sakarya üniversitesi ilahiyat fakültesi dergisi 3/2001

tefsir

• A •• A 1\ A A A

ŞIHABUDDIN MAHMUD el-ALUSI,

• • • A A A

HAYATI, ESERLERI VE TEFSIRI RUHU'L-lv1EANI

Alican DAGDEVİREN*

Summary

Alusi who lived in the l9th century is a very productive and promirıent reli­gious scholar. He was qualifıed in various subjects such as Arabic, Islamic the­ology, logic, astronomy. He gave legal religious response to produce solutions of his society's problems. He took place his well-known position with his Quranic Exegesis called Ruhu'J.-Meani. He scrunized the previous Qur'anic Exegesis with a great care and evaluated these religious literamres with critica! mentality. Right opinions were supported by Alusi and the others were select­ed by him. It can be noted that he adopted scientific and logical approcahes when he was writing his exegesis, and composed two types of unde:rstanding of the Qur'an, which are literal meaning and allegorical meaning. Gene:rally speak­ing Ruh 'ul-Meaai was accepted one of the signifıcant resources among thelater commentators. It also indicated that to produce well-qualified Qur'anic exege­sis is not pecularity of the past, and he proved with his exegesis that comtem­porary scholars can write excelent Quranic exegesis.

GİRİŞ

Kur'an-ı Kerim, tarih boyunca üzerinde bir çok açıdan çalışmalar yapılmış

müstesna bir kitaptır. Tefsir ve tefsir ilimleri yönünden de bir çok retkildere konu

olmuştur. Hz. Peygamber ile başlayan bu faaliyet, günümüze kadar devam etmiş ve

bu biril<im zengin bir kütüphane oluşturmuştur.

Kur'an-ı Kerim t:efsiri denilince ismi ilk alda gelen kaynaldarla birlilcte zileredilen

Rılhu'l-Mdm"'nin, tefi:ir külliyatı içinde önemli bir yeri vardır. Bu eser, müellifirıirı,

tüm ilmi kudretini ortaya koyaralc, tüm çabasını sarf ederek, rivayet ve dirayet yönüyle

selefın görüşlerini bir araya getirdiği bir tefsirdir. Alı1si, tefsirinde, ulemanın

SAÜ. İlahiyat Fakükesi, Kur':in-ı Kerim Okutnıanı

359

görüşlerini, tenkitçi hür bir bakış açısıyla, kabiliyer ve zihin kuvvetine dayalı bir ter­

cih süzgecinden geçirerek bir araya getirmiştir. Ayrıca ayetlerin sonunda yaptığı işari

yorumlar sebebiyle de, tefSirler arasında temayüz etmiş bir eser olan RU:hu'l-Meam~

değerli bir tefsir arısiklopedisidir.

A. HAYAT][

1. Doğumu ve Ailesi

İsmi, Mahmud b. Abdiilah b. Mahmud el--Hüseyni el-Alusi el-Bağdadi'dir.l Müellifin dedeleri, Hüligu'nun Bağdat' ı is tilası üzerirıe Bağdat'tan göçerele Aıus

denilen adaya yerleşmiştir. Bağdat yakınındaki, Fırat Nehri üzerinde yerleştilderi bu

adaya nisbetle Aıusi diye meşhur olmuşlardır2. Aıusi'nirı, künyesi kaynaldar da "Ebu's-Sena", lakabı ise "Şihabüddirı" olarale

geçnıektedir3.

Nesebi, ba!ba tarafindan Hz. Hüseyirı'e, arıne tarafindan Hz. Hasan'a kadar

ulaşmaletadır4.

Bağdat'ın köklü, salih, nıütedeyyin ve :ilim bir ailesinden olan Ebü's-Sena

Şihabüddin Mahmud el-Alusi, 1217/1802 yılı, Şa'ban ayının 14. günü cuma önce­

si Bağdat'ta dünyaya gelmiştir5. Aıusi, ilim hayatına erkenden atılmasına zemin

hazırlayan bir aile ortamında dünyaya gelmiştir6.

Babası Abdullah, Bağdat'ta Ebu Hanife Camii'nde kırk yil müderrislik yapmıştır.

Ayrıca Reisü'l-Müderrisin olarale Şehit Ali Paşa Medresesi'ncle dört yıl ders vermiştir.

1246/1830 yılında taun hastalığı sebebiyle Bağdat'ta vefat etmiştir. Y<Udaşık seksen

yıl yaşanıış ve Şeyh Ma 'ruf el-Kerhl Kabristanlığı'na defuedilmiştir7.

1 Kehhile, Ömer Rıza, Mu 'cemü'l-Müellifm, (I-XV), Şam, 1957, Ili, 815; Zirikli, Hayrüddin,el­

.Aı:Un K:Unus-u Tericim li Eşhüri'r-Ridl, (I-XI) Beyrut, 1969, VIII, 54.

2 Kehhale, a.g.e., III, 815; Aıusi, Mahmud Şükri, d-Miskü'l-Ezfer, el-Adab, Bağdad, 1930, s.24;

Zehebi, Muhammed Hüseyin, ct-Tefsfr ve'l-Miifessirdn, (I-Il), Dar-u İhy:ü't-Türasi'l-Arabi,

Beyrut, 1972, I, 352.

3 Kehhale, a.g.e., III, 815; Zirikli, a.g.e., VIII, 53; Zehebi, a.g.e., I, 352; Bilmen, ÖnıerNasuhi,

Büyük Tefsfr Tarihi, D. İ. B. Yayınlan,A.nkara, 1960, s. 565; Aıus1, ŞihiibüddinMahmud, Şehiyyü'n­Neğam fi Tercemct-İ Şqhı'lİsl:tn Ariii'l-Hikem', Tahklk, Dr. Muhammed el-İd el-Hatr:l.vi,

MüessesetüÜIUrni'l-Kıır':l.ıı, Beyrut, 1953,s.13. 4 Aıusi, Şihabüddin Mahnıı'ıd, Garaibü'l-İğtirab ve Nüzhetü'l-Elbıib, Şabender, Bağdad,h.l327, s.

106; Şükri, Miskü'l-Ezfer, s. 31; Bilmen, a.g.e., s. S65. 5 Aıusi, a.g.e., s. 5; Şükri, a.g.e., s. 23; Bilmen, a.g.e., s. 565; Zehebi, a.g.e., I, 352

6 Aıusi, Şehiyyü'n-Neğam, s. 22.

7 Şükri, a.g.e., s. 4; Abdüllıaınid, Muhsin, el-A.ıusi Müfessiran, Matbaatü'l-MeW, Bağdad,1969, s. 41.

360

Kaynaklarda "saWıa bir kadın" olarak nitelendirilen aımesi Faıma, Aıusi, küçük ·

bir çocukken vefat etmiştir S.

Aıusi, üç çocuklu bir ailenin en büyük çocuğudur. Kardeşleri Abdurrahman (v.

1284/1867) ve Abdülhamid (v. 1324/1906)'dir9.

Alusiler bir ilim ailesidir. Bu hanedandan birçok meşahir yetişmiştir. İşte b un­

lardan biri de Şihabüddin Mahmud el- Aıusi'dirıo.

2. Çocukluğu vı:: 'Tahsili

Aıusi, küçük yaşından itibaren Kur'an-ı Kerim'i ezberlemeye başlamıştır. Beş yaşına ulaştığında üstün zeki belirtileri kendirıi göstermiş ve henüz Kur'an-ı Kerim'in

hıfzını tamamlamadan, Arapça kjtaplarından bazı bölümler ezberlemiştirll.

Ecrumiyye ve İmanı-ı Matilc'in EJBye'si gibi nahiv kitaplarını e:zberlediğinde ise

henüz yedi yaşındadırl2.

Reisü'l-Müderrisin olan babası, Allisi'nin öğreniminj bizzat kendisi

üstlenmiştifl3. Babasından yeteri miktarda Arap dili, H~ırıefi ve Şafii fikhı, mantık ve

hadis kitaplarından bazı bölümler tahsil etmiştirl4. Asrınm ilimlerinden de bir bölüm

tahsil etmek suretiyle pozitif ilimlere de vakıf olma yoluna gitmiştir1 5. Bütün bu ilim­

leri on yaşından önce, kelam ilmini ise on üç yaşında tahsil ettiğini görüyoruzl6.

Aıusi, asrının önde gelen ilim adamlarının meclislerine katılmış ve onlardan der­

sler almıştırl7 • On üç yaşında iken "rahle-i tedris" inde karar kılclığ;ı hacası "Musullu

Alaeeldin Efendi", o'nun ilim hayatında büyük önem taşır. Aıusi, Alaedcfın Efendi'den uzun süre dersler okumuş ve kazetini alnııştır18 . Kendisine rivayet ve

dirayet ilimlerinin inceliklerini anlaması hususunda en büyük yardımcı olan bu

hocasıyla süren tahsil hayatı on dört yılı bulmuştur19. Uzun süren bu tahsil

hayatından sonra h. 1241 yılı Muharrem ayının başlarında icazet ~umıştır20.

8 Abdülhamid, a.g.e., :>. 41.

9 Şük.ı1, a.g.e., s. 4.

10 Bilmen, a.g.e., s. 56S. ll Şevvaf, Abdülfettalı, Hadikatü'l-Viirdd, Mektebetu H~şim el-AJıisi, ts., s. 7.

12 Aııisi, Garaib, s. 6; Azzavl:, Abbas, Zilcd Ebi's-Sena, S:llilıiyye, Bağdad, 1958, s.l2.

13 Aııisi, ŞehiyYü'n-Nejfam, s. 22.

14 Aııisi, a.g.e., s. 6; ~)evvH, a.g.e., s. 9.

15 Aııisi, a.g.e., s. 22.

16 Aııisi, a.g.e., s. 6.

17 Aııist, a.g.e., s. 6-S; Şevvaf, a.g.e., s. 11-12.

18 Abdülhamid, a.g.e., s. 42.

19 Cündi, Enver, Tenicimü'l-Aıamü'l-Muasırin fi'J-A.iemi'l-İslam, Ka:hire, 1970, s. 48

20 AzzavJ:, Abbas, Zikri~ Ebi's-Sena, Salilıiyye, Bağdad, 1958, s.l8.

361

Daha çocukluğwmn ilk devrelerinde başlayan ilim hayatı, }Jusi'nin ulaştığı ilmi

seviyede büyük rol oynamıştır 21.

Tarunu Mahmud Şükri, Aıusi'nin, dam bir kişilik, kes.l<in bir zeki sahibi

olduğunu ifade ederken, tetkik ve tahkik gücünden de övgüyle bahsetmektedir.

Sevinıli kişiliği, kul hakkına riayeti, vetaldrlığı, üstün yaratılışlı oluşu, ibadete ve

istiğfara düşkünlüğü, güzel ahlakı ve çok sabırlı oluşu da onu anlatırken bahsettiği

özellikleri arasındadır 22,

Büyük hoşgörüsü23, yiyecek ve giyeceğini öğrencileriyle paylaşmaya varacak

kadar cömertliği elimize ulaşan bilgiler arasında yer alnıaktadır24.

İlıni çalışmalarının yoğunluğuna rağmen toplumdan soyutlanmamış, aksine

toplumla iç içe, sosyal hayata iştirak eden alinı ve z:lhid bılr kişilik sergilemiştir.

Bağdat'talci ilmi ve :fikri hareket onunla canlılık kazanmıştır 25.

İnsanları dof,ru yola iletmek, Allah 'ın emirlerini insanlara tebliğ maksadıyla yaptığı vaazlar tam hedefıne ulaşmıştır. El-Farılki, Aıtisi'nin vaazının tesirinden

bahsederken taşa na.kış işleme benzetmesini yapmaktadır26.

Hutbe ve risaleleri de wmtulmaz güzelliktedir. Fakat, büyük çoğunluğu

muhafaza edilememiştir 27.

İlmi kudreti ve edebi yönü Aıusi'nin l<işiliğini abideleştirmiştir.

3. Hocalan

a) Babası Abdullah Efendi: Büyük bir ilim adamı ve İm2Lm-ı Azam Medresesi'

nde lark yıl görev yapmış kıymetli bir müderristir28. Aıusi, tahsıll hayatırwı ilk devresi­

ni babası Abdullah'ın yanında tamamlarnıştır29.

b) Molla Hüseyin el-Cubilli: Aıusi, muttald ve salih bir kişi olarale rıitelendirdiği bu hocasından, ciddi bir Km'an eğitimi aldığını ifade etmektedir30.

c) Seyyid Ali b. Seyyid Ahmed: Allisi'nin amcasının oğludur. Aıusi, kendisinden

Adudiye üzerine yazılmış Kızşçu ŞerhPrıi okumuştur3l.

21 Alusi, Şehiyyü'n-Neğam, s. 22.

22 Şükri, a.g.e., s. 10-13.

23 Alusi, Şih:lbüddin Mahmud, el-Maldmat, Haceriyye, Kerbeht, h.l273,, s. 48; Mı'tsi, Şehiyyü'n­Neğam, s102.

24 Abdülhamid, a.g.e., s. 71; Zehebi, a.g.e., I, 353.

25 .Aıusi, a.g.e., s. 13

26 Şükri, a.g.e., s. 12.

27 Şükri, a.g.e., s. ll; Zehebi, a.g.e., I, 353. 28 Azz:l.vi, a.g.e., s .. 13.

29 Şükri, a.g.e., s. 3-4.

