e c h n e j z a t o , i ż w y m i e n i a n i e P o l a k ó w , l e c z S ł o w i a n w ś r ó d m i e s z k a ń c ó w  

W a r s z a w y ( p o r . t . 2 6 , W a r s z a w a 1 8 6 7 , s . 4 3 6 ) o r a z W i l n a . I s t o t n i e F r a n c i s z e k M a k s y -

m i l i a n S o b i e s z c z a ń s k i w a r t y k u l e W a r s z a w a   p i s a ł , i ż j e j l u d n o ś ć » r o z d z i e l o n a c o d o  

p l e m i o n w y k a z u j e S ł o w i a n 7 1 0 9 3 « , w d a l s z e j k o l e j n o ś c i w y m i e n i a j ą c L i t w i n ó w , N i e m -

c ó w , Ż y d ó w , a n a w e t A n g l i k ó w , F r a n c u z ó w i G r e k ó w . K u k i e l p o w o ł y w a ł s i ę n a „ s z c z e -

g ó l n i e b o l e s n y ” u t w ó r P r u s a , m i a n o w i c i e n o w e l ę P o m y ł k a  , u k a z u j ą c y p o w s t a n i e 1 8 6 3 r .

w t a k i m s a m y m ś w i e t l e , „ j a k p r z e d s t a w i a ł a j e w s p ó ł c z e ś n i e k u o ś w i e c e n i u p o l s k i c h  

c h ł o p ó w ż a n d a r m s k a « O ś w i a t a » . P r u s a t a k u j e t a m p o d z i e m n e s ą d y i i c h z a o c z n e w y r o k i .

» T e m o g ą b y ć o m y l n e . L e c z o m y l n e b y w a j ą t e ż s a m o s ą d y p u b l i c y s t ó w . L e p i e j w i ę c  

u d e r z a ć w n i e w o l ę n a u k i p o l s k i e j w K r a j u , a n i e l ż y ć l u d z i , k t ó r z y n i e m o g ą s i ę b r o n i ć ,

b o s ą w n i e w o l i «  

1 2 

.

N a l i s t K u k i e l a z f u r i ą o d p o w i e d z i a ł N o w a k o w s k i a r t y k u ł e m Z i e m i a n a s z a  , k t ó r y  

p r z y t a c z a m n i ż e j z p e w n y m i s k r ó t a m i . C z y t a m y w n i m m . i n . : „ P r o f . M a r i a n K u k i e l w y s -

t ą p i ł w o b r o n i e s p ó ł k i h i s t o r y k ó w , m i a n o w i c i e L e ś n o d o r s k i e g o , G i e y s z t o r a i H e r b s t a ,

k t ó r z y s ą a u t o r a m i n i k c z e m n i e s f a ł s z o w a n e g o s k r ó t u d z i e j ó w P o l s k i , w y d a n e g o p o  

a n g i e l s k u d l a u c z c z e n i a M i l l e n i u m . P r o f . K u k i e l u s p r a w i e d l i w i a t y c h p a n ó w , m ó w i ą c , ż e  

m u s i e l i s f a ł s z o w a ć h i s t o r i ę , g d y ż p i s z ą c p r a w d ę , m o g l i b y u t r a c i ć « m o ż n o ś ć o g ł a s z a n i a  

s w y c h p r a c n a u k o w y c h » . P r z e d t y m a r g u m e n t e m t r z e b a n i s k o s c h y l i ć g ł o w ę , m u s i e l i p o -

t ę p i ć U n i ę L u b e l s k ą , m u s i e l i o d r ą b a ć o d P o l s k i p o ł o w ę j e j o b s z a r u z W i l n e m i L w o w e m ,

m u s i e l i w y p r u ć z n a s z e j h i s t o r i i t o , c o b y ł o w i e l k i e i w s p a n i a ł e , m u s i e l i p r z e m i l c z e ć s z e ś ć  

w i e k ó w c h w a ł y , m u s i e l i d o k a l e n d a r z a n a s z y c h ś w i ę t y c h n a r o d o w y c h w p a k o w a ć  

P a s s i o n a r i ę , m u s i e l i z a t a i ć z w y c i ę s t w o p o d W a r s z a w ą , a t o w s z y s t k o d l a t e g o , b y n i e u t r a -

c i ć « m o ż n o ś c i s w y c h p r a c n a u k o w y c h » . C z e g o t o s i ę n i e p o ś w i ę c a d l a n a u k i ! N a w e t h o n o r .

S p ó ł k a u c z o n y c h o k r a d a n a s z ą h i s t o r i ę , a l e p r o f . K u k i e l u s p r a w i e d l i w i a i c h , g d y ż  

p i s z ą c p r a w d ę , m o g l i b y u t r a c i ć s w ó j « w a r s z t a t p r a c y » . T o t a k ż e o k o l i c z n o ś ć ł a g o d z ą c a ,

c h o c i a ż b y w a ł y w y p a d k i , ż e u c z o n y w o l a ł u t r a c i ć s w ó j w a r s z t a t p r a c y , z a m i a s t p o d d a ć  

s i ę d y k t a t o w i r e ż y m u . M a m n a m y ś l i ś p . W ł a d y s ł a w a K o n o p c z y ń s k i e g o . O d e b r a n o m u  

r e d a k c j ę S ł o w n i k a b i o g r a f i c z n e g o . T o b y ł c h a r a k t e r [ . . . ]  

S p o t k a ł m n i e z a r z u t – p i s a ł d a l e j N o w a k o w s k i – ż e n i e « p r z e b i e r a m w w y r a z a c h »  

o r a z , ż e » l ż ę « t ę s z a j k ę . C ó ż o d p o w i e d z i e ć ? O w s z e m , p r z e b i e r a ł e m , b a r d z o p r z e b i e -

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 6/16

 J a n u s z T a z b i r 3 4 

r a ł e m w w y r a z a c h , a p r z e c i e ż n i e w y b r a ł e m o d p o w i e d n i e g o w y r a z u , k t ó r y z n a l a z ł e m  

d o p i e r o d z i s i a j . C i l u d z i e o k r a d a j ą P o l s k ę . T a k j e s t , o k r a d a j ą ! Z j e j c h w a ł y , z j e j d u m y ,

z j e j b o g a c t w i s k a r b ó w , z j e j h i s t o r i i , z j e j w i e l k o ś c i . B r u d n y m i r ę k a m i d o b r a l i s i ę d o  

k r ó l e w s k i e g o p ł a s z c z a z p u r p u r y i c h c ą z e r w a ć j e j t e n p ł a s z c z z r a m i o n . O k r a d a j ą m ł o d e  

p o k o l e n i e , w i ę c s w y c h u c z n i ó w i c z y t e l n i k ó w , p o k a z u j ą c i m r z e c z w i e l k ą j a k o m a ł ą ,

r z e c z b o g a t ą j a k o u b o g ą , r z e c z p i ę k n ą j a k o b r z y d k ą .

A w s z y s t k o t o c z y n i ą , a b y n i e u t r a c i ć » w a r s z t a t u p r a c y « i m o ż n o ś c i » o g ł a s z a n i a  

s w y c h p r a c n a u k o w y c h « .

 J e d e n z n i c h j e s t » c e n i o n y « , d r u g i » w y b i t n y « , t r z e c i r e d a g u j e p i s m o n a u k o w e » n a 

d o b r y m p o z i o m i e « , j a z a ś o ś m i e l a m s i ę » l ż y ć « i c h . W p u b l i c y s t y c e n i e k i e d y t r z e b a n a z y -

w a ć l u d z i i r z e c z y p o i m i e n i u . A n t o n i E d w a r d O d y n i e c b y ł » c e n i o n y « , I g n a c e g o C h o d ź k ę ,

a u t o r a » p a m i ę t n i k ó w k w e s t a r z a « m o ż n a s t a n o w c z o u z n a ć z a » w y b i t n e g o « , g d y j e d n a k  

p o p e ł n i l i ł a j d a c t w o , z n a l a z ł s i ę k t o ś , k t o n a n i c h n a p l u ł . B y ł t o t w ó r c a C h o r a ł u , K o r n e l  

U j e j s k i .

G d y c a r A l e k s a n d e r I I z j e c h a ł d o W i l n a , O d y n i e c , C h o d ź k o , h i s t o r y k M i k o ł a j M a l i -

n o w s k i i k t o ś c z w a r t y [ A d a m K i r k o r ] s f a b r y k o w a l i j a k i ś a l b u m , j a k ą ś l a u r k ę , b ę d ą c ą  

w y r a z e m n i k c z e m n e g o h o ł d u p o d a d r e s e m c a r a i M u r a w i e w a . D o t y c h l o k a j ó w d o b r a ł  

s i ę U j e j s k i , s t y l e m b i b l i j n y m t a k p i s z ą c : » O t o p o s t a w i ę p r z e d w a m i c z t e r e c h w i n o -

w a j c ó w , c z t e r e c h w i e l k i c h z b r o d n i a r z y , i p o s t a w i ę i c h n a p r ę g i e r z u , p o w t ó r z ę w y r o k ,

s p a d ł y j u ż n a i c h g ł o w y , o p l w a m z e b r a n ą ś l i n ą w z g a r d y i s t r ą c ę w p r z e p a ś ć ! « Z a k o ń c z y ł  

o s k a r ż e n i e s ł o w a m i : » I c ó ż r o b i ć , i c ó ż r a d z i ć t y m c z t e r e m p o t ę p i e ń c o m ? O t o n i e c h t e  

c z t e r y c i a ł a r o z ł o ż ą s i ę k r z y ż e m p r z e d N a j ś w i ę t s z ą P a n n ą w O s t r e j B r a m i e i n i e c h  

z a k l i n a j ą l u d p r z e c h o d n i , a b y d e p t a ł i c h n o g a m i « !

