Sran unica, LL.B.: 21110585@fdv-uni.lj.si+387 65 907 888; +386 30 249 469susnicas@teol.net; http://sajtum.blogspot.com/

Page 1 of 35 Monday, March 24, 2014Univerza v Ljubljani Fakulteta za drubene vedetudijski program II stopnje: Kulturologija kulturne in religijske tudijePredmet: Kultura, globalizacija i multikulturalizamProfesor: Dr. Ksenija abecIzpitna nalogaKultura zaborava ili sijeanja: konverzija identiteta Banje LukeOsnovno pitanje: ta predstavlja i emu tei masovna promjena naziva ulica i naselja u Banjoj Luci tokom rata 1991-1995. i danas?UvodCiljevi istraivanja i problemska pitanjaU ovom radu elim prezentovati kako i zato su mijenjani nazivi mjesnih zajednica i ulica u Banja Luci izmeu 1991. i 1995. godine. Cilj mi je odgonetnuti znaenja i simboliku tih preimenovanja. Utvrditi koji su stari etno-vjerske, kulturne i ideoloke identifikacije i identiteti Banja Luke tada nestali i izbrisani, a koji su se novi identiteti nametnuli i osvojili javni prostor ulice, trga, naselja i grada? Kroz to, elim pokazati u kome pravcu ide promjena kulturnog identiteta grada i kakva kulturna memorija se eli izgraditi i zato. elja mi je pokuati odgovor na pitanje zato je ta promjena jo uvijek ireverzibilna i ve 20 godina kreira etno-vjerski i kulturni identitet grada na Vrbasu. Zato te promjene jo uvijek revidiraju individualna sjeanja i kulturnu memoriju zajednice do nivoa raskida svakih memorijskih narativa i veza sa dosadanjim tokom kolektivne memorije Banja Luke i Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: BiH), te do neprepoznatljivosti sadanjeg grada, za skoro svakoga koje u tom gradu ivio prije 1992. godine? Naravno, pitanja uloge i odgovornosti ratnih, a naroito poratnih i dananjiih vladajuih elite se namee samo po sebi. Cilj mi je prezentovati relacije izmeu tajminga nastanka novih naziva i njihovog trajanja sa jedne strane i posljedica rata i etnikog proiavanja i homogeniziranja teritorije Banje Luke, sa druge strane. Pronicanjem u ove promjene i relacije elim ispitati da li je uz konverziju identiteta grada, jednom za svagda promjenjen, odnosno uniten i kulturoloki obrazac i memorija o suivotu u jednoj multietnikoj i multireligioznoj sredini kakva je bila Banja Luka. Ili moda jo uvijek postoji nada da osjeamo da smo i svoji na svome, ali i humani i tolerantni ljudi, bez obzira na identitete koje u ivotu preferiramo.Nije mi cilj da prikaem da su svi graani dananje ili nekadanje Banje Luke, srpske etnike pripadnosti, svijesno i voljno ukljueni u neki projekat konverzije identiteta ili brisanja kulturne memorije i da se svi automatski i u potpunosti identificiraju sa novim nazivima ulica i naselja. Jer to ni matematiki ni teoretski ne moe odgovarati istini. Ali mi jeste cilj da ukaem na pogubni uticaj folklorne kvazi-ideologije srpske nacionalistike elite na javnu misao i mnjenje i kolektivno sjeanje graana Banja Luke, sjeanje u kojem je sve manje mjesta za preddejtonske i nesrpske banjaluke narative. Kako one ratne etno-politike i etno-intelektualne elite Banja Luke i Republike Srpske (u daljem tesjktu: RS) koja je brutalno izmijenila etniku, vjersku i ideoloku identifikaciju, reprezentaciju, ali i demografiju gradskih ulica i naselja, masovno protjerujui sve to je nepodobno i nepoeljno iz javnog, pa i privatnog prostora. Ali tako i sadanje elite, koja tolerie i nove nazive i nain na koji su nastali, pravdajui ga voljom sad ve veinskog naroda u Banjoj Luci ili novim pisanjem istorije, ta god to znailo. Tim prije, jer ova tema se stidljivo iznosi u javni diskurs graanske ili strune debate, a kada se to i ini, po pravilu dolazi izvana ili od grupa graana koje ne mogu doprijeti do veine, dok sama etno-politika elita i mediji pod njenom kontrolom ostaju pasivni ili ak podravaju nove javne identitete banjalukih ulica i naselja. Mnogi mainstream mediji, pa i oni koji sebe smatraju alternativnim, smatrajui da je sada sve ve konano, svode ovo pitanje na nivo potovanja propisa i optinskih odluka, zalaui se ak i za kanjavanje vlasnika koji na svojim kuama istiu i novi i stari naziv ulice. Za ovakve medije i elitu ne postoji ni interes ni elja da se postavi pitanje etinosti novih naziva ulica, niti hrabrost i volja da se kritiki ispitaju ratne odluke kojima su se nazivi ulica i naselja mijenjali onako kako jesu, a to e se moi vidjeti iz ovog rada. Ba kao to ih nema ni kada treba priznati ratne zloine i etniko ienje poinjene nad banjalukim graanima 1992-1995. godine. Takoer nema interesa ni volje da se uvidi koliko novi vjetaki konstruisani identiti ulica i naselja grada Banja Luke nanose tete generacijama koji uz njih odrastaju, inei njihove kulturne obrasce ivljenja, ideoloke vrijednosti i kulturnu memoriju autistinim, ekstremno iracionalnim i apsolutno neupotrebljivim za ivot u BiH, pa i u Evropi. Nema se snage suoiti sa autodestruktivnom prazninom kolektivnog sjeanja koje se dananjim generacijama i graanima Banja Luke podmee kao istorija. U tom smislu idu i istraivaka pitanja: Na koji nain promjene naziva ulica i naselja tee potpunoj konverziji identiteta prijeratne Banje Luke, i brisanju sjeanja i ivota? Da li ova konverzija identiteta javnog prostora Banja Luke predstavlja etno-kulturoloko ienje i podrku etnikom progonu u Banjoj Luci i steevinama rata u BiH? Da li e ova konverzija identiteta javnog proistora Banja Luke uticati na kulturoloki obrazac multietnikog suivota i kako?U neku ruku, ovaj rad predstavlja pokuaj razotrkivanja zabluda i mitova koje etno-politika elita namee graanima, pripadnicima srpskog naroda u autorovom dvoritu. Pokuaj razotrkivanja naina na koji ta elita zloupotrebljava ljudske emocije, ve kreirana nacionalna osjeanja, ratna i kolektivna sijeanja, ali i epsko-mitske nartive i istorijska tiva, kako bi radikalizovala plebs do eljenog stadijuma. Stadijuma u kojem se promjene etno-vjerskih identifikacija, kulturnog identiteta grada i promjene toka njegove kulturne memorije, mogu prikriti i neprimjetno podvesti pod veinsku zastupljenost ili raspoloenje veine ili jednostavno pod dejton istovremeno sakrivajui prave razloge i efekte razaranja gradskog identiteta i memorije. Stadijuma u kojem se eli postii da se sa protekom vremena vie ne moe jasno razabrati ta je prvo nastalo, promjena naziva ulica ili elja veine za tom promjenom. A ustvari, eli se sakriti odgovor na pravo pitanje: ta se sve uradilo, ta se jo treba uraditi i koliko e konano kotati da Banja Luka dobije i sauva etiketu jednonacionalnog, etnikog vlasnitva, tj. postane i ostane ono to nikada nije bila srpski grad?Konceptualni okvir radaNazivi ulica, trgova i naselja svakog grada su javna manifestacije kulturnog ili nacionalnog identiteta graana, etnikih ili vjerskih grupa, ali i lakmus papir dominatnih drutveno-politikih i ekonomskih procesa i diskursa u toj zajednici. U tom smilsu ovi nazivi djeluju kao i spomenici, drutveni spektakli, ili recimo zastave i grbovi. Oni su javni i formalni simboli u kojima se graani i kolektiviteti prepoznaju i pomou kojih se sjeaju, pamte ili pak zaboravljaju. Stoga je pria koju priaju nazivi ulica ili naselja zajedno sa drutvenim kontkestom svog nastanka i trajanja, jedan od narativa u formiranju kulturne memorije zajednice. Memorije koja uvijek tei koheziji i povezivanju graana u jednu vremensko-prostornu cjelinu. Oni su ustvari memorijske tekstovi ili bolje rei memorijske ceduljice na stubovima, kovertama, memorandumima ili zidovima javnih i privatnih kua naeg grada. Iz njih ne izvire samo prosti i beznaenjski naziv ulice, ve mnotvo kulturnih simbola. Na primjer ime i prezime neke osobe ili naziv nekog dogaaja ima svoju etniku i/ili vjersku, ili istorijsko-politiku ili ideoloku ili kulturnu simboliku. Biografija, nacionalni ili vjerski identitet, profesija, ideologija, istorijsko-politika uloga, ideje pa i vrijeme u kojem je ivio/ivjela osoba ije ime nosi neka ulica ili naselje, najednom se izlivaju u javni prostor aktualne dananjice i postaju dio ulice, adrese, etaa, trga, naselja i nae komunikacije. Sam izbor zajednice i/ili elite da svoj javni prostor oznai ba takvim imenima ili dogaajima ili idejama govori o tome kako vladajua elita eli oblikovati kolektivna sjeanja i ta im je vano, a ta ne vano. Ali govori i zato je neto nevano. Obino je pria koju priaju nazivi ulica i naselja komplementarna sa drugim memorijskim tekstovima, koje elita i/ili zajednica stavlja u spomenike, kolske udbenke, pozorine predstave, muzeje ili u zvanine politike spektakle (dravne praznike, izbore). Nekomplementaran memorijski sadraj se pri tome esto ignorie, iz etiki ispravnih ili neispravnih razloga. Mnotvo simbolinih memorijskih ceduljica na zidovima i komplementarnih memorijskih narativa u datom drutveno-politikom i istorijskom kontekstu jedne zajednice vrlo brzo ponu graditi mreu poeljnog ili nepoeljnog sjeanja. Graani se u javnom prostoru poinju identificirati sa svim ili dijelom tih memorijskih simbola, a njihova predznanja, shvatanja, (re)interpretacije i oekivanja zajedno sa njihovim dominatnim etno-vjerskim, ideolokim ili vrijednosnim setingom poinju te simbole pretvarati u vrijednosna sjeanja koja postaju narativi dominatne kulturne memorije. Ako se graani ne identificiraju sa tim simbolima, poinje se stvarati subverzivna mrea (kontra)sjeanja. Ova transpozicija je direktnija ukoliko su memorijski tekstovi i simboli direktniji, kao npr. imena knjievnih ili likova iz epsko-mitskog narativa zajednice, ili nazivi istorijskih dogaaja, vanih monarhistikih ili politikih linosti, bitaka ili vojnih jedinica i njihovih zapovjednika.Tako, Jeans Brockmeier, upravo tvrdi da je narativ osnovna nit kojom je ispleteno i oblikovano tkivo vremensko-prostornog konitnuuma kulutrne memorije, a pod narativom podrazumjeva svaki tekst ili praksu koji nam priaju neku priu (podtekst). Za Brockmeier-a kulturna memorija se formira zarobljavanjem oralnog narativa u memorijske tekstove i prakse, a oni su, od morfema i spomenika do kompjuterske baze podataka i filma, svi protkani naracijom ili su podloni narativizaciji. Ovaj autor istite da iako memorijski tekstovi mogu biti itljivi na prvu, njihov cjelokupan narativ (tekst + skriveni podtekst) nije mogue dekodirati bez analize kulturnih uslova vremena i prostora njihovog nastanka. Jer, kulturna memorija nije prosta psihologizirana gomila individulnih i kolektivnih sjeanja o fizikom toku dogaaja i svijesti o fizikoj neizvjesnosti sutranjice. Satkana je od sociolokih, idejnih i materijalnih postavki zajednice ljudi koji pamte i zaboravljaju, ali i od predvianja ishoda i ljudskih nadanja kao eljene ili gotovo izvjesne kulturne budunosti. U formiranju kulturne memorije prolost, sadanjost i budunost niti imaju jasnu granicu niti su ontoloke kategorije, te Brockmeier odreuje kulturnu memoriju kao vremenski viedimezionalni proces koji u drutvenim, saznajnim i znaenjskim uslovima sadanjosti svakog dana iznova moe da regenerie kulturno sjeanje i omogui kulturni zaborav zajednice, u stalnoj rekonfiguraciji, selekciji, spajanju i razdvajanju prolih i sadanjih dogaaja, iskustava, znanja, uzroka i posljedica i eljenih ishoda.[footnoteRef:1] [1: Brockmeier, Jens. Remembering and Forgetting: Narrative as Cultural Memory, Culture Psychology 2002 8: 15]

Jedan od najslikovitijih primjera djelovanja narativa i procesa regenracije kulturnog sjeanja je upravo svakodnevna konzumacija i znaenjsko doivljavanje naziva ulica i naselja koji spajaju graane i institucije sa dominatnim ideolokim, politikim i kulturolokim postavkama i (re)interpretacijama nae stvarnosti i prolosti, a koje neumitno stoje iza tih naziva. To je u sluaju naziva ulica i naselja, sveobuhvatnije, uestalije i masovnije nego to je to moda sluaj sa drugim memorabilijama. Znaenjsko doivljavanje naziva ulice postavlja javnost u odreeni odnos prema eljenoj ili oekivanoj ili nametnutoj ideolokoj ili politikoj (re)interpretaciji prolosti zajednice. Doivjeti ime ili dogaaj sa naziva ulice ili naselja vjetaki spaja vrijednosne i kognitivne horizonte prolosti i dananjice, te tako graanima pie kulturnu memoriju od nae sadanjosti pa unazad. Ta vremensko-prostorna inverzija u (re)interpretaciji istorijskih dogaaja prema, a ne od prolosti, je skoro neizbjena i uslov je za uspostavljanje ideolokog i politikog objanjenja nae sadanjosti ili nekog njenog dijela, bez obzira koliko je ono racionalno ili iracionalno. Tako itajui naziv svoje kune adrese, mi u sadanjosti najednom stiemo kutlurno-politiki osjeaj da smo dio neprekinutog lanca istorijsko-politikih dogaaja koji neumitno vode do dananjice u kojem ba ja, ba tog etnikog ili vjerskog identiteta, ba te ideoloke orijentacije treba da ivi tu gdje ivi i da bude dominatni etno-politiki subjekat, a ne neko drugi. Ova inverzija je zato legitimizirajua i koristi memorijske narativa kao svoje sredstvo. U nekim zajednicama ona je skoro neprimjetna, a u nekim je ekstremno vidljiva do apsurdnosti (a taj primjer su svakako dananja Banja Luka ili npr. Skoplje). A zato je ova inverzija, tj. itanje memorijskih narativa od sadanjosti u prolost, uopte mogua? Mogua je stoga to nain na koji ljudi percipiraju vrijeme i sjeanje nema gotovo nikakve veze sa racionalnijim konceptom fizikog toka vremena. Naa percepcija toka vremena je uvijek otvorena za manje ili vie (i)racionalne memorijske narative, koncepte i intervencije, iz ideolokih ili drugih drutveno-politikih razloga, a koji listom svi imaju korijen u prakticiranju drutveno-politike moi zajednice ili elite. Naime, fiziko vrijeme implicira temporalno linearan, jednodimenzionalan nain formiranja i tumaenja dogaaja od uzroka prema posljedicama, od prolosti ka budunosti, od stanja manje ka stanju vee entropije nikako obrnuto. Ali ljudska svijest proizvodi svoju tzv. psiholoku strelu vremena. U tom psiholokom percipiranju vremena, postoji otklon od principa fizikog toka vremena, jer je ljudsko sjeanje okrenuto ka evociranju i (re)interpretaciji prolosti. Nae sjeanje pri tome se ne mora pridravati zakona entropije i moe tumaiti dogaaje od posljedice prema uzroku, tj. birati najodgovarajui ili napoeljniji uzrok ili uzroke koji su mogli dovesti do nas, danas i ovdje, bez obzira da li su ti uzroci dovoljno logini, kompleksni, kompletni i najblii istini da izazovu nau kompleksnu dananjicu. Zbog takve osobine naeg sjeanja, ni potpuno odsustvo svijesti o fizikom protoku vremena (npr. odsustvo sata, kalendara, smjene dana i noi, zvijezdanog neba) ne bi uticalo na kreiranje ljudske svijest o prolaznosti, repetativnosti ili predvidljivosti dogaaja, na tumaenju posljedica i na nastanak sjeanja samo bi formati pamenja, vjerovatno bili drugaiji. ak i kada bi vrijeme teklo suprotno od fizike strele vremena naeg spoznajnog svijeta, tj, u pravcu smanjenja entropije, univerzalizam i bezvremenost ljudskog sjeanja bi uinili da se opet sjeamo budunosti isto kao i sada prolosti, mijeajui idejno-ideoloke horizonte sadanjosti i prohujalih dogaaja, bez obaveze da se pridravamo zakona entropije. Nae individualno sjeanje nije u potpunosti racionalizovano, naturalizovano i logiko, jer naim odrastanjem nasljeujemo dominantne memorijske tekstove, usvajamo kulturna znaenja i ulazimo u simboliki tok sjeanja zajednice u kojoj ivimo. Nae sjeanje se kolektivizira, a vanu ulogu u tom kolektiviziranju sjeanja imaju repetativna doivljavanja, evociranja i (re)interpretiranja istorijsko-politikih, idejno-ideolokih ili kulturnih simbola. Ko upravlja tim simbolima, utie na kolektivizaciju i vrijednosni sadraj naih sjeanja. Nazivi ulica su jedan od tih simbola. U svakoj zajednici postoji (ili je na dijelu) odreena selekcija sadraja koje je poeljno doivjeti, evocirati, zapamtiti ili na drugoj strani jednostavno zaboraviti. Taj sadraj kolektivne kulturne memorije i selekcija sadraja su vie ili manje racionalizovani, vie ili manje zapisani, vie ili manje vjetaki, zavisno od zajednice u kojoj se deava. Kako Brockmeier istie, individualno sjeanje postaje miks cerebralne operacije sjeanja i zaboravljanja i selektovanog memorijskog okvira date grupe, zajednice, teritorije, drave ili kulture, i ne moe samostalno egzistirati van tog okvira. On ovu selekciju naziva mnemonikom selekcijom simbolikog memorijskog okvira date grupe, koji se moe preispitivati i dekonstruisati, ali ne i negirati i ignorisati. Ovaj okvir ima funkcije ljepljenja individualnih iskustava, aktivnosti, oekivanja, projekcija i nadanja u jedan simboliki memorijski prostor sadanjice kojeg individua moe nazvati svojom kulturom, jer joj pripada. Tako kulturna memorija postaje vrijednosni, znaenjski, idejni i kognitivni kontinuum zajednice ili kulture.[footnoteRef:2] [2: Brockmeier, Jens. Remembering and Forgetting: Narrative as Cultural Memory, Culture Psychology 2002 8: 15]

I Dewey istie da tako kulturna memorija djeluje lateralno, dajui velikom broju jedinki na jednom prostoru u istom trenutku, ve oblikovani vrijednosni, znaenjski, idejni i kognitivni memorijski aparat i kod, izvor smisla i osjeaja zajednitva. Ali djeluje i longitudinalno, dajui sadanjoj zajednici otpornost na vrijeme i naslage istorije, ali i mo predvianja, nadanja i kreiranja sigurnosti i budunosti.[footnoteRef:3] [3: Dewey, John (1938). Experience and education. New York: Macmillan]

Ova Dewey-eva lateralnost i longitudinalnost kulturne memorije je najprimjetnija u vremenima burnih drutveno-politikih promjena, koja se deava u raznim zajednicama, kulturama i istorijskim trenucima. est je sluaj da se ovakve promjene najprije i najbolje vide u promjenama naziva gradova, naselja, ulica i trgova. Iz ovih, naizgled malih promjena, mogu se iitati obim i smjer promjena, njihova idejno-ideoloku orijentacija, osobine, intezitet, poetne namjere i motivi. Promjene ovih naziva, esto znae zaokrete, rezove u toku jedne kulturne memorije ili njenu reviziju, te tenju za to brom promjenom kulturnog identiteta i kreiranjem novog toka kulturne memorije jedne zajednice. Ukoliko ove promjene daju efekte, tok kulturne memorije je zauvijek skrenut i revidiran, a ukoliko ne daju, novi tok kulturne memorije e imati konkurenciju u starom toku sjeanja u javnom i kulturnom prostoru. Ovi nazivi su najpogodnije sredstvo za to jer su njihove promjene javne, brzo se izvedu, odmah stupaju u dejstvo, imaju dalekometan i dugoroan efekat, a teko se ispravljaju. Analiza promjena naziva ulica i naselja je zbog toga jako zanimljiva i moe da govori mnogo, ne samo o samom dogaaju i uslovima u kojima se promjene deavaju, ve i o politikim (esto skrivenim) diskursima i motivima koji stoje iza takvih promjena i njihove prezervacije. U tom smilsu ovaj rad pokuava da utvrdi koji ideoloki i socio-politiki diskursi stoje u porijeklu mnemonike selekcije naziva ulica, trgova i naselja u Banjoj Luci. tj. zato je elita i/ili zajednica odabrala da zapamti jedne, a da zaboravi druge nazive ulica. Zato i kako elita i/ili zajednica vre izbor ovih memorabilija i ta to govori o toku kulturne memorije koja se ovim preimenovanjima eli izgraditi.

BackgroundBanja Luka i okolina, kao i mnogi drugi krajevi, su esto bili cross-roud vojski, drava, kultura, vjera i naroda. Tu su se sticale granice raznih kultura, uticaja i interesa. Jo od vremena kada su ove prostore dominatno nastanjivala ilirska plemena Mezeja i Japoda, prostor dananje Banja Luke i Bosanske Krajine su bili granica rimskih provincija Panonie i Dalamtie, Rima i germanskih i avarskih plemena, a kasnije se na njima mogao osjetiti uticaj politiko-vjerskog razgraniavanja Istonog i Zapadnog carstva. Ova kasnoantika razgraniavanja su zamjenjena novim ranosrednjovjekovnim razgraniavanjima izmeu franakog (kasnije ugarskog) i vizantijskog politikog uticaja i rimskog i carigradskog vjerskog uticaja. Od 12. do ranog 16. vijeka N.E. prostori dananje Banja Luke su uglavnom bili pod uticajem ugarskih kraljeva i rimokatolikog vjersko-politikog obreda, a imali su najee vojno-politiki znaaj. Ali su slavenskim porijeklom stanovnitva i jezikom, kulturno bili vezani za ostale prostore i zajednice u kojima je ivjelo slavensko stanovnitvo, ali neto razliitijeg vjersko-politikog kontkesta. Banja Luka je tako bila u blizini tromee uticaja lokalnih slavenskih katolikih, pravoslavnih i za srednjovjekovnu Bosnu specifinih krstjanskih obreda i kulturno-vjerskih obrazaca. Osjeali su se lokalni politiko-dinastiki i vojno-politiki interesi slavenskih feudalnih velikaa i njihovih feudalnih teritorijalno-politikih zajednica. Ponajvie feudalno-politike porodice Hrvatinia, ubia, Vukia i Kotromanovia, ali i Nemanjia, Radinovia, Kosaa i dr. Tada najznaaniji uticaji su bili oni sa zapada i sjevera, jer su ovim prostorima vladali katolike slavenske dinastije Hrvatinia i ubia, nekada samostalne a zatim vazalne Ugarskoj. Na istoku se osjeao pravoslavno-dinastiki uticaj Nemanjia koji je najdalje dosezao do oblasti Usore (dananje Dervente i Teslia) i Soli (dananje Tuzle), a sa juga i jugoistoka se osjeao uticaj srednjovjekovnih bosanskih (kasnije i hercegovakih) feudalaca i njihovih zajednica, Kotromania, Vukia i Kosaa. Preko ovih fedualnih praksi ukrtali su se politiko-kraljevski/carski i feudalno-ekonomski interesi Ugarski, Vizantijski, Venecijanski, Rimski, kasnije i Osmanski. Ipak, Banja Luka je tada uglavnom bila samo vojno utvrenje, a prvo pominjanje Banja Luke 1496. godine, se upravo i vee sa dokument kojima se feudalci i utvrenja du rijeke Vrbas pozivaju na okupljanje vojske radi odbrane od nadirue Osmanske prijetnje. Iako su neke od slavenskih feudalnih zajednica na teritoriji dananje BiH u kraim periodima iskusile veu ekonomsko-politiku samostalnost i objedinjenost oko najmonije feudalne porodice zbog ega bi ih se moglo nazvati dravnim zajednicama (srednjovjekovna Bosna, a djelomino i vrlo kratko i Hercegovina), Banja Luka je tada uglavnom ostajala vojno-politika periferija Ugarske prema srednjovjekovnoj Bosni. Zbog toga je i prolo oko 60 godina od Osmanskog pokoravanje srednjovjekovnih Bosanskih i Hercegovakih fedualno-politikih porodica do osvajanja podruja dananje Banja Luke. Osmanskim osvajanjem prostora dananje Banja Luke izmeu 1521. i 1528. mijenja se i demografska i vjerska i kulturna scenografija ovih prostora. Moe se rei da odmah nakon Osmanskih osvajanja prestaje dominatno banjoluko iskustvo grada-utvrde i uglavnom zahvaljujui Ferhatpai Sokoloviu poinje novo iskustvo Banja Luke kao grada-varoi, grada-centra neega. Usljed brzog pohoda Osmanske vojske prema zapadu, simultano se formiraju osmanske vojno-upravne cjeline po ugledu na vizantijske teme (i hijerarhijski nie), vilajeti, sandaci, beglerbegluci i paaluci, a Banja Luka ne doivljava samo iskustvo vojne periferije. Ona postaje administrativni centar Bosanskog beglerbegluka, upravo zato jer nije bila ni tako blizu, a ni tako daleko od najzapadnijih osvojenih Osmanskih posjeda. Zajedno sa Osmanskom upravom i vojskom na ove, tada ve prilino opustjele prostore, naseljavajaju se vojnici, zanatlije, agrarno stanovnitvo i narodi koji su bili u slubi Osmanskih pohoda. Meu njima ima i pravoslavnog i islamiziranog slavenskog stanovnitva, naroda Anadolije, Kurda, Roma, sefardski Jevreja, Grka, Turkofonih i drugih etnija istoka. Podiu se vjerski, upravni i drugi javni objekti, vjerske islamske kole, vakufi (zadubine), javna kupatila. Iako je skoro sve obojeno osmanlijskim i istonim kulturnim praksama i podreeno islamskoj religiji i vojnim osvajanjima (islamizacija stanovnitva, novaenje djece za vojnu obuku tzv. danak u krvi), ivot tadanjeg stanovnitva, neuobiajeno za horizont zapadnoevropskog kasnog srednjeg vijeka, poznaje vjerske i obiajne autonomije (milete), ali i delegiranje ovlaenja za skupljanje dabina i uvanje puteva na plemenske voe iz drugih konfesija. Od tada pa do 1876. Banja Luka i njeno stanovnitvo e dijeliti sudbinu Osmanskog carstva, a od kasnog 18. vijeka biti e njegova vojna i kulturna periferija i na razmei uticaja izmeu vjersko-politikog Habzgburkog/Austro-ugarskog i Osmanskog i kulturolokog slavenskog. Na kraju osmanskog perioda u BiH, ivot u Banja Luci i BiH e se odvijati izmeu siromaenja stanovnitva, samovlaa lokalnih begova, korupcije lokalne uprave, odbacivanja modernizma i statinih konzervativnih ekonomsko-kulturnih praksi na jednoj strani i jaanja etno-vjerskih identiteta, bogaenja hrianskih trgovaca i vjerskih elita, tenji za zapadnjakim prosveivanjem i ustanaka feudalno potinjenog stanovnitva sa nejasnim i pomjeanim nacionalno-ekonomsko-politikim porivima, na drugoj strani. Opadanjem ukupne vojno-politike moi Osmanskog carstva i uticaja Porte na periferiju i jaanjem veza sa vanjskim svijetom, naroito slavenskim prosvjetiteljaskim centrima u Zagrebu, Beu, Sremskim Karlovcima i Beogradu, te spoznavanjem znaaja etno-vjerskih osobenosti, ovdje se poinju otkrivati i konstruisati nacionalni identiteti bazirani na vjerskoj praksi, nepisanim plemenskim narativima i identitetima. Za razliku od Sells-ovog nacionalno izgraujueg hristo-slavizma, nacionalni identitet je nepoznat za islamsku vjersku i kulturnu praksu, te stanovnitvo islamske vjeroispovjesti kroz buenje nacionalnih hrianskih identiteta, osjea razlike i dileme izmeu jezikog i etnikog slavenskog porijekla na jednoj strani i islamske vjere i kulture i eventualno nekog drugaijeg porijekla (kurdskog, turkofonog, romskog i dr.) na drugoj strani. Drutveno-politike dileme koje Porta nee znati, Be nee uspijeti, a kasnije junoslavenske dravne tvorevine nee htjeti uspjeno i afirmativno rekonstruisati, to e do dananjih dana ostati peat u odnosu tri konfesije u BiH. U ovaj vjerski i nacionalno-vjerski trokut treba dodati i znaajan uticaj stanovnitva judejske konfesije i sefardarske kulturne tradicije i Grka. Ova nacionalno-vjerska raznovrsnost se intezivira dolaskom Austrougarske vojske i uprave na ova podruja 1876. godine. Sa njima stiu i razvijau se prosvjetiteljske institucije modernosti (graanski zakonik, kole, sudovi, javna uprava i bolnica), zapadnjaka tehnologija i zanati tog vremena (putevi, pruge, geodezija, parne maine i intezivno rudarstvo), ekonomija (prva preduzea i papirnati novac, imovinsko pravo), pokreu se i tampaju mnoge novine i glasila i modni uticaji (graanske nonje). Dolaze narodi koji su i sami ili na poetku ili pri kraju procesa nacionalnog ankerisanja, kao to su Ukrajinci, Poljaci, Slovenci, esi, judejsko stanovnitvo akenake tradicije, Italijani, Nijemci, Maari i dr. Iz perspektive Banjaluke periferije, odlazi jedan predmoderni imperijalni vjerski princip, a dolazi jedan moderni sekularni, vienacionalni imperijalni princip. Stvaraju se narodne itaone i kole, grade crkve. I pored pokuaja Bea da stvori Bonjaki nacionalni identitet izgrauju se i jaaju nacionalno-vjerski konstrukti bosanskih Hrvata, a naroito bosanskih Srba, te se stanovnitvo iz vjersko-imperijalnih interesa Bea jo popisuje po konfesionalnoj pripadnosti (Grafikon 1). Banjaluka varo ili arija, kao i veina drugih u BiH tako postaje scena koja e osjeati i ivjeti kulturno-politiku podvojenost i dileme na relacijama izmeu rimo-katolikih uticaja iz Austro-Ugarske i pravoslavnih uticaja iz Srbije, izmeu hrianskih etno-vjerskih identiteta i stanovnitva islamske vjerosipovjesti, te izmeu nacionalnih konstrukata Bosanstva, Bonjatva, Hrvatstva, (Jugo)Slavenstva i Srpstva. U prvoj juno-slavenskoj dravnoj zajednici bila je centar Banjalukog sreza i najsiromanije od 9 banovina, Vrbaske banovine u kojoj su pitanja nacionalnog identiteta takoer gurana pod tepih, sada iz nacionalno-imperijalnih interesa Beograda (Grafikon 2). Grafikon 1 Deklarisanje o vjerskoj pripadnosti u Bosni i Hercegovini u prvom popisu 1879. godine:

Grko-katolici (pravoslavci)MuslimaniKatoliciJevrejiOstali

Grafikon 2 Deklarisanje o vjerskoj pripadnosti u Banjoj Luci u popisu 1931. godine:

U 2. svjetskom ratu prostori Bosanske Krajine i Banja Luke su bili u ii anti-faistikog otpora, a u planovima poglavnika Pavelia Banja Luka je trebala biti administrativni centar NDH. Taj rat i mrak NDH su drastino promijenili i smanjili kulturnu i etniku arolikost Banja Luke, a Jevreji su praktino nestali sa ovih prostora. Komunizam je uveo zvanini egalitarizam i u domenu kulturnog i u domenu nacionalnog i zamjenio ih partijskom i ekonomskom uravnilovkom, te je pod udar nepodobnosti stavio bogatije slojeve graana, trgovce, zemljoposjednike, industrijalce i naravno, narodne neprijatelje. Tako je u prvim godinama komunizma Banja Luku napustio dio Slovenskih, ekih, Italijanskih, Poljskih, Austrijskih i Njemakih porodica, ali i preostali dio Jevreja. Komunistiki egalitarizam se isprva nameta jako totalitarno, a onda samoupravno. Pitanja nacionalno-vjerskog identiteta se djelomino sekuliziraju, postavljaju u dravno-revolucionarni ram AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a i strategije Don't ask, don't tell, don't practice, ali se pitanja sjeanja, kulturne memorije i istorije odnosa izmeu tri konfesije i etno-vjerska identiteta guraju pod tepih i ostavljaju za porodina i intimna prevakivanja. Ovog puta iz politiko-ideolokih razloga i mira u kui. No, to je grad, a na selu je bilo mnogo drugaije. Na selu je vladala realtivna sloboda praktikovanja i iskazivanja etnike i vjerske pripadnosti. Grad je vikendima i praznicima odlazio na selo po slobodu, a selo je vrlo tiho i povremeno dolazilo u grad na kaficu razgovora. Relativno slabo izgraivanje i prihvatanje Jugoslovenskog nadnacionalnog identiteta (naroito na selu), viedecenijsko guranje javnog graansko-nacionalnog izjanjavanja i meunacionalnih odnosa pod tepih i jaanje nacionalnih kvazikomunistikih elita, poeli su stvarati tihi etno-vjerski pretis lonac koji je zavisio od centrale i njene moi. A stub te ideoloke i sekularne moi je (trebala biti) JNA sa svim svojim demografskim i politikim osobinama, a njena centrala je bila u Beogradu. Upravo je Banja Luka je u drugoj Jugoslaviji bila primjer grada-kasarne sjedite jednog od najveeg korpusa JNA, sa 9 kasarni, srednjokolskim vojnim centrom i 2 vojne namjenske industrije na teritoriji optine od oko 190.000 stanovnika. Ovo e se ispostaviti kao presudno za proizvoenje graanskog rata i beogradsku agresiju na Bosnu i Hercegovinu. Grafikon 3 Deklarisanje o etnikoj pripadnosti i odnos graana koji su se deklarisali kao Srbi i graana koji se su deklarisali drugaije a ne kao Srbi, u cijelo optini Banja Luka u popisu 1991. godine:

Serbsnon-SerbsGrafikon 4 Deklarisanje o etnikoj pripadnosti u Banjoj Luci po podrujima grada u popisu 1991. godine: 4.a centar grada 4.b periferija grada4.c ruralna podruja grada