362

d) Seyyid Muhammed Emin b. Seyyid Ali: Arap dilini edebi konuşmada ve

beyan ilminde marurdir. Aıusi, Seyyid Muhammed Emin'den Şerlıe'l Ved'iyye adlı Adudiye Şerhini okumuştur32. Seyyid Muhammed, 1246/1830 yılında vefat etıniştir33 .

e) Abdülaziz Şevvaf: Aıusi, diraLyetli bir ilim adamı ve faziletli bir kişi olarak nite­

lendirdiği bu hocasının, Arap dilinde ilcinci Sibeveyh olaral< nitelendirile bileceğinden

bahseder34. Abdülaziz Şevvaf, 1246/1830 yılında vefat etmiştir3S.

f) Alaeeldin Ali Musullu: Musul'un ilim ailesindendir. Bağdat'taki Ati!ce Hatun

Medresesi'nin ilk müderrisidir. Birçok te'lif eseri vardır36. Aıusi, "kendisinden icazet

alıncaya ve eğitim-öğretimindeki istifadenin son merhalesine gelinceye kadar yanında

kaldığını" söyler. Hocasının ilimdeki üstünlüğünü anbtmal< için bir teşbih yaparal<

hocas1111 bir ilim güııcşine, diğer aJimleri de yıldıza benzetir 37.

g) Ziyaeddin H:llid Nakşibendi: Ehl-i sünnet ve'l-cemaat: üzere olmaya aşırı

düşkün, büyük bir alim ve zarud bir kişidir. Naleşibendi Tarikatı'run şeyhlerindendir.

Aıusi, onun, zamanının bir tek saatini bile, ilmi bir meselenin çözümü veya ibadet

etmek dışında geçirmediğini söyler. Hacası için "Biz, onun bir benzerini görmedik,

öyle zarınederim ki, o da kendi benzerine rastlarnamıştır"der38. Aıılsi, bu hacasından sıfatlar konusu ve tasavvuf sahasında istifade etmiştir39. Halid Nakşibendi,

1242/1826 yılında Şam'da vefat etmiştir 4o.

h) Şeyh Ali Süveydi: Ali Süveydi, selef alddesine mensup, vehhabilil< ithamından

uzak bir alddeye sahiptir. Aıusi, hocasını tanıtırken "O'ndan daha güçlü bir hadis

hafızını, telaffuzu daha tatlısını, vaazı daha güzelini, dili daha anlaşılırını, beyarn daha

açığını ve daha val<urunu görmediğini" ifade eder4l . .AJusi, hacası Ali Süveydi'den,

İbn Hacer el-Askalarli'nin Şerhü''n-Nuhbe adlı eserini okumuştur. Ali Süveydi,

1237/1821 yılında Şam'da vefat etmiştir42 •

30 AlUsi, Gadib, s. 7-8 31 AlWıi, a.g.e., s. 5-6.

32 AlWıi, a.g.e., s. 8.

33 Abdülhaıılld, a.g.e., :ı. 56. 34 Aıılsi, a.g.e., s. 7; Ali1si, Şehiyyü'n-Neğam, s. 2.

35 Abdülhaıılld, a.g.e., :ı. 56.

36 Abdülhaınid, a.g.e., :ı. 57.

37 AlWıi, Gar.iib, s. 9.

38 AlWıi, a.g.e., s. 17-18.

39 Abdülhaınid, a.g.e., :ı. 57.

40 Abdülhaıılld, a.g.e., :s. 57.

41 AlWıi, a.g.e., s. 16.

42 Abdülhaınid, a.g.e., :ı. 58.

363

ı) Yahya el-İnıadi: Mııasırları arasında ilirnde lider ve fuzilet ehli olarak

tanınmıştır. Şafll fikhında otorite olarak kabul edilıniştir43. AıılisJ:, hacasından tefsir,

hadis, fıkıh, rivayet ve dirayetle ilgili ilimlerden icazet aldığını be1irtir44. Hacası'nın

alimlerin en bilgİlıi olduğunu söyler45; Yahya el-İınadi , lıicd 1250'li yıllarda vefut

etmiştir46.

i) Abdullah d-Ömer!: Alusi, kendisinden kıraat dersleri almıştır. Ebu Aınr, İbn­i Kes ir ve Nafi 'in kıraatlerini alınıştır. Abdullah el-Ömer!, 1297/18 79 yılında vefut etmiştir47.

j) Şeyh Abdurrahman el-Küzberi: Aıusi'ye rivayet ve dirayet ilimlerine d:lir isnadı uzun ve tam bir icazet verıniştir48 . Şeyh Abdurrahman, 1262/1846 yılında vefut etmiştir 49.

k) Şeyh Abdüllatif: Beyrut Müftüsü Ali Efendi'nin oğludur 5o. Aıusl'ye akli ve

nal<.li: iliınlere d:lir icazet vermiştir. İcazet verdiği ilimlerin senedini de büyük İsl:lın

lliınlerine varıncaya kadar zikretmiştir. Beyrut'ta, 1260/1844 yılında vefut etmiştif5l.

1) Şeyhü'l-İslaın Arif Hilmıet: Arif Hilmıet, 1200/1785 yılında doğmuştur52 • AıusJ:, tefsJ:rini Abdülınecid'e takdim için İstanbul'a gelldiğinde kendisiyle

karşılaşınıştır53. O zaınanArifHikınet, Hil:lfet merkezinin başkentinde Şeyhü'l-İsl:lın olarale bulurunaktadır.54 Aıı1s1, İstanbul'a geldiğinde Arif HiYJnet'ten teberrüken

idzet alınıştır55.

Ayrıca Aıusi, Hacı Derviş, Molla Rasul Şevki ve Hafiz Muhammed b. Ahmed

gibi isimleri de hocaları arasında zikreder56.

43 Aıusi, a.g.e., s. ll9.

44 Şevvaf, a.g.e., s. 205.

4S Aıusi, a.g.e., s. 19.

46 Abdülhamid, a.g.e., s. S9.

47 Aıusi, Neşvetü'ş-Şümdl Ji's-Seferi ila İsl:imbul, Vıl~ye, Bağdad, h.l293, s .. 7

48 Aıusi, Gar:iib, s. 19.

49 Zirikli, a.g.e., IV, ııo.

SO Aıusi, a.g.e., s.l9.

Sl Zirikli, a.g.e., IV, 183.

S2 Aıusi, Şehiyyü'Lt-Neğam, s. SS.

S3 Cevdet Bey, Tefsir Tarihi, Alırnet I<atnil Matbaası, İst:ınbul, 1927, s. l<lo9; Cüııdi, a.g.e., s. 482. S4 Aıusi, Garaib, s. 276-297; Bilmen, a.g.e., s. S6S

SS Bilmen, a.g.e., s. S6S.

S6 Azz~vi, a.g.e., s. 13.

364

4. İstanbul Seyahati.

.Aıusi, 1267 /18SO yılında İst<ınbul'a gelmiştir57 . İstanbul'a gelmesine zihiren

tefsirinin sebep olduğunu, hakikatte ise başka sebeplerin bulunduğwıu i:fude etmiştir 58.

Tefsiri:ni vesile kılarak, içinde bulunduğu durumu tstanbul'a mılatmak üzere, bu

seyahate çıkmaya karar vermiştir. Aıusi, yazmakta olduğu tefsirinin bir kısmını Sultan

Mahmud Kütüphanesi'ne hediye etmiş, daha sonra yazdığı üç cildi de Sultan

Abdülmecid'e ithaf etmiştir. Kalan iki cildini de tamamlayarale 1267/1850 yılında bu

yolculuğa çıkmıştır59,

.Aıusi, Sadrazam Reşid Paşa ile ve Müsteşarı Fuad ile görüşmüş, her ilcisinin de

gösterdilderi ilgi ve hoş sohbetten son derece memnun olmuştur60. Fakat yine de

tam anlamıyla işini düzeltemeden memleketine dönmeye mecbur kalmıştır6l.

Bağdat'a dönüşü iki yıl sonra, 1269/1852 yılı Rebi'ü'l-evvel ayının on beşi perşembe

günü olmuştur62 .

.Aıusi'nin İstanbul seyahati hem kendisi için, hem de ilim dünyası için önemli

sonuçlar doğurmuştur. Bu seyahati sayesinde Bağdat'ta görüştüğü eski dostlarıyla

dostluklarını tazelemiş ve baba dostlarıyla görüşmüştüı~. İlimalemine ise, Ganlibü'l­

lğtirab, Neşvetü'ş--Şümul, Neşvetü'l-Müdam ve Şelıiyyü'n-Neğam tl tercemet-i

Şeylıi'l-islam kifi'l-l:-Iikem olmak üzere dört kıymetli eser bırakrnıştır63.

5. Hizmet ve llıni Faaliyetleri

Küçük yaşından itibaren başlayan tahsil hayatı bir süreklilik arz etmiş ve .Aıusi'ye kısa sürede müdenislik unvanı kazandırmıştır. Yirmi bir yaşına ulaştığında, Bağdat

ulemasının da toplandığı görkemli bir günde hacası Musullu Alieddin Efendi'den

id.zet almıştır64.

Nu'man Bacacı'nın medresesinde müderris1ik6S, Emin Bacacı'nın yaptırdığı

medrese ve cami'de hatiplik ve vii:zlik yapmıştır66. Ayrıca "Merhum Hacı Molla

57 A.ıwi, a.g.e., s. 2.

58 Bilmen, a.g.e., s. 5?'0.

59 A.ıwi, a.g.e., s. 25; Bilmen, a.g.e., s. 570.

60 A.ıwi, a.g.e., s. 118-119.

61 Yaltkaya, Şeclfettin, "Aiusi", İsl<lınA.nsiklopedisi, M. E. B. Basımevi, İstanbul, 1978, I, 391

62 Bilmen, a.g.e., s. 571.

63 A.ıwi, Şehiyyü'n-Nc:ğam, s. 28.

64 A.ıılsi, Gara"ib, s. 20.

65 Şevvaf, a.g.e., s. 20; A.ıusi, a.g.e., s. 20; Eseri, Muhammed Behcet, Alamii'l--I'r.ik, Selefıyye, Kı\.hire, 1945, s. 22.

66 A.ıwi, a.g.e., s. 20; Şevvaf, a.g.e., s. 22.

365

Abdülfettah Mescidi"'ndeld öğretim faaliyetleri yanında, "Mescid-i Kameriyye",

"Mescid-i Nefi:se Hanım" ve "Mercan Camii"'nde dersler vermeye devam etmiştif67.

Aıusi, Abdülğani Cemil (1780/1861)'in Bağdat Hanefi Müftülüğü zamanında Fetva Emini olarak tayin edilmiş ve yine IO.diriyye medresesPndc müderris olarak

göreve başlamıştır68.

Vezir Ali Rıza Paşa tarafindan, Bağdat'ın önde gelen ilim adamları dışında

başkalarına verilmeyen Mercaıı Faleti MütevelJJsi olmakla mükaf.ıtlandırmıştır. Ayrıca

Sultan tarafindan kendisine "Saltanat-ı Dar-ı Aliyye Müderrisliği" ünvanı

verilmiştir69. Hicri 1248 yılında Bağdat'ın Hanefi Müftüsü olmuştur7D.

Aıusi'nin, buraya kadar sıralamış olduğumuz hizmetlerine, yazmış olduğu eser­

lerini, yetiştirmiş olduğu talebelerini de katuğırnızda adeta tüm ömrünü ilme valuet­

tiğini görürüz. Ayrıca kendi neslini devam ettirecek olan her biri ilimle mücehhez beş

erkek evladını ve bu çalışmayı yaparken kendi eserlerinden istifade ettiğimiz torun­

larıru da hesaba katuğınıızda, Aıusi'nin ilme olan hizmetleri tüm açıklığıyla gözler

önüne serilmiş olur.

6. Vefatı

Aıusi, 1270/1854 Zilka'de ayının yirmi beşinci günü rılhttnu teslim etmiştir n. Cenazesini meşhur talebesi Muhanımed Emin yıkamıştır. Aıusi'nin ölüm günü,

cenazesine büyük bir kalabalığın katıldığı büyük bir gün olnıuştur72. Cenaze

namazırıı büyük bir HaBdi c,emaati kılmış, bunu Şafii cemaati tal<.ip etmiştir. Bir çok

İslam ülkesinde de gıyabi cenaze namazı kılınmıştır. Bağdat' ta, ,şeyh Ma 'ruf el-Kerhi

Kabristanlığı'na defuedilrniştir73.

Arkasında, Abdullah Behiüddin74, Adbülbaki Sadeddin7S, Ebu'I-Berekat Nu'min

Hayredd1n76, Muhanırned Himid77, ve Ahmed Şakir78 isimli beş erkek evlat bırakmıştır.

67 Şevvaf, a.g.e., s. 20-22; Azzavi, a.g.e., s. 27.

68 Şevvaf, a.g.e., s. 22-24; Azzavi, a.g.e., s. 27.

69 Aıusi, a.g.e., s. 24.

70 Zirikli, a.g.e., VITI, 53; Aıus·~ a.g.e., s. 25; Azzavi, a.g.e., s. 28; Zehebi, a.g.e., I, 353.

7l Azzavi, a.g.e., s. 4-5; Aıusi, Şehiyyü'n-Neğam, s. 17; Zehebi, a.g.e., I, 354

72 Şükri, a.g.e., s. 20.

73 Corci, Zeydan, Teracim-i Meş:ihiri'ş-Şark ve'l-Garb, Hilal, Kahire, 1902, s.163; Abdülhamid,

a.g.e., s. 53; Zehebi, a.g.e., I, 354.

7 4 Bilgi için bkz. ~>ükri, a.g.e., s. 38, 42-43; Yaltkaya, a.g.e., I, 391.

75 Bilgi için bkz. Şükri, a.g.e., s. 46, 49; Yaltkaya, a.g.e., I, 392.

76 Bilgi için bkz. Şükri, a.g.e., s. 51.

77 Bilgi için bkz. Şükri, a.g.e., s. 56-57.

78 Bilgi için bkz. Şükri, a.g.e., !:. 58; Abdülhamid, a.g.e.,. s. 55.

366

Aıusi, kısa fakat vr~rimli bir ömür yaşamıştır79. Hayatını ilim öğrenme ve öğret­meye adamıştır80 .

B. İLMİ ŞAHSİYETİ

Aıusi, çeşitli ilim dallarında eserler vermiştir. Bilhassa ilmi kudret ve otoritesini

RUhu '1-Meam adlı tefi:lrirıde ortaya koymuştur8I.