N o w a k o w s k i n i e w i e d z i a ł z a p e w n e , i ż c a ł y a r t y k u ł U j e j s k i e g o ( o g ł o s z o n y w r . 1 8 6 0  

w l w o w s k i m „ D z i e n n i k u L i t e r a c k i m ” ) z o s t a ł p r z e d r u k o w a n y w r . 1 9 5 5 w K r a k o w i e  

w w y b o r z e j e g o p i s m , a w i ę c p r z e s z e d ł p r z e z i g i e l n e u c h o t a m t e j s z e j c e n z u r y  

1 3 

. N a s -

t ę p n i e N o w a k o w s k i p i s a ł , i ż k s i ą ż k a t r z e c h a u t o r ó w o t y s i ą c u l a t h i s t o r i i p o l s k i e j j e s t  

a k t e m s e r w i l i z m u , w y r a z e m j a k n a j d a l e j i d ą c e j u g o d y , k t ó r e j ś m i e r t e l n y m w r o g i e m b y ł  

U j e j s k i . „ Z a r ó w n o n i e n a w i d z ę w s z y s t k i c h z a b o r c ó w . I n i e p o j m u j ę , j a k m o ż n a w i n t e -

r e s i e P o l s k i w c h o d z i ć w p r z y j a z n y s o j u s z z k t ó r y m k o l w i e k z n i c h ” . P o w i e d z i a ł t o n i e n a  

e m i g r a c j i , a l e w k r a j u , p o d z a b o r e m a u s t r i a c k i m , n a ó w c z a s n i e z b y t ł a g o d n y m , p o w i e -

d z i a ł t o j a w n i e , g ł o ś n o d o s w y c h w y b o r c ó w l w o w s k i c h , k a n d y d u j ą c n a p o s ł a d o p a r l a -

m e n t u .

[ . . . ] D o s t a ł o s i ę t a k ż e o k r o p n i e W i n c e n t e m u P o l o w i , k t ó r y b y ł z w o l e n n i k i e m u g o d y  

z a k a ż d ą c e n ę , z k a ż d y m z a b o r c ą . A u t o r P i e ś n i o z i e m i n a s z e j m ł o d o ś ć m i a ł g ó r n ą ,

u ł a ń s k ą , p o w s t a ń c z ą , w i e k m ę s k i j e g o b y ł w i e k i e m u r o d z a j u , s t a r o ś ć b y ł a d u r n a i b r z y d -

k a . P o l w y p a r ł s i ę w s z y s t k i e g o , w c o d a w n i e j w i e r z y ł , i w s z y s t k i e g o , c o d a w n i e j p i s a ł .

W y p a r ł s i ę n a w e t t y t u ł u j e d n e g o z n a j b a r d z i e j p o p u l a r n y c h s w y c h u t w o r ó w . D l a d o g o -

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 7/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 3 5  

d z e n i a c e n z u r z e r o s y j s k i e j s k r e ś l i ł z a i m e k d z i e r ż a w a „ n a s z a ” i t a k z P i e ś n i o z i e m i  

n a s z e j p o w s t a ł a P i e ś ń o z i e m i .

T r z e j k r a j o w i h i s t o r y c y , k t ó r z y z n a l e ź l i o b r o ń c ę w o s o b i e p r o f . K u k i e l a , w y p i e r a j ą  

s i ę z i e m i n a s z e j . W i n c e n t e m u P o l o w i o d p o w i e d z i a ł U j e j s k i , m ó w i ą c : „ » J u ż s a m n o w y  

t y t u ł t e j k s i ą ż k i n i e t y l k o j e s t ś m i e s z n o ś c i ą , a l e g r z e c h e m « . P i e ś ń o z i e m i ! . . . O j a k i e j

t u z i e m i m o w a ? C z y o c a ł y m g l o b i e ? C z y o z i e m i z d a t n e j p o d u p r a w ę ? C z y t o m a b y ć  

g e o g r a f i a c z y g e o l o g i a ? N i e ! T u m o w a o p o l s k i e j z i e m i , m o g i ł i g r o b ó w o j c ó w n a s z y c h ,

o z i e m i p r z e s i ą k n i ę t e j k r w i ą n a s z ą i ł z a m i , o z i e m i n a s z e j c h w a ł y i p o t ę g i , o z i e m i n a -

s z y c h w a l k i c i e r p i e ń , o z i e m i n a s z e j w i e l k i e j p r z e s z ł o ś c i , o z i e m i n a s z e j , n a s z e j , n a s z e j !  

P o l b y ł b a r d z i e j » c e n i o n y « i b a r d z i e j » w y b i t n y « n i ż p r o t e g o w a n i p r z e z p r o f . K u k i e l a  

h i s t o r y c y . C e n i o n o g o w y ż e j n i ż S ł o w a c k i e g o , m o ż e n a w e t n i ż M i c k i e w i c z a . B y ł b o ż y s z -

c z e m . C h a d z a ł w c h w a l e o g r o m n e j , n a r ę k a c h g o n o s z o n o , g d z i e t y l k o s i ę z j a w i ł , s p o t y -

k a ł y g o h o ł d y i d y m k a d z i d e ł . T r z e b a b y ł o w y j ą t k o w e j o d w a g i c y w i l n e j , b y g o z d e m a s -

k o w a ć i t o z d e m a s k o w a ć w t a k i c h s ł o w a c h : » o s k a r ż a m W i n c e n t e g o P o l a , ż e p c h a ł b u -

r z ą c y s i ę n a r ó d w r a m i o n a M o s k w y ; w z l a n i u s i ę z n i ą w i d z i a ł n a s z e z b a w i e n i e , z m ę -

c z e n n i c y c h c i a ł z r o b i ć w i e c z n ą n i e w o l n i c ę ; i d e ę z a b o r c z o - m o s k i e w s k ą p o s t a w i ł w y ż e j

o d i d e i p o l s k i e j . . . Ż a ł o b n ą w d o w ę p o l s k ą c h c i a ł p o w t ó r n i e w y d a ć z a m ą ż z a d z i k i e g o  

M o n g o ł a : j e j s i e r o t y o d d a w a ł w r ę c e o j c z y m a ! « I t e n a r t y k u ł U j e j s k i e g o z o s t a ł p r z e -

d r u k o w a n y w r . 1 9 5 5 !  

N a z a k o ń c z e n i e N o w a k o w s k i p i s a ł : „ P a n i e P r o f e s o r z e ! M a m z a s z c z y t z n a ć P a n a n i e  

o d d z i s i a j a l e c h y b a o d p ó ł w i e k u . Ż y w i ę d l a P a n a n a j g ł ę b s z y s z a c u n e k z a r ó w n o i j a k o  

d l a u c z o n e g o , j a k d l a c z ł o w i e k a . T y m b a r d z i e j z d z i w i ł m n i e i z a s m u c i ł l i s t P a ń s k i u m i e s z -

c z o n y w „ D z i e n n i k u P o l s k i m ” z 9 . l u t e g o . C i l u d z i e n i e z a s ł u g u j ą n a P a ń s k ą o b r o n ę ,

z a s ł u g u j ą z a ś n a p o t ę p i e n i e z e s t r o n y n a s w s z y s t k i c h . N i e w o l n o o s ł a b i a ć n a s z e g o e m i -

g r a c y j n e g o f r o n t u , z w ł a s z c z a , ż e g d z i e n i e g d z i e w i d a ć w n i m w y ł o m . P a n i e G e n e r a l e !  

O b r o n a t a k i c h h i s t o r y k ó w , j a k L e ś n o d o r s k i , G i e y s z t o r i H e r b s t , n i e p r z y s t o i P a n u , k t ó r y  

d o s t a ł k r z y ż V i r t u t i M i l i t a r i z a w a l k ę w o b r o n i e z i e m i n a s z e j , n a s z e j , n a s z e j ! ” .

W d y s k u s j i , k t ó r ą r o z p ę t a ł N o w a k o w s k i , o n , a n i e K u k i e l z y s k a ł a p l a u z c z y t e l n i k ó w  

„ D z i e n n i k a . . . ” . Ś w i a d c z ą o t y m i c h l i s t y , w ś r ó d k t ó r y c h w y b i j a s i ę p r y w a t n a e p i s t o ł a  

C e z a r i i J ę d r z e j e w i c z o w e j . 1 6 l u t e g o 1 9 6 1 r . p i s a ł a o n a d o K u k i e l a , i ż s y n t e z a t r z e c h  

k r a j o w y c h a u t o r ó w , t o n o w y I ł o w a j s k i . I d a l e j : „ N i e m o ż e m y p r z y ł ą c z y ć s i ę d o « s c l a v i  

s a l t a n t e s » w t a k t m o s k i e w s k i e j « h a r m o s z k i » . P r a c a t a t o s y m b o l p r o p a g a n d y m o s k i e w -

s k o - r e ż i m o w e j ”  

1 4 

. D o o p i n i i p r o f e s o r a e t n o g r a f i i i e t n o l o g i i n a p r z e d w o j e n n y m U n i w e r -

s y t e c i e W a r s z a w s k i m p r z y ł ą c z y ł s i ę d r S t e f a n M ę k a r s k i ( 1 8 9 5 - 1 9 8 5 ) , s t a l e g o s z c z ą c y  

n a ł a m a c h „ D z i e n n i k a . . . ” . S p e c j a l i z o w a ł s i ę o n n i e j a k o w b a r d z o n a p a s t l i w y c h a r t y k u -

ł a c h , a t a k u j ą c y c h k r a j o w ą h i s t o r i o g r a f i ę . B y ł t o d a w n y k u s t o s z B i b l i o t e k i U n i w e r s y t e t u  

 J a n a K a z i m i e r z a w e L w o w i e , d z i a ł a c z N a r o d o w e j D e m o k r a c j i i p o s e ł B B W R n a s e j m 

w l a t a c h 1 9 3 0 - 1 9 3 5 .

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 8/16

 J a n u s z T a z b i r 3 6 

M ę k a r s k i o g ł o s i ł w „ D z i e n n i k u . . . ” ( n r 4 1 z 1 7 l u t e g o 1 9 6 1 r . ) l i s t z a t y t u ł o w a n y :

„ S z k a r ł a t n y p ł a s z c z J a g i e l l o n ó w ” z a m i e n i o n y n a „ m o s k i e w s k i k o ż u c h ” . U c z y n i ł o n  

z G i e y s z t o r a ( z m . 2 0 0 0 ) j e d n e g o z g ł ó w n y c h a u t o r ó w r e f e r a t u n a t e m a t s t a n u i z a d a ń  

p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i , j a k i z o s t a ł z a p r e z e n t o w a n y n a I K o n g r e s i e N a u k i P o l s k i e j

w r . 1 9 5 1 . B y ł t o z a b i e g z g r u n t u n i e u c z c i w y , p o n i e w a ż z j e d n e j s t r o n y r e f e r a t t e n b y ł  

p i ó r a Ż a n n y K o r m a n o w e j

1 5 

, z d r u g i e j z a ś w ł a ś n i e m . i n . G i e y s z t o r w y s t ą p i ł z j e g o k r y t y k ą  

n a p o s i e d z e n i u p o d s e k c j i h i s t o r i i t e g o ż K o n g r e s u  

1 6 

. C z e r p i ą c z t e g o w ł a ś n i e t e k s t u s w o -

 j e z a r z u t y , M ę k a r s k i s u g e r o w a ł , ż e t o G i e y s z t o r „ n i e p o z o s t a w i ł s u c h e j n i t k i ” n a d z i e -

ł a c h w y b i t n y c h , z n a z w i s k a w y m i e n i o n y c h h i s t o r y k ó w p o l s k i c h , o d m a w i a ł c h a r a k t e r u  

n a u k o w e g o k a t e d r o m u n i w e r s y t e c k i m h i s t o r i i , „ z a t r u w a j ą c y m ś w i a d o m o ś ć m a s n a c j o n a -

l i z m e m , k l e r y k a l i z m e m , s o l i d a r y z m e m s p o ł e c z n y m ” . G ł o s i ł , ż e P o l s k a n i e p o d l e g ł a  

w d w u d z i e s t o l e c i u b y ł a „ w i ę ź n i e m n a r o d ó w ” ; z a l e c a ł m a r k s i z m - l e n i n i z m j a k o j e d y n ą  

n a u k o w ą m e t o d ę b a d a w c z ą : w z w i ą z k u z T y s i ą c l e c i e m p r z y p i s y w a ł „ r a d z i e c k i e j a r c h e o -

l o g i i ” i „ z a s t o s o w a n i u m a r k s i s t o w s k o - l e n i n o w s k i e j t e o r i i p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o ” z a s ł u -

g ę r o z p o z n a w a n i a „ p r z e d f e u d a l n y c h d z i e j ó w P o l s k i ” [ . . . ] W p l a n i e p r a c z a p o w i a d a ł  

o p r a c o w a n i e m a r k s i s t o w s k o - l e n i n o w s k i e j s y n t e z y p o l s k i e g o p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o  

w k i l k u t o m o w y m d z i e l e , c o , j a k w i e m y , r e a l i z u j e w y d a w a n a o b e c n i e H i s t o r i a P o l s k i  

P A N ” , p i s a ł d a l e j M ę k a r s k i .

D r u g i , w z i ę t y w o b r o n ę h i s t o r y k , r e d a k t o r „ t r z y m a j ą c e g o s i ę [ . . . ] n a d o b r y m  

p o z i o m i e n a u k o w y m ” „ K w a r t a l n i k a H i s t o r y c z n e g o ” , B o g u s ł a w L e ś n o d o r s k i ( z m . 1 9 8 5 ) ,

a u t o r D z i e ł a S e j m u C z t e r o l e t n i e g o , p o ś w i ę c i ł w i e l e w y s i ł k u , a b y p r z e k o n y w a ć , ż e K o n s -

t y t u c j a 3 m a j a w y c h o d z i ł a „ n a k o r z y ś ć k l a s p o s i a d a j ą c y c h ” . P r z e m a w i a j ą c z a ś p o d c z a s  

g ł o ś n e j k o n f e r e n c j i o t w o c k i e j h i s t o r y k ó w n a t e m a t W a r m i i i M a z u r w l a t a c h 1 9 1 8 - 1 9 2 0 ,

p i ę t n o w a ł „ p o l s k ą b u r ż u a z y j n o - o b s z a r n i c z ą r e p u b l i k ę j a ś n i e p a n ó w ” z a „ u l e g ł o ś ć   w o b e c  

b u r ż u a z j i p o l s k i e j ”  

1 7 

.

C a ł a z a ś t r ó j k a b r o n i o n y c h p r z e z g e n . K u k i e l a h i s t o r y k ó w p o d p i s a ł a p o z a k o ń c z e n i u  

k o n f e r e n c j i o t w o c k i e j l i s t d o B i e r u t a , „ p r z y r z e k a j ą c O b y w a t e l o w i P r e z y d e n t o w i r o z w i j a ć  

p o l s k ą n a u k ę h i s t o r y c z n ą . . . a b y u j a w n i ć . . . t e c i e m n e s i ł y , k t ó r e w s ł u ż b i e r o d z i m y c h  

i o b c y c h w y z y s k i w a c z y c i ą g n ę ł y w s t e c z n a s z n a r ó d ” i a b y p r z y c z y n i ć s i ę „ d o z e s p o l e n i a  

i d e o w e g o w s z y s t k i c h u c z c i w y c h P o l a k ó w p r z e c i w a n g l o - a m e r y k a ń s k i m i m p e r i a l i s t o m  

i i c h p o l s k i m n a j m i t o m ”  

1 8 

.

„ N i c n i e w i a d o m o , a b y k o n s t y t u c j a n o w e j h i s t o r i o g r a f i i z r e d a g o w a n a p r z e d 1 0 l a t y  

p r z e s t a ł a o b o w i ą z y w a ć l u b b y ł a r e w i d o w a n a . W i a d o m o n a t o m i a s t , ż e j e j r e d a k t o r z y , j a k  

p . G i e y s z t o r l u b w y z n a w c y , j a k p p . L e ś n o d o r s k i i H e r b s t , s ą w d a l s z y m c i ą g u n i e z n i e -

w o l o n y m i , a l e ś w i a d o m i e i c z y n n i e z a a n g a ż o w a n y m i r e a l i z a t o r a m i t e j „ h i s t o r i o g r a f i i ”  

w s w o i c h p e ł n y c h t a l e n t u i e r u d y c j i z a w o d o w e j p r a c a c h h i s t o r y c z n y c h . Ś w i ę t o c h o w s k i  

i P r u s w p e w n y m o k r e s i e s w e j d z i a ł a l n o ś c i i t w ó r c z o ś c i p o t ę p i a l i p o w s t a n i e s t y c z n i o w e ,

a l e p p . G i e y s z t o r , L e ś n o d o r s k i , H e r b s t i t o w . p r z y c z y n i a j ą s i ę – w z g o d z i e z i m p o r t o -

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 9/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 3 7  

w a n ą z M o s k w y d o k t r y n ą i s e m a n t y k ą h i s t o r y c z n ą – d o f a ł s z o w a n i a c a ł e g o t y s i ą c l e t -

n i e g o p r o c e s u d z i e j o w e g o .

P o n i e w i e r a j ą c z a ś p r a w d ą u n i i l u b e l s k i e j w y r z e k a j ą s i ę – a b y u ż y ć c e l n e g o w y r a -

ż e n i a p r o f . L . K o c z e g o z j e g o w y d a n e j o s t a t n i o w S z k o c j i b r o s z u r y o G r u n w a l d z i e –  

« s z k a r ł a t n e g o p ł a s z c z a J a g i e l l o n ó w » i z a m i e n i a j ą g o « n a m o s k i e w s k i k o ż u c h » ”  

1 9 

.

W t y m s a m y m 4 1 n u m e r z e „ D z i e n n i k a . . . ” ( z 1 7 I I 1 9 6 1 r . ) n i e z n a n y b l i ż e j W ł o d z i -

m i e r z V . P o p ł a w s k i o k r e ś l i ł a u t o r ó w k r y t y k o w a n e j s y n t e z y m i a n e m „ s z a j k i , f i r m u j ą c e j

s o w i e c k i e f a ł s z o w a n i e h i s t o r i i ” , p r z e z c o d a j ą m ł o d z i e ż y u n i w e r s y t e c k i e j „ s p e k t a k l  

o b r z y d l i w y i p o n u r y ” . K o ń c z y ł z a ś s w ó j l i s t s t w i e r d z e n i e m , i ż z a r ó w n o Ś w i ę t o c h o w s k i ,

 j a k B a r t o s z e w i c z ( r e d a k t o r e n c y k l o p e d i i O r g e l b r a n d a ) , o r a z P r u s , c y t o w a n i p r z e z K u k i e -

l a , n i e m i e l i t a k i c h o b o w i ą z k ó w „ i t a k i e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i w o b e c u m ę c z o n e g o s p o ł e -

c z e ń s t w a ” , j a k t e , k t ó r e d z i s i a j o b c i ą ż a j ą p o l s k i e g o u c z o n e g o , d z i e n n i k a r z a c z y k s i ę d z a .