Srbi Muslimani Hrvati Jugosloveni Ostali

Ipak, uprkos svemu i BiH i Banja Luka su imale karakteristike melting pota, etnikog i vjerskog bukuria, zajednice u kojoj against all odds ive samoupravni radni graani razliitih nacionalnih i vjerskih identiteta u vojno-politiki indukovanom sekularizmu. Multietninost se osjetila u gradovima, naseljima, avlijama, komiilucima, kumstvima, vie nego na selu ili u kontrolisanom javnom i politikom prostoru. Ako bismo htijeli doarati prijeratnu sliku o tome moglo bi se rei da centralno mjesto u javnom diskursu nije zauzimala ni jedna etnija uz marginalizaciju drugih, niti su ga zauzimale tri najvee etno-vjerske grupe, uz marginalizaciju ostalih. Egalitarnost, nadnacionalnost i internacionalnost multietnikog suivota svih su dodatno bile ojaane znaajnim postotkom deklarisanih Jugoslovena. (Grafikoni 3 i 4) Socijalistiki egalitarizam se iz partijskog i ekonomskog prelio u sferu kulturolokog. Egalitarno drutvo nije sponzorisalo razlike i marginalizovalo je organizacije koje istiu razlike. Opravdano ili ne, crkve i vjerske zajednice kao primarni nosioci nacionalnog identiteta, nisu bile zabranjivane, ali je njihovo djelovanje strogo drano u sferi privatnog, daleko od javne formalne, pa i javne neformalne sfere. Naglaavanje etnikih i vjerskih razlika je bilo balansirano i uvijek u drugom, vie privatnom, planu, Ali i u paljivo dizajniranom istorijsko-obrazovnom diskursku. Tako su se etnike i vjerske razlike mogle, eventualno primjetiti u kulturno-umjetnikim drutvima i njihovim koreografijama (tzv. KUD-ovi), etnografskim muzejima, na nekim spomenicima i u udbenicima istorije. Na taj nain se iz javnog diskursa izgubila perspektiva nacionalnog i vjerskog, bilo da je prikrivana, bilo da je ignorisana, bilo da je stvarno iezla. Izgubila se, ali ne i nestala. Nacionalno i vjersko je, pored u udbenikoj, spomenikoj i etnografskoj grai ostalo vegetirati i u djelovima politikog, ali i intelektualnog establimenta. Dobre strane takvog kulturlokog etno-vjerskog egalitarizma svakako su bile privatizovana religija, praktina jednakost etnikih i vjerskih grupa u javnoj sferi, suavanje drutvenih pilara u kojem svaka etnija zna i brine svoje i kulturoloki melting pot, pojaan nadnacionalnim jugoslovenskim identitetom i mjeovitim brakovima. Ali definitivno je loa strana te formule bila nedostatak kulture razgovora, ideologizacija sjeanja, nedostatak pluralizma miljenja i stavova, i naroito kobni nedostatak meureligijskog i meuetnikog dijaloga. Dijaloga o temama koje nikada nisu do kraja i valjano ispriane ili stavljene u arenu javnosti ili struke. Objektivno gledano i komunizam i kasniji socijalizam je sebe gradio na donekle selektivnom sjeanju i zaboravu, ali ne iz razloga etnike dominacije, ve daleko humanijeg mira u kui. A onda je taj dobro-loi politiki i ekonomski sistem poeo posustajati, etnicizirana i privatizovana (esto bolna) sjeanja se poinju isticati i u javnom prostoru. Socijalistiki nacionalizam se dobro etablirao u eliti, naroito onoj bezbjednosnoj, a establiment se poeo pripremati za ekonomske i politike reforme i nadolazeu demokratiju, ali zaboravili su da ispod tih reformi postoji veliki poluprazan prostor utnje povoljan za zloupotrebu, sakralizaciju i reviziju sjeanja, nacionalnih i patritoskih osjeaja i kolektivne memorije. Kada je kontrolisani kom-soc javni prostor zamjenjen demokratskom slobodom govora, iz tog etno-vjerskog melting pota u javni forum su prvo i najae poele kuljati bujice neproivljenih nacionalnih strasti i romantizama, vjerskih sloboda, nerjeenih nacionalnih frustracija i ponienja, nekanjenih zloina 2. svjetskog rata i postratnog komunizma, meunacionalnih optubi i konflikata, strahova, sjeanja i kontra-sijeanja, politikih ambicija, klero-nacionalnih i srbo-slavenskih patriotizama, pretenzija, mitova i fantazija, zatim rijeke kriminalnih motiva, intelektualnih margina i frustracija, a potom slobodni, sakralizovani i mobilizovani seljaci i arsenali iz brojnih banjalukih kasarni, a onda STRAH i ubrzo MRAK! Nova nacionalistika politika elita i njihovi istomiljenici poinju da piu istoriju Banja Luke unazad, da na najsuroviji nain ispravljaju tzv. istorijske greke i da savremene probleme koji se odvijaju u uslovima postmoderne na pragu 21. vijeka, rjeavaju pomou kulturno-politikih praksi predmodernosti, kopirajui nacionalni romantizam, etno-vjerska ienja, integrisanja i homogeniziranja karakteristina za 17., 18. i 19. vijek. Krhka i fina konstrukcija kulturnog egalitarizma i memorije iz prethodnog sistema se iskrivila i uruila, a nove nacionalistike voe obeavaju da emo poslije nacionalne (i gruntovne) emancipacije od onih drugih jesti zlatnim kaikama. Banja Luka je za 3 godine rata, izgubila oko 95% bonjakog/muslimanskog stanovnitva i oko 82,5% hrvatskog. Iako nije bila ratna zona u Banjoj Luci je zbog mrnje i nezatienosti ubijeno izmeu 150 i 300 civila nesrpske nacionalnosti, a trajno ju je napustilo oko 65.000 njenih prijeratnih stanovnika. Skoro svi simboli muslimanske i hrvatske identifikacije su izbrisani. Poruene su sve banjaluke damije, poruen je franjevaki samostan i nekoliko crkvi, izbrisani su gotovo svi nazivi kola, mjesnih zajednica, trgova i ulica koja su imala bonjaku/muslimansku ili hrvatsku kulturnu identifikaciju, naravno uz nezaobilazno favorizovanje srpskog etnikog, istorijskog, epsko-mitolokog i religijskog, pa i etnikog diskursa. Tako je krvavi meuetniki i meuvjerski rat koji se desio predstavljao svojevrsnu pohvalu izdrljivom pilarskom ili stabilnom manjinskom modelu multikulturalizma. A postratna BiH je postala primjer pristajanja na izrazito vjetaki, licemjerni i neetiki bipolaran kulturni obrazac drutvenog ivota, u kojima je jedna etnija ili nacija u svom, ratom osvojenom, dvoritu postala dominantna i veinska kultura, a ostale postale drugi pol i de facto kulturoloke manjine. Kakva dostojna zamjena za nepravedni i vjetaki nadnacionalni komunizam!?! Kako se vremenski udaljavamo od Mraka rata, etnikog ienja i nasilnog homogeniziranja politikih teritorija u BiH, sjeanja na realnost tih dogaanja, sve vie blijedi. Zaboravljaju se sve njegove izopaenosti, iracionalnosti, kriminalna i profiterska pozadina. Zaboravlja se njegova politika lukrativnost za tadanje reime, ponajprije paljanski i beogradski, a onda i zagrebaki. Poslijeratna etnika podijela BiH se prihvataju kao nuno stanje normalnosti poslije krvoprolia, neto kao vis major. Graani natopljeni scenama nasilja, krvi, smrti i straha, hipnotisano su prihvatali takvo-kakvo-jeste stanje, uz parole dobro je samo da nema rata i poetnike kurseve neoliberalne kaubojske privatizacije, demokratije i konzumerske kulture. Politikoj eliti ne pada na pamet da javni prostor Banja Luke pokua kulturoloki restaurirati i vratiti gradu i ivotu u njemu, a ne samo imovini i gruntu, multietniki karakter. Umjesto toga, potpuno na liniji napora i efekata ratnih elita, sadanja etno-politika elita trai i proizvodi nove gradivne materijale za odravanje u ivotu normalnosti ratne podjele BiH, ratnog ustava RS i drugih steevina rata i dejtona. Traga za novim simbolima, novim sjeanja za jaanje nacionalizma i dezintegrativnih procesa. Izgleda da rat nijo dovoljno uinio pa tako treba iznova, opet i jo snanije podvui razlike izmeu Srba, Muslimana i Hrvata. Jo vie raditi na strahu i izolaciji od onih drugih. Za tu misiju elita u RS ima na raspolaganju i koristi skoro sve vanije institucije i mehanizme, kao to bi ih mogla koristiti i za oprene procese. Tako umjesto izgradnje pomirljivog i neutralnog javnog prostora integrativne i humane kulturne memorije u Banja Luci, stvaraju se novi i rehabilituju stari ratniki, etno-kulturni i epsko-mitoloki narativi, sjeanja i simboli koji veliaju ratne uspjehe i ratnu emancipaciju Srba u BiH. Elita intezivno proizvodi kulturne simbole i narative preko kojih graane treba jo jae identifikovati i vezati za ideju punoljetne RS kao vjene tenje srpskog naroda. Da bi se ove poruke i simboli proizveli i pravilno implementirali, elita RS je opet, kao i 1992. godine morala zagrabiti duboko, u tamu srpskog mitolokog etno-centrizma, militantnog nacionalizma i muenikog zanosa. U ovim intezivnim procesima, novi posrbljeni nazivi ulica i mjesnih zajednica u Banjoj Luci koje je ratna elita agresivno promijenila tokom 1993. i 1994. godine jo uvijek su slue ovoj novoj eliti. Zato se i ne diraju, ne preispituju i ostavljaju da postoje. Tako su sadanji posrbljeni nazivi banjalukih ulica i naselja od svjedoka NASILJA, postajali svjedoci ODSUSTVA. Mali neprimjetni spomenici koji nas na svakom uglu podsjeaju na priu o kraju multietnike Banjaluke, ali i o neizvjesnoj budunosti sadanje Banja Luke. Ova pria o nazivima banjalukih ulica i naselja samo dijelom moe doarati ta se to i kako desilo. Initmne prie, narativi i sjeanja ljudi koji su tim ulicama etali i u tim nazivima prepoznavali svoje domove, komije, simpatije i ivote su mnogo bogatiji, a percepcija nasilne promjene je mnogo traumatiniji, ali i neuhvatljiviji izvori istine i humanosti za kojima izgleda svi tragamo.

Promjena naziva ulica i mjesnih zajednicaModa pitanje, da li se promjene naziva ulica, trgova i mjesnih zajednica u Banjoj Luci uklapaju u politiko-ideoloke promjene na poetku devedestih u BiH i bivoj SFRJ, zvui i prejednostavno. Odgovor, moe prosto da glasi: da. Ali ta konkretno govore i poruuju ove promjene i kako ih moemo itati sada poslije 20 godina od poetka rata u BiH? U ovom poglavlju emo se baviti pitanjima koliko su obimne i intezivne bile ove promjene, kako su stari nazivi zamjenjivani novim, koji i iji identiteti su nestajali i nastajali, te zato se sve to desilo i jo uvijek deava. Krenuemo od naziva mjesnih zajednica (na nastavku teksta: MZ), jer one predstavljaju gotovo savren poetak prie o vrlo masovnim i nasilnim promjenama kulturnog identitea i reviziji sjeanja jednog grada.Nazivi banjalukih naselja, odnosno mjesnih zajednicaU optini Banja Luka prije rata je postojalo 58 mjesnih zajednica. U toku rata je ovih 58 naselja reorganizovano u 57 mjesnih zajednica. U periodu 1991-1995. godine i poslije, gradske vlasti su promjenili nazive 15 od 58 prijeratnih MZ, ukidajui njih 6 u uem gradskom podruju i periferiji, a osnivajui 4 nove uglavnom u prigradskom i ruralnom podruju optine, odnosno grada Banja Luke. Jedna etvrtina prijeratnih MZ (26%) cijele optine Banja Luka izgubilo je svoje stare, pedesetogodinje, stogodinje i i starije nazive i dobilo nove. Vidjeemo kako i po kom principu.U uem gradskom podruju[footnoteRef:4] 17 prijeratnih MZ je reorganizovano u 12 i pri tome je naziv je promjenjen skoro polovini (8 MZ ili 47%). Tako je MZ Mejdan preimenovan u MZ Obilievo I, a MZ Mejdan 1 je ukinut i pripojen preimenovanoj MZ Obilievo I. MZ Mejdan 2 je preimenovan u MZ Obilievo II, MZ Hisete 2 u MZ Koiev vijenac, a MZ aire su ukinute i pripojene preimenovanoj MZ Koiev vijenac. MZ Budak 1 i Budak 2 su spojeni i preimenovani u MZ Lazarevo I, a MZ Bulevar Revolucije je preimenovan u MZ Bulevar. Ostale prijeratne MZ ueg gradskog podruja su MZ Centar 1 i Centar 2, Nova Varo, Rosulje i Starevica su ostale iste i veliinom i nazivom, a prijeratne MZ Borik 1 i Borik 2 spojene u MZ Borik I, a MZ Borik 3 i Borik 4 u MZ Borik II. [4: prema kriterijima iz lana 5. jo vaee Odluke o ureenju prostora grada Banje Luke, Slubeni glasnik Grada BL br. 9/2003]

U periferiji oko ueg gradskog podruja postojalo je 10 prijeratnih MZ koje su u toku i poslije rata reorganizovane u njih 11, pri emu je naziv promjenjen skoro jednoj treini (3 MZ ili 30%). Tako je MZ Budak 3 preimenovana u MZ Lazarevo II, MZ Budak 4 je ukinuta i pripojena preimenovanoj MZ Lazarevo II, a MZ Gornji eher je preimenovana u MZ Srpske Toplice. Ostale prijeratne MZ ovog podruja, Vrbanja, esma, Pobre, Petrievac, Paprikovac i Ada su ostale iste i veliinom i nazivom, s tim da je prijeratna MZ Lau podijeljena na Lau I i Lau II. Osnovana je nova MZ Drakuli izdvajanjem dijelova teritorije prijeratnih susjednih MZ.Od preostale 31 prijeratne MZ u prigradskom i ruralnom podruju optine Banja Luka, gradske vlasti su promjenile naziv u 4 MZ (12,9%). Tako je MZ Ivanjska preimenovana u MZ Potkozarje, MZ argovac u MZ Srpski Milanovac, MZ Debeljaci u MZ Bijeli Potok i MZ Vilusi u MZ Pavii. Osnovane su 3 nove MZ, okorska Polja, izdvajanjem dijela prijeratne MZ Saraica, zatim Kuljani izdvajanjem djela prijeratne MZ Zaluani, i MZ Prijeani izdvajanjem dijela prijeratne MZ Budak 4.Kako?Proces promjene naziva MZ u Banjoj Luci odvijao se uglavnom za vrijeme trajanja graanskog rata i agresije u BiH, tj. izmeu marta 1992. i decembra 1995. Iz dostupnog istraivakog materijala vidljivo je da su nazivi MZ u Banja Luci mijenjani odlukama Skuptine optine o proglaenju promjene naziva mjesne zajednice. Ove odluke skuptina je usvajala na osnovu Statuta Optine Banja Luka iz 1987. godine. Najvei broj ovih odluka usvojeno je i najobimnija promjena naziva desila se u periodu od 18.2.1994. do 6.10.1994. godine. U tom periodu skuptina je usvojila 6 ovakvih odluka u kojima je konstatovala promjenu naziva 11 mjesnih zajednica. Ono to zapanjuje jeste da su svim ovim deklerativnim odlukama skuptine, usred rata, prethodila referendumska izjanjavanja graana koji su u to vrijeme ivjeli u tim preimenovanim mjesnim zajednicama. Naime, odlukama skuptine se ne konstituiu i ne uspostavljaju novi nazivi MZ kao nova pravna stanja. Njima se samo deklerativno konstatuju i proglaavaju novi nazivi naselja kao ve nastala nova pravna stanja, koja su rezultat prethodnih referendumskih izjanjavanja i odluka graana tih mjesnih zajednica o njihovim preimenovanjima.[footnoteRef:5] [5: Odluka o proglaenju promjene naziva mjesne zajednice Gornji eher (u Srpske Toplice) broj 12-012-7/94 od 18.02.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 1/94 str.27; Odluka o proglaenju promjene naziva mjesne zajednice Hiseta II (u Koiev Vijenac) broj 12-012-91/94 od 25.05.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 4/94 str.9; Odluka o proglaenju promjene naziva mjesne zajednice argovac (u Srpski Milanovac) broj 12-012-113/94 od 20.07.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 5/94 str.3; Odluka o proglaenju promjene naziva mjesnim zajednicama Mejdan, Mejdan I i Mejdan II (u Obilievo I, Obilievo II i Obilievo III) broj 12-012-114/94 od 20.07.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 5/94 str.3; Odluka o proglaenju promjene naziva mjesnim zajednicama Budak I, Budak II, Budak III i Budak IV (u Lazarevo I, II, III i IV) broj 12-012-115/94 od 20.07.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 5/94 str.4; Odluka o proglaenju promjene naziva mjesne zajednice Debeljaci (u Bijeli Potok) broj 12-012-125/94 od 06.10.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 7/94 str.29.]

Ova referendumska izjanjavanja graana i odluke skuptine optine su se deavale u toku graanskog rata, agresije i etnikog ienja Banja Luke. Sama injenica da se u uslovima straha i ratne psihoze koji su vladali u banjalukim jo uvijek multietnikim naseljima, provode referendumska izjanjavanja o bilo emu, a naroito o promjeni (tj. posrbljavanju) naziva MZ zvue nadrealno, a zapravo predstavljaju parodiju, simulaciju i etnizaciju demokratije i cinizam tadanje elite. Ali i manipulaciju sa veinskim, graanima srpskog etno-vjerskog identiteta. Zbog toga, ali i zbog istovremenosti promjena (tokom 8 mjeseci 1994. godine) postoji znaajna sumnja da su ti referendumi bili zapravo narueni od tadanje srpske politike elite i njihovih predstavnika u savjetima MZ. Zato se s pravom postavljaju pitanja opravdanosti, demokratinosti i pravinosti tih referendumskih odluka. Ovi referendumi i preimenovanja su se upravo i deavala u onim MZ u kojima je 1991. ivjelo vie graana nesrpske etnike deklaracije, Muslimana/Bonjaka (u daljem tekstu: Muslimana), Hrvata i drugih, nego deklarisanih Srba (Mejdan, Hiseta, Budak). Postavlja se onda pitanje, koje onda izlazio na referendum i glasao za promjene naziva te 1994. godine? Vrlo je vjerovatno da je u tim naseljima mnogi graani nesrpske etnike pripadnosti (a koji do tada nisu uspijeli bezbjedno napustiti Banja Luku i svoja naselja) nisu ni uestvovali na tim referendumima, jer su ivjeli u konstantnom strahu za svoj ivot, sa vrlo ogranienom slobodom kretanja i ugroenom ekonomskom egzistencijom. ta vie jedan broj nesrba u Banja Luci, zbog sigurnosti i nije ivio u svojim prijeratnim naseljima, adresama i komilucima, ve su se krili u drugim dijelovima grada, gdje ih je malo ko poznavao. Meunarodne humanitrane organizacije su te osobe nazivali float-erima[footnoteRef:6] ili u prevodu plutajuim ljudima koji nisu ni izbjeglice, ni raseljeni, niti su ubijeni ili nestali, a niti su naseljeni na nekoj adresi, ali ipak jo uvijek ive negdje u svom gradu. [6: Procjenjuje se da je u Banjoj Luci za vrijeme rata bilo 228 porodica koje su morale da napuste svoje kue i stanove i da nau smjetaj u upama, podrumima ili pod mostovima. Ove ljude zovu floteri- izbjeglice u vlastitom gradu, Izvor: http://gfbv.ba/index.php/Publikacije/articles/Banja_Luka_-_Povratak_u_aparthejd.html ]

Nakon tako odravanih referenduma, rezultate je obraivala optinska komisija, a zvaninu odluku o promjeni naziva MZ donosila je Skuptina optine Banja Luka, i to opet kao rezultat unilateralne volje odbornika srpke etnike pripadnosti koji su tada inili gotovo apsolutnu veinu. Ovi procesi su se odvijali u vrijeme kada niko od graana nesrpske etnike pripadnosti nije bio niti politiki subjekat, niti slobodan i bezbjedan graanin u tadanjoj srpskoj Banja Luci. Niko se nije smio, mogao i htio suprostaviti i izraziti drugaije miljenje. Kako u skuptinskim klupama, tako ni u medijskom i javnom prostoru, a naroito ne u samim mjesnim zajednicama, njihovim savjetima i komilucima. Zato?Moe se primjetiti da su se najobimnije promjene naziva deavale u uem gradskom podruju, gdje je 47% MZ dobilo novi naziv, a gdje se prema popisu iz 1991. godine od 94.000 graana njih 47% deklarisalo kao Srbi, a njih 53% se deklarisalo drugaije, a ne kao Srbi[footnoteRef:7]. Zatim slijedi periferija u kojoj je 30% mjesnih zajednica dobilo novi naziv, a gdje se prema istom popisu od 44.000 graana njih 55% deklarisalo kao Srbi, a njih 45% se deklarisalo drugaije, a ne kao Srbi[footnoteRef:8]. Na kraju promjene naziva su bile najrijee u prigradskom i ruralnom podruju optine, gdje je 12.9% mjesnih zajednica dobilo novi naziv, a gdje se od 57.000 graan njih 68% deklarisalo kao Srbi, a njih 32% se deklarisalo drugaije, a ne kao Srbi[footnoteRef:9]. [7: vidjeti Grafikon 4 4.a i Prilog 2 2.a u Appendix-u] [8: vidjeti Grafikon 4 4.b i Prilog 2 2.b u Appendix-u] [9: vidjeti Grafikon 4 4.c i Prilog 2 2.c u Appendix-u]

Korelacija izmeu obima promjena naziva MZ i nacionalne demografije ueg gradskog podruja, periferije i prigradskog podruja, pokazuje da su promjene naziva MZ bile uestalije u onim podrujima grada u kojima je broj graana koji su se deklarisali kao Srbi bio manji od broja graana koji su se deklarisali drugaije, a ne kao Srbi. (Grafikon 5)Grafikon 5 Korelacija izmeu procentualnog uea graana srpske etnike deklaracije i uestalost preimenovanja mjesnih zajednica u tri podruja grada

I kada se spusti na nivo nacionalne demografije MZ, pokazatelji priaju istu priu. Tako se na primjeru MZ ueg gradskog podruja, stie utisak da je nacionalni sastava MZ gotovo uvijek u korelaciji sa promjenjenim nazivom te MZ. Podaci ukazuju da su se nazivi banjolukih MZ ueg gradskog podruja uglavnom promijenili u onim naseljima gdje je ivjelo manje Srba, a vie graana koji su se u popisu 1991. deklarisali drugaije, a ne kao Srbi (Muslimani, Hrvati, Jugosloveni i ostali)[footnoteRef:10]. [10: vidjeti Grafikon 6 i Prilog 3 u Appendix-u]

Grafikon 6 pokazuje da je naziv promjenjen u 8 od 17 prijeratnih MZ ueg gradskog podruja, a da su u 7 od tih 8 preimenovanih MZ graani koji su se deklarisali drugaije, a ne kao Srbi su bili vie zastupljeni (od 54% do 65%) od graana koji su se deklarisali kao Srbi. Dok su samo u jednoj od tih 8 MZ, u Budaku 2, nesrbi bili manje zastupljeni (44%), a naziv joj je promjenjen kao rezultat njenog ukidanja i spajanja sa MZ Budakom 1 u novu preimenovanu MZ Lazarevo I. Primjeuje se da je ostalih 6 MZ u kojima su vie zastupljeni bili nesrbi, zadralo svoj naziv: Centar 1 (51%), Centar 2 (55%), Borik 3 (55%), Borik 2 (58%), Borik 1 (58%) i Borik 4 (61%). Ovo upuuje da nacionalni sastav MZ nije bio jedini ili presudni motivacioni faktor za preimenovanje banjalukih MZ.

Grafikon 6

Slian je sluaj i u primjeru mjesnih zajednica periferije. I ovdje je promjena naziva u korelaciji sa nacionalnim sastavom MZ[footnoteRef:11]. Grafikon 7 pokazuje da je naziv promjenjen u 3 od 10 prijeratnih MZ periferije, a u 2 od tih 3 preimenovanih MZ graani koji su se deklarisali drugaije, a ne kao Srbi su bili vie zastupljeni (54% i 84%) od graana koji su se deklarisali kao Srbi. Dok su u jednoj od te 3 MZ, u Budaku 3, nesrbi bili manje zastupljeni (36%), a naziv joj je promjenjen kao rezultat njenog ukidanja i spajanja sa MZ Budak 4 u novu preimenovanu MZ Lazarevo II. Ostale 2 MZ ovog podruja gdje su nesrbi bili vie zastupljeni su zadrale svoj naziv: esma (54%) i Vrbanja (84%), to opet ukazuje na dodatne kriterije ili motive ili jednostavno na nezainteresovanost elite da mijenjaju nazive perifernih i ne tako znaajnih MZ. [11: vidjeti Grafikon 7 i Prilog 3 u Appendix-u]

Grafikon 7

Korelacije izmeu promjena naziva i nacionalnog sastava MZ su prisutne i u prigradskom i ruralnom podruju grada[footnoteRef:12]. Tamo je naziv promjenjen u 4 od 31 prijeratnih MZ, a u 3 od te 4 preimenovane zajednice, graani koji su se deklarisali drugaije, a ne kao Srbi, su bili vie zastupljeni (MZ Ivanjska - 59%, Debeljaci - 85% i argovac - 86%) od graana koji su se deklarisali kao Srbi. I na ovom podruju postojalo je jo 6 MZ gdje su vie zastupljeni bili graani koji su se deklarisali drugaije a ne kao Srbi, ali im naziv nije promjenjen (MZ Zaluani 70%, imii 99%, Stratinska 57%, Motike 79%, Miin-Han 98% i Dragoja 74%). Kao i primjer dvije nepreimenovane periferne MZ, i ovih 6 MZ, ukazuju na to da se presudna borba ipak vodila za promjenu kulturnog i etno-vjerskog identiteta urbanog podruja i centra grada, gdje se srpska politika elita osjeala najugroenijom i u pogledu nacionalnog sastava, ali i u pogledu ve izgraene kulturne memorije Banja Luke. [12: vidjeti Priloge 2 i 3 u Appendix-u]

Kada se pogledaju stari nazivi preimenovanih MZ, primjeuje se da je postojao i dodatni kriterij za odluku o preimenovanju. Taj kriteriji je bio etimoloki korijen rijei koja ini naziv MZ. Tako su nazivi nepreimenovanih MZ ueg gradskog podruja i periferije sadravali rijei koje su imali ili latinsko ili maarsko ili slavensko porijeklo ili su percepirani kao domae srpske rijei (Centar, Borik, Vrbanja, esma, Nova Varo, Rosulje, Starevica, Pobre, Petrievac, Paprikovac, Lau). S druge strane, nazivi preimenovanih MZ su sadravali rijei koje imaju porijeklo u turskom ili arapskom jeziku, a koje su usvojene i odomaene u srpsko-hrvatskom jeziku, kao turcizmi. Ti nazivi nisu percipirani od strane optinskih vlasti kao domae srpske rijei, te su zamjenjene novim nazivima. Takav je sluaj sa nazivima sljedeih MZ ueg gradskog podruja i periferije: MZ aire - sadri turcizam air koji vodi porijeklo turske rijei ayr - to oznaava livadu koja se kosi, sjenokou, panjak,[footnoteRef:13] [13: Izvor: http://hjp.srce.hr/index.php?show=main]

MZ Hiseti rije koja vodi porijeklo od arapske rijei hisar to oznaava zamak, tvravu, grad, dodatno hisarnik arapska i turska rije koja oznaava gradi,[footnoteRef:14] [14: Izvor: Vujaklija, M. Leksikon stranih rei i izraza Prosveta, Beograd 1980]

MZ Mejdan sadri turcizam mejdan koji vodi porijeklo od turske rijei meydan i/ili arapske rijei mydn to oznaava pod a) vei prazan prostor u gradu orijentalnog tipa, polje, trg ili pod b) stoni sajam,[footnoteRef:15] [15: Izvor: http://hjp.srce.hr/index.php?show=main; dopunski izvor: Mejdan (arap. maydan) prostrano polje, vei prazan prostor u gradu, trg, vaarite, pijaca; mesto gde se vodi borba; dvoboj - Vujaklija, M. Leksikon stranih rei i izraza Prosveta, Beograd 1980]

MZ Budak sadri turcizam budak koji vodi porijeklo od turske rijei bucak to oznaava skroviti kut, skrovito mjesto u kui, ono gdje svega moe biti [sakrio se u budak],[footnoteRef:16] [16: Izvor: http://hjp.srce.hr/index.php?show=main; dopunski izvor: Budak (tur. bucak) ugao, kut, oak - Vujaklija, M. Leksikon stranih rei i izraza Prosveta, Beograd 1980]

MZ Gornji eher sadri turcizam eher koji vodi porijeklo od turske rijei ehir i/ili perzijske rijei ehr to oznaava grad, veliku varo.[footnoteRef:17] [17: Izvor: http://hjp.srce.hr/index.php?show=main; dopunski izvor: eher (pere. Sehr, tur. gehir) varo, grad - Vujaklija, M. Leksikon stranih rei i izraza Prosveta, Beograd 1980]

Slinu sudbinu doivjeli su i nazivi dvije MZ u prigradskom i ruralnom podruju grada, Ivanjaska i argovac. Ivanjska je MZ koja je imala status optine do 1963. nakon ega je prikljuena optini Banja Luka. Naseljena je bila veinom graanima koji su se u popisu 1991. deklarisali kao Hrvati i katolici (oko 54%). Naziv je dobila po svetitu i crkvi Svetog Ive, koje se spominje jo u 16. vijeku. Ivanjska je preimenovana u MZ Potkozarje. argovac je MZ koja je bila naseljena veinom graanima koji su se u popisu 1991. deklarisali kao Hrvati i katolici (oko 81%). Naziv argovac najvjerovatnije potie od naziva za tradicionalni istonjaki instrument argija ili arkija (arap. Sarqiyy, tur. garki), vrstu tambure s dugakom drkom[footnoteRef:18]. [18: Izvor: Vujaklija, M. Leksikon stranih rei i izraza Prosveta, Beograd 1980]