1. İl.m1 Kudreti

Aıusi, Irak'ın yetiştirmiş olduğu yüksek ilimlerden biridir82. Zeki ve tefekkürde­

ki dehası ile tanırımaktadır83. Hafizasının kendisini hiç yanıltınadığı ve en zor mese­

leleri bile halledecek fikri güce sahip olduğu, elimize ulaşan bilgiler arasında yer

almaktadır84. Küçük yaşında başladığı tahsil hayatıyla da bu parlak zeki ve kabiliyeri

değerlendirmiş, kendi sahalarında otorite olmuş kültürlü ilim adamlarından dersler

almıştır 85. Kısa sürede Irak'ta ilirnde alem olmuştur 86.

Arap dilinin çeşitli sahalarında, tefSir, hadis, fikıh ve usul bilgiisi gibi nakli ilim­lerde; mantık, felsefe, astronomi ve keJ.am gibi akü ilimlerde icazetler almıştır87 .

Birçok ilim dalında tem:iyüz etmiş olan Aıusi, çeşitli ilim dallarında eserler ver­

meye muvaffak olmuştur. Bilhassa ilmi kudret ve otoritesini RU:lm'l-Meam adlı tef­

sirirıde ortaya koymuştur88. Bu tefsir hakkında ilimler ve edipler övgü dolu sözler

söylemişlerdir. Bağdat'ın en başarılı edebiyatçılarından olan Muhammed ez-Zeh:ivi,

Aıusi'nirı, üstünlüğünü belgeleyen birçok eserinin olduğunu, fakat bu eserler

arasında Rılhu'l-Md~i'nin çok önemli bir yeri olduğunu anlatır. Ruhı11 Me:ini gibi

ölümsüz bir eser meydana getirdikten sonra ölümden korkmaya gerek kalmadığıııı,

böyle bir eserle, insanın isminin sonsuzluğa kadar hatırlanacağını ifade eden sözler

söyler89.

Mahmud Şükri'nin, "O'nun ilim ve araştırmaya olan rağbeti, yaşantısı ve

hayatına olan rağbetinden daha fazlaydı. Zaten temiz Jrjşiliği ele ilim elde etme ve

79 Cünd1, a.g.e., s. 481.

80 Aııis1, a.g.e., s. 17.

81 Şü.kri, a.g.e., s. 16; Z(:heb1, a.g.e., I, 3S5.

82 Bilmen, a.g.e., s. 565;. Zehebi, a.g.e., I, 352.

83 Şü.kri, a.g.e., s. 10.

84 Şü.kri, a.g.e., s. ll; Z(:hebi, a.g.e., I, 3S3.

85 Aııis1, Gar:tib, s. 5-19.

86 Zehebi, a.g.e., I, 352.

87 Aııisl, a.g.e., s. 5-19, 276-297.

88 Şü.kri, a.g.e., s. 16; Zcheb1, a.g.e., I, 3S5.

89 Bilmen, a.g.e., s. 566.

367

ilmin gölgesinde gölgelenrnek üzere yaratılınıştı. O'nun ilim ve ilinıle olan

meşgılliyeti 'kalıcı olan seaclet yurduna' göçüneeye kadar artmaya devam etmiştir."

şeklindeki sözleri, Allisi'nin ulaştığı payeeleki fitri unsuru ifade etmektedir9°.

2. Edebi Yöııü

Aıusi, ilmi kişiliği yanında, edib ve şiir bir zattır. Özellikle nesiri pek selis, tatlı bir üsluba, bir ihenge sahiptir. Yazıları yüksek Arap edebiyatçılarına mahsus bir fesa­

hat ve belağa ri hiiz bulunmaktadır9l. Bağdat Üniversitesi Arap dili bölümü pro­

fesörlerinden Mustafa Cev:ld, Aıı1si'nirı Kcşfu 't-Turra a 'ni'J-Ôurra adlı eserinden

bahsederken, onıın, Arap dilinde Hariri'yi geçtiğini öne sürer92.

Cinas, istiare, teşbih gibi edebi güzellildere önem vermiştir. Bunu tefsiri başta

olmak üzere bütün eserlerinde uygulayarak göstermiştir 93 .

3.İtikat ve l~ıkıhta Me:zlıebi ve Tasavvuft J(o.nuJara Yaklaşımı

Aıusi, selef mezhebine ve sünni akldesine mensuptur. Bu sebeple çoğunlukla Mutezile ve Şia gibi kendi mezhebine muhalif olan mezheb ashabının görüşlerini

çürütür94. Çocuklarına, yaş;ırıtılarında en doğru ve en sağlam akide olduğu için, selef

aleidesine sarılmaları hususunda nasihatte bulunur95. Mesela ''Allah, onların kalpleri­

ni ve kulaklamu mühürlemiştir, gözlerinde de perde vardır. Onlar için büyük bir azab

vardır" (Bal(ara, 2/7) ayetini tefsir ederken: ''Mühürleme"nin ehli sünnete göre

Allah'a isnat edilişini ve bu ayette Mutezile'nirı benimsediği görüşü zikreder.

Matezile'ye bu konuda cevap verme ve itizali görüşlerine uygun te'villerini çürütme

hususlarında sözü burada zikredilmeyecek kadar uzatır 96.

"Bir ticaret ve eğlence gördükleri zaman, hemen dağılıp ona gittiler ve seni ayak­

ta bıraktılar. De ki: Allah'ın yanında bulunan, eğlenceden de ticaretten de hayırlıdır.

Allah rızık verenlerin en hayırlısıdır" (Cum 'a, 62/ll) ayetini te:fsir ederken: "Şi'a bu

ayet sebebiyle salıabeye saldırıyor; özellikle Rasulullah ile birlikteyken, dinin direği ve

birçok ibadetten faziletli olmı namazdan yüz çevirmeleri sebebiyle dünyalarıru ahiret­

lerine tercih ettilderini ve bunu da defalarca yaptıklarıru söylüyor". Bu iddiaya Aıusi

90 .Aıusi, Şehiyyii''n-Neğam, s. 24. 91 Bilmen, a.g.e., s. 569. 92 Cevad, Mustafa, el-Mebllii'l-Lüğaviyye fi'l-Inik, ed·Dirasatü'l-Arabiyy•~, Kahire, 1955, s. 51.

93 Bkz . .Aıusi, Şih:l.büddin Mahmud, Rılhu'l-Me:lnifl. Te.!Siri'l-Kur'ani'l-Azim ve's- Sebi'l Mes:lni, Daru

İhyai't Türasil Arabi, Beyrut:, ts., VIII,l3l; Aıusi, Gaciib, s. 205. 94 Zehebi, a.g.e., I, 356.

95 .Aıusi, Mak:l.rnat, s. 3-4.

96 Zehebi, a.g.e., I, 357.

368

şöyle cevap verir: "Hz:. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Aşere-i Mübeşşere'nin diğerleri,

Rasulullah'ın etrafindan dağılıp, kervana gitmemişlerdi, üstelik bu hadise henüz

toplumun çoğunun tamamen şeriatın adabıyla bezenınemiş oldukları, Hicret'in ilk

gürılerinde meydana gelmişti. O günlerde Medine halkına açlık ve pahalılık isabet

etmişti, dağılıp gidenler şayet Rasulullah'ın huzurundan ayrılınaziarsa başkalarının

alış-veriş yapmaları sebebiyle kendilerine azık kalmayacağından korkmuşlardı. Bu

davranışları sebebiyle .Allah Tdla, onları cehennem ile tehdit etmemiş, en fazla onları

kınamış, onlara vaaz ve nasihat etmiştir. "Onlar bunu defalarca yapmıştı" rivayetine

gelince; bununla "Beyhaki'nin Şua 'bü'l-İman'ında Mukatil b. Ebu Hayyan'dan

yaptığı: Onlar bunu üç kez yapmışlar dı" rivayeri kastediliyorsa; "Hadisçiler nazarında

böyle rivayerlere değer verilmez ve güvenilmez. Kasdettikleri rivayet başkası ise o

halde onu açıklayıp, sıhhatirıi tespit etsinler, bu nerede!.... Özetle:

"Müslümanlıklarınııı henüz başında,, bazılarından meydarıa gelen bu kıssa sebebiyle,

tüm sahabeye saldırmak, açık bir akılsıızlık ve tam bir cahilliktir" der97.

Aıusi, fikıh yönüyle Şam mezhebine merısuptur. Fıkıh ilminde biiyük ihtisas

sahibidir. Bir çok meselede Hanefi mezhebine tabi olınuş, son gürılerinde içtihada

temayül göstermiştirn. Fıkıh ilmindeki iktidarını göstermesi açısından Bağdat'ta

Hanefi müftülüğü görevini ifa etmes:i99 yeterli ve canlı bir örnektir.

Aıusi, fikıhtaki derin bilgisini, t:efSirine de yarısıtrnıştır. Alıkim ayetlerinin tef­

sirinde, fikıhçıların görüşlerini ve delillerini zikretmiş, bunu yaparken de bizzat bir

mezhebin taassubunda kalmamıştırl00 . Aksine kendini tercih ve tdiıid makamında

adil bir halcem olarak görmüştürıoı. Zilerettiği görüş ve delillerden sorıra "Bence

doğru olan ... " (vel hakku indi) diyerek kendi tercihini belirtmiştir. Mesela "Oysa

Süleyman küfre gitmemişti. Fakat o şeytanlar küfre gittiler" (Balcara, 2/102) ayetinde Şafii ve HaneJrr mezhebleriııirı görüşlerilli aktaniıktan sonra kendi tercihini ifude etmiştirıoı.

Aıusi, Naleşibendi tarikatına mensupt:ur. Şeyh Halid Nakşibendi'den tasavvuf

dersleri almıştırl03. Çocuklarını da mutasavvıflar hakkında hüsn-ü zarına davet

etmiştirl04. Yeri geldikçe tefsirinde tasavvufkonularına da değinnıiş; Şeyh Abiilleadir

97 Al&i, Rılhu'l-Md.ni, XXVIII, 108; Zehebi, a.g.e., I, 357. Ayncıı bkz. Aıusi, ~ı.g.e., VIII, 40.

98 Bilmen, a.g.e., s. 567.

99 Al&i, Garaib, s. 25; Azz:1vi, a.g.e., s. 28; Zehebi, a.g.e., I, 353.

100 Zehebi, a.g.e., I, 358.

101 Abdülhamid, a.g.e., s. 294.

102 AJ&i, Rılhu'l-Meani, I, 339-340. Birkaç örnek için bkz. AJusi, a.g.e., VIIT, lS-17; X, 2-

103 .Aıllsi, Garaib, s. 18.

369

Geylaci, İbn Arabi, Gazzlli, Cüneyd-i Bağdaeli ve hacası Hllid Naleşibendi Hazretleri gibi büyük tasavvufçuların sözlerine yer vermiştirlOS.

Tasavvufta öylesine derinleşmiş ve tasavvufla öylesine bütünleşmiş ki;

tasavvufçuların görüşlerini özetl.eyerek naklederken, bazen okuyucu bu görüşlerin

kendisine ait olduğunu zannederl06.

Aıusi, tefsir:lnin bazı yerlerinde vahdet-i vücud nazariyesinden bahsederl07, Aıusi'ye göre 'bu nazariye, akıl ötesi ve Rası1lullah tarafından bilinen ililı~ sırlardandır108 .

4. Mubırlları Arasmd:ıki :tlınt Konumu:

Aıusi, en yüksek ilm.l: makamlara kısa sürede ulaşmış bulunan ilim adamların­dandır. Bunda ~;ok güçlü bir hafi.za, keskin bir :ıeH, ilm1 havayı daha küçük yaşta ten­

effiis etmesini sağlayacak bir aile ortamında dünyaya gelmesi büyük rol oynanıaktadırl09.

Aıusi, henüz gençlik yıllarında çeşitli medreselerde görev yapmış ve müderrislik­

te ön sıraları almıştırllO. Yaşadığı çağda i1m1 ve dini en yüksek makam olan Bağdat

Müftülüğü'ne atanmıştırlll. Daha sonra Kur'an-ı Kerim tefsiriyle meşgul olmuş ve

te'lif ettiği bu te:f:Siri sayesinde İslam aleminde tefsir otoriteleri arasında ismi zikredil­

miştir ı 12. Şöhreti doğuda, batıda, güneyde ve kuzeyde yayılmıştır. Arif Hikınet başta olmak üzere a.srının ilim adamları tarafindan övgü dolu sözlere mazhar olmuştur.

Vezir Ali Rıza Paşa'nın "Şiyet bu şahıs İstanbul'da olsa, şüphesiz Şeyhü'l-İslim olur­

du." sözü de kendisi hakkında söylenmiş övgü dolu sözler arasında yer almaktadır113 .

Şüphesiz Alusi'nin ilmi konumu, onu, insanların gözün dı:: büyütmüş, ona büyük

bir mevki kazandırmış ve kendisini, Bağdat ulemisı arasında mümtaz bir şahsiyet

yapmıştır. Bu yönleri, asrının allimesi olarak kabul edilen "Reddü'l-Muhili ale'd­

Dürri'l-Muhclr" sahibi Jlbn-i Abidin ve Aıusi'den önce Bağdad Müftüleri olan

Abdülğani Cenıil Efendi, Muhammed Said Efendi taralindan tasdik edilmiş ve

onların hüsn-ü muamelelerine mulıatap olmuşturll4.

104 Aıusi, Mak:iınat, s. 3-4.

105 Bkz. Aııisi, l'hlb.u'l-Mdni, I, 9; V, 76.

106 Bkz. Aııist, ıı.g.e., V, 75-77; X, 9-10. 107 Bkz. Aııisi, ıı.g.e., XV, 124-125.

108 Aıusi, a.g.e., VI, 190.

109 Şükri, a.g.e.,, s. lO; Aıusi, Şehiyyii'n-Neğaın, s. 22. ll O Şevv:l:f, a.g.e., s. 20. lll Aıusi, Gar.üb, s. 23-24.

112 Aıusi, a.g.e.,, s. 127. 113 Aıusi, a.g.e.,, s. 23.

114 Abdülhamid:, a.g.e., s. 81.

370

Aıtisi'ye çağdaşı olan ilim adamları tarafindan takılan birçok lakap, onun ilmi

konumunu ortaya koyar. Irak ulcmasınm şcyhi, ittifakla bütiin ilimlerde tck,

zamanının büyük şalısiycti, müfcssirlcrin sonuncusu, Irak aJ.imlcrinin en bilgini, tüm

insanhğm müftüsü gibi lakaplar Aıtisi'nin ilmi kişiliğirıi. ifade etmeye çalışan muasırları tarafindan kendisine verilmiş lakaplardan bazılarıdırllS. Günümüzde ise onun ilmi kişiliği, tefsirdeki konumu için övgü dolu sözler ve lakaplarla kendisini tavsif etmeye

gerek yoktur. Zira Atusi isminin zikredilmesi kendisini iltifatların zikrinden müstağni kılar. Çünkü, Aıtisi ismi artık. tefsirde bir alem haline gelmiştir.

C. ESERLERİ Gündüzlerini öğretim ve fetva ile geçiren Aıtisi, gecenin belirli vakitlerini eser

telifine ayırmıştır. Bir çok. sahada eserler vermiş son derece veltid bir ilim adarındır.

Eserlerini kısaca görelim:

ı. İLMİ ESERlltRİ

a) Ha~ Şerhi'l-Katr 116

Bu eser, Aıtisi'nin, Katrü'n-Ncda ve Bellü's-Sada isimli nalıiv kitabı üzerine

yazmış olduğu bir şerhtir. On üç yaşında yazdığı bu şerhi tamamlayamamıştır. Şerh,

daha sonra müelli:fin oğlu Nu'min Hayreddin tarafindan ct-Tarifvc't-Talid f1 İkm:lli Haşiycti'l-Valid ismiyle tamaınlanmıştırll7.

Bu haşiyede Aı<ısi, İbn Hişam'ın değindiği konuları açıldama ve illet bildirme ve

nalıivcilcrin görüşlerini nakletme yörıleriyle ele alır. Bazen İbn Hişam'ın değindiği

konuların dışına çık.mLk. notlar eklerllS.

Bu kitap nahiv konular1I11 inceleme hususunda önemli bir kitaptır. Aıtisi'nin kitabını kaleme aldı~~ yaşa bakarak, nahiv bilgisinin daha küçük. yaşlarda ne derece

sağlam olduğunu görürüz.

b) Kcşfu.'t-Turr.u. 'ni'l-Gurra 119

Bu çalışma, Ebfı Muhammed IZisım b. Ali b. Muhammed b .. Osman el-Harm

115 Şükri, a.g.e., s. 5-6. 116 Eserin üç yazma nüshası mevcuttur. Birincisi Bağdat'taki Vakıflar Umüıni K:iitüphanesi'nde, ikincisi

H:l.şimMUı;i'nin Kütüphanesi' nde, diğc:ri de Bağdat'taki K:l.diriyye Kiitüphane:si'nde bulunmaktadır. Aıllı;l'nin bu eseri daha sonra oğlunllln kitabıyla birlikte 1898 yılında bir arada tek cilt halinde basılmıştır (Bkz. Azzhıl, a.g.e., s. 85).

117 Azz:l.vl:, a.g.e., s. 85. 118 Abdülhamld, a.g.e.,. s. 86-88. ll 9 Bu kitabın, müellifinin hattıyla yazılmış bir nüshası H:l.şinı Aı.usi'nin k:iiıtüphanesi'nde, diğer bir

nüshası ise Bağdat'taki Vakıflar UmUnıi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Ayrıca eser h.l30l yılmda Şam'da basılmıştır (Bikz. Abdülhamld, a.g.e., s. 90).

371

'nin ed-Durretü'l-Gavvas f1 Bvhaıııi'l Havas isinıli eseri üzerine yapılmış bir şerh ve

tenkittirl20.

Eser, Arap dı[li üzerine yazılmış, kıymeti yüksek bir şerhtir. Arap dilinde çalışına

yapmak isteyenler için faydalı bilgiler içermektedir. Ayrıca Aılusi'nin Arap dilindeki

üstünlüğünün Har"ıri'yi geçtiğini gösterınesi açısından da tarihi bir vesika olarak

kabul edilebilirl2lL.

Bağdat Üniversitesi Arap dili bölümü profesörlerinden Mıustafa Cevad, Aıusi'nin bu çalışmasını, daha önce aynı esere şerh yazan Muhammed Harnci'nin eserinden

daha mükemmel bulurl22.

c) El-Feydu'l-V!rid al! Ravdi Mersiyeti MevUDA Halid 123

Bu eser, Nakşibendi Şeylıi Mevlana Hllid'in ölümü üzerıltı e Muhammed Cevad

tarafindan yazılmış olan kasideye, Aıusi tarafindan yapılmış bir şerhtir. Aıusi, bu şerlıi, 1245/1829 yılı Muharrem ayı başında tamamlanııştırl24.

Aıusi, bu kasidenin beyderini şerhederken, edebi bir üslup kullanınıştır. Çoğunlulda şerhettiği beyit veya kelinıelerin, konularıyla ilgili "seçkin beyitler" de

naldetıniştirl25.

Aıusi, bu eserinde tasavvuf sahasındaki tüm malıiretini ortaya koyınuşturl26. Eserde kelam ilinine verdiği önem de dikkatleri çekmektedirl27. Ayrıca felsefe, tefer­

ruata girmeden fik:th ve astronomi gibi bazı konulara da değüuniştirl28.

d) Et-Tıriztt'l-Müzehheb ft Şerhi Kasideti'l-Bm'l-Eşhehl29

Bu eser, Abdülblli d-Ömeri'nin Abdülkadir-i Geylirıi'yi medh için yazdığı kasidenin bir şerhidirl30.

120 Aıusi, ŞiMbüddin Mahmud, Keşfiı't-Turra a 'ni'l-Guıra, Şam, h.l301, s. 7. 121 Cev:i.d, a.g.e., s. !il. 122 Cevad, a.g.e., s. 51. 123 Eserin bir nüshası Bağdat'ta Abbas Azzavi'nin Kütüphanesi'nde, ikinci bir nüshası Haşim Alıisi'nin

Kütüphanesi'nde, üçüncü uüshası ise Vakıflar UmUmi Kütüphanesi'nde buluumaktadır. Aynca h.1278 yılında Mısır'da bir taş baskısı da yapılmıştır (Bkz. AzzM, a.g.e., s. 96).

124 Azzavi, a.g.e., s. 96.

125 Aıusi, Malcan:ıilt, s. 19,22-23, 32, 43, 47. 126 Aıusi, a.g.e., s. 108-110. 127 Aıusi, a.g.e., s. 122-125. 128 Abdülhamid, a.g.e., s. 97. 129 Kitabııı ınüellifin hattıyla yazılmış bir nüshası Abbas Azzavi'nin Kütüphanesi'nde, yine müellifııı

hattını taşıyan bir nüshası Kadiriyye Kütüphanesi'nd,e, asli nüshadan istinsah edilmiş bir nüshası da Haşim Alıisi'nin Kütüphanesi'nde boluumaktadır (Azzavi, a.g.e., s. 89).

130 Azzavi, a.g.e., s. 89.

372

Alı1si bu şerh te,. kelimelerin açıklamasına özen göstermiştir. Açıkladığı kelimelerin çeşitli m;lıı~l ve iştikaklarını kendinden önceki dilcilerden getirdiği deliller­

le ortaya koyma yoluna gitmiştir. Ayrıca bu şerh, kasidedle ele alınmış bazı konuların

istişMdı için en güzel şiirlerden seçilmiş büyük bir kısım da ihtiva eder. Aıüsi bu

şerh te belağar yönüne de önem verir.

Bu eserde Aıüsi sadece kasideyi şerh etmekle yetinınez, kasidenin lafızlarından hareketle çeşitli ilimleri de ele alır 131.

e) El-Haıidetii'l-Ckybiyye fi Şeırhi'l-Kastdeti.'.l-Ayni')yc~

Ayniyye kasidesi, şiir Abdülbill Örrıeri tarafından Hz. Ali için yazılmış bir rrıed­

hiyedir. Aıüsi, adeti olduğu üzere, kasideye kelimelerin anlamlarll11 açıklamakla başlar, bazen ıstılllii ve: ilmi ınanalarma da değinir. BundarL sonra danahiv konusun­

daki tafsilau naldederB2.

Bu şerhte Aıüsi, öneelci şerhinde olduğu gibi, Kur'an-ı Kerim, hadis-i şerif ve

Arap şiirleriyle istişhatta bulunmaz. Ancak açıldamale üzere ele aldığı lafiz sebebiyle

çeşitli konulara değinir. Mesela Kab e 'de natile namaz kılınale ve bu konudaki mezhep

imamlarmm farldı göriişlcrPni nakletme gibi :fikhi konulara girerl33 .

Risalet, nübüvvet, vclayet gibi kelam ve felsefe konularına ve bu konuda

nakledilen bazı görüşkre yer verir. Bu şerh, Aıüsi'nin yeniçağ ve antikçağ felsefesin­

deki derin bilgisini gösterınesi açısından da oldukça önemlidif134.

Aıüsi, açıklamak üzere aldığı kelimede, her fusatta iltifat sanatını uygulayaralc,

mesaj ve bilgi vermek istediği konulara yönelir. Bazen ahlaki konulara değinirken 135,

bazen de geniş tarih bilgisini sergiler. I<ibe'nin yapımı ve temellerinin yükseltilmesi,

Haric"ıler ve Nehrevan Savaşı gibi konular bunlardan bazılarıdırl36.

Aıüsi, bu şerhinde her fusatta Hz. Ali'nin üstünlükleri, şecaati, imam ve Allah

yolunda tabi tutulduğu güzel imtihanları anlaur137. Bir çok yerde Hz. Ali 'nin aile

efradından, hanımı Hz. Fatma, çocukları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'den bahseder.

Ehl-i Beyt'in üstünlükleri ve Müslümanlar arasındaki konumuna değinir138 .

131 Aııisi, ŞiMbüddin Mahmud, et·Tırazü'l-Müzehheb fi Şerh-i Kasideti'l-Bazi'l-Eşheb, Fellli, Mısır, h.l317, s. 60-63.

132 Aııisi, Şih:1büddiıı Mahmud, el-Haridetü'l-Gaybiyye f1 Şerhı'l-Kast.detü'l-Ayniyye, Mısır, h.l270, s. 5, 7-8,65.

133 Aıı1si, a.g.e., s. 12-13.

134 Aııisi, a.g.e., s. 73. 135 Aııisi, a.g.e., s. 127-128. 136 Aııisi, a.g.e., s. 90-92.

137 Aııisi, a.g.e., s. 33-36.

373

t) IDşiyet-ü Abdilmdik b. İ'd.m ft İlmi'l-!stiJre 139

Aıusi, beyan ilmi ile ilgili oları bu eseri gençlik yıllarında kaleme almış, sonra

gözden geçirmiştıir. Şerh ettiği kısımlarda, esas metni nakletmediği için az verimli

olmuştur14°.

Aıusi, Abdülmelik b. İ'sam'ın ibare ve kelinıelerini, önceden zikrettiğimiz adeti

üzere şerheder. Besmele"den başlar ve alinılerin beyan iLmine dair hükümler­

hususunda görüşlerini nakleder. Muhsin Abdülhamid, okuyucunun kendisini daha

kitabın ilk sayfusmdan itibaren, Zemahşed, Beydavi, Bakillarıi ve Razi'nin önünde

zannedeceğini iddia eder1·H .. -

g) Et-Tibytıı. Şerhii'l··BurhAn ft İdati's-Sultanl42

Aıusi, Vezir Ali Rıza Paşa'nın teklifiyle Abdülvehhab Yasincizade'nin el-Burhan

adlı eserini şerhetmiştirl43.

Aıusi, kitabına Sultan n. Mahmud, Vezir Ali Rıza Paşa ve metnin müellifi

Abülvehhab'ın medhiyelerini takdim ile başlar.

Eser, baştan sona, Kitap ve sünnetten delillerin sevkedilmesiyle Osmanlı

Devleti'nin varlığının meşruluğu ve bütün Müslümanların Sultan n. Mahmud'a itaat

etmelerinin vacib oluşu meseksini inceler. Ayrıca Şia'ya reddiyeele bulunarak,

inandıkları Mehd1yi Muntazar fikrini çürütür.

Aıusi, şerh ettiği kelimeleri yüzeysel olarak ele almaz, aksine felsefi, kelam1 ve

tasavvufi arılamlanru derinlemesine inceler. "Hamd", cevher, aJ.em, mekan, helal ve

haram lafiziarı hakkında felsefeci, kelamcı ve tasavvufçuların görüşlerini nakleder144.

Kitabın sonunda ise, Allah yolunda cihadın ve nöbet beklemenin fuzileti

hakkında yüz kadar hadis zikrederl45.

138 Aıusi, a.g.e., s. 138-140.

139 Eserin, Alıisi'nin hattıyla yazılmış bir nüshası Bağdat'ta Abbas Azzav't'nin Kütüphanesi'nde, oğlu Ahmed Şakir'e yazdırdığı bir başka nüshası Haşim Alıisi'nin Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bkz.

Azzav'ı, a.g.e., s. 85).

140 Abülhaınld, a.g.e., s. 109.

141 Abdülhaınld, a.g.e., s. 10'7.

142 Eserin, Alıisi tarafından yazılmış bir nüshası Bağdat'ta Vakıflar Umılml Kütüphanesi'nde, bu

nüshadan istinsah edilmiş diğer bir nüshası da Haşim Alıisi'nin Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bkz. Azzavi, a .. g.e., s. 91).

143 Azzavi, a.g.e., s. 91.

144 Abdülhaınld, a.g.e., s. 109. 145 Abdülhaınld, a.g.e., s. ll2.

374

h) El-Ecvibetü.'l-I"rikıyyc aJc'l-Es'ileti'l-Lahoriyyci 46

.Aıusi, bu eserinde, Hint'te ortaya çıkıp, "kendilerinin ehl-i sü1111et olduklarını iddia ettikleri halde, sahabeye söven bir grup" hakkında, Lahorlular'ın yönelttikleri

sorulara cevaplar vermiştirl47.

Kitabını, mukaddilıne, üç bölüm ve h:itime şeklinde tertib etmiştir. Kitaba,

sahabinin tanımını yaparak başlar. Sonra sika :lliı:nlerin ve muhaddislerin Hz. Peygamber'i gören bedevileri, Medine münafildanm ve çocukları sahabi kavramının

dışında tuttuldarına dair görüşlerini nakleder. Sahabi olabillınenin şardarını ve Eşa 'b

b. Kays'ın durumunu açıklari48.

Birinci bölümde .Aıusi, sahabenin tümünün "u''dıill" olduğunu149, ikinci

bölümde Hz. Ali ve Hz. Ayşe , Zübeyr b. Avvam, Talha b. Ebi Abdillah arasında

vuku' bulan hadiseyi ve sonra tümünün Hz. Ali'ye biatlarını anlatıriSo. Üçüncü

bölümde ise .Aıusi, sahabeye sövmenin caiz olmayacağına dm Kur'an-ı Kerim, sün­

netten deliller getirerek Şia'ya reddiyede bulunur. ilim adamlarının sahabeye söven­

lerin fasıkhğı, küii:ü l'e katlı'ne dair görüşlerini zikreder.. Tasavvuf ehlinin sahabeye

olan sevgisini dile getiririSI.

Bu eser küçük hacmine rağmen en kıymetli kitaplar arasında sayılmaktadır.

ı) Süfretü.'z-Ud li Sefteti'l-Cihad I52

.Aıusi, bu eserini Sultan Abdülmecid Han zamanında, 1270/1854 yılında te'lif etıniştiri53.

Müellif, bu eserde cihad ve har b konularında bazı açıklamalarda bulunur.

Cihadın lügavi manasından başlayarak, sözü Ra.sulullah'ın peygamberlik gürılerinde­

ki cihada kadar getirir 154.

146 Bu kitabın müdlif hattıyla yazılmış bir nüshası Merhum Haşim Alılsi'nin Kütüphanesi'nde, bir başka nüshası da Bağdat'ta Vakıflar Umılın1 Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bkz. Abdülhaınid, a.g.e., s. 114). Bu eserin bir nüshasını da Süleymaniye Kütüphanesi Hacı MahmUd Bölümü 0001535 deıni.rbaş numarası ve 'R.isMe ii Redd-i men Taane's-Sahabe" ismiyle kayıtlı olarak gördüğümü belirtmek isterim.

147 AıUsi, Şihabüddiıı Mahmıld, el-Ecvibetü'l-I'rakıyye Alel Esileti'l-Hhoriyye, Hamidiyye, Bağdad, h.1301, s.4-5.

148 Aıılsi, a.g.e., s. 6-9. 149 Aıılsi, a.g.e., s. 10-11. 150 AıUsi, a.g.e., s. 31-37. 151 AıUsi, a.g.e., s. 45-50. 152 Bu kitabın müellif hattıyla yazılmış bir nüshası Haşim Aıusi'ni.n Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.

Eser h.1333 yılında Bağdat'ta Daru's-Sel:l.m matbaasında basılıınştır (Bkz. Aıu.sı, Şihabüddiıı Mahmıld, Se!Tetü'z-Z.Id li Se!Teti'l-CiM.d, Darü's-Sel:l.m, Bağdad, h. 1333, s. 4).

153 Aıılsi, a.g.e., s. 3.

154 Aıılsi, a.g.e., s. 4-6.

375

Bundan sorura Aıusi, fıkhl bir araştırmaya girerek, cihadııı Eırz-ıldfaye mi, tarz-ı a 'yrı mı olduğu konusunu ele aJrr155.

Allah yolunda cihad, nöbet tutma ve şehitliğin faziletiyle ilgili onlarca hadis-i

şerif de zileredilmiştir.

i) El-Ecv.ibetü'l-rri.kı.yye li'l-Es'ileti'l-İriniyye 156

Bu kitap, İranlılar'ın kelam, felsefe, fıkıh, astronomi ve belağat gibi çeşitli

sahalarda, Bağdat ulemas:ına sordu ğu otuz soruya verilen cevabı içerirl57 .

Çeşitli sahalarda sorulan sorulardan ilki tasavvuf, iki, üç, altı, yedi, dokuz, on ve

on birinci sorular kelam, mantık ve klsek konularında; dört ve beşinci sorular

astronomi; on iki, on üç, on dört, on dokuz ve otuzuncu sorular luğat, nahiv ve

beJağat konularında; on beş ve on altıncı sorular U'lıimu '1-Kıır'an hal<kında; on yedi

ve on sekizinci sorular tarih-i ridll hakkında; yirmi, yirmi ild, yirmi üç, yirmi dört,

yirmi beş, yirmi altı, yirmi yedi, yirmi seldz ve yirmi dokuzuncu sorular çeşitli fil<hi mezhepler, özellilde de Hanefi ve Şafii mezhepleri hakkındadlır 158.

Şüphesiz Aıusi'nin bu kitabı, ilmi değer açısından, Ruhu ''1-Meani adlı tefsirinden

sonra ikinci önernli eseri kabul edilir. Sadece bu eseri, bir çok ilmi sahaya değinmesi,

ilmi ve sağlam üslı1bu, kuvvetli delilleri sebebiyle Aıusi'nin tarihte büyük İslam iliın­leriyle birlikte zikredilmesiıle yeterli olurdu 159.

j) En-Ne:fub~tü'l-Kııdsiyye ft Redd-i ale'l-İmAmiyye ı6o

Bu eser, Şia'nın, ehl-i sünnet ve'l-cemaat akaidine muhalif olan akidelerine bir

reddiyedir. Aıusi bu sahada müstakil bir kitap olmasını istedij;i bu çalışmasını, şartlar elvermediği için tamamlayamamıştır.

Kitap iki babtan oluşmaktadır. Birinci bab fasıliara ayrılrruştır. Aıusi, ilcinci bab'a

da bir şeyler yazmakla beraber onu tamamlayamamıştır.

155 Aıusi, a.g.e., s. 10-11. 156 Eserin Aıusi'n.in hattıyla yazılmış bir nüshası Merhum Haşim Aıusi'nin Kütüphanesi'nde, ikinci bir

nüshası Bağdat'taki Vakıflar Umılıı:ıi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Ayrıca h.1314 yılnıda Havatimü'l-Hikem adlı eserin haınişinde ve h.1317 yılnıda İstanbul'da tab' edilıniştir (Bkz.

Abdüllıamid, a.g.e., s. 120). 157 Abdüllıamid, a.g.e., s. lll9. 158 Abdüllıamid, .~.g.e., s. 120. 159 Abdüllıamid, .a.g.e., s. 121. 160 Bu eserin müellifnı oğlu Ahmed Şakir tarafından yazılmış bir nüshası Hftşinı Aıusi'nin

Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bkz. Abdüllıamid, a.g.e., s. 123).

376

İmam konusunu inceler. Şia'nın imam hakkındaki görüşünü ve bu konudaki

reddini açıklar. Gizlcnnıcnin baul oluşuna dair akil delilleri sıralar, bunun Kitap ve

sünnete aykırı olduğuna. inanır161.

k) Nehcü.'s-Selline il! Mebrullsi.'l-İmA.me 162

Allisi'nin tamamlayamadığı, aslı Farsça olan bir eserdir. Eserin müellifi, Hint

ilimlerinden Hillm ed-Dihlevl:'nin oğlu Şah Abdülaziz'dir. Hicri 1227 yılında Şeyh Muhammed Muhyiddin b. Ömer el-Esiemi tarafindan Arapça'ya çevrilmiştir163.

Eser, isna aşeriyyeden koparale zamanımızcia oluşan Şcylıiyyc, KcşEyyc ve

Babiyyc gibi yeni tirkalara dikkat çekinesi açısından oldukça mühimdir 164.

1) Şehiyyü.'n-Neğaıı11 ft tercemet-i Şeyhi'l-İs&ı. Arifi'l-Hikem 165

Aıılsi, biyografik bir eser olarak sadece Şeyhü'l-İslam Arif Hikmet'in hayatını kaleme almıştır. Kitaba, İstanbul'a geliş ve ArifHikmet ile karşılaşmasını aniatmakla

başlar. Daha sonra yübdc ve edebi bir üslılb ile onun üstünlükleriııi, güzel ahlakını,

takvasını, ibadetiııi, ilmi ve edebi yönünü anlatır166. ArifHil<met'in hayatını, Şeyhu'l­İslam oluncaya kadar Osmarılı Devleti sınırları içinde çeşitli bölgelerde üstlendiği

görevleri zikreder167.

Ayrıca Aıılsi bu eserinde, Şeyhü'l-İslam olarak görevlendirildiği yıl, Arif

Hilcmet'e göndermiş olduğu ve içinde astronomi ilminden de bahsettiği mek­tubunun metninide zil<reder. ArifHikmet'in nesir ve nazım olarak te'lif ettiği eser­

leri ve kendisine icazet veren büyük ilimleri anlatır, tefsir ve Arap diline ait bazı not­

larla kitabına son verirHiS.

2. EDEBİ ESERLERİ

Aıusi, edib ve şair bir zattır. Yazıları yüksek Arap edebiyatçılarına mahsus

hat ve belağat özeUikleri taşımaktadır_l69 Edebi eserlerini kısaca görelim:

161 Abdülhamid, a.g.e., s. 123. 162 Eserin bir yazma nüshası Merhum Hil.şim Aıılsi'nin Kütüphanesi'nde, diğer bir nüshası Vakıflar

Umılıni Kütüphanesi'nde (Abdülhamid, a.g.e., s. 125), muhtasar bir nüshası da Abbas Azzil.vi' nin

Kütüphanesi'nde bulunmaktadır (Bkz. Azzil.vi, a.g.e., s. 93). 163 Azzil.vi, a.g.e., s. 92. 164 Azzil.vi, a.g.e., s. 93. 165 Bu kitabın müdlifmin hattıyla yazılmış olan bir nüshası Abbas Azzavi'nin Kütüphanesi'nde, diğer

bir nüshası Hil.şim Aırlsi'nin Kütüphanesi'nde, üçüncü nüshası da Bağdat'ıta Vakıflar Umılıni Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Aynca Allisi'nin tarunu Muhammed Derviş, bir nüsha da Merhum

Diyanet İşleri Başkanı Şerafettİn Yaltkaya'ya takdim etmiştir (Bkz. Abülhamid, a.g.e., s. 128). 166 Aıılsi, Şehiyyü'n-Neğanı, s. 43-57. 167 Aıılsi, a.g.e., s. 58-60.

377

a) Neşvetii'ş·-Şümı\1 fi's-Sefuri il! İsU.m.bı\1 170

Alıisi'nin İstanbul seyahatinden ve oraya varıncaya kadar yolda cereyan eden

olaylardan bahseden edebi bir kitaptır.

Aııisi, bu seyahati esnasında Kerkük, Erbil ve Musul'a uğradığından, orada

etrafuu saran ilim adamlarından, kendisine soru sorup dinlemelerinden bahseder17L

Ayrıca halıarnlar ve halıanı başıyla da karşılaşıp, münazara ettiklerini anlatır172 .

Mardin'e uğramasından, orada Şeyh Hllid Nakşibendi Hazretleri'nin halifele­

rinden Şeyh Harrıid Ahmed ile karşılaşmasına temas eder. Diyarbakır ve Erzurum'a

yaptığı ziyaretlerinden ve ilim meclislerinden bahseder173. Burada karşılaştığı bazı

hasetçi insanlardan duyduğu rahatsızlığı dile getirir174.

Aııisi, çeşitli bölgelerelen kendisini ziyarete gelen ilim ve ediplerden bahseder 175.

Bağdat'taki çocuklarına nasihat ederek kitabını bitirir.

Bu kitap, hacminin lcüçüklüğüne rağmen, o çağdaki :tslanu hayatın, sosyal,

iktisadi, ilmi ve mimari gibi yönlerini tavsif etmesi açısından kıymeti büyük bir

kitaptır. I<itapta şehirler, köyler, dağlar, vadiler ve ağaçların edebi arılatımları vardır 176.

b) Nqvetii'l-MücUm fi'l-A 'vdli il! Mcdtııeti.'s-Selliıı 177

Bu kitap, Aıüsi'nin seyahatinden bahseden ikinci kitaptır. Alıisi'nin İstanbul' dan

Bağdat'a dönüşünü anlatır.

Aıüsi, bu kitabında, uğradığı yerlerin suyunun tatlılığı, havasının güzelliği ve

meyvesinin bollu~~u gibi tabiat canlılığı ve zenginliğinden bahseder178. Kendi etrafina

toplanıp, tefsir ve kıraat ile ilgili sorular soran ilim adamlarından bahseder 179.

168 Abdülhanıid, a.g.e., s. 128-129.

169 Bilmen, a.g.e., :ı. 569.

170 Bu kitabın bir yazma nüshası Abbas Azz:ivi'nin Kütüphanesi'nde, bir nüshası da Haşim A.ıusi'nin Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. Ayrıca kitap h.1291 yılında Bağdat'ta tab' edilmiştir (Azz:ivi,

a.g.e., s. 90; Abdülhanıid, a.g.e., s. 130).

171 Abdülhanıid, a.g.e., s. 130.

172 .Aıusi, Neşvetü'ş-ŞümUJ, s. 7-9.

173 A.ıusi, a.g.e., s. 15-20, 28.

174 A.ıusi, a.g.e., s . .31-33.

175 A.ıusi, a.g.e., s. S0-52.

176 Abdülhanıid, a.g.e., s. 131.

177 Eserin yazma bir nüshası Abbas Azz:ivi, bir nüshası da Vakıflar Umumi Kütüphanesi'nde bulun­

maktadır. Daha sonra Bağdat'ta tab'ı da yapılıiııştır (Bkz. A.ıılsi, Neşvetü'l-Müd:im, s. 19).

178 A.ıusi, a.g.e., s. 19.

179 A.ıusi, a.g.e., s. 20-23.

378

Ayrıca uğradığı şehir ve kasaba halkının, idarecilerinin, memurlarının, dini,

ahlaki ve sosyal durumlarını tavsif eder. Buralarda gördüğü bazı Hıristiyan köyleri ve

kiliselerinden bahseder. Diyarbakır halkı ve ilim adamlarını beğendiğini anlatırıso.

Eser, edebi ve faydalı bir kitap olup, coğrafYa araştırınacılarına kaynaklık yapması

açısından da ayrı bir kıymete haizdir.

c) Gaıiibü'l-İğtirilb ve Nüzb.etü'l-Elb!bisı

Aıılsi, bu kitabında, daha önce seyahatini anlattığı iki kitabını cem' etmiş ve

İstanbul'da başından geçtiği halde iki kitabında bahsetmediği olayların ayrıntısına girmiştir. Böylelikle İ~:tanbul seyahatini anlatan seri de bu kitabın yazılmasıyla

tamamlanmıştır.

Aıılsi, kitabına hayatını, öğrenimini, hocalarını, onlar hakkındaki görüşlerini ve

kendilerinden okuduğu kitapları aniatmakla başlarl82. İstanbul için özel bir bölüm

ayırarak, Musul, Ceziret-i İbn Ömer, Diyarbakır, Erzurum, Sivas, Tokat ve Samsun

gibi şehirlerden bahseder 183.

İstanbul'a geldiğinde seçkin, kalabalık bir topluluğun kendisini karşılayışını ve

bunların her biri hakkuıdaki görüşlerini, resmi ve gayri resmi görevlerini anlatırl 84 .

Bu eserde, kendisine Kur'an-ı Kerim ve kapalı bazı ibareler hakkında sorulan

sorulara verilmiş faydalı cevaplar bulurımaktadırl85. Ayrıca İstanbul'da icazet verdiği

kişileri ve icazetlerinin tam metnini zikreder 186. Teberrüken birbirlerinden icazet

aldıkları Arif Hikmet, Muhammed Temimi el-Meğribi ve ,şeyh Muammer Hüseyirt

Dağistfuıi gibi kişileri zikreder187. Aıılsi, bazen anlattığı konularla ilgisi olmayan

mevzulara da temas eder. Mesela, istihare konusuna girer, yaklaşık on sayfa anlatır 188 .

Aıılsi ve Arif Hilcrnet arasında çeşitli ilmi konular hakkında cereyan eden ilmi konuşmalar ise kitaba ayrı bir değer kazandırırl89.

180 Aıüsi, a.g.e., s. 48. 181 Bu eserin, müellifuıin lıattıyla yazılmış bir nüshası Merhum Haşim Alı1si, diğer bir nüshası Abbas

Azzavi:, üçüncü nüshası Korkis Avvad, dördüncü nüshası da İbrahim Aıılsi'nin kütüphanesinde

bulunmaktadır. Eser, lı.1327 yılında Bağdat'ta tab' edilmiştir (Bkz. Azzavi, a.g.e., s. 84). 182 Aıı1si, Garaib, s. 5-25. 183 Alı1si, a.g.e., s. 65-102, 10. 184 Alı1si, a.g.e., s. 132-209. 185 Alı1si, a.g.e., s. 277. 186 Alı1si, a.g.e., s. 275-295. 187 Alı1si, a.g.e., s. 297-304. 188 Aıı1si, a.g.e., s. 26-36. 189 Aıüsi, a.g.e., s. 382-384.

379

Şüphesiz Gad.ibü'l-İğtirab bütün bu yönleriyle Aıusi'nin en büyük kitapları arasında sayılır.

d) Enbtü'l-Ebni bi Etyebi'l-Enb!

Bu eser, Atıisi'nin çocuklarına vasiyetlerini içeriı. Aıusi, çocuklarına yaşantılarında takip etme1eri gereken yolu gösterir. Onları felsefeden çok, fikıh, hadis

ve tefsir gibi eliıli iliınlerle meşgul olmaya çağırır. En doğru ve en sağlam akide

olduğu için, selef akidesine sarılmaları hususunda nasibLatte bulunur. Onları

mutasavvıflar hakkında hüsn-ü zaıına davet eder ve daima kendilerinden İstenilenin

İslJ.miyet'e sıkı sıkıya sarılmak olduğunu vurgularl90.

Aıusi, çocuklarını, bida 'tçılara boyun eğmemeleri hususunda yönlendirir. İyi in­

sanlarla birlikte olmak, sır saklamak, vakar sahibi ve cömert olmak, kendini bilmezle­

re cevap vermemek, kanaat sahibi olmak vb. konulara hassasiyet göstermeye çağırır.

Bu aradanesir ve nazım sahalarındaki iyi eserleri ezberlemeleırini de tavsiye eder19l.

e) El-EhvM .mine'l-.Ahv:\1

Aıusi, bu eserinde söze tahsil hayatının ilk devresini aniatmakla başlar. Babası ve

bazı hocalarındaıı, özellikle de Musullu Alaeddirı Efendi'den fazlasıyla bahsederl92.

Hasetçi düşmanlarının kendisine yaptığı hile ve desiseler sebebiyle şikayetini ifade

ederl93. Dayısının medresesinde müdenislik yaparken, dayısıyla aralarının açılması

sebebiyle medreseden uzaklaştırılması için kendine iftira edildliğinden bahsederl94.

f) Zecri'l-Mağıı\r an Biczi'l-Guıı1r

Aıusi, burada kendi'iini örnek vererek, insanları dünya hayatına karşı tedbirli

olmaya çağırır. Hile mefhumunun varlığının her zaman söz konusu olduğuna dikkat­

leri çeker. Talihin kendine güldüğü, isminin her yerde övgüyle bahsedildiği güzel

günlerini arılatır. Ali Rıza Paşa'nın vezirlikten aziedilmesinden sonra, dünyanın ve

bazı insanları gerçek yüzünü gördüğünü anlatır. Yeni Vezir Muhammed Necib

Paşa'ya insanların şikayeti sonucunda Bağdat Müftülüğü'nden aziedildiğini ve

Mercan Vakfi'nın elinden çel<ip alındığını, durumunu arz etmek üzere Alıdulkerim

Paşa ile İstanbul'a gidişini anlatır 195.

190 Aıusi, MaHmat, s. 3-4. 191 Abdülhan:ıid, a.g.e., s. 139. 192 Aıusi, a.g.c., s. 23-25. ı 93 Aıusi, a.g.e., s. 26-27. 194 Bilmen, a.g.e., s. 572.

195 A.ıusi, a.g.e., s. 44-46.

380

g) Sedi'l-Kıımuriyyc fi Rcbi'l-U'meriyye

Aıusi, burada toplumun kötü ahlak. ve aderlerini anlatırı96. insanları uzletel97,

dünyada zlliid olmaya davet eder ve ölüm gerçeğini hatırlatırl98.

Allisi'nin tasavvufla alakah olan bu eseri, Ömeriyye Medresesi'nde talebeleriyle

olan münasebetini de içerir 199.

Bunlardan başka el-Fev:lidü 's-Seniyye mine'l-Hava.şi el-Kelenbeviyye, Şerhü's­

Sellem fi'l-Mantık, Ris;lletü'n fi'l-Ensab eserleri de vardır2oo. Tarunu Mahmud Şükri

ise Haşiye el-Behiyye ala Abdilliakim eş-Şemsiyye'yi de Allisi nin eserleri arasında sayar.

Ayrıca, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Bölümü, 0000308

demirbaş numarasıyla kayıtlı bulunan Tefsir-u aycteyn-i kerimeteyn-i mine'l-Kur'an,

(Şlira, 42/23) ve (Muhammed, 47 /22) ayetl.erinin, Aıtısi'nin tefsirinden tarunu

tarafindan yapılmış bir nakildir. Ta 'lik hattıyla yazılmış olup, tamamı yedi yapraktır.

Her varak yirmi bir satırdan oluşmaktadır.

D. RÔHU'L-MEANİ TEFSİRİ' NİN TANTI'IMI

Şüphesiz Aıusi'nirt en büyük eseri Rıihu '1-Mcani isimli tefsirid~r. Bu te fs iri kısaca ele almak faydalı olacaktır:

1. Te&k'in Yazılması

a) Eserin Ya.zılıı:ıaın ve Bitiıilişi Aıusi, tefsirinin mukadd~esinde, küçük yaşından itibaren Allah'ın kitabırun

sırlarını çözebil.mek, ondaki garip lafiziarı anlamak, ondaki güzellikleri elde ede­

bilmek için, çoğu zaman gece uykusundan fedakarlıkta bulundu~~unu, ~ yolcu­

luğuna çıktığını ve sürekli gayret sarfettiğini anlatır. Zamanını değerlendirdiğini,

Allah Teala'nın da kendisini, Kur'an-ı Ker~'in halukaderine vakıf kılarak, incelik­

lerini anlamaya muvaffak kılışını dile getirir. Henüz yirmi yaşını doldurmadan

Kur'an-ı Ker~'in müşkillerinden birçoğunu çözmeye giriştiğini, en kapalı yerleri

açıkladığını söyler. Bir taraftarı bu konudaki birikimini bir kitap halinde yazmak

isterken, bir taraftarı dia tereddüt ettiğini söyler. Bu tereddüdün h.l252 yılı Recep

ayırun cuma gecesinin bir kısmında gördüğü rüyaya kadar devanı ettiğini belirtir.

196 Azz:1v1, a.g.e., s. 68. 197 AıUsi, a.g.e., s. 118-119.

198 AıUsi, a.g.e., s. 126.

199 Abdülhaın1d, a.g.e., s. 141. 200 Aıtisi, Şebiyyü'n-Neğılii1, s. 20-21.

381

Gördüğü rüyada, Allah Td.la'nın, kendisine yeri ve göğü kat' etmesini ve ikisini

enine boyuna bitiştirmesini, bir elini göğe diğer elini suyun kaynağına indirmesini

emrettiğini anlatır. GördiUderinin büyük bir şey olduğunu anlamış olarak uykusun­dan uyanır ve rüyasına bir yorum arar. Araştırması neticesinde görür ki bu rüya, bir

tefSir te'lif etmeye işarettir. Böylelikle h.1252 yılı Şaban ayınm on altıncı gecesi, otuz

dört yaşında olduğu halde tefsirini yazmaya başlar20l. Tefsirini yazmaya başladığında

II. Mahmud padişahtır. Tamamladığı kısımları padişaha t:akdim ettiğini, eserin

dördüncü cildini tamamladığında II. Mahmud'un vefut ettij~ini ifude eder. Bunun

üzerine Aıusi, daha sonra yazdığı üç cildi, ilk dört cilt ile birlikte Abdülmedd'e

takdim etmiştir. Daha sonra iki cilt daha yazarak, tefSirini h.1267 yılında tamam­

lamıştır. Böylelikle on dört yıl yedi ay ve on bir gün süren bir çalışma sonunda Rı1hu'l-Mean1 vücuda gelmiştir202. TefSirin bu ilk nüshası, şu anda İstanbul

Uleli'deki "Rağıb Paşa Kütüphanesi"'nde 185-193 numaralar ile kayıtlı bulunmak­

tadır.

b) Tefsirin İSmi

İsim ile müsemma arasında önemli bir bağ vardır. Onun içinAlıisi tefsirini bitir­

diğinde ona ne isim vereceğini düşünmeye başlar. Fakat orijinal bir isim bulamaz. Durumu Ali Rıza Paşa'ya sunar. O da bir çırpıda Ruhu'l-Mc~lni ii Tcfsiri'l-Kur'am'l­

Azim ve Scbi'l-Mcsamolsun der203.

c) Yazma ve Matbu' Nüsh.alan

Rllhu'l-Meani'nin, Aıusi, talebderi ve asrının hattatları tarafindan kaleme

alınmış yazma niishaları İstanbul ve Bağdat kütüphanelerinde bulunmaktadır.

TefSirin Bağdat'ta bulunan yazma nüshaları, Haşim Aıılsi'nin kütüphanesinde,

İbrihirn Aıusi'nin kütüphanesinde ve Bağdat Vakıflar UmUmi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır204.

TefSirin İstanbul'da bulunan nüshası Aıusi tarafindan h.1268 yılı Cemaziye'l­

ewel ayında İstanbul Laleli'deki Rağıb Paşa Kütüphanesi'ne tevdi' edilmiştir. Eser şu

anda dokuz büyük cilthalinde "185-193" numaralar ile kayıtlı bulunmaktadır.

Her sayfası 31 satırdan meydana gelmiş ve tamamı dokuz cilt olan, bu yazma

nüsha hakkırıda kısaca şunları söylemek mümkündür:

201 Aıusi, RU.hu'l-Mdni, I, 4:; Zehebi, aı.g.e., I, 354-355. 202 Azzavi, a.g.e., s. 86; Yaltkaya, a.g.e., I, 191.

203 Aıusi, a.g.e., I,, 4; Zehebi, a.g.e., I, 355.

204 Azzavi, a.g.e., s. 86-87.

382

I. cilt, h.1254 yılında yazılmış olup, varaksayısı 546'dır. Bu cilt yaklaşık on dört

varak tutan ve başta Hattat Musullu Muhammed Emin olmak üzere, on iki kişi

tarafindan yazılan mukaddime ile başlar. Aıusi tarafindan yazılmış ve tefsirle ilgili

yaklaşık yirmi varaklıle mukaddimeden sonra tefsire geçilir.

II. cilt, h.1255 yıliında yazılmış olup, varaksayısı 403'tür.

III. cilt, h.1257 yılında yazılmış olup, varaksayısı 427'dir.

IV. cilt, h.1259 yılında yazılmış olup, varale sayısı 41 4:'tür.

V. cilt, h.1260 yılında yazılmış olup, varaksayısı 429'dur.

VI. cilt, h.1262 yılında yazılmış olup, varaksayısı 440'tır.

I-VI. cilderin Hattatı Musullu Muhammed Enrln'dir.Tefsir, Ta'lik hattıyla,

iliarlı kağıda, is mürekkebi ile yazılmıştır. Harekesizdir.

VII. cilt, h.1264 yılında yazılmış olup, varak sayısı 425'tir. Alıarlı kağıda, is

mürekkebi ile yazılmıştır. Harekesizdir. Hattatı Abdurrahlm Efendi' dir.

VIII. cilt, h.1266 yılında yazılmış olup, varak sayısı 303'tür. Alıarlı kağıda, is mürekkebi ile yazılmıştır. Harekesizdir. Hattatı Ali b. Muhammed Şeriftir.

IX. cilt, h.1267 yılında yazılmış olup, varaksayısı 304'tür. Nesih hattıyla, Alıarlı kağıda, is mürekkebi ile yazılmıştır.

Matbu' nüshalanna gelince, Rıllıu'l-Meam tesbit edebildiğimiz kadarıyla,

şimdiye kadar beş kez tab' edilmiştir:

İlk kez h.1301 yılında Mısır'da Bulak Matbaası'nda, dokuz büyük cilthalinde

basılmıştır. Bu baskının başında Aıusi'nin muasırı olan llimler ve şiirler tarafindan

yazılmış on dokuz takriz vardır. Müteakiben ise Bricü'n-Nedd ve'l-Avd isimli eser

bulunmaktadır . .Ayetlerin harekesiz oluşu ve kitabın dizaynının içi açıcı bir terribe

sahip olmayışı eserden istifldeyi zorlaştırmaktadır:

I.cilt, "el-f'aidetü'1-ı1la fi ma'net-tefsir" den başlar, 760 sayfadır. II. cilt, Nisa

Sılresi'nden başlar, 608 sayfadır. III. cilt, A'rif Süresi'nden başlar, 636 sayfadır. IV.

cilt, Yusuf Sılresi'nden başlar, 616 sayfadır. V. cilt, Kehf Sılresi'nden başlar, 532 say­

fadır. VI. cilt, Nur Surresi'nden başlar, 518 sayfadır. VTI. cilt, Al:ızab Sılresi'nden

başlar, 543 sayfadır. VIII. cilt, Zuhruf Sılresi'nden başlar, 360 sayfadır. IX. cilt,

Mücadele Sılresi'nden başlar ve 503 sayfadır.

Rıllıu'l-Meam~ ikinci kez, on iki cilt halinde, 1346/1927 yılında Kahire'de

basılmıştır.

383

Üçüncü baskısı, Beyrut'ta Müniriyye Matbaası'nda, Diru İhyai't-Türa.si'l Arabi

tarafindan, otuz cüz (on beş cilt) olarak yapılmıştır. Harfleri gayet açık olup, ayetleri

hareketidir. Tefsl:r, kullanınıında itiyat haline gelmiş yazılıştan daha büyük hacimli

olup, baskı tarihi bulunmamaktadır.

Dördüncü kez, 1978 yılında, Beyrut, Diru'l-Fikr'de basılmıştır. Bu baskı, on cilt

ve normal kitap ebadındadır.

Diğer baskısı, 1994 yılında Beyrut'ta yapılınıştır. Bu baskı, on altı cilt halinde ve

normal kitap hacminde basılmıştır. Ayetleri hareketi olup, tertibi okuyuş kolaylığı sağlayacak güzelliktedir. Muhammed Hüseyin el-Arab tarafindan tahkik edilmiş

olup, her cildin kapağında o cildin başladığı sure ve ayet numarası yazmaktadır.

2. Rılliü'l-Mdni'nin Ka~

Ruhu'l-Meani'ııin kaynakları, müellifınin uğrunda bir ömür sarfederek elde

ettiği İslam kültürünün bütünüdür. Aıusi, bu tefsiri, otorite ~lim adamları tarafindan

istifade edilebilecek eserleri tetkik ve tahkik ederek, üzerinde düşünerek, elde ettiği

bilgileri değerlendirerek, kendini tenkitçi ve araştırmacı bir hakem konumunda

tutarak telif etmiştir. Doğru gördüğü görüşü desteldeıniş, bunun dışındalci

görüşlerde tercihte bulunmuştur2ü5. Yani bu tefsire Aıusi'ııin ruhu hayat vermiştir. Aıusi'ııin, eserlerinden istifade ettiği müfessirler şunlardır: Abdullah İbn Abbas, Ebu Hayyan, Zemahşeri, İbn Cer'tr et-Taberi, Fahreddlrı

er-Rizi, Ebu's-Suud, Zeccac, Suyliti, I<idı Beydavi, Muhyiddiıı İbn Arabi gibi

müfessirler tefsirıine kaynaklık yapan başlıca müfessirlerdir.

Ayrıca Davud-u Zahiri, Tüsteri, Ali el-Cübbii, Ebu Müslim İsfeham, Cessas,

Ebu'l-Leys es-Semerkandi, Ali b. İsa er-Rummam, Ali et-Tu~:i, Ebu İshak Ahmed b.

İbrihim es-Sa'lebi en-Nisaburi, Seyyid ŞerifMurteza, Vihidi, Riğıb İsfeham, Beğavi,

İbn-i Atiyye el-Endelüsi, Kurtubi, Nesefi, Hazin gibi zevattan da istifade etmiştir.

Aıusi, tüm ilmi kudretini ortaya koyarak, tüm çabasını sarfederek, rivayet ve

dirayet olarak seletin görüşlerini bir araya getiren bir tefsir te'lif etıniştir.

Aıusi, Ebu's-Suud'un tefsirinden nalcilde bulunurken çoğu kez Şeyhu'l-İslam, Beydavi'ııin tefstrinden nakilde bulunurken Kadı, Fahreddin Rizi'nin tefsirinden

nakilde bulunurken İmam diye atıfta bulunur. Beğavi için ise Muhyi's-Sünne tabiri­ni kullanır2°6.

205 Zehebi, a.g.e., I, 356.

206 Zehebi, a.g.e., I, 356.

384

3. Rfthü'l-MeAnt Hakkındaki. Görüşler

Rılhü'l-Meam~ Bağdat'ta ilim otoriteleri arasında kabul görürken; Türkiye ve

Mısır'da da ilim adamlarının iltifatına mazhar olmuştur. A.lı:l.si, tefsiri ile muasırlarının iltifatlarını kazanırken müteahillrin tarafindan da övülınüş ve eserinin tefsirde kay­

naklıle yapacak konumda olduğu belirtilmiştir. Şimdi Rdh.u'l-Meani hakkında ilim­lerin görüşlerini görelim:

İbn A.şur, bu tefi:iri ilmi açıklaınaları yönünden ve nazari araştırmaları içeren

üslubu bakımından Fa1ıreddin Razi'nin eserine benzetir. Eser ve metodu hakkındaki

sözlerinden soııra A.ıu8i'nin sika bir alim oluşundan da bahseder207 .

Reşid Rıza ise Rılhu'l-Meanı"'yi en büyük tefsirlerden kabul eder. Menar'ının

kaynakları arasına aln12csı da bunu gösterir 208,

Kasım Kisi (v.l955), Rılhu'l-Meanlnin cem' ve talıkik sahasında ikinci bir ben­

zerinin bulunmadığını, hiç bir sözün kendisini açıklamaya güç yetiremeyeceği ince­

llider ve gerçeklerle dolu olduğunu, isrllii haber ve hurafelerden uzak olduğunu,

rivayet ve dirayeti cem' ettiğini söyler209.

Muhammed Abdülazim Zerkarn (ö. 1367 /1948) de, Rılhu'l-Meam"'nin en

büyük, en geniş ve cami' tefsirlerden olduğunu zikreder. Tef.sir'in içeriğinden

bahsederken de, selefin rivayetleriyle birlikte haletin ma 'kul görüşlerini de tanzim

ettiğini, Kur'an ibaresinden anlaşılan mina ile, işaret yoluyla elde edilen manayı

bütünleştirerek verdiğini söyler 210.

Muhammed Hüseyin Zehebi de bu eser hakkında şöyle demiştir: Bu tefsir,

miiellifinin, tüm ilmi kudretini ortaya koyarak, tüm çabasını sarf ederek, rivayet ve

dirayet olarak selefin görüşlerini bir araya getirdiği bir tefsirdir. Allisi'nin tefsıri, değerli bir tefsir ansiklopedisidir. A.ıusi, kendinden önceki alimierin görüşlerini, tenkitçi hür bir balcış a.çısıyla, kabiliyet ve zihin kuvvetine dayalı biır tercih süzgecin­

den geçirerek bir araya. getirmiştir 211,

E. RÔHU'L-MRM'N1N METODU

Mılsi, gerek rivayet, gerek dirayet itibariyle büyük bir ilmi kudret ve tetebbu'

sahibidir. Tefsirinde de bunu görmekteyiz. Tefsirinde başlıca şu konular dikkati çeker:

207 Aşı1r, Muhammed FMıl, et-TelSir ve RidlühU, DIDi'l-Kütibi'ş-Şarhyye, Tunus, 1966, s. 145-147.

208 Abdülhaınid, a.g.e., s. 334-335. 209 Klsi, Kisım, Tıirihü't-TeJSir, Bağdat, 1966, s. 144. 210 ZerkM, Muhammed Abdülazim, Men$hilü'l-İ'rfiln li Ulılmi'l-Kur':fu, Dairu İhyai'l- Kütübi'l­

Arabiyye, Mısır, h.l372, I, 556. 211 Zehebi, a.g.e., I, 361-362.

385

TefSirinin mukaddimesinde, tefsir vetevilin manası, tefsir usulü ilimleri, Kur'an­

ı Kerim'in cemi ve icazı konulanın ele almıştır. Sılreler arasındaki tenasüb ve irısicamı

belirtmiş, sılrelerin faziletine dair hadisi şerifler ve bazı inceliklerine temas etmiştir212 .

Sılre başlangıçlarında, de aldığı sılrenin, ismi, ayet sayısı, nüzıll yeri ve kronolo­

jisi hakkında bilgi vermiştir. Bir önceki sılre ile münasebet kurmuştur. Aıusi, tef­

sirinde başlıca şu metodu izlemiştir:

1. Ayetleri., Kur'An ve Hadislerle Açıklaması

Asr-ı Seadet'ten itibaren, Kur'an'ın Kur'an ile tefsiri, tefsirin ilk kaynağı olmuştur213. Bwıun için müfessir ilk önce Kur'an-ı Kerim'i müdakkik bir araştırmacı

gözüyle inceler. Ayın konudaki ayetleri bir araya toplayarak birbiriyle mukayese eder.

Zira, Kur'an-ı Kerim'de veciz, mücmel, mutlak ve umılm iflde eden nice anlamlar

vardır ki, onlar bir başka yerde tafsil ve izah edilmek suretiyle açıklığa kavuşturul­

muşlardır214. Müfessir Aıusi de tefSirde büyük bir k:lide olan Kur'an 'm Kur'an ile tef.

sir edilmesi ne büyük önem vermiştir. Bir ayeti tefSir ederken:, ayetin tefsirine katkıda

bulunan diğer ayetleri zileretmiştir. Zaten, Kur'an'ın bir kısmının, diğer kısmını tef­

sir ettiği görüşünü kendisi de tefsirinde ifude etmiştir215. Mesela, ihdina (Fatiha,

l/5) ayetiiçin "Bizi dinde sabit kıl" demiş ve buna da, "Rabbena la tüziğ kulubena

bade iz hedeytena" "Rabbimiz, bizi doğru yola ilettikten sorıra kalplerinıizi

eğriltme" (Ali İrnran, 3/8)) ayetini delil olarak getirmiştir 216,

Aıılsi, hadis ve illetlerini bilen mahir bir muhaddisdir. Hadisleri değerlendirif, ayetleri açıklamak için hadisiere müracaat eder: "ihdina" (Fatiha, l/5) ayetini tefsir

ederken, Hz. Peygamberin "Ey kalpleri döndüren, kalplerimizi dirıin üzere sabit kıl"

hadisiyle açıklama yoluna gitmiştir217.

Sadece hadils aiimlerinin görüşlerini almakla yetinmemiş; kendisi müdakkik bir

araştırmacı olarak tahkik edilecek hadisleri tahkik etmiş, araştırmıştır218. Mesela,

"Hastalığın yuvası mide, her şif.ının başı ise perhizdir" sözünün Rasulullah'a nisbeti­

ni doğru bulmamış, bu sözün, Arapların doktoru H:lris'e ait olduğunu ifude etmiştir 219.

212 Bilmen, a.g.e.,. s. 567-568. 213 Zehebi, a.g.e.,. I, 36-37. 214 Zehebi, a.g.e., I, 273. 215 Aıusi, a.g.e., XV, 15. 216 A.ıusi, a.g.e., I, 93. Birkaç örnek için bkz. Aıusi, a.g.e., VIII, 113; XIK, 98-99. 217 Aıusi, a.g.e., I, 93. Birkaç örnek için bkz. Aıusı:, a.g.e., VII, 8; XIK, 9'9, 100, 139. 218 Abdülham.J:d, .a.g.e., s. 214. 219 Aıusi, a.g.e., VIJI, ll O. Birkaç örnek için bkz. Aıusi, a.g.e., VIII, llO-lll.

386

Hadisler arasında !birbiriyle çelişme ihtimalini hesaba katarak, ayet hakkındaki

hadisleri bir araya getirmeye gayret etmiştir. Topladığı hadisleri kuvvet ve zayıflık

yönünden araştırmış, kuvvetli olana itibar ederek ayeti açıklama yoluna gitmiştir220.

Hz. Peygamber'in hangi ayetleri nasıl tefsir ettiğini bilmek müfessir için lüzum­

lu olan bir keyfiyertir. Buna sarfedeceği dikkat ve itina sayesinde eseri değer kazanır.

Buna önem vermeyenkrin, şartlarını hivi bir tefsir meydana getirdiği iddia edile­

mez22l. Bu yönüyle okuyucu kalbinde en ufak bir şüphe duymadan, itmi'nan içinde

Aıusi'nin tefsirini okuya.bilir222.

2. Arap Diline Ait Tahliller Yaparak Ayetleri }lçıklam.a.n

Aıusi, ayet-i kerimderi anlama hususunda insana geniş ufi.ıklar açtığı ıçın çoğunlukla dil incelemelerine önem verir. Kelimelerin lügat manaları üzerinde detaylı

bir şekilde durur. Bunun için lügatçıların tefsirinden istifade eder.

Bir ayetin tefsirinde, kelimenin çeşitli anlamlarını zikreder. Mesela: Rab kelime­

sine değirıirken; terbiye, Hahk, Seyyid, Melilc, Müni'm, Muslih, Ma 'bud, sahib

kelimelerini sıralar ve terbiye lafZını hakiki manaya hamledilmesi sebebiyle, mecaza

hamledilebilmesi mümkün olan diğerlerine tercih eder 223.

Kelimelerin çeşitli anlarnlarını aktardıktan sonra "nahiv konularmdaki inceleme­

ler"e başlar. Bu konuda, nahiv ekallerinin farklı görüşlerini aktaracak kadar sözü te­

ferruatlandırır224. Mesela, "İnananlar O'nun Rableri'nden gelen bir gerçek olduğu­

nu bilirler. İnkar edenler ise 'Allah bu misaile ne demek istedi?' derler" (Bakara,

2/26) ayetirıin tefsirinde sadece ll ma za" kelimesini çeşitli vecihlerle nahvi inceleme­

lere tabi tutar225. Sadece nahivcilerin görüşlerini nakletmekle de kalmaz, tercihte de

bulunur. Meseli, "Besmele'nin tefsirindeki 'be' hakkında JBeydavi'ııin 'istiane için­

dir', Zemahşeri'nin 'musihabe içindir' şeklindeki görüşleri"ni açıkladıktan sonra, bir­

inci görüşü tercih ettiğini ve ikinciyi kabul etmeyip, delillerini çürütt:üğü görülür226.

Kur'an-ı Kerim, belağat ve beyan ilminde otorite olan Araplara, mahir oldukları

sahada meydan okumuştur. Aıusi, Kur'an-ı Kerim'in bu icaz yönünü de, ayetleri tef­

sir ederken ele almış, :l.yetleri belağat yönleri, teşbih, istiare ve kinaye yönleriyle

220 Abdülhaınid, a.g.e., s. 2:12-213. 221 Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhu'l-İsl:im Ebu's-Suud Efendi ve Tdsirde.ki Metodu, D.

İ. B. Yayınlan, Ankara, ts, s. 116.

222 Abdülhaınid, a.g.e., s. 2.16. 223 Aıt!s1, a.g.e., VII, 8-9 224 Aıt!si, a.g.e., IV, 81-82. Aynca bkz. Aıusi, a.g.e., XXIII, 83. 225 Aıt!si, a.g.e., I, 208. 226 Aıt!si, a.g.e., I, 47.

387

açıklamıştır. Ayetlerin beyan ve bedi' ilimleriyle ilgili yönlerine değinmiştir. Mesela,

"Allah'ın nurunu ağızlanyla söndürmek istiyorlar. Halbuki, kafuler hoşlanmasa da,

Allah mutlaka nurunu tamamlamak ister (bundan başka bir şeye razı olmaz)" (Tevbe,

9 /32) iyerindeki "nlir" için 'istiare tasrihıyye', 'nurun Allah'a izafesi' ise 'karine

içindir'; "söndürmekten" maksat ise, "red ve yalanlamadır" der. o halde mana

"Allah'ın tevhidine ve tenzihine delalet eden şeyleri ~ar ederler" şeklinde olur227 .

3. Sebeb-i Nüzt\1 ttc: Ayetleri Açıklaması

Bir ayetin tefsirinde sebeb-i nüzulün anlatımı önemlidir. Ayetlerin nüzül sebe­

bini bilmek, onların manalarını anlamada mühim rol oynar 228. Nüzul sebebi bilin­

ınediği takdirde, ayetin yanlış anlaşılabilme ihtimali yüksektir .. Sebeb-i nüzül, okuyu­

cunun kendisinitı ışığı altında ayetin manasını anlayacağı ve sanki Kur'an-ı Kerim

ayetlerinin nazil olduğu ortamda yaşadığını hissedeceği bir hava meydana getirir.

Aıusi, tefsirinde sebe:b-·i nüzule büyük önem ve yer verir 229. Ayrıca, nüzul sebe­

biyle ilgili belirli bir riviyeti tercih de eder. Mesela, "Vay haline o kimselerin ki,

IZitabı elleriyle yazıp, az bir paraya satmak için, 'Bu Allah katındand,ır', derler.

Ellerinin yazdığından ötürü vay haline onların" (Bakara, 2/79) ayet-i kerimesini tef­

sir ederken; "Peygamberlik sıfatırıın bill kalması halinde, başkanlıklarının gideceği

korkusuna kapılan Yahudi halıarnlan hakkındanazil olmuştur~' görüşünü benimser23°.

4. İşAri Yön.üyle TefSiri

Aıusi, ayetlerin zlliiıi ile ilgili sözünü tamarrıladıktan sonra, tefsire, işari yaklaşım getirir23l. "Ve min babil işareti ... " ifadesini kullanarak, rumuz ve işaretler yoluyla çıka­

rılan bazı manalara232 ve ayetlerin incelilderine, tasavvufi bir neşve ile işaret eder233 bu

sebeple bazı ilimler Aıusi'nin tefsirini, işari tefsirler grubundart kabul ederler234.

"Hani sizden sapasağlam söz almıştık, Tlir'u da üstünüze kaldırrnıştık. Size

verdiğimiz kitabın hükümlerini kuvvetle tutun, onlarla amel etmek lüzumunu

hatırlayın. Ta ki, sakınrrıış olasınız." (Bakara, 2/63) ayetinin tefsirirli müteakiben,

şöyle bir işari yaklaşırnda bulunur: "Hani, fiil ve sıfatıarın tevhidi olarak akli deliller-

227 Aıusi, a.g.e., X, 85. Birkaç örnek için bkz. Aıusl, a.g.e., XII, 2; XIX, 105-106; XX, 46. 228 Zerkeşi, Bedrüddin Muhammed,(I-IV), el-Burb:in 11 Ulı1mi'l-Kur':in, Mısır, 1957, I, 22. 229 Birkaç örnek~çin bkz. Aıust, a.g.e., II, 26; X, 2, 148; VIII, ll O; XI, 120; XXIII, 30, 75; ::ı_cx:x, 39. 230 Aıusi, a.g.e., I, 303. 231 Zehebl, a.g.e., I, 361. 232 Salih, Subhl, Mebabis fl Ulı1mi'l-Kur'an, Beyrut, 1988, s. 296. 233 Bilmen, a.g.e., s. 569. 234 Zerk:inl, a.g.ı:., I, 552; Zehebl, a.g.e., I, 361; Salih, a.g.e., s. 296; Sabılni, Muhammed Ali, et­

Tibyan fl U'lıimi'l-Kur'~tn., D:lrü~l-Kalem, Beyrut, 1987, s. 266.

388

le sizden sapasağlam söz almıştık. Üzerinize de 'akıl' Tilr'unu dikmiştik. Ta ki,

manalarını ve sözlerini anlayasınız. Alia.h Teala "Tur" ile kalb durumunda olan

Musa'ya ve irşad etme ortamında onu, gerekli olan üst makam ve hakimiyetine işaret

etmiştir." Dedi ki, "Alın, kabul edin. İyiyi kötüden ayıran akıl kitabından 'size

verdiğimizi'. Ondaki hikmet, bilgi, ilim ve kuralları anlayın ki, şirk, cehalet ve

fasıklıktan korunasıruz." Ama sonra siz bundan yüz çevirip süfli yöne yöneldiniz.

Şayet Allah'ın, size bir müddet mühlet verme hikmeti olmasaydı, hemen

cezalandırılacaktıruz, büyük musibete uğrayacaktınız235.

Aıusi, bu konulardan başka tefsirinde, sll.reler arasındaki münasebet, kıraatler, ve

yemin konularına da önem verir:

Sureler arası insicaın ve tenasübü ele alır. Mesela, Hümeze sll.resinde, "İnsanları

dil ile çekiştirme" (hemz) ve "Kaş ve göz işaretiyle alay etme" (lernz)'i inkarcıların

hilelerinin bir türü olarak ifade ettikten sonra, bu gurubun dümura uğrayacağıru "Fil

sahiplerinin" tuzaklarının boşa çıkmasına işaret ederek, bu iki süre (Hümeze ve Fil)

arasında ilgi kurar 236.

Aıusi, tefsirinde kıraatıere de büyük önem verir237. Sadece mütcvatir kıraatler ile

sınırlı kalrnaz238, kelime ve ayetin tefsirinden sonra, mütevatir,, fiısih veya şaz

· ayırırnma dikkatleri çekerek, varid olan kıraatıere değinir. Mesela,, "katta 'nlliüm"

(A'raf, 7 /160) lafZı hakkında, şeddeli ve şeddesiz olaral<: ok:unabileceğini söyleyerek:,

şeddeli okunuşunun mi!itevatir olduğunu zikreder 239.

Aıusi, telSirinde Kur'an-ı Kerim'deki yernirılere işaret eder. Mesela "De ki: 'Evet,

Rabbim hakkı için o gerçektir. Siz onu önleyemezsiniz." (Yunus, 10/53) ayetini tef­

sir ederken, Allah Teaiii'nın bu ayette Zat-ı Uluhiyetine yemin etmesine240; "Senin

ömrüneyemin olsun ki, onlar sarhoşlukları içinde bocalıyorlar" (Hicr, 15/72) ayeti­

ni tefsir ederken, cumhur-u müfessirine göre Peygamber'in ömrüneyemin etmesine

işaret eder24l.

Astronomi ve tabiiyyat konularında da faydalı konuları yeterince açıklar, lüzurn­

suz teferruata girmez242. Felsefe konularında tafsilata girmez, bazı müfessirleri de,

235 Alüsi, a.g.e., I, 282. Birkaç örnek için bkz. Alüsi, a.g.e., III, ll-12, 31; V, 78; VTII, 23-24, 39-40;

IX, 54-55, 85-87, 208-209; X, 28-30, 39-40; XXIV, 37-38, 93, 9~k

236 Alüsi, a.g.e., XXX, 232. Birkaç örnek için bkz. Alüsi, a.g.e., IX, 157-158; XXX, 2, 85.

237 Birkaç örnek için bkz. A.ıusi, a.g.e., I, 82; V, 79; VTII, 14; XIX, 19;. 46, 48.

238 Zehebi, a.g.e., I, 361.

239 Alüsi, a.g.e., IX, 87. 240 , a.g.e., XI,136.

241 Alüsi, a.g.e., XIV, 76. Birkaç örnek için bkz. Alüsi, a.g.e., XXIII, 64; XXX, 23, 119, 14. 242 Birkaç örnek için bkz .. Alusi, a.g.e., XXIII, 9-10, ll-15; XXX, 9-ll, 49-50, 78.

389

tefsirlerini felsefe ile doldurduğu için eleştirir. Bu ilimlere ait faydalı konuları açıkla­

maktan da kaçınmaz243.

Aıusi tefsirinde, bir çok müfessirin tefsirine doldurduğu isrilli ve yalan haberlere

karşı son derece tenkitçi bir tutum sergiler244. İsrilli haberleri zikrederek bununla,

akl-ı selimin kabul etmeyeceği yalan haberlere okuyucuyu ınımali kılmak ister. Sonra

da :llimerin bu yalan haberleri çürüten haberlerini nakleder. Mesela, "Avc b. Unuk"

meselesini anlattıktan sonra, bu hurafeli kıssanın Yahudi uydurması olduğu ve bu

rivayetin sahih bir rivayet olmadığına dair İbn Kayyım el-Cevziye'nin görüşlerini ve

bu konuyu mütekaddim ulemanm inkarlarını anlatır245.

SONUÇ

Aıılsi, XIX. asırda yaşamış, çok başarılı ve velıld bir ilim adamıdır. Arap dilinin

çeşitli sahalarında, tefsir, hadis, fikıh ve usul bilgisi gibi nakli; mantık, felsefe, astrono­

mi ve kelam gibi akli ilimlerde icazetler almıştır. Sosyal hayatta bulunduğu ortama

canlılık getirmiş, hayatın bir çok sahasında aktif rol üstlenmiş; verdiği fetvalarla

toplumun problemlerine çözümler üretmeye çalışmış, irşatlarda bulurımuş, ders

okutmuş, bir çok ilmi eser telif etmiştir.

Kur'an-ı Kerim tefsiriyle meşhur olmuş ve te'lif ettiği RUhu'i-Meani adlı tefsiri

ile tefsir otoriteleri arasında isriıi zikredilmiştir. Bu tefsiri telif etmek için, birçok kay­

nak eser incelemiş, üzerinde düşünmüş, elde ettiği bilgileri değerlendirmiş, kendini

tenkitçi ve araştırmacı bir hakem konumunda tutmuştur. Doğru gördüğü görüşü

desteklemiş, bunun dışındaki görüşlerde tercihte bulunmuştur. Yani bu tefsire

Aıılsi'nin ruhu hayat vermiştir diyebiliriz. RUhu'l-Meam, akli ve ilmi yaklaşımlarıyla dikkatleri üzerine çekerken; Kur'an ibaresinden anlaşılan mfutıa ile, işaret yoluyla elde

edilen manayı bütünleştirmiş, ayetlere getirdiği işari bakış açısıyla yaptığı yorumlarla

isminden bahsettirmiştir.

Aıusi, tefsiri ile, muasırı ilim otoritelerinin iltifatlarını kazarurken, müteahhirin

için de kaynak olacak b~r eser vücuda getirmiştir.

RUhu'l-Meam~ en son yazılan tefsirlerden biri olmasL, Kur'an-ı Kerim'in tef­

sirinin her çağda mükemmel yapılabileceğini göstermesi ve bunun en canlı örnek­

lerinden biri olması açısından da son derece önemlidir.

243 Bilmen, a.g.e., s. 568; Zehebi, a.g.e., I, 356.

244 Zehebi, a.g.e., I, 359-361.

245 Aıusi, a.g.e., VI, 86-87; Zehebi, a.g.e., I, 360.

390