O k a z y w a n a p r z e z a u t o r ó w a l b u m u e l a s t y c z n o ś ć j e s t n i e w ą t p l i w i e s p o r y m i p r z y d a t n y m  

t a l e n t e m . A l e „ i t u m y ś l ę , ż e p r o f . K u k i e l j e s t t e g o s a m e g o z d a n i a – n i e z a k a ż d ą c e n ę ” .

W o d p o w i e d z i z a t y t u ł o w a n e j D o k u m e n t y n i e w o l i M a r i a n K u k i e l s t w i e r d z i ł , i ż i o n r ó w -

n i e ż z p r z y k r o ś c i ą p r z y j ą ł d o w i a d o m o ś c i f a k t p o d p i s a n i a p r o p a g a n d o w e g o a l b u m u p r z e z  

t y c h w ł a ś n i e h i s t o r y k ó w , a l e n i e m o ż e s i ę p o g o d z i ć z w e r d y k t e m w i c h s p r a w i e u j ę t y m  

w s ł o w a , k t ó r e e m i g r a c y j n e m u „ s ę d z i e m u ” n i e p r z y s t o j ą . „ M u s i a ł e m s t w i e r d z i ć – p i s a ł  

d a l e j K u k i e l – i c z y n i ę t o r a z j e s z c z e , ż e t o , c o o b u r z y ł o p . N o w a k o w s k i e g o , t o s ą  

f o r m u ł y n a r z u c o n e p r z e z M o s k w ę h i s t o r i o g r a f i i n a s z e j w K r a j u j a k o w a r u n e k j e j

i s t n i e n i a , o b o w i ą z u j ą c e o d 1 9 5 1 r . , w y b i j a n e p r z y k a ż d e j o k a z j i j a k b y s z t a n c ą g o t o w ą .

C z y t a ł e m j e d z i e s i ą t k i j u ż r a z y , z d z i w i ł b y m s i ę , g d y b y w t e j o f i c j a l n e j p u b l i k a c j i i c h n i e  

b y ł o , a z d z i w i ł e m s i ę n a w e t , ż e o g l ą d a m t a m n a s z ą f l a g ę n a M o n t e C a s s i n o . I p o w t a r z a m  

( w b r e w i n f o r m a c j i d r a M ę k a r s k i e g o ) , ż e t e g o , c o p r z y t a c z a N o w a k o w s k i n i e w y m y ś l i ł a  

t a » s z a j k a « a n i » t r ó j k a « . T o j e d e n z n i e z l i c z o n y c h d o k u m e n t ó w p o t w o r n e j n i e w o l i ,

w k t ó r ą o d k o n f e r e n c j i o t w o c k i e j ( 1 9 5 1 - 1 9 5 2 ) w t ł o c z o n o c a ł ą h i s t o r i o g r a f i ę n a s z ą i w i e -

m y , k t o t o r o b i ł . K t o z a ś w y p i s a ł w t y m w y p a d k u o w e s f o r m u ł o w a n i a – a u t o r c z y r e -

d a k t o r – t e g o n i e p o d e j m u j ę s i ę d o c i e c – d o ś ć , ż e w t a k i m a l b u m i e z n a l e ź ć s i ę m u s i a ł y  

n i e z a l e ż n i e o d t e g o , k t o b y b y ł a u t o r e m t e k s t u . Z w r a c a m j e d n a k u w a g ę n a t o , ż e k a ż d y  

z t r z e c h a u t o r ó w t e k s t ó w o d p o w i a d a f o r m a l n i e t y l k o z a o z n a c z o n ą l i c z b ą r z y m s k ą c z ę ś ć  

o p r a c o w a n i a – c o p o d a n o n a o d w r o c i e k a r t y t y t u ł o w e j ” . N a s t ę p n i e K u k i e l p r z y p o m i n a ł ,

i ż w i e l o k r o t n i e w m o w i e i w d r u k u w y p o w i a d a ł s i ę n a t e m a t s t a n u h i s t o r i o g r a f i i w k r a j u ,

w s k a z u j ą c n a j e j s t a ł e u z a l e ż n i e n i e o d „ r a d z i e c k i e j ” r a c j i s t a n u . „ A j e s t t o w i e l k a s p r a w a  

m i ę d z y P o l s k ą a » r a d z i e c k ą « R o s j ą : p o z a b o r z e p r z e z n i ą z i e m w s c h o d n i c h R z p l i t e j

o d c i ę c i e i c h o d n a s w s t e c z – w h i s t o r i i .

N i e l e ż y w c a l e w i n t e r e s i e n a s z e j s p r a w y , b y p r z y p i s y w a n o w i n ę t e g o m a ł o d u s z n e j

g o r l i w o ś c i h i s t o r y k ó w p o l s k i c h , a n i e – j a k b y ł o – w r o g i e j p r z e m o c y S o w i e t ó w i t e r r o -

r o w i p o l s k i c h i c h « t o w a r z y s z y » ” . K u k i e l n a s t ę p n i e s t w i e r d z a ł , i ż Z y g m u n t N o w a k o w s k i  

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 10/16

 J a n u s z T a z b i r 3 8 

s ł u s z n i e p r z y p o m i n a , ż e K o n o p c z y ń s k i s w ó j p r o t e s t p r z e c i w k o p o g r ą ż a n i u s i ę n a s z e g o  

ś w i a t a h i s t o r y c z n e g o w n i e w o l ę z a p ł a c i ł u t r a t ą k a t e d r y , z a m k n i ę c i e m P o l s k i e g o s ł o w -  

n i k a b i o g r a f i c z n e g o i p o z b a w i e n i e m g o m o ż l i w o ś c i p u b l i k o w a n i a p r a c n a u k o w y c h .

O d s i e b i e d o d a m , ż e z a n i e z ł o m n ą p o s t a w ę K o n o p c z y ń s k i z a p ł a c i ł t a k ż e n i e w y d a -

n i e m k s i ę g i j u b i l e u s z o w e j , k t ó r ą w p o s t a c i m a s z y n o p i s u w i e r n i i o d w a ż n i u c z n i o w i e  

p r z e k a z a l i m u k o n s p i r a c y j n i e , n a d o m o w y m z e b r a n i u w i o s n ą r . 1 9 5 2 , k i e d y „ o b c h o d z i ł  

w s w o i m m i e s z k a n i u , w n i e w i e l k i m g r o n i e u c z n i ó w , 5 0 - l e c i e p r a c y n a u k o w e j ”  

2 0 

. Z a w i e -

s z e n i e n a o s i e m l a t w y d a w a n i a S ł o w n i k a  , o c z y m w s p o m i n a ł K u k i e l , s t a n o w i ł o z r e s z t ą  

s u i g e n e r i s   d o b r o d z i e j s t w o d l a n a u k i . T e j e g o z e s z y t y , j a k i e u k a z y w a ł y b y s i ę w l a t a c h  

1 9 4 9 - 1 9 5 5 , n a d a w a ł y b y s i ę d z i ś w w i ę k s z o ś c i n a m a k u l a t u r ę . B y ł b y t o b o w i e m z b i ó r  

p a n e g i r y k ó w , u t r z y m a n y c h w s t y l u s o c b a r o k o w e g o r e a l i z m u , a p r z e p l e c i o n y c h b i o g r a -

f i a m i p i s a n y m i w k o n w e n c j i p a m f l e t u c z y n a w e t p a s z k w i l u .

K u k i e l p i s a ł , i ż n o w a s e r i a z e s z y t ó w P S B , j a k a s i ę o b e c n i e u k a z u j e , n i e p r z y n i o s ł a b y  

K o n o p c z y ń s k i e m u w s t y d u . D o d a j m y , i ż z w ł a s z c z a o d r . 1 9 6 4 ( o b j ę c i a r e d a k c j i p r z e z  

E . R o s t w o r o w s k i e g o , a n a s t ę p n i e H . M a r k i e w i c z a ) , S ł o w n i k p o z o s t a j e n a z n a c z n i e w y ż -

s z y m p o z i o m i e w p o r ó w n a n i u z p o p r z e d n i o w y d a n y m i z e s z y t a m i . N i e s ł u s z n y o k a z a ł s i ę  

t e ż p e s y m i z m K u k i e l a , k t ó r y w z w i ą z k u z c e n z u r a l n y m z a b l o k o w a n i e m d a l s z y c h p u b l i -

k a c j i K o n o p c z y ń s k i e g o w y r a ż a ł o b a w ę , c z y s c h o w a n e d o s z u f l a d y d o c z e k a j ą s i ę j e s z c z e  

l e p s z y c h c z a s ó w . Z r ę k o p i ś m i e n n y c h z a s o b ó w K o n o p c z y ń s k i e g o w y d o b y t o b o w i e m  

m . i n . H i s t o r i ę p o l i t y c z n ą P o l s k i 1 9 1 4 - 1 9 3 9 ( W a r s z a w a 1 9 9 5 ) , j a k r ó w n i e ż w z n o w i o n o  

 j e g o p r z e d w o j e n n e p r a c e ( p r z e d e w s z y s t k i m D z i e j e P o l s k i n o w o ż y t n e j o r a z K o n -  

f e d e r a c j ę b a r s k ą i L i b e r u m v e t o   ) . J a k w i d a ć , o p t y m i z m K u k i e l a , t a k s i l n i e a k c e n t o w a n y  

w j e g o r e p l i c e , z n a l a z ł p o l a t a c h u z a s a d n i e n i e . J u ż w n i e j z r e s z t ą w y r a ż a ł r a d o ś ć  

z e w z n o w i e n i a S ł o w n i k a , p r ę ż n e j d z i a ł a l n o ś c i P T H o r a z f a k t u , i ż „ K w a r t a l n i k H i s t o -

r y c z n y ” p o d n i ó s ł s i ę z „ p a r a l i ż u j ą c e g o u p a d k u ” . S w e w y w o d y k o ń c z y ł K u k i e l p i ę k n ą k o n -

k l u z j ą :

„ G d y z a ś k r y t y k o w a ć p r z y c h o d z i t ę n i e p i e r w s z ą w n a s z y c h d z i e j a c h s e r i ę l u d z i  

» z g o d y z l o s e m « i o r g a n i c z n e j p r a c y n a p o l u h i s t o r i i , t o m i e j m y r a c z e j w p a m i ę c i , m y  

u p r z y w i l e j o w a n i , b o w o l n i p i s a r z e w w o l n y c h k r a j a c h , ż e m o w a n a s z a – j a k M i c k i e w i c z a  

m a » ź r e ć i p a l i ć « n i e i c h – l e c z » i c h o k o w y « . T e z e w n ę t r z n e i t e , k t ó r e w r a s t a ć b y m o g ł y  

w s e r c a i m ó z g i ” .

W s w e j r e p l i c e n i e m ó g ł s i ę j u ż u s t o s u n k o w a ć d o l i s t u H e n r y k a P a s z k i e w i c z a ( 1 8 9 7 -

1 9 7 9 ) , k t ó r y u k a z a ł s i ę w t y m s a m y m n u m e r z e „ D z i e n n i k a . . . ” . Z m a r t w i ł o n z a p e w n e  

K u k i e l a n i e p o m i e r n i e , p o n i e w a ż w y b i t n y m e d i e w i s t a , k t ó r e g o p r a c e w y d a n e n a e m i -

g r a c j i d o p i e r o w I I I R z e c z y p o s p o l i t e j d o c z e k a ł y s i ę p r z e k ł a d u n a j ę z y k p o l s k i i k r a j o w e j

e d y c j i  

2 1 

, z d e c y d o w a n i e i o s t r o s t a n ą ł p o s t r o n i e N o w a k o w s k i e g o , p i s z ą c , i ż l i s t p r o f .

K u k i e l a u w a ż a z a s z k o d l i w y „ p r z e d e w s z y s t k i m z e w z g l ę d u n a t y c h n a s z y c h h i s t o r y k ó w  

w K r a j u – s ą w ś r ó d n i c h w y b i t n i b a d a c z e , k t ó r z y m i m o n i e z m i e r n y c h t r u d n o ś c i z a c h o -

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 11/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 3 9  

w u j ą z n a k o m i t a p o s t a w ę . D l a n i c h t e g o r o d z a j u o ś w i a d c z e n i e s e n i o r a h i s t o r y k ó w s t a n o -

w i ć b ę d z i e w i e l k ą k r z y w d ę i w y w o ł a g ł ę b o k i e r o z c z a r o w a n i e .

O b r o n y , u s p r a w i e d l i w i e n i a c z y r o z g r z e s z e n i a G i e y s z t o r a , H e r b s t a i L e ś n o d o r s k i e g o  

n i e d a s i ę u z a s a d n i ć . F a k t y , k t ó r e p r z y t o c z y ł d e N o w a k o w s k i , m ó w i ą s a m e z a s i e b i e .

P i s z ę t e n l i s t z p r z y k r o ś c i ą , p o n i e w a ż p o z o s t a j ę z c a ł y m u z n a n i e m d l a z a s ł u g n a u k o w y c h  

p r o f . K u k i e l a , m u s z ę j e d n a k z a z n a c z y ć , ż e n i e w s z y s c y h i s t o r y c y p o l s c y n a w y c h o d ź -

s t w i e z a j m u j ą w o m a w i a n e j s p r a w i e p o d o b n e , c o O n , s t a n o w i s k o ” .

N a o m ó w i o n e j p o w y ż e j k o r e s p o n d e n c j i n i e s k o ń c z y ł a s i ę d y s k u s j a w y w o ł a n a a n g i e l -

s k i m p r z e k ł a d e m a l b u m u G i e y s z t o r a , H e r b s t a i L e ś n o d o r s k i e g o . P o t ę p i ł o g o z d e c y d o -

w a n i e l o n d y ń s k i e Z r z e s z e n i e P r o f e s o r ó w i D o c e n t ó w P o l s k i c h S z k ó ł A k a d e m i c k i c h .

D o w i a d u j e m y s i ę o t y m z o b s z e r n e j r e c e n z j i s y n t e z y , j a k ą n a ł a m a c h e m i g r a c y j n y c h  

„ W i a d o m o ś c i ” z a m i e ś c i ł s a m O s k a r H a l e c k i  

2 2 

. J e g o o g ó l n a o c e n a t e g o z a r y s u z b l i ż a  

s i ę r a c z e j d o o p i n i i K u k i e l a a n i ż e l i d o t o n u p a m f l e t ó w N o w a k o w s k i e g o c z y M ę k a r -

s k i e g o .

H a l e c k i p r z y z n a j e k r a j o w e j s y n t e z i e p e w n e z a l e t y , c h o ć u w a ż a , i ż w y d a n y n a e m i -

g r a c j i z a r y s p i ó r a j e d n e g o z a u t o r ó w r e p r e z e n t u j e d a l e k o w y ż s z y p o z i o m w i e d z y  

i – o b i e k t y w i z m u . H a l e c k i m a t u n a m y ś l i T y s i ą c l a t n a s z e j w s p ó l n o t y ( b . d . ) p i ó r a  

W o j c i e c h a Z a l e s k i e g o . R ó w n i e ż i o n j e d n a k k r y t y k u j e s p o s ó b p r z e d s t a w i a n i a s t o s u n k ó w ,

a ś c i ś l e j b i o r ą c , k o n f l i k t ó w p o l s k o - r o s y j s k i c h n a p r z e s t r z e n i w i e k ó w . T y t u ł e m p r z y k ł a d u  

p r z y t a c z a t u z w r o t o „ w c i ą g n i ę c i u P o l s k i w s p r a w ę o d c i ę c i a R o s j i d o s t ę p u d o B a ł t y k u ” ,

c z y p r z e m i l c z e n i e r o l i P i o t r a W i e l k i e g o w r o z p ę t a n i u „ z a w i e r u c h y w o j e n n e j ” , k t ó r ą p r z y -

n i ó s ł P o l s c e p o c z ą t e k X V I I I s t u l e c i a . G o r s z y g o p o m i n i ę c i e d z i e j ó w t a k z w a n y c h z i e m  

z a b r a n y c h , a w i ę c w s c h o d n i c h k r e s ó w R z e c z y p o s p o l i t e j . D z i w i g o f o t o g r a f i a P a s s i o n a r i i ,

 j a k r ó w n i e ż b r a k w i d o k u j a k i e g o k o l w i e k z a b y t k u , k t ó r y b y u k a z y w a ł n a s z ą k u l t u r ę n a 

w s c h ó d o d B i a ł e g o s t o k u . „ J e ś l i z a ś n a m a p i e P o l s k i L u d o w e j – c z y t a m y d a l e j – z z a d o -

w o l e n i e m s p o g l ą d a m y n a g r a n i c ę z a c h o d n i ą , p o d o b n ą d o M i e s z k o w e j , t o p s u j e n a m t o  

w r a ż e n i e n i e t y l k o o k a l e c z o n a g r a n i c a w s c h o d n i a , a l e t e ż n a z w a W i l n a p o d a n a p o  

l i t e w s k i o r a z n a z w y L w o w a , T a r n o p o l a , S t a n i s ł a w o w a i t d . p o d a n e – p o r o s y j s k u ” .

C h o ć H a l e c k i z a r z u c a L e ś n o d o r s k i e m u , ż e p o m i j a w s z y s t k o , c o P o l s k a p o 1 7 w r z e ś -

n i a r . 1 9 3 9 u c i e r p i a ł a o d R o s j i s o w i e c k i e j , p r z y j m u j e t o j e d n a k z c z ę ś c i o w y m z r o z u -

m i e n i e m . N a j b a r d z i e j o b u r z a g o s p o s ó b p r z e d s t a w i e n i a p o w s t a n i a w a r s z a w s k i e g o , k t ó r e  

m i a ł o b y ć r z e k o m o „ z b r o j n ą d e m o n s t r a c j ą p r z e c i w k o z b l i ż a j ą c y m s i ę k u W i ś l e a r m i o m  

Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o ” . N a w e t j e ś l i a u t o r t e g o f r a g m e n t u z e w z g l ę d ó w c e n z u r a l n y c h  

n i e m ó g ł w p r o s t n a p i s a ć o n a g a n n y m z a c h o w a n i u s i ę a r m i i , k t ó r a z d r u g i e g o b r z e g u  

W i s ł y b i e r n i e p r z y p a t r y w a ł a s i ę m ę c z e ń s t w u W a r s z a w y , t o i t a k j e s t t o „ p r z e k r ę c a n i e  

o c z y w i s t y c h f a k t ó w h i s t o r y c z n y c h ” , g o r s z e o d p r z e m i l c z e n i a K a t y n i a .

O m a w i a n a s y n t e z a n i e b y ł a , o i l e n a m w i a d o m o , r e c e n z o w a n a w k r a j o w y c h p e r i o -

d y k a c h n a u k o w y c h  

2 3 

. P o d o b n i e z r e s z t ą j a k H i s t o r y o f P o l a n d , o b s z e r n y z a r y s p o d r e d .

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 12/16

 J a n u s z T a z b i r 4 0 

S t e f a n a K i e n i e w i c z a , w y d a n y t a k ż e w w e r s j i f r a n c u s k i e j , w ł o s k i e j , s e r b s k o - c h o r w a c k i e j

i . . . j a p o ń s k i e j , n i e w y w o ł a ł j u ż p o d o b n y c h d y s k u s j i n a e m i g r a c j i , m i m o ż e j e d n y m z j e g o  

w s p ó ł a u t o r ó w b y ł A l e k s a n d e r G i e y s z t o r .

D y s k u s j a s t o c z o n a n a ł a m a c h „ D z i e n n i k a . . . ” n a w e t p o l a t a c h z a s ł u g u j e n a u w a g ę ,

d o t y c z y b o w i e m p o s t a w y , j a k ą w i n n i z a j m o w a ć p r z e b y w a j ą c y w K r a j u i n t e l e k t u a l i ś c i .

O p t y m i s t y c z n e j o c e n i e K u k i e l a , i ż m i m o w s z y s t k o c z y n i ą w i e l e d l a n a u k i i k u l t u r y  

p o l s k i e j , p r z e c i w s t a w i a n o p o t ę p i a j ą c y e n b l o c   o s ą d i c h d z i a ł a l n o ś c i . D a w a ł m u w y r a z  

m . i n . W a c ł a w I w a n i u k ( 1 9 1 5 - 2 0 0 1 ) , o s i a d ł y w K a n a d z i e p o e t a i p r o z a i k . P i ę t n o w a ł o n  

t w ó r c ó w s t r o n i ą c y c h p r o g r a m o w o o d p o l i t y k i . S k o r o b o w i e m z a j m u j ą s i ę t y l k o p r a c ą  

n a u k o w ą , „ p i s z ą , u c z ą , m a l u j ą ” , t o n a d ł u ż s z ą m e t ę „ u m a c n i a j ą G o m u ł k ę i j e g o k l i k ę .

P o z w a l a o n i m p r z e t o j e ź d z i ć p o E u r o p i e , b y w a ć n a z j a z d a c h i k o n f e r e n c j a c h , w y s t a w i a ć  

w z a g r a n i c z n y c h g a l e r i a c h . T o z j e d n u j e m u i c h s y m p a t i ę , p o k t ó r e j i d z i e c i c h e p r z y -

m i e r z e : o n i j e ż d ż ą , z a j m u j ą c s i ę w ł a s n y m i s p r a w a m i , a o n u m a c n i a s i ę p o l i t y c z n i e  

w K r a j u ” . G ł o s ó w i c h c z ę s t o b r a k u j e w a k t a c h n a r o d o w e g o s p r z e c i w u , b o „ w o l e l i  

 j e ź d z i ć , k o r z y s t a ć z u s ł u g e m i g r a c j i , k a p i t a l i s t y c z n y c h z a s i ł k ó w , a g d y d o t e g o p o s i a d a l i 

t a l e n t , w s z y s t k o i m s i ę w y b a c z a . P e d a g o g w y g ł o s i b ł y s k o t l i w e p r z e m ó w i e n i e , m a l a r z  

z a ł a t w i s o b i e w y s t a w ę , p o e t a w y d a t o m . T y l k o j a k i m w e w n ę t r z n y m k o s z t e m ? ” –  

z a p y t y w a ł I w a n i u k  

2 4 

. S ł o w a t e p i s a ł w r . 1 9 6 9 ; d o ś ć r y c h ł o m i a ł o s i ę o k a z a ć , n a j a k k r u -

c h y c h p o d s t a w a c h s ą o p a r t e r z ą d y t o w a r z y s z a W i e s ł a w a .

B y ł o b y n i e s ł u s z n y m u p r o s z c z e n i e m t w i e r d z i ć , i ż o c e n a p o s t a w y i n t e l e k t u a l i s t ó w  

z a l e ż a ł a o d m i e j s c a p r z e b y w a n i a j e j a u t o r a . A w i ę c , ż e k r a j o w y m t ł u m a c z e n i o m i u s p r a -

w i e d l i w i e n i o m p r z e c i w s t a w i a ł a s i ę j e d n o l i c i e p o t ę p i a j ą c a o p i n i a e m i g r a c j i . P o g l ą d y  

r e p r e z e n t o w a n e p r z e z M a r i a n a K u k i e l a z d e c y d o w a n i e n i e p o z w a l a j ą n a t a k i e u p r o s z -

c z e n i a . I n i e t y l k o p r z e z n i e g o . P o ś m i e r c i T a d e u s z a M a n t e u f f l a ( 1 9 0 2 - 1 9 7 0 ) , w y b i t n e g o  

m e d i e w i s t y , k t ó r y z a j m o w a ł w y s o k i e s t a n o w i s k o w s t r u k t u r z e P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k ,

b a r d z o c i e p ł e w s p o m n i e n i a p o ś w i ę c i ł m u w „ T e k a c h H i s t o r y c z n y c h ” O s k a r H a l e c k i ,

p r z y p o m i n a j ą c , i ż M a n t e u f f l a u s u n i ę t o z U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o z a o b r o n ę w o l -

n o ś c i n a u k i . C e c h o w a ł a g o z a ś „ d o b r o ć s e r c a , n i e z ł o m n y c h a r a k t e r i w y t r w a ł a w d o b r e j

i z ł e j d o l i p r a c a d l a n a u k i i w y c h o w a n i a m ł o d z i e ż y , k t ó r a m u z a p e w n i a z a s z c z y t n e  

m i e j s c e w h i s t o r i o g r a f i i n a s z e j , u z n a n i e n a e m i g r a c j i t a k s a m o j a k w K r a j u ”  

2 5 

.

R ó w n o c z e ś n i e p r z e b y w a j ą c y n a „ e m i g r a c j i w e w n ę t r z n e j ” W i t o l d K a m i e n i e c k i ( 1 8 8 3 -

1 9 6 4 ) , m e d i e w i s t a , u s u n i ę t y j u ż w r . 1 9 4 8 z U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o w r a m a c h  

p o l i t y c z n y c h r e p r e s j i , c h a r a k t e r y z u j ą c p o s t a ć i d o r o b e k M a r c e l e g o H a n d e l s m a n a  

( 1 8 8 2 - 1 9 4 5 ) s t w i e r d z a ł , i ż j e g o u c z n i o w i e „ n i e p r z y n o s z ą [ . . . ] c h l u b y s w e m u m i s t r z o w i .

N i e m a l w s z y s t k i c h c e c h u j e s ł a b o ś ć c h a r a k t e r u , k a r i e r o w i c z o s t w o , d b a ł o ś ć o k o r z y ś c i  

m a t e r i a l n e . P o g a r d ę m u s i b u d z i ć s k w a p l i w o ś ć , z j a k ą p o d d a w a l i s i ę n a k a z o m n a u k i  

i p o l i t y k i r o s y j s k i e j . U d z i a ł i c h w u r o c z y s t o ś c i a c h 3 0 0 - l e c i a w ł ą c z e n i a U k r a i n y d o R o s j i ,

p a n e g i r y k i n a c z e ś ć S t a l i n a , z b i o r o w a H i s t o r i a P o l s k i p o d r e d a k c j ą T a d e u s z a M a n t e u f f l a  

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 13/16

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 14/16

 J a n u s z T a z b i r 4 2 

d u j ą c y c h s i ę w P o l s c e L u d o w e j , d o p o ł o ż e n i a i n t e l e k t u a l i s t ó w p o d z a b o r e m r o s y j s k i m .

Z d r u g i e j N o w a k o w s k i p r z y p o m i n a ł o c i ę g a c h , j a k i e o b e r w a ł W i n c e n t y P o l z a s w ą  

s e r w i l i s t y c z n ą p o s t a w ę c z y I g n a c y C h o d ź k o z a u d z i a ł w n i e s ł a w n y m A l b u m i e w i l e ń s k i m .  

P o d o b n y c h p r z y k ł a d ó w m o ż n a b y p r z y t o c z y ć   w i ę c e j , ż e b y t y l k o p r z y p o m n i e ć n i e -

s ł y c h a n i e o s t r ą k r y t y k ę p o w i e ś c i J ó z e f a K o r z e n i o w s k i e g o ( z K r e w n y m i n a c z e l e ) ,

p r z e p r o w a d z o n ą p r z e z J u l i a n a K l a c z k ę  

2 8 

. E m i g r a c y j n e g o p u b l i c y s t ę o b u r z y ł f a k t , i ż  

b o h a t e r o w i e K r e w n y c h c z y T a d e u s z a B e z i m i e n n e g o   z n a j d u j ą o d r o d z e n i e m o r a l n e n a  

d r o d z e s ł u ż b y w w o j s k u r o s y j s k i m , p r z e d s t a w i o n y m p r z e z K o r z e n i o w s k i e g o w s p o s ó b  

p e ł e n a p r o b a t y . Z a r ó w n o w X I X s t u l e c i u , j a k i w d r u g i e j p o ł o w i e X X w i e k u e m i g r a c j a  

u w a ż a ł a z a s w ó j o b o w i ą z e k p e ł n i e n i e r o l i k a p ł a n a n a r o d o w e j m o r a l n o ś c i .

T r u d n o z a p r z e c z y ć , i ż n a w y c h o d ź s t w i e , k t ó r e p o w s t a ł o z w i n y u m ó w t e h e r a ń s k o -

 j a ł t a ń s k i c h , p o z b a w i a j ą c y c h P o l s k ę s u w e r e n n o ś c i , b a r d z o w i e l e z r o b i o n o d l a o d k ł a m a n i a 

 j e j n a j n o w s z y c h d z i e j ó w . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k , j e ś l i i d z i e o w c z e ś n i e j s z e e p o k i , d o r o -

b e k n a u k o w y p o l s k i e j d i a s p o r y b y ł d a l e k o m n i e j s z y a n i ż e l i n a p r z y k ł a d e m i g r a c j i  

u k r a i ń s k i e j c z y n a w e t l i t e w s k i e j . B y ć m o ż e u w a ż a n o , i ż t y m i s t u l e c i a m i s u m i e n n i e i w y s -

t a r c z a j ą c o z a j m u j ą s i ę h i s t o r y c y k r a j o w i . O i l e z a ś z a r ó w n o U k r a i ń c y , j a k i L i t w i n i  

p o t r a f i l i w y d a ć n a e m i g r a c j i w i e l o t o m o w e e n c y k l o p e d i e w j ę z y k u r o d z i m y m i – a n g i e l -

s k i m , t o p o l s k a d i a s p o r a z d o b y ł a s i ę z a l e d w i e n a j e d n o t o m o w ą p o d r ę c z n ą e n c y k l o p e d i ę  

p o w s z e c h n ą ( 1 9 5 4 ) S t a n i s ł a w a L a m a , k t ó r y p r o w a d z i ł t a k ż e k s i ę g a r n i ę w P a r y ż u  

2 9 

.

C o n a j w a ż n i e j s z e , n a u k a p o l s k a z a c z ę ł a o d z y s k i w a ć s u w e r e n n o ś ć z n a c z n i e w c z e ś n i e j

o d p a ń s t w a , w k t ó r y m s i ę r o z w i j a ł a . D o t y c z y t o z w ł a s z c z a p o l s k i e j h u m a n i s t y k i , z h i s -

t o r i o g r a f i ą n a c z e l e . B e z t e j w a l k i o s u w e r e n n o ś ć n i e m o g ł a b y o n a p e ł n i ć w s t o s u n k u  

d o s w o i c h w s z y s t k i c h s ą s i a d ó w ( o d N R D p o Z S R R ) r o l i „ o k n a n a ś w i a t ” , c z y „ o k n a n a  

E u r o p ę ” , j a k t o z u z n a n i e m p o d k r e ś l a ł m . i n . J o s i f B r o d z k i  

3 0 

.

P r z y p i s y  

1

O j e d n e j z t a k i c h r e c e n z j i , d o t y c z ą c y c h P a m i ę t n i k ó w K i l i ń s k i e g o   , o p o w i a d a ł m i z i r y t a c j ą ,

S t a n i s ł a w H e r b s t , k t ó r y j e w y d a ł w r . 1 9 5 8 .

N a p r z y k ł a d w p a m i ę t n i k a c h H . K a m i e ń s k i e g o ( 1 9 7 7 ) c e n z u r a d o k o n a ł a a ż 2 6 p o w a ż n i e j s z y c h  

i n g e r e n c j i , u s u w a j ą c t e w s z y s t k i e m i e j s c a , w k t ó r y c h a u t o r w y p o w i a d a ł s i ę n a t e m a t M o s k a l i –  

p o r . J . T a z b i r , W p o g o n i z a E u r o p ą  , W a r s z a w a 1 9 9 8 , s . 1 2 6 - 1 2 8 .

3

Z a r y s h i s t o r i i P o l s k i o d p o c z ą t k ó w p a ń s t w a d o c z a s ó w n a j n o w s z y c h   , W a r s z a w a 1 9 6 4 .

4

Z . N o w a k o w s k i , L a j k o n i k n a w y g n a n i u . F e l i e t o n ó w s t o i j e d e n ( 1 9 5 0 - 1 9 6 2 ) , L o n d y n 1 9 6 3 ,

s . 3 7 0 - 3 7 1 .

5

P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y  , t . X X I I I , W r o c ł a w 1 9 7 8 , s . 3 0 4 - 3 0 8 . B i o g r a m N o w a k o w s k i e g o  

n a p i s a ł H e n r y k M a r k i e w i c z .

6

Z a p e w n e z e w z g l ę d u n a m i e j s c e w y d a n i a r e c e n z j e z t e j k s i ą ż k i p o j a w i ł y s i ę t y l k o w p r a s i e e m i -

g r a c y j n e j .

7

S ł o w n i k h i s t o r y k ó w p o l s k i c h   , W a r s z a w a 1 9 9 4 , s . 2 7 7 .

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 15/16

S p ó r o s y n t e z ę t y s i ą c l e c i a 4 3  

8

Z w ł a s n y c h d o ś w i a d c z e ń w i e m , i ż L e ś n o d o r s k i j a k o n a c z e l n y r e d a k t o r „ K w a r t a l n i k a H i s t o -

r y c z n e g o ” z w y k ł b y ł d o p i s y w a ć n i e k t ó r y m a u t o r o m c a ł e z d a n i a , „ i d e o l o g i c z n i e s ł u s z n e ” .

9

T a u s e n d J a h r e G e s c h i c h t e P o l e n s  , P o l o n i a - V e r l a g , W a r s c h a u 1 9 7 6 , s . 3 2 .

1 0

„ T e k i H i s t o r y c z n e ” , t . X I , L o n d y n 1 9 6 0 - 1 9 6 1 , s . 3 2 0 - 3 2 1 .

1 1 

K i e d y c e n z u r a n i e c o z ł a g o d n i a ł a J . Ł o j e k w s p o m i n a ł a l u z y j n i e w r e c e n z j i z w y b o r u d w u t o -

m o w e g o p i s m S . H e r b s t a (  P o t r z e b a h i s t o r i i , c z y l i o p o l s k i m s t y l u ż y c i a  , W a r s z a w a 1 9 7 8 ) , i ż n i e  

n a l e ż a ł o p r z e d r u k o w y w a ć m a p y m i a s t p o l s k i c h z p r a c y M i a s t a i m i e s z c z a ń s t w o R e n e s a n s u p o l -  

s k i e g o ( 1 9 5 4 ) , u k a z u j ą c e j i c h r o z m i e s z c z e n i e z r . 1 5 8 0 w y ł ą c z n i e w g r a n i c a c h P R L . N o n s e n s t e n ,

p i s a ł Ł o j e k , d o p r o w a d z i ł b y H e r b s t a „ p r z y c a ł e j j e g o a n i e l s k i e j c i e r p l i w o ś c i d o s k r a j n e j i r y t a c j i  

[ . . . ] N a t a k i e « w y p o m n i e n i e » S t a n i s ł a w H e r b s t n a p e w n o n i e z a s ł u ż y ł ” ( J . Ł o j e k , K s i ą ż k o w y p o m -

n i k h i s t o r y k a z a c n e g o , „ N o w e K s i ą ż k i ” , n r 2 2 , 1 9 7 8 , s . 2 8 ) .

1 2

„ D z i e n n i k P o l s k i i D z i e n n i k Ż o ł n i e r z a ” ( d a l e j : „ D z i e n n i k . . . ” ) , n r 3 4 z 9 I I 1 9 6 1 r .

1 3

P o r . K . U j e j s k i , O „ A l b u m i e w i l e ń s k i m ”  , w t e g o ż P i s m a w y b r a n e  , t . I I , K r a k ó w 1 9 5 5 , s . 1 1 9  

i 1 2 5 i 1 5 7 , 1 7 4 .

1 4

R . S t o b i e c k i , K l i o n a w y g n a n i u   , P o z n a ń 2 0 0 5 , s . 1 8 6 . T e n ż e a u t o r w s p o m i n a b a r d z o k r ó t k o o  

p o l e m i c e n a t e m a t s y n t e z y z a t y t u ł o w a n e j M i l l e n i u m ( t a m ż e , s . 1 8 5 - 1 8 6 ) .

1 5

P e ł n y t e k s t t e g o r e f e r a t u o g ł o s i ł a Ż . K o r m a n o w a w „ K w a r t a l n i k u H i s t o r y c z n y m ” , r o c z . L V I I I ,

z e s z . 3 - 4 , 1 9 5 1 , s . 2 5 3 - 3 4 4 ( R e f e r a t p o d s e k c j i h i s t o r i i s e k c j i n a u k s p o ł e c z n y c h i h u m a n i s t y c z n y c h  

K N P ) .

1 6

P o r . P . H ű b n e r , P o l i t y k a n a u k o w a w P o l s c e w l a t a c h 1 9 4 4 - 1 9 5 3   , t . I I , W a r s z a w a 1 9 9 2 , s . 8 0 0 .

O a t a k u K o r m a n o w e j n a G i e y s z t o r a p i s z e R . J a r o c k i , O p o w i e ś ć o A l e k s a n d r z e G i e y s z t o r z e  ,

W a r s z a w a 2 0 0 1 , s . 2 1 1 - 2 1 2 . N i e w s p o m i n a o n n a t o m i a s t o p o l e m i c e w o k ó ł a l b u m u M i l l e n i u m .

1 7

P o r . P i e r w s z a K o n f e r e n c j a M e t o d o l o g i c z n a H i s t o r y k ó w P o l s k i c h , P r z e m ó w i e n i a – r e f e r a t y –  

d y s k u s j a  , t . I I , W a r s z a w a 1 9 5 3 , s . 3 8 7 - 3 9 0 . D o a l b u m u p o w r ó c i ł M ę k a r s k i w b r o s z u r z e   S o w i e c k o -  

r o s y j s k i e w p ł y w y k u l t u r a l n e w „ P o l s c e L u d o w e j ”  , L o n d y n 1 9 6 1 , s . 1 6 , p r z y p o m i n a j ą c , i ż z o s t a ł  

o n „ p o w s z e c h n i e p o t ę p i o n y n a e m i g r a c j i ” . W z i ą ł g o w o b r o n ę t y l k o p o j e d y n c z y g ł o s , o k r e ś l a j ą c y  

M i l l e n i u m j a k o „ h a r a c z p r o p a g a n d o w y ” n a ł o ż o n y n a u c e p o l s k i e j w z a m i a n z a d u ż e m o ż l i w o ś c i  

b a d a w c z e i p u b l i k a c y j n e . W z w i ą z k u z t y m M ę k a r s k i z a p y t y w a ł , c z y w o l n o b y ł o p ł a c i ć t y m h a r a -

c z e m s t a n o w i ą c y m w i s t o c i e „ p r o p a g a n d ę r o s y j s k i e g o p u n k t u w i d z e n i a n a p o d s t a w o w e p r a w d y  

d z i e j o w e P o l s k i ? ” . B i o g r a f i ę S . M ę k a r s k i e g o z a m i e s z c z a   E n c y k l o p e d i a p o l s k i e j e m i g r a c j i i P o -  

l o n i i  , p o d r e d . K . D o p i e r a ł y , t . 3 , T o r u ń 2 0 0 4 , s . 2 8 8 - 2 8 9 .

1 8

P o r . P i e r w s z a k o n f e r e n c j a  , s . 5 5 9 - 5 6 0 .

1 9

L . K o c z y , D z i e ń c h w a ł y p o l s k i e g o o r ę ż a   , S z k o c j a 1 9 6 0 , s . 3 0 . N o t a b e n e b r o s z u r ę t ę o t r z y m a -

ł e m o d a u t o r a , w r a z z d e d y k a c j ą . . .

2 0

Z b i o g r a m u W . K o n o p c z y ń s k i e g o p i ó r a E . R o s t w o r o w s k i e g o , P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y  ,

t . X I I I , W r o c ł a w 1 9 6 7 - 1 9 6 8 , s . 5 6 0 . A u t o r b i o g r a m u n i e m ó g ł w s p o m n i e ć ( a K u k i e l w i e d z i e ć  

o t y m ) , i ż K o n o p c z y ń s k i b y ł p a r o k r o t n i e p r z e s ł u c h i w a n y w u r z ę d z i e b e z p i e c z e ń s t w a w z w i ą z k u  

z k o r e s p o n d e n c j ą , j a k ą p r o w a d z i ł z p r z e b y w a j ą c y m n a e m i g r a c j i S . K o t e m . N i e p i s z e o t y m  

W . C z a p l i ń s k i , W ł a d y s ł a w K o n o p c z y ń s k i , j a k i m g o z n a ł e m   ( w : P o r t r e t y u c z o n y c h p o l s k i c h   , w y b ó r  

A . B i e r n a c k i e g o , K r a k ó w 1 9 7 4 ) .

2 1

H . P a s z k i e w i c z , P o c z ą t k i R u s i  , K r a k ó w 1 9 9 4 , w o p r a c . K . S t o p k i .

2 2 

O . H a l e c k i , M i l l e n i u m w o ś w i e t l e n i u h i s t o r y k ó w k r a j o w y c h   , „ W i a d o m o ś c i ” ( L o n d y n ) , r o k X V I I ,

n r 3 7 z 1 6 I X 1 9 6 2 .

8/18/2019 N_207_03

http://slidepdf.com/reader/full/n20703 16/16

 J a n u s z T a z b i r 4 4 

2 3

U k a z a ł y s i ę t y l k o k r ó t k i e r e c e n z j e w „ Ż y c i u W a r s z a w y ” , 1 9 6 2 , n r 2 9 0 i w „ P o l i s h P e r s -

p e c t i v e s ” , v o l . 6 , 1 9 6 3 , n r 3 ( o b i e p i ó r a J . G ó r s k i e g o ) o r a z w „ T r y b u n i e L u d u ” , 1 9 7 6 , n r 1 3 3 ( p i ó -

r a J . P r z y m a n o w s k i e g o ) . P o r . S t . . H e r b s t , P o t r z e b a h i s t o r i i  , t . 2 , W a r s z a w a 1 9 5 8 , s . 5 6 9 i 5 9 1 .

2 4

C y t . z a : W s p o m n i e n i a o K a z i m i e r z u W i e r z y ń s k i m   , o p r a c . P . K ą d z i e l a , W a r s z a w a 2 0 0 1 , s . 1 1 8 -

1 1 9 . I w a n i u k o g ł o s i ł s w e r o z w a ż a n i a w p a r y s k i e j „ K u l t u r z e ” , n r 4 , 1 9 6 9 .

2 5

O . H a l e c k i , T a d e u s z M a n t e u f f e l ( 1 9 0 2 - 1 9 7 6 )  , „ T e k i H i s t o r y c z n e ” , t . X V I , L o n d y n 1 9 6 9 - 1 9 7 1 ,

s . 3 5 0 .

2 6

W . K a m i e n i e c k i , H i s t o r y c y i p o l i t y c y w a r s z a w s c y , 1 9 0 0 - 1 9 5 0   , W r o c ł a w 1 9 9 2 , s . 1 1 4 - 1 1 5 .

2 7

N a t e m a t d y l e m a t ó w u c z c i w e g o i n t e l e k t u a l i s t y w P o l s c e L u d o w e j p o r . J . T a z b i r , T a d e u s z M a n -  

t e u f f e l ( 1 9 0 2 - 1 9 7 0 ) : l ’ i n t e l l e c t u e l f a c e a u t o t a l i t a r i s m e   , „ A c t a P o l o n i a e H i s t o r i c a ” , t . 7 0 : 1 9 9 4 ,

s . 1 6 5 i n a s t .

2 8

P o r . J . K l a c z k o , R o z p r a w y i s z k i c e   , o p r a c . I . W ę g r z y n , K r a k ó w 2 0 0 5 , s . 3 3 1 i n a s t .

2 9

W j e g o w s p o m n i e n i a c h ( S . L a m , Ż y c i e w ś r ó d w i e l u   , W a r s z a w a 1 9 6 8 ) p o c z y n i o n o l i c z n e s k r e ś l e -

n i a c e n z u r a l n e , k t ó r y c h z n a j o m o ś ć z a w d z i ę c z a m u p r z e j m o ś c i b r a t a n k a a u t o r a , a z a r a z e m w y d a w -

c y p a m i ę t n i k ó w A n d r z e j a L a m a .

3 0

P o r . B . T y s z k i e w i c z , N i e w s z y s t k o n a s p r z e d a ż  , W a r s z a w a 2 0 0 3 , s . 1 6 2 - 1 6 3 .

T h e d i s p u t e o v e r t h e s y n t h e s i s o f t h e M i l l e n n i u m  

T h e a r t i c l e d i s c u s s e s a p o l e m i c t h a t i n 1 9 6 1 d e v e l o p e d i n t h e P o l i s h e m i g r a n t p r e s s a p p e a r -

i n g i n L o n d o n ; i t c o n c e r n e d t h e b o o k e n t i t l e d M i l l e n n i u m . A T h o u s a n d Y e a r s o f P o l i s h H i s t o r y ,

i s s u e d i n P o l a n d i n s e v e r a l l a n g u a g e s . M o s t o b j e c t i o n s w e r e a r o u s e d b y t h e p r e s e n t a t i o n o f  

P o l i s h - R u s s i a n r e l a t i o n s o v e r t h e a g e s ( e s p e c i a l l y i n t h e 2 0  

t h 

c e n t u r y ) . T h r e e a u t h o r s o f t h e  

s y n t h e s i s w e r e a c c u s e d o f d o w n r i g h t s e r v i l i t y a n d n a t i o n a l r e n e g a t i o n . M a r i a n K u k i e l , a n é m i g r é  

a u t h o r i t y o n t h e h i s t o r y o f m o d e r n P o l a n d , d e f e n d e d t h e i r c a s e . P o i n t i n g o u t t h e s p e c i f i c  

c o n d i t i o n s a n d t h e c o n s t a n t p r e s s u r e o f c e n s o r s h i p u n d e r w h i c h P o l i s h h i s t o r i o g r a p h y h a d t o  

d e v e l o p , h e a p p r a i s e d h i g h l y t h e a c h i e v e m e n t s o f t h o s e r e s e a r c h e r s . H o w e v e r , h e f a i l e d t o  

c o n v i n c e a m a j o r i t y o f t h e r e a d e r s o f t h e P o l i s h e m i g r a n t p r e s s , a s i s t e s t i f i e d b y t h e i r l e t t e r s  

i n w h i c h t h e y e x p r e s s e d t h e i r i n d i g n a t i o n .

K e y w o r d s : s y n t h e s i s o f t h e h i s t o r y o f P o l a n d , M . K u k i e l , e m i g r a n t p r e s s