U preimenovanju mjesne zajednice Bulevar Revolucije, koja je izgubila rije "Revolucije" i sada nosi naziv MZ Bulevar, primjeuje se jo jedan kriterij promjene naziva, a to je ideoloki. Izbacivanjem ove rijei koja je obiljeavala komunistiku revoluciju i antifaistiku narodno-oslobodilaku borbu od 1941. do 1945. godine, optinske vlasti i srpski decision maker-i su vjerovatno naglaavali svoju tadanju (moda i sadanju) politiko-ideoloku orijentaciju ili anti-orijentaciju ili neutralnost ili dezorijentaciju. Zanimljivo je da naziv periferne MZ esma nije promijenjen iako su tu bili vie zastupljeni graani koji su se deklarisali drugaije a ne kao Srbi (54%), a njen naziv sadri turcizam esma rije srpsko-hrvatskog jezika koja vodi porijeklo od turske rijei eme i/ili perzijske rijei esme, to oznaava pod a) ograen i ozidan izvor ureen tako da voda u mlazu slobodno pada pa se hvata za pie i upotrebu [javna esma; gradska esma], izvor, vrelo, zdenac i pod b) slavinu. Nazivi banjalukih ulicaU toku rata 1991-1995 i poslije do 1997. godine optinske vlasti Banje Luke su izvrile masovno preimenovanje naziva ulica. Elita je odluivala koji stari nazivi ulica, ija i koja imena, osobe, dijela, dogaaji, toponimi i drugi simboliki nazivi nisu vie opravdani, prihvatljivi ili poeljni u novonastaloj politikoj stvarnosti Banje Luke, BiH i RS. A koja i ija jesu. Tako je iz kulturne memorije grada Banja Luke zauvijek izbrisano vie od polovine ili 244 starih naziva ulica (53,42% svih prijeratnih ulica). Oni su zamjenjeni novim nazivima. Izbrisano je oko 153 nesrpske, a dodane 193 srpske etno-vjerske i politiko-ideoloke identitete, identifikacije i reprezentacije u javnom prostoru grada.Kako?Najobimnije i najintezivnije promjene su se deavale tokom 1993. i 1994. godine (Grafikon 8), tokom trajanja rata. Ono to je karakteristino za promjene naziva ulica, u odnosu na promjene naziva MZ, je to da ove promjene nisu tehniki zahtjevale referendum. Skuptina optine Banja Luka je odluke o preimenovanjima donosila na osnovu miljenja i preporuka posebne komisije, koju je imenovala i ovlastila sama lokalna skuptina. Za svaku od 7 navedenih odluka Skuptina optine je formirala jednu komisiju za utvrivanje novih naziva ulica. Materijal i pisani tragovi o radu ovih komisija su rijetki ili nepostojei, a za ovo istraivanje nedostupni. Zato i nisu mogli biti predmet analize ovog rada. lanovi komisije su po vlastitom nacionalnom opredjeljenju bili uglavnom Srbi, koji su predstavljali tadanju intelektualnu i ideoloko-politiku elitu Banja Luke. Ono to se pouzdano zna jeste da su komisije radile i odluivale o novim nazivima na zatvorenim sastancima, u prisustvu i pod snanim uticajem politike elite grada i RS. Ni optina ni komisije nisu provodile nikakve javne debate i diskusije o starim i novim nazivima ulica, a nije poznato koje su tano istorijske materijale i grau koristili da bi podrali ovakva preimenovanja naziva ulica. Postavlja se pitanje da li bi neka objektivna i sutinska javna debata uopte bila mogua, naroito u godinama rata 1993. i 1994. kada je ovaj proces bio najintezivniji. Takoer, ovaj proces tada skoro i nije medijski popraen. Godinama neposredno nakon rata nije zabiljeena nikakva zvanina analiza i preispitivanje ili javna debata ili medijsko fokusiranje na ovu temu, u javnom i medijskom prostoru Banja Luke i RS. Ono to je slino i za preimenovanja MZ i za preimenovanja ulica jeste injenica da je i jedne i druge nazive mijenjala Skuptina optine Banja Luka svojim odlukama i to u uslovima ratne psihoze, etnikog progona i ienja. Za odluke o promjeni naziva ulica bila je potreban prosta veina, a 1991. odbornici srpke etnike pripadnosti, su shodno rezultatima prvih viestranakih izbora 1991. inili prostu veinu, a od ljeta 1992. su ve inili kvalifikovanu, a esto i apsolutnu veinu pri pojedinanim glasanjima.Grafikon 8 Broj izbrisanih i novododatih naziva ulica u svakoj pojedinanoj odluci [footnoteRef:19] [19: Odluka o utvrivanju imena ulica i trgova broj 12-012-335/91 od 27.11.1991., Slubeni glasnik B.Luke br. 13/91 str.9; Odluka o utvrivanju imena ulica broj 12-012-188/92 od 16.07.1992., Slubeni glasnik B.Luke br. 09/92 str.12; Odluka o utvrivanju imena ulica broj 12-012-21/93 od 26.02.1993., Slubeni glasnik B.Luke br. 01/93 str.6; Odluka o utvrivanju imena ulica broj 12-012-73/94 od 30.03.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 02/94 str.16; Odluka o utvrivanju imena ulica broj 12-012-153/94 od 06.10.1994., Slubeni glasnik B.Luke br. 07/94 str.30; Odluka o utvrivanju naziva ulica broj 12-012-182/96 od 30.12.1996., Slubeni glasnik B.Luke br. 07/96 str.7; Odluka o utvrivanju naziva ulica broj 12-012-154/97 od 10.09.1997., Slubeni glasnik B.Luke br. 04/97 str.6.]

Iz dostupnog istraivakog materijala, vidljivo je da je Skuptine optine Banja Luke u periodu od 27.11.1991. do 10.09.1997. godine usvojile ukupno 7 odluka o utvrivanju imena ulica sa kojima je elita izbrisala 244 starih naziva ulica, briui tako iz naziva uglavnom muslimanski i hrvatski etniki identitet i komunisitiku, narodno-oslobodilaku, anti-faistiku i revolucionarnu ideoloku notu. Interesantno je da je proces preimenovanja zapoeo u jeku rata u Hrvatskoj, a prije poetka rata u BiH, novembra 1991. godine. Tada je promjenjen naziv svega 3 ulica i 1 trga. Ali u ovoj prvoj odluci su pod udarom brisanja bili samo nazivi sa komunistikom, NOB i revlucionarnom ideolokom notom, a ne i nazivi sa muslimanskom i hrvatskom identifikacijom. Ovo je karakteristino i za drugu odluku u julu 1992. godine. Prva masovna brisanja nesrpskih etnikih identifikacija iz naziva ulica deavaju se u treoj odluci u februaru 1993. godine, a vrhunac preimenovanja se desio u etvrtoj odluci u martu 1994. godina. Samo u ove dvije ratne odluke izbrisano je skoro 200 starih naziva. (Grafikon 8) U prvoj i drugoj poslijeratnoj odluci skuptine optine (30.12.1996. i 10.09.1997.) brie se 9, odnosno 27 starih naziva ulica. Grupa promjena na nivou percepcije o etno-vjerskoj ili nacionalnoj identifikaciji javnog prostoraNajindikativnije promjene i najvea preiavanja nepodobnih imena i znaenja u nazivima banjalukih ulica su se desila na ravni etno-vjerske identifikacije i reprezentacije javnog prostora Banja Luke, naroito u pogledu brisanja nepoeljnih etno-vjerskih i kulturnih identiteta. Na ovoj ravni najvie su izbrisana imena osoba koji su bili Muslimani, odnosno imena i prezimena koja upuuju da je osoba u nazivu ulica bila muslimanskog identiteta ili vjere ili je percipirana kao takva. Prije rata postojalo je oko 98 (20,9% svih naziva) ulica iji nazivi nose imena muslimanske etno-vjerske identifikacije, a poslije rata svega 5 ulica (1,1% svih naziva). Sljedei najee brisani identitet u nazivima banjolukih ulica je hrvatski etno-vjerski identitet. Prije rata postojalo je oko 65 ulica (13,9% svih naziva) iji nazivi su nosili imena hrvatske etnike identifikacije, a poslije rata je samo 13 ulica (2,8% svih naziva) zadralo ove svoje stare nazive. Takoer, iz naziva ulica su u potpunosti izbrisani slovenski i makedonski etniki identiteti, kojih je prije rata bilo 6 (1,3% svih naziva), odnosno 2 ulice (0,4% svih naziva). Zastupljenost naziva sa jevrejskom vjerskom identifikacijom je ostala na istom nivou, tj. oko 0,4%, s tim da je jedan naziv zbog ideolokih razloga zamjenjen drugim. S druge strane, broj ulica iji naziv nosi neku od srpskih etno-vjerskih identifikacija je poslije rata skoro utrostruen. Prije rata oko 133 ulice (28,4% svih naziva) nosilo je srpsku etno-vjersku identifikaciju i reprezentaciju, a poslije rata to je sluaj sa ak 326 ulica (69,8% svih naziva). (Grafikon 9)Grafikon 9 Procentualno uee etnikih identifikacija u nazivima ulica Banja Luke prije i poslije rata

Grupa promjena na nivou percepcije o politiko-ideolokoj identifikaciji javnog prostoraSljedee znaajne promjene naziva ulica su se desile na ravni ideolokih identifikacija i reprezentacija, a pod udarom brisanja i zaborava najee je bila istorijsko-politika i ideoloka identifikacija sa narodno-oslobodilakom i antifaistikom borbom, komunistikom revolucijom i socijalizmom. Interesantno je da su pri tom izbrisane gotovo sve jugoslavenske, AVNOJ-evske i naravno ZAVNOBIH-ovske identifikacije. Elita je tada brisala ove nazive unato vrlo popularnim predstavama prisutnim kod veine graana i srpske politike elite, koja govori o Srbima kao najbrojnijim pripadnicima antifaistike i narodno-oslobodilake borbe i Srbima koji su jedini titili i pokuali ouvati SFRJ 90-tih godina. (Grafikon 10) Tako je prije rata oko 24,4% svih naziva ulica (ili 114) nosilo imena osoba, vojnih jedinica, politikih dogaaja i skupova koji su po svojim ideolokim orijentacijama bili ljeviarski, komunistiki ili socijalistiki, revolucionarni, partizanski, jugoslovenski ili bosansko-hercegovaki. Elita je u ratu izbrisala vie od polovine ovih naziva, te je danas samo oko 9,6% ulica (ili 45) zadralo ove svoje stare nazive. Grafikon 10 Uee politiko-ideolokih i vjerskih identifikacija u nazivima ulica Banja Luke, prije i poslije rata

Unutar ove grupe prijeratnih ideolokih naziva ulica (114), oko 27,2% (ili 31) naziva je imalo srpsku, oko 20,2% (ili 23) hrvatsku, oko 14,9% (ili 17) muslimansku, oko 2,6% (ili 3) slovensku, oko 1,8% (ili 2) makedonsku i oko 0,9% (ili 1) jevrejsku etniku, odnosno vjersku identifikacija, a pored toga bilo je i oko 28,1% (ili 32) etno-neutralnih i oko 4,4% (ili 5) internacionalnih naziva ulica. Nakon rata, od 45 preostalih naziva ulica iz ove grupe, njih 57,8% (ili 26) je imalo srpsku, oko 13,3% (ili 6) hrvatsku, a samo 2,2% (ili 1) muslimansku identifikaciju, dok je etno-neutralnih bilo oko 22,2% (ilil 10), internacionalnih naziva oko 4,4% (ili 2), a jevrejska, slovenska i makedonska identifikacija su u potpunosti izbrisane u ovoj grupi.Kako se moe vidjeti u grafikonu 11, primjeuje se da je u brisanju naziva ulica i unutar ove grupe promjena opet najveu ulogu imao faktor etnike i/ili vjerske pripadnosti osobe ije ime je nosila ulica. Tako su najee brisani nazivi nesrpske etnike identifikacije, a daleko manje nazivi srpskog etnikog porijekla. Od etno-neutralnih naziva iz ove grupe, izbrisano je 20-tak ulica koji su nosili nazive vojnih jedinica NOB-a ili politikih dogaaja, skupova koji su imali komunistiko-revolucionarnu, jugoslovensku, bosansko-hercegovaku ili ljeviarsku notu (SKOJ-a, AVNOJ-a, Trg 27 marta, Bulevar revolucije, ZAVNOBIH-a, este Krajike brigade i sl.). Takoer, u okviru ove grupe promjena izbrisani su i gotovo svi nazivi koji su imali internacionalnu komunistiku, socijalistiku i revolucionarnu ideoloku identifikaciju (Lenjinova, Bulevar Marksa i Engelsa, Georgi Dimitrova) Uporeujui ukupno brisanje etno-vjerskih identiteta u grafikonu 9 i njihovo brisanje unutar grupe prijeratnih ideolokih naziva u grafikonu 11, primjeuje se paradoks koji upuuje na mogui zakljuak da je etno-politika elita djelomino i mogla da tolerie hrvatska i muslimanska imena u nazivima ulica, uglavnom onda kada ona dolaze iz ovog lijevog ideolokog diskursa.

Grafikon 11 Procentualno uee etnikih identifikacija u komunistiko-revolucionarnim i jugoslovenskim nazivima ulica Banje Luke prije i poslije rata

Zanimljivo je vidjeti kako i sa ime je ratna etno-politika elita Banja Luke zamjenjivala izbrisane prijeratne ideoloke nazive u ovoj grupi promjena. Poslije rata ukupan broj naziva ulica sa eksplicitnom ideolokom, a sada i vjerskom reprezentacijom, povean je na 129. Pored 45 naziva ulica sa prijeratnim komunistikim i NOB identifikacijama koji je ratna elita zadrala (uglavnom srpske identifikacije, njih 36), elita je u javni prostor servirala i 84 nova naziva koji imaju eksplicitna politiko-ideoloka i/ili vjerska znaenja i identifikacije. Najee su dodavani nazivi ulica iz pravoslavnog vjerskog diskursa. Tj. nazivi koji ulice veu za slave, svece, svetenike, linosti, pravoslavne crkve i manastire u Srbiji i BiH ili imaju internacionalnu pravoslavnu notu. Takvih je 27 novih naziva, kao to su npr: Vidovdanska, Vasilija Ostrokog, Lazarika, Manastira Gomionice, Visokih Deana, Carigradska i sl. Sljedei najprisutniji novi ideoloki nazivi ulica nose monarhistiko-vojnu notu, kroz imenovanje ulica imenima srpskih i crnogorskih kneeva, kraljeva, generala, vojvoda, ustanikog vojvodstva i narodnih hajduka iz posljednja dva vijeka, te imena stranih, uglavnom ruskih monarha. Takav je 21 novi naziv, kao to su npr. Aleksandra I i Petra II Karaorevia, Careva Romanovih, Vojvode Radomira Putnika, Petra Pecije, Relje Krilatice i sl. Najzastupljeniji su vladari iz dinastije Karaorevia, iji naziv nosi i glavna ulica u Banjoj Luci (biva Mrala Tita, sada Kralja Petra I Karaorevia). Po brojnosti zatim dolaze novi ideoloki nazivi ulica iz epsko-mitoloke tradicije srpskog etno-vjerskog kulturnog sjeanja i narativa, i to najee epski likovi iz kosovskog i post-kosovskog epskog ciklusa. Takvih je 20 novih naziva, kao to su npr. Miloa Obilia, majke Jugovia, Kraljevia Marka, majke Jevrosime i dr. Zanimljivo je da su iz ove tradicije odabrani i novi nazivi za 4 velike banjaluke mjesne zajednice Lazarevo (prema linosti kneza Lazara Hrebeljanovia) i Obilievo (prema epskom junaku Milou Obiliu). Nakon ovih slijede nazivi ulica koji nose imena srednjovjekovnih monarha i vladara iz dinastije Nemanjia, njih 10, kao npr: Uroa Nejakog, Bulevar Cara Duana i sl.Na kraju politika elita Banja Luke je u nazive ulica ubacila i imena etvorice voa i pripadnika kolabiracionog etnikog nacionalistiko-monarhistikog pokreta iz Srbije, Bosne i Dalmacije. Pokreta koji je predstavljao heterogeni spoj srpskih oficira bive kraljeve jugoslovenske vojske (razliitog nivoa bliskosti sa srpskim nacionalistikim ekskluzivizmom i etno-faizmom, njemakim nacizmom i italijanskim i bugarskim faizmom), lokalnih srpskih nacionalistikih i pravoslavnih voa, jataka i simpatizera (sa ili bez vojnog background-a) i razbojniko-osvetnikih voa, grupa i jedinica. Sva 4 etnika ija imena nose 4 ulice u Banjoj Luci su bili osvjedoeni kolaboracionisti, suratnici italijanskih i njemakih okupacionih snaga, ali i ideoloki pobornici srpskog pan-slavenskog nacionalizma (Vojvoda Uro Drenovi, Vojvoda Momilo uji, Dragia Vasi i Rade Radi). Pored ova 4 uveden je i jo jadan naziv etniko-nacionalistike provincijencije, koji oznaava kasnije odomaen naziv za etniki pokret iz 2. svjetskog rata: Ravnogorska ulica. (Grafikon 10)Grupa promjena na nivou percepcije o politiki (ne)podobnoj geografiji u javnom prostoruKao to je vidljivo u grafikonu 9, odreeni broj ulica Banje Luke je nosio i etno-neutralne i geografske identifikacije. Tako je prije rata 30,98% svih ulica (ili 145) nosilo etno-neutralan i geografski naziv. U ovoj grupi naziva, 33 ulice su nosile identifikaciju iz NOB-a i komunistiko-revolucionarnu ideoloku notu, uglavnom nazive vojnih jedinica NOB-a. A oko 112 ulica je nosilo imena geografskih pojmova, uglavnom gradova, planina, jezera u BiH, Hrvatskoj, Srbiji, Sloveniji i cijeloj tadanjoj Jugoslaviji, zatim imena banjalukih naselja i djelova grada. Poslije rata zastupljenost etno-neutralnih i geografskih naziva je smanjena i sada iznosi 20,34% svih ulica (ili 95). Sada unutar ove grupe 84 ulice nose imena geografskih pojmova, ali se primjeuje da je tadanja elita brisala nazive i na ravni nepodobne i nedovoljno srpske geografije, a uvodila novu poeljniju geografiju. Tako su izbrisani nazivi ulica Bihaka, Mostarska, Travnika i dr., vjerovatno jer je ta geografija previe bosansko-hercegovaka. Zatim su brisani nazivi ulica Bosanska, Halilovac, Tabaci, Bana Kulina, Maglajlia sokak, Mejdan i dr., vjerovatno jer su imali bosansko-hercegovaku istorijsku i nadnacionalnu notu ili muslimansku kulturnu identifikaciju. Takoer su esto brisani nazivi ulica Triglavska, Bledska, Pohorska i dr. jer su postalit dio tue geografije ili npr. nazivi ulica Dalmatinska, Zagorska, Zagrebaka, Osjeka i dr., jer su preko noi postali dio neprijateljske Hrvatske geografije. S druge strane, u ovoj grupi su zadravani ili uvoeni novi nazivi ulica, samo ako adekvatnije stoje uz srpsku etno-vjersku i istorijsko-geografsku identifikaciju ili koji predstavljaju prostore BiH i Hrvatske na kojima su prije rata (izmeu ostalih) ivjeli i Srbi ili koji su bili dio bive Republike Srpske Krajine. Tako su zadrani nazivi: Kupreka, Moslovaka, Moravska, Kosovska i dr., a dati su i novi nazivi: Trg Krajine, Plitvika, Raka, Ravnih Kotara, Kninska, Kalemegdanska i sl. Zato?Evidentno je da je srpska etno-politika elita masovno brisala nesrpske nazive i identitete, nedovoljno srpsku geografiju, a onda i komunistiko-revolucionarne, AVNOJ-evske i antifaistike nazive ulica. Ova masovnost u brisanju implicira da je eliti izuzetno vano bilo da javni prostor, kulturni identitet i memoriju multietnike Banja Luke prvo dekonstruiu zaboravom i selektivnim sjeanjem. A zatim da je u potpunosti osvoje i okupiraju novim srpskim etno-vjerskim i nacionalnim pan-srpskim identitetima i identifikacijama, te pravoslavnim, monarhistikim i epsko-mitolokim predstavama i znaenjima. U tom smislu svi novi nazivi ulica u Banjoj Luci nastali u toku rata idu u pravcu revizije, distorzije i posrbljavanja kulturnog identiteta i memorije grada, u smjeru jednoumne, mononacionalne kolektivizacije javnog prostora i teoloki reeno ka svesrpskoj pravoslavno-politikoj sabornosti javnog prostora u kojem nema mjesta za razliitosti. Ovo posrbljavanje javnog prostora se najee od elite pravda demografskim iniocima, tj. da je u optini Banja Luka, prema popisu iz 1991. godine veinsko stanovnitvo bili Srbi, kao i argumentom da je u toku rata Banja Luka dodatno naseljena izbjeglim i raseljenim Srbima sa prostora Hrvatske i BiH, a da je broj nesrpskog stanovnitva smanjen usljed njihovog iseljavanja iz grada. Sa ova dva argumenta eli se predstaviti da su nazivi ulica spontano mijenjani kako se spontano mijenjala i demografska slika Banja Luke. Ali u ovoj spontanosti primjeuju se, najblae reeno, izvjesne neloginosti. to se tie prvog argumenta, istina je da je cijela optina Banja Luka bila veinom naseljena stanovnitvom koje se 1991. godine nacionalno deklarisalo kao Srbi. Meutim, kada je u pitanju ue gradsko podruje, odnosno centar optine, gdje se nalazi najvei broj ulica sa nazivima i koji predstavlja reprezentaciju zajednikog multietnikog javnog prostora svih graana optine, taj argument otpada. Prema popisu iz 1991. godine, u mjesnim zajednicama ueg gradskog podruja, ivilo je vie stanovnitva koje se deklarisalo drugaije a ne kao Srbi. I u naseljima gradske periferije je situacija bila izuzetno polovina i izjednaena. U tom smislu, kada se uporedi etno-vjerska identifikacija u nazivima banjalukih ulica prije rata i etniki sastav centra Banje Luke[footnoteRef:20] 1991. godine, primjeuje se da su stari nazivi ulica pokazivali izvjesnu korelaciju sa tadanjim multietnikim sastavom stanovnitva centra Banja Luke, ali i izvjesnu tenju tadanjeg sistema da nacionalna slika jednog multietnikog javnog prostora bude izbalansirana. (Grafikon 12) [20: vidjeti Grafikon 4 i Prilog 2 u Appendix-u]

Grafikon 12 Korelacija etnikog sastava centra Banje Luke i etno-vjerske identifikacije u nazivima ulica prije rata

to se tie drugog argumenta, o doseljavanjima srpskog stanovnitva u Banja Luku i iseljavanjima nesprskog stanovnitva iz grada u toku rata, on moe djelomino da se uzme kao taan. Ali samo da je doseljavanja i iseljevanja, tj. protjerivanja bilo, ali ne i da je takva promjena demografije bila inicijator ili motiv preimenovanja ulica. Jedan broj stanovnitva srpske nacionalnosti se zaista trajno naselio u Banja Luku izmeu maja 1991. i decembra 1995. godine. Meutim u vrijeme najbrojnijih preimenovanja ulica poetkom 1993. i poetkom 1994. godine, taj broj doseljenog srpskog stanovnitva, kao ni broj prognanog nesrpskog stanovnitva Banja Luke, jo uvijek nije bio toliki da bi opravdao skoro potpuno spontano brisanje nesrpskih etno-vjerskih identifikacija u nazivima ulica. I na kraju krajeva, nema nikakve spontanosti da se samo u dvije odluke skuptine optine poetkom 1993. i poetkom 1994. godine izbrie skoro 200 starih nesrpskih naziva i uvede vie od 200 novih srpskih naziva ulica i tako masovno posrbi javni prostor. (Grafikon 8) To vie govori o namjeri i svjesnom osvajanju, nasilnom politikom konstruisanju kulturnog identiteta i reviziji memorije javnog prostora Banja Luke. Tim prije jer su se konane i najvanije demografsko-politike promjene desile tek godinu i po dana kasnije. Ovaj drugi argument bio mogao da stoji kao opravdanje preimenovanja ulica, da su se ova preimenovanja desila npr. u ljeto 1996. godine. Naime, u ljeto i jesen 1995. godine Banja Luka je primila znaajan broj izbjeglih i raseljenih lica srpske nacionalnosti sa teritorija bosansko-krajikih optina, ali i sa podruja Republike Hrvatske, tj. iz tzv. Republike Srpska Krajina. S druge strane od proljea do jeseni 1995. godine desio se masovni val iseljavanja i progona nesrpskog stanovnitva iz Banja Luke, naroito zahvaljujui djelovanjem meunarodnih humantiranih organizacija i njihovom saradnjom sa politiko-bezbjednosnom elitom RS. U to vrijeme je eliti u RS i meunarodnoj zajednici bila okvirno poznata demografsko-politika raunica budueg dejtonskog sporazuma, te je ovaj zadnji talas progona iz Banja Luke bio svojevrsna, politiki dogovorena i krajnje nehumana razmjena stanovnitva kao politiki nastavak brutalnog vojno-kriminalnog etnikog ienja nesrba iz Banja Luke, koji se od protjerivanja na poetku rata razlikovao samo po jaem prisustvu humanitarnih organizacija i djelimino po metodama. Zato djelimino. Pa, zato jer je jedan dio koritenih metoda i u tom zadnjem talasu progona podrazumjevao ruenja vjerskih objekata (kao npr. katoliki franjevaki samostan i crkva na Petrievcu), brutalno izbacivanje nesrba iz stanova i kua uz premlaivanja i torturu i izvjestan broj ubistava i nestanaka, jo uvijek nerasvjetljenih i neprocesuiranih. Grafikon 13 Korelacija etnikog sastava centra Banje Luke i etno-vjerske identifikacije u nazivima ulica poslije rata

Zato se nemoe rei da je Banja Luka tokom 1993. i poetkom 1994., kada su se desila masovna preimenovanja ulica, bila etniki ist srpski grad. Ona je to postala tek na jesen 1995. Meutim, vrei etno-vjerska i ideoloka ienja naziva ulica, elita je iskonstruisala neto to e tri, etiri godine kasnije biti egzaktna realnost. Naime, prvim poslijeratnim procjenama etnikog sastava stanovnitva BiH i njenih novonastalih entiteta koje je grupa sudskih vjetaka (Ewa Tabeau, Marcin tkowski, Jakub Bijak i Arve Hetland) objavila 2003. godine, utvreno je za koliko se smanjio broj muslimanskog, hrvatskog i stanovnitva ostalih identiteta, a koliko se poveao broj srpskog stanovnitva na teritoriji RS izmeu 1991. i 1997-98. Njihove procjene smanjena nesrpskog stanovnitva u optinama RS, primjenjene na Banja Luku govore da postoji izuzetno visok stepen korelacije izmeu procjenjenog etnikog sastava stanovnitva u Banjoj Luci 1997-98. godine i etno-vjerske identifikacije u novima nazivima ulica Banje Luke koje su nastale 1993-94. Ta korelacija je daleko bolja i preciznija poslije rata, nego prije rata, s tim da se poslije rata broj Muslimana i Hrvata znaajno smanjio, a broj Srba znaajno poveao. (Grafikon 13) Naime, prema procjenama vjetaka Meunarodnog krivinog tribunala za bivu Jugoslaviju[footnoteRef:21] na uzorku od 43 post-dejtonske optine u RS (ukljuujui i Banju Luku), broj Muslimana je na teritorijama ovih optina opao za 95,5% izmeu 1991. i 1997-98. Prema istim procjenama broj Hrvata na ovim teritorijama je u istom periodu opao za 82,5%. [21: Ova procjena je zasnovana na demografskom statistikom istraivanju grupe sudskih vjetaka (Ewa Tabeau, Marcin tkowski, Jakub Bijak i Arve Hetland) iz 2003. godine za potrebe Meunarodnog krivinog tribunala za bivu Jugoslaviju u predmetu suenja za ratne zloine Slobodanu Miloeviu. Na uzorku od 31 predratne odnosno 43 post-dejtonske BiH optine na teritorije sadanje RS, meu kojima je i Banja Luka, istraivanje je pokazalo da je 1997-98 u odnosu na 1991, broj Muslimana na tim teritorijama smanjen za 95,5%, Hrvata za 82,5%, Ostalih (ukljuujui i Jugoslavene) za 20,9%, a da je broj Srba povean za 70,1%. Primjenom ovih procenata na broj i etniki sastav Banje Luke iz 1991. godine, dobija se da je u demografiji Banjoj Luci uee Muslimana sa 14,6% (19,9% u centru) palo na 0,6% (0,9% u centru), uee Hrvata sa 14,8% (9,5% u centru) na 2,4% (1,6% u centru), uee Ostalih sa 16% (24,1% u centru) na 11,6% (18,9% u centru), a uee Srba je poraslo sa 54,6% (46,6% u centru) na 85,4% (78,6%) u centru. Izvor: Izvetaj vetaka u predmetu Slobodan Miloevi (IT-02-54) - Etniki sastav i interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina u Bosni i Hercegovini, od 1991. do 1997-98.; Odeljenje za demografiju, Tuilatva MKSJ; 31. mart 2003.]

Kada se ovi postotci pada broja muslimanskog i hrvatskog stanovnitva u Banja Luci i RS uporede sa postotcima pada broja naziva ulica sa muslimanskom i hrvatskom etno-vjerskom identifikacijom u Banja Luci, dolazi se do uznemirijueg i zapanjujueg zakljuka da se ova dva postotka u potpunosti poklapaju. Broj naziva ulica sa muslimanskom etno-vjerskom identifikacijom se smanjio za 94,9% (a stanovnitva za 95,5%), a broj naziva ulica sa hrvatskom etno-vjerskom identifikacijom se smanjio za 80,0% (a stanovnitva za 82,5%). Takoer, izvjesnu podudarnost pokazuju i proces porasta broja srpskog stanovnitva u Banjoj Luci izmeu 1991. i 1997-98. godine (za 70,1%) i istovremeni proces poveanja naziva ulica koji nose srpsku etno-vjersku identifikaciju (za 145,1%). (Grafikon 14)Grafikon 14 Promjena etnikog sastava Banje Luke izmeu 1991. i 1997-98. godine i promjena etno-vjerskih identifikacija u nazivima ulica Banje Luke izmeu 1991. i 1997-98. godine14.a promjena etnikog sastava stanovnitva

14.b promjena etno-vjerskih identifikacija u nazivima ulica

Ova poreenja dodatno rue argument koji govori u prilog spontanim promjenama naziva ulica, kao prirodnom politikom rezultatu demografskih promjena u gradu. Ona govore da je konana promjena etnikog sastava grada nastala najranije godinu i po dana nakon masovnih brisanja muslimanskih i hrvatskih etno-vjerskih identifikacija u nazivima ulica, u trenutku kada se ni izbliza nije moglo znati kakvi e biti krajnji politiko-demografski rezultati graanskog rata i agresije na BiH. To govori u prilog tezi da je masovno posrbljavanje javnog prostora i brisanje gotovo svih muslimanskih i hrvatskih etno-vjerskih identiteta u nazivima ulica tokom 1993. i 1994. godine, predstavljalo:1. ist nacional-politiki konstrukt i znak osvajake iracionalne politike volje bez racionalne politike i bilo koje druge podloge, osim oruane-kriminalne-ratne,2. istu projekciju konanog etno-vjerskog sastava grada i sliku o tome kako treba da izgleda budui eljeni politiki ishod sukoba u BiH,3. indiciju o prvobitnim namjerama, eljama, motivima i eventualnim strategijama sa kojima je srpska ratna politika elita zapoela oruani sukob u BiH.Naravno uvijek se moe postaviti pitanje, ta se desilo prije, progon nesrpskog stanovnitva ili brisanje nesrpskih identiteta iz naziva ulica. Tj. pitanje da li je elita tokom 1993. i 1994. godine pred sobom imala pouzdanije procjene etnikog sastava i pada broja nesrpskog stanovnitva u Banjoj Luci pa je prema njima krojila nazive ulica. Presude Hakog tribunala u predmetu Branin govore, da je politika elita Banje Luke i RS cijelo vrijeme rata bila upoznata sa injenicom da se Muslimani i Hrvati teroriu i proganjaju i da njihov broj opada i u centru i u prigradskim i ruralnim naseljima Banja Luke, jo od vojno-politikog pua u Banjoj Luci u drugoj polovini marta 1992. godine. Jedan dio te elite je ak bio aktivno ukljuen u kreiranje atmosfere straha i terora, u hukanje i pravdanje etniki motivisanog nasilja, ubistava i pljaki, te u stvaranje uslova u kojima je odlazak nesrba iz Banje Luke bio njihov i bioloki i psiholoki spas. Ono to se sa visokom sigurnou moe tvrditi je da ta elita do 1995. nije imala pouzdaniju sliku o etnikom sastavu, ni predstavu o posljedicama etnikog ienja Banja Luke od nesrba. Elita je mogla imati odreena saznanja o broju prognanog i doseljenog stanovnitva u maju 1993. kada je Centar slubi bezbjednosti Banja Luka sastavljao spiskove graana koji su se iselili i uselili u Banju Luku[footnoteRef:22]. Tek u ferbuaru 1995., kada je Resor dravne bezbjednosti napravio pregled o broju i nacionalnoj strukturi stanovnitva po optinama na podruju RDB Banja Luka za 1991. i 1995. godinu[footnoteRef:23], elita i komisije za imenovanja ulica su mogle da raspolau kakvm-takvim procjenama. Meutim tek e prvih nekoliko poslijeratnih politikih izbora i konani bilansi izbjeglog i raseljenog stanovnitva u inostranstvu i u BiH pokazati pravu strukturu i razmjere etnikog ienja Banja Luke. Tako, pouzdanije slike o etnikom sastavu Banja Luke, srpska etno-politika elita nije nikako mogla da ima kada je u februaru 1993. i martu 1994. godine izvrila najobimnija brisanja muslimanske i hrvatske etno-vjerske identifikacije iz naziva ulica u Banjoj Luci. [22: Spisak graana koji su se iselili sa i uselili na podruje Banje Luke, Centar slubi bezbednosti, Banja Luka, maj 1993. ERN: B009-8148-B009-8153] [23: Pregled podataka o broju i nacionalnom sastavu stanovnitva po optinama na podruju RDB Banja Luka /Resor dravne bezbednosti/ za 1991. i 1995., Banja Luka, Februar 1995. ERN: B003-1169-B003-1183 ]

Ono to se da izvui kao zakljuak sa vrlo visokim stepenom istinitosti jeste da je etno-politika elita krenula u brisanje nesrpskih identiteta i identifikacija u nazivima ulica i mjesnih zajednica za vrijeme trajanja rata i etnikog progona i ienja Banje Luke od nesrpskog stanovnitva, bez ikakvog pouzdanog znanja o aktuelnoj etnikoj slici Banje Luke, bez mogunosti realnog predvianja krajnjih posljedica etnikog ienja, ali sa vrlo jasno izraenim motivom, eljom i vizijom da obim, omjer i struktura etnikog ienja budu onakvi kakvi su se na kraju, zapravo, i desili, a koji su i izmjereni sa 1997-98. godinom. Vrlo je snaan istraivaki utisak da je brisanje muslimanskog i hrvatskog identiteta iz naziva ulica i mesnih zajednica, pored toga to je predstavljao proces prognoziranja budueg eljenog politiko-demografskog stanja Banje Luke, bio i proces kojim e se nesrpskom stanovnitvu Banja Luke, u budunosti, stalno i iznova slati poruka da nije i nikada vie nee biti poeljan u novoj srpskoj Banja Luci. Naravno sada nakon 20 godina od poetka rata, ova preimenovanja mogu da govore o vrlo izvjesnom peaenju sudbine muslimanskog i hrvatskog etno-vjerskog identiteta u Banjoj Luci i prije nego se rat i progon nesrpskog stanovnitva okonao. Svojevrsno, podvueno konano stanje prije konanog podvlaenja crte. Taka na i etnikom ienju i konanom rjeenja etno-teritorijalnog pitanja Srba u BiH i Banjoj Luci, za koje se elita RS nadala i jo se nada da e opstati i trajati i da e se teko desiti kakva-takva restitucija.

Umjesto zakljuka Ovo malo istraivanje je pokualo i nadam se uspijelo pokazati da je masovnim preimenovanjem naziva mjesnih zajednica i ulica Banje Luke u periodu rata i poslije do 1997. godine uspijeno izvrena konverzija etno-vjerskog, ideolokog, prije svega kulturnog identiteta prijeratne multietnike Banje Luke. Ta konverzija identiteta Banje Luke iz bosansko-hercegovakog multietnikog grada u srpski jednonacionalni, etniki gotovo ist grad, ila je djelom istovremeno sa, a djelom je prethodila stvarnom etnikom progonu, ali je i tano prognozirala konani rezultat tog progona.Konverzija kulturnog identiteta Banje Luke se osim na etno-vjerskoj, odnosno nacionalnoj ravni deavala i na nekoliko drugih nivoa, kao npr: na ravni podobne i nepodobne vjerske pripadnosti ili simbolike, na ravni etniki i nacionalno podobne i nepodobne geografije i istorije, na ravni podobnih i nepodobnih politiko-ideolokih narativa, dogaaja i osoba, na ravni binarne opozicije graansko/individualno ruralno/saborno, na ravni binarne opozicije pro-zapadno anti-zapadno, na ravni binarne opozicije epsko/ratniko lirsko/prosveeno, na ravni binarne opozicije srpski prijatelji srpski neprijatelji, na ravni podobnih i nepodobnih komunista, partizana i revolucionara.Takoer, istraivanje je pokazalo da je kljunu ulogu u ovom procesu imala srpska politika elita Banje Luke i RS, a da se sve odvijalo u vrijeme rata i etniki i vjerski motivisanog progona i ubijanja. U tom ratu Banja Luka je izgubila oko 30% svojih prijeratnih graana ili oko 60.000 ljudi, koji su spas i ivot pronali u zemljama EU i SAD-u. Vie od 100 graana je ubijeno u samom gradu, samo zato to su bili nesrbi i stoga nisu bili zatieni od kriminalaca, pljakaa i ekstremista. Sa ovim progonom i etnikim ienjem Banja Luka je izgubila svoju vjekovnu, priznatu i cijenjenu kulturoloku raznolikost i veliki dio svoje kulturne memorije. Izgleda kao da je krajnji cilj bio homogenizacija pretendovanog srpskog etno-teritorijalnog vlasnitva u BiH i pretvaranja svega to nije dovoljno srpsko u vjeni srpski grunt. U tom simbolinom obiljeavanju grada, elita je distorzino politiki eksploatisala znaajne istorijske linosti i dogaaja iz istorije srpskog naroda iz Srbije i BiH. Istovremeno je zatirala i postojanje i istorijsko mjesto i ulogu banjolukih i bosansko-hercegovakih linosti i dogaaja nesrpske etnike, vjerske ili politiko-istorijske etikete, u prvom redu muslimanske i hrvatske. Zatirala je bogatu multietniku, multikonfesionalnu memoriju grada Banje Luke i narative, linosti i dogaaje. Istovremeno je istakla one narative i linosti koji nemaju nikakve veze ni sa Banja Lukom, ni sa srpskim narodom u BiH, ali i one koji imaju, najblae reeno, sumnjivu civilizacijsku vrijednost.Protekom vremena od rata politika elita bosanskih Srba je ovu ratnu konverziju kulturnog identiteta i reviziju kulturne memorije multietnike Banje Luke u srpsku Banju Luku pokuala opravdati ratnim stanjem, ili veinskom zastupljenou i veinskim raspoloenjem graana srpske etnike pri