Oz

·m··"·· .. . . ; 1!1 : · ....... .

ILAHiYAT FAKOLTESI DERGISI22:1 (2017), SS. 55·82.

FIKHi VE SiYASi iHTiLAFLAR BAKIMINDAN iBN ABBAS' IN ASABE RiVAYETiNiN SENED VE METiN Ac;ISINDAN TAHLiLi

Recep ruzcu·

Cahiliyede asabe ailede eli silah tutan erkekler anlammdadtr ve mirastn tamammt ahr. Fakat Onlar

aile ve kabilesini korumak. ge~imini temin etmek ve diyetini ademekle sorumludur. Rivayetlerde Hz.

Peygamber asabe kavrammt miras~•. alene nese!)(;e en yaktn ve alene nesepc;e en yakm erkek

anlammda kullanmaktadtr. islam dini, Sadece eli silah tutan erkeklere degil kadtnlara ve ~ocuklara da

mirastan pay vermektedir. Erkek karde~. ktz karde~e verilen mirastn iki kat1n1 a hr. Ancak o cahiliyedeki

asabe gibi sorumludur. Ibn Abbas rivayetinde, asabe kavramt "neseben en yaktn erkek• yorumu ile

nakledilmektedir. ibn Abbas rivayetinde asabe bu anlamt ile Kuran ve diger rivayetlere tearuz

etmektedir. Ibn Abbas rivayeti ilk u<; tabakada ferddir. Rivayet, musned, mOrsel ve mevkuf tariklerle

nakledilmektedir. Abdurrezzak. Ahmed b. Han bel, Buhari, Muslim, musned, Said b. Mansur, et-Tirmizi

ve en-Nesai ise mOrsel tarikinin sahih oldug u kanaatindedir. Hicri ikinci astrda Ibn Abbas rivayeti

Abdullah b. Tavus ve Sufyan es-Severi ile me~hur olmu~ ve Abbasi siyasetine deli! ahnmt~ttr. ibn

Abbas tarikinde laftz ve mana degi~imine sebebin siyaset olabilecegine i~aret etmektedir. Miras

konusunda ftkhi ihtilaflann ortaya c;tkmastnda Ibn Abbas rivayeti etkili olmu~tur.

Anahtar Kelimeler: Asabe, Miras, Ibn Abflas, Cahiliye, Islam.

For The Jurisprudence and Political. Conflicts an Analysis M atn and Chain of

Report's Ibn Abbas

Abstract

Asabah, can be battle men and taken all inheritance in jahiliyya. But they are responsible protected

their family and clan and subsistence and diyat (pay the penalty). The prophet had used term's

asabe for inheritor, nearest male relative and nearest relative to dead. Religion Islam gives

inheritance not only battle men but also women and childrens. Brother takes two sister's inheritance.

But he is responsible to family so asabah as. Report of Ibn Abbas is revealed only means of · nearest

male relative". The report of Ibn Abbas contains an opposition mea !lin to the Qur'an and reports. In

the first three centuries the report has been transmitted as musnad, mursel and mevkuf. According

Doc;. Dr .. Gaziantep Oniversitesi ilahiyat Fakultesi, Hadis Anabilim Dah. rtuzcu@gantep.edu.tr

- :

56 RecepTUZCU

to Abdurrezzak. Ahmed b. Hanbel. Buhari, Muslim, report of Ibn Abbas is authentic. But Said b.

Mansur. en·Nesai and et· Tirmizi. is reserved for Mursel authentic. In the second century ibn Abbas

report appear to be committing with Abdullah b. Tavus and Sufyan es-Sevri. In addition to this

report i~ taken evidence to state Abbasid politics. Taking evidence is conveyed that is change of

matn and mean. Report of ibn Abbas is influential to many judgement conflicts about inheritance.

Key Words: Asabah. Heritage, Ibn Abbas, Jahliyya, Islam.

Giri~

"Asabe", Arap~ada isim ve mastar olan "el-Asab" kokunden gelmektedir.

"e/-Asab" isim olarak sinir, sarma~1k manasmad1r. "Asabe", 'a-s-b kokOnden

ti.iremi~ "usbe" veya "tsbe" ~eklinde okunabilen grup ifade ettiginden kendi

lafzmdan mufredi olmayan bir kelimedir. Mastan asabe ve asabiyyet gibi bir~ok

kelime vard1r. Lugatte bunlann· hepsi sarmak, baglamak, sanp baglamak,

toplamak biriktirmek, etrafm1 c;evirmek, himaye etmek, ku~atmak, ~iddet, kuwet,

yard1m ve himaye, baba tarafmdan olan yakm akrabalar anlammad1r.1 Kur'an'da

. dort yerde "'usbeh" ~eklinde zikredilir. Bu kavram lugatta u~ ile on aras1, on ile on

be~ aras1, k1rk, a ltm1~ ve buyuk bir cemaat anlammad1r.2Ayn1 kokten gelen

"Asabiyyet" kavram1 "taassub" anlammda; dort-elle sanlmak, titizlik gostermek,

mudafaa ve himaye etmek "ala" harfi ceri ile "asabiyyet icra etmek" anlammda

kullanilm1~t1r. 3 Tarihi sure~te asabe kavram1 farkh anlamlarla kullanilm 1~t1r.

Cahiliyede "asabe"; kan akrabahgmdan dogan asabelik, kole ve cariyeyi

hurriyetine kavu~turmaktan dogan asabelik olarak iklye aynhrd1. Cahiliye'de

miras1 sadece "asabe" olanlardan eli silah tutan erkek akrabalar, kole azat eden

ve anla~mah mevlalar da asabe olarak mevlasmm mirasmm tamamm1

almaktayd1.4 F1khl terim olarak "asabe", miras b1rakana dogrudan veya erkek

vas1tas1yla bagh bulunan miras~liar; saylian on ile k1rk veya zay1f bir gorO~e gore

ibn Faris, Ebui-Huseyn Ahmed b. Faris, Mu'cemu mekciyisi'/-luga,Thk. Abdusselam .Muhammed Harun, Oaru'I-Fikr, y.y. 1979/1399, c. IV, s. 336 (..,....=- Asabe Maddesi}; ibn Manzur, Ebu'I-Fazl CemaiUddin Muhammed b. Mukrem, Liscinii'/-Arab, 1. bask1., Daru's-Sadr, Beyrut, t.y., c. I, s. 602 ( ...,..=- Asabe Maddesi}.

2 Yusuf, 12/8; Kasas, 28fi6; ibn Ebi Hatim, Ebu Muhammed, Abdurrahman b. idris, Te{sirii ibn Ebi Hcitim, Thk. Esad b. Muhammed et-Tayyib, Mektebetu Nizar Mustafa ei -Baz, Mekke, 1997/1417, c. VII, s. 2105; Orhan Atalay, "Kur'an'da sosyal grup ifade eden kavramlar", Atotiirk Oniv. ilahiyat Fok. Dergisi, 2001, S. 16, s. 197-231.

3 Bkz. Ali Yardtm, "Asabiyyet Milliyet~ilik mi dir'', Kubbealtt mecmuast, Ekim, 1977 S. 4, s. 21-22. (Asabiyyet ile ilgili rivayetlerin tahlil ve hadis ilmi a~1s1 ndan degerlendirmesini bir ba~ka ~ah~ma olarak ele alacagtz.} · Joseph Shacht, "miras", islam Ansiklopedisi, MEB, istanbul, 1993, c. VIII, s. 350.

F.O. ilahiyat Fakultesi Dergisi 22:1 (2017) 57

yetmi~ arasmda· degi~en say1da birbirlerine destek veren, yard1m eden bir grup

i<;in kullan11ir.5

Hadis edebiyatmda yer alan rivayetlerde "asabe" kavramma erkek ve

kadm aynm1 yapmadan "mirasc;l" anlam16, ikinci olarak mirasc;llardan kalam alan "neseben en yakm erkek"7 veya "en yakm akraba"8anlam1 siyak ve sibaktan

anla~11maktad1r. ibn Abbas rivayetinde "Alloh'm kitabma gore miros~clar arasmda

hisseleri toksim ediniz. On/ardon arton miras, neseben en yokm erkegindir. "9

asabe yerine "neseben en yakm erkek" anlam1 nassla ve asarla tearuz halindedir. ibn Abbas'm: "Eger bir kimse olur de c;ocugu bulunmaz ve bir k1z karde~i kallrsa

terekesinin yans1 onundur" ayetinde Allah "c;ocugu yoksa" demesine kar~1 l 1k siz

k1z karde~e yanm hisse vard1r diyorsunuz"10 ifadesi gorQ~QnQ Kur'an'la temellendirdigi gorulmektedir. ibn Abbas'm asabe yorumuna "kalan mirasta"

ayn1 yakmilkta alan k1z karde~i erkek karde~ bulundugunda mirastan mahrum

edecegi hukmune delil ald1gJ gorulmektedir. Ama bu hOkum, Kur'an, nakledilen

asar ve sahabe uygulamalanna tearuz etmektedir. Birinci olarak Kur'an'm "Anne bobo ve okrabolorcn bcraktcklorcndon

erkeklere bir pay vordcr. Anne, bobo ve okrobolorcn bcraktcklorcndon kadcnlora do

bir pay vardtr. Allah, terekede bunion forz kclcnm~ birer hisse olorok

belirlem4tir',1 ayetine ayk1r1d1r. Ayette, k1z karde~ erkek karde~le ebeveyne ve karde~lerine en yakm akraba olduguna sabittir. ikinci ayette: (Ey Peygamber

senden miras konusunda bilgi istiyorlar. Deki: i~te Allah ikinci dereceden

Hayreddin Karaman, "Asabe", islam Ansiklopedisi, istanbul,1991, c. 3, s. 452-453; Mehmet Erdogan, F1k£h ve Hukuk Terimleri soi!iugu, Rag bet, istanbul, 1998, s. 21. Abdurrezzak b. Hemmam es-Sanani, e/-Musanne{. Thk., Habiburrahman A'zami, ei-MeclisO'I- ilmi, Beyrut, 1983, c. VIII, s. 291; Buhari, Muhammed b. ismail. el-Camius-Sahih, Thk. Mustafa Dib Boga, 3. Baskl., Daru ibn Kesir, Yamame Beyrut, 1987, Feralz, 3, 11, 14 (c. VI, s. 2476, 2478, 2480); istikraz. 11 (c. II, s. 845); Tefsir, 273 (c. IV, s. 1795); Muslim, b. Haccac Ebu'I-Huseyn ei-Ku~eyri, Sahih. Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, I-VI, Beyrut t.y., Feraiz, 5, 16 (c. Ill, s. 1234, 1237); Darimi, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, es-Sunen,Thk. Fewaz Ahmed Zemirli v.d., 2 c., Daru'I-Kitabi'I-Arabi, Beyrut, 1986, Feraiz, 24; Said b. Mansur b. ~u'be ei­Horasani, Sunen, Thk. Habiburrahman ei-Azami, Darusselefiye, I. Bask!. Hindistan, 1403-1982, c. I, L1& .

Abdurrezzak, Musannef, c. X, s. 249; Muslim, Sahih, Feraiz, 2-3 (c. Ill, s. 1233); Tirmizi, Ebu isa Muhammed b. Tsa, et-Camiii's-sahih. Thk. Ahmed Muhammed ~akir v.d., 1-V., DarO ihyai't­Turasi'I-Arabi, Beyrut, t.y .• Feraiz, 4,6,8, 14 (c. VI, s. 2476, 2477, 2478, 2480; Darimi, Feraiz, 28, (c. JJ,s. 264). Darekutni, Ebu'I -Hasen Ali b. Orner ei-Bagdadi, Sunen, Thk. Es-Seyyid Abdullah b. Ha~im Yemani ei-Medeni, Daru'I-Marife, Beyrut, 1966-1386, 10, c. iV, s. 44. Abdurrezzak, Musannef, c. X, s. 249; ibn Ebi ~eybe, Musanef, c. VIII, s. 283; Tirrnizi; el-CamW's­sahfh, Feraiz. 4,6,8,14 (c. VI, s. 2476, 2477, 2478, 2480); Muslim, Sahih, Feraiz, 2-3 (c Ill, s. 1233); Tirmizi, el-Camiii's-sahih, Feraiz, 8 (c. IV, s. 418).

10 Abdurrezzak, Musanne{. c. X, s. 254; Beyhaki, EbO Bekr Ahmed b. ei-Huseyin b. Ali, es-Sunenu'/­Kubra, DairetO'I-Maarifi'I-Osmaniyye. Haydarabad. 1933/1352, c. VI, s. 233.

11 Nisa4/7.

58 Recep TUZCU

miras~1lar hakkmda sizi bilgilendirlyor: Bir erkek c;ocuksuz olarak oli.ir fakat ana­baba bir k1z karde§i mirasc;1 olursa, terekenin yans1 o k1z karde§e ait olur. ~ayet bir kadm c;ocuksuz olarak oli.ir ve bir tek erkek karde§i miras<;1 olursa, terekenin tamam1 o erkek karde§e ait olur. Ama ~ocuksuz olen bir erkegin iki k1z karde§i varsa, bu durumda terekenin i.i<;te ikisi bu k1z karde~lere ait olur. ~ayet karde~ler

erkek ve k1z iseler, bu takdirde miras taksimi erkege iki, kadma bir pay ~ekl inde

yap1ilr. i~te Allah size bu hi.iki.imleri detayl1ca ac;1khyor ki miras konusunda yamlmayasm1z, yanil~ yapmayasm1z (Unutmaym ki) Allah her ~eyi bilir."12

ikind olarak ibn Abbqs d1~mda sahabeden nakledilen asar ve uygulama ile tearuz halindedir. Hadis kitaplannda nakledilen asar; sadece erkegin degil kadmm da "K1z karde~leri, k1zlarla birlikte asabe yapm1z."13 Sadece nesep yoluyla, rahim yolu annesinin babas1, day1 ve teyzenin 14 ve vela yolu 15 ile asabe olunacag1n1 haber vermektedir. Bu rivayetlerden anla~1lan sadece erkeklerin degil kadmlann da asabe olacag1 ac;1kt1r.

1. ibn Abbas rivayetinin Tahlili Hadis kitaplanmn kronolojisinde ibn Abbas rivayetini isnad1 ve metni

· a<;1smdan tahlil ve tenkit etmek istiyoruz.

1.1. isnad Tahlili ibn Abbas rivayetini hadis kitaplanndaki kronolojisinde inceledigimizde

isnad1 ac;1smdan mi.isned, mevkuf, mi.irs'el, munkatl' §ekillerde nakledildigi soylenebilir. Abdurrezzak'm Ma'mer vas1tas1yla rivayeti16, Abdullah b. Tavus, Tavus b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber tarikiyle Ahmed b. Hanbel17,

Mi.islim18, EbO Davud19, ibn Mace20 ve Ed-Darekutni21 de nakletmektedir. Et-

12 Nisa 4/176. 13 Bkz. Ibn Ebi ~eybe, Ebii Bekr Abdullah b. Muhammed b. ibrahim, el-Musonne{. Thk. Muhammed

Awame, Dar\i'I·Kible. Odde, 2006. c. VIII, s. 342; (Oarimi, mevkuf olarak Zeyd b. Sabit'ten nakletmektedir) bkz. Darimi, Feraiz, 28 (c. II, s. 264); (Tirmizi baba ba~hg~nda gori.i~u olarak yer verir) Tirmfzi, el-Ccimiii's-sahih, Feraiz. 11 (c. VI, s. 2478).

g Abdurrezzak, Musanne{. c. XV, s. 231; ibn Ebi ~eybe, Musanne{. c. IV, s. 1938, c. XI, s. 338-340; Darimi, Feraiz, 24 (c. II, s. 264).

15 Ibn Ebi ~eybe, Musonnef, c. XI, s. 266; Darimi, Feraiz. 4 (c. II, s. 446}; Tirmizi ise bu rivayeti deli! almayarak "asabesi olmayan1n miras1 beytulmal'a verilir, amel bunun uzerinedir." demektedir. Bkz. Tirmizi, el-CcimW's-sahih, Feraiz 14 (c. IV, s. 423}.

16 Abdurrezzak. Musannef, c. X. s. 249. 17 Ahmed, Musned, c. V, s. 53. 18 Muslim, Sohih, Feraiz. 4 (Ill 1233). 19 Ebii Daviid, Suleyman b. el-~'as, Siinen. Daru'I-Kutubi'I-Arabi, Humus, 1973, Feraiz. 7 (c. II, s.

137). 20 ibn Mace, Sunen, Feraiz. 10 (c. II, s. 915). 21 Darekutni, Siinen, c. v. s. 124.

F.O. ilahiyat Fakliltesi Dergisi 22:1 (2017) 59"

Tirmizl22ve En-Nesal23 rivayetin bu tarikini sadece tenkit ic;in zikretmektedirler.

56z konusu rivayetin isnadlan a~agrdaki ~ekildedir:

1.1.1. Ma'mer Tariki 1. Abdurrezzak, Ma'mer> Abdullah b. TavOs> TavOs b. Keysan>

Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber (sav) isnadryla nakletmektedir.24

2. Ahmed, Abdurrezzak> Ma'mer> Abdullah b. TavOs> TavOs b. Keysan> Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber (sav) isnadryla nakletmektedir.25

3. Muslim, ishak b. ibrahim- Muhammed b. Rafi' -Abd ibn Humeyd aynr tabakadan iic; ravi vasrtasryla> Abdurrezzak> Ma'mer> Abdullah b. TavOs>

TavOs b. Keysan> Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber (sav) isnadryla nakletmektedir26

4. EbO DavOd, Ahmed b. Salih- Mahled b. Halid (Rivayetin metni bu raviden nakledilmi~tir) > Abdurrezzak> Ma'mer> Abdullah b. TavOs> TavOs b. Keysan> Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber (sav) isnadryla nakletmektedir. 27

5. ibn Mace, ei-Abbas b. Abdilazim ei-Anberl Abdurrezzak> Ma'mer>

Abdullah b. TavOs> TavOs b. Keysan> Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber (sav) isnadryla nakletmektedir.28

Abdurezzak'rn, Ma'mer'den29 rivayeti; Abdullah b. TavOs (6. 131)30,

TavOs b. Keysan (6.1 05)31, ibn Abbas {6. 68) vasrtasryla ilk Oc; nesilde ferddir. ei­Buharl, bu rivayeti Abdurezzak bazr rivayetleri ibrahim b. Meymun'u32 zikretse de ibrahim b. Meymun vasrtasryla Ma'mer'den rivayeti mahfuzdur demektedir.33 el-

------------------------- A 22 Tirmizi, e/-Ccimiii's-sahih, Feraiz, 4 (c. IV, s. 418). 23 Nesai, Ahmed b. ~uayb EbO Abdurrahman, es-SiJneniJ'I-Kiibrci, Thk. Abdulgaffar SUieyman ei­

Bundari- Seyyid Kevseri Hasen, Daru'I -KOtiibi'l -ilmiyye, 1. Bask1, Beyrut, 1991/1411, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71).

24 Abdurrezzak, Musannef, c. X, s. 249. 25 Ahmed, Musned, c. V, s. 53. 26 Muslim, Sahih, Feraiz, 4 (c. Ill, s. 1233). 27 EbO DavOd, Sunen, Feraiz. 7 (c. II, s. 137). 28 ibn Mace, Simen, Feraiz, 10 (c. II, s. 915). 29 Haf1z, sikad1r. Bkz., Zehebi, ~emsOddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed, Siyeru Alcimu'n­

Niibelci, Thk. ~uayb ei-Arnaud, Muessetiir-risale, Beyrut, t.y., c. V, s. 13. 30 Nesai, Ah.med b. Salih, Ed-Darekutni ve Zehebi, onun· sika oldugunu haber vermektedir. Bkz.

Zehebi, Tarih, c. Ill, s. 679; Ebu Abdillah Mogaltay b. K1l1t; b. Abdillah ei -Bekc;eri ei -M1sri ei-Hukeri ei -Hanefi, ikmaliJ't-Tehzibi'/-Kemcil Fi Esmcii'r-Rical, Thk. Ebu Abdurrahman Adil b. Muhammed v.d., ei -FarOh ei-Hadiseti, I. Bask1, yy., 2001, 1422, c. VII, s. 412.

31 Sufyan b. Uyeyne, ibn Abbas'tan tabiinin rivayetlerinde Tavus'u tercih etmektedir. GOvenilen bir ravidir. Bkz. Mogaltay b. Klllt;, ikmalii't-Tehzib, c. VII, s. 412.

32 ibn Ebi Hatim, babasmdan nakille ibrahim b. Meymun es-Sanani'nin sika oldugunu haber vermektedir. Bkz. ibn, b. Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-Ta'dil, Daru ihyau Turasi'I -Arabi, I. Bask1, Beyrut, 1952, 1271, c. II, s. 134.

33 Buhari, Tarihu'l-Kebir, s. 325.

60 Recep TUZCU

Buhari'nin, bu sebeble Abdurrezzak Ma'mer tarikini nakletmemesi de

Abdurrezzak'm isnadda tesviye tedlisi yapt1g1 ve mk1ta sebebi ile illetli oldugu

goru~Q etkili olmahd1r. et-Tirmizl ise, Abd b. Humeyd, Abdurrezzak, Ma'mer, ibn

TavGs,TavGs, ibn Abbas tarikiyle hasen, TavGs'tan mOrsel olarak nakledilmesinin

daha sahih (mahfuz) oldugunu dile getirmektedir.34 ei-Buharl rivayette ink1ta

bulunduguna, et-Tirmizi mOrsel olarak mahfuz olduguna i~aret etmektedir. Ayni

ise, bu rivayet konusunda "isnad1n mOsned ve ve mOrsel olmas1 tearuz ettiginde

tercih yapllamad1gmda, mOsned alan tercih edilir" demektedir.35 Bu duruma

ilaveten rivayetin mu'an'an nakledilmesi isnadmda bir mkata olabilecegi ~Ophesi

olu~turur. Ancak ei-Baci, Ma'mer'in Abdullah b. Keysan hakkmda "Onun gibi

daha fakih birinin oglunu gormedim" sozO Abdullah'la likasma i~aret

etmektedir. 36

Ma'mer'den nakledilen ilk tarik 0<; nesilde, isnad1 muttasll ve ravileri

sikad1r. Ancak ei-Buharl'nin rivayetin isnada yonelik Ma'mer'den sonra mk1tam

varl1g1na i~areti ve En-Nesai'nin rivayetin MOrsel oldugu tenkitleri goz ard1

edilmemelidir. Ancak rivayet Abdullah b. TavGs'tan Ma'mer d1~mda VOheyb,

Ravh ve Ziyad adh ravilerle yaygmla~t1g1 ve mutabi tariklerin varhg1 rivayeti

mOsned olduguna i~aret eder. Ancak Buhari ve Nesai a<;1smdan rivayetin isnad1

munkattdir.

1.1.2. Viiheyb Tariki

VOheyb tariki Ma'mer'le aym tabakadan olup onun mutabildir. ibn Ebi

~eybe-Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Adem37, Ed-Darimi, Muslim b. ibrahim38

vas1tas1yla, ei-Buhari, Musa b. ismail39, Muslim b. ibrahim40 ve SOieyman b.

Harb41 vas1tas1yla, Muslim, Abdul'ala b. Hamad en-Nursi 42 , Et-Tirmizi, Abdullah

34 Tirmizi, ei-Camiii's-sahih, Feraiz, 8 (c. IV, s. 418). 35 Bedriiddin ei-Ayni, Mahmud b. Ahmed, Umdetiii-KarF fi ~erhi Sahihi'I-Buhtiri, Daru'I-Ki.itlibi'l­

ilmiyye, Beyrut, 1971, c. XXXIV, s. 13. 36 Ebu'I-Velfd ei-Baci, Si.ileyman. Halef b. S'ad, et-Tadil ve'I-Cerh Limen Harrece lehu'I-Buhari fi

Camii's-Sahih, Thk. Ebu Lababe Huseyn, Daru'I-Liva, I. Bask•. Riyad, 1986/1406, c. 11. s. 823. 37 ibn Ebi ~eybe, Musannet Feraiz, 21, (c. VIJI, s. 283); Ahmed b. Hanbel, Musned, c. Ill, s. 310. (bkz.

Yahya b. Adem sikad1r. Bkz. ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd b. Meni',et-TabakatO'I-kubra, Daru sad1r, 1. Bask1, Beyrut, 1968, c. VI, s. 402).

38 Darimi, Sunen, Feraiz, 28. c. II, s. 464. 39 Buhari, ei-Camius-Sahih, Feraiz, 4 (c. VI, s. 2476). Ml Buhari, ei-Camius-Sahih, Feraiz, 6 (c. VI. s. 2477). (Muslim haf1z ve sikad1r. bkz. Zehebi, Tarihu'l­

islam Ve{eyata Me~ahirii-A'Iam, Thk. Orner Abdusselam Tedmiri, Daru'l -ki.iti.ibi'I-Arabiyye, Beyrut, 1987/1407, c. v. s. 701.

41 Buhari, ei-Camius-Sahih, Feraiz, 8 (c. VI, s. 2478). (Si.ileyman b. Harb sika ve memun bir ravidir. Bkz., Zehebi, Siyer, c. XIX, s. 315.)

42 Muslim, Sahih. Feraiz. 2 (c. Ill, s. 1233).

F.O. ilahiyat Fakottesi Dergisi 22:1 (2017) 61

b. Abdirrahm~m43, En-Nesai, Hibban b. Hilal44, Muhammed b. Ma'mer ei­

Bahrani45, vas1tas1yla hepsi VOhey b. Halid'den46 rivayeti Abdullah b. Tavus, Tavus

b. Keysan, Abdullah ibn Abbas isnad~yla Hz. Peygamber'den (sav) musned olarak nakletmektedirler.

Rivayetler Tahri~ eden kaynaklarda a~ag1daki ~ekildedir:

1. ibn Ebi ~eybe, Yahya b. Adem, VOheyb b. Halid Abdullah b. TavGs

TavGs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

2. Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Adem, Vuheyb b. Halid Abdullah b. TavGs

TavOs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

3. Ed-Darimi, Muslim b. ibrahim, Vuheyb b. Halid Abdullah b. TavGs

TavOs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

4. ei-Buhari Musa b. ismaii-MOslim b. ibrahim, Vuheyb b. Halid Abdullah

b. TavGs TavGs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

5. Muslim, Abdul'ala b. Hamad en-NursT. VOheyb b. Halid Abdullah b.

TavOs TavOs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

6. Et-TirmizT, Abdullah b. Abdirrahman, VOheyb b. Halid Abdullah b.

TavGs Tavus b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

7. En-Nesai, Hibban b. Hila!, Muhammed b. Ma'mer ei-Bahranl. VOheyb

b. Halid Abdullah b. TavGs, TavOs b. Keysan, ibn Abbas, Hz. Peygamber

en-Nesai rivayeti 0~ ayn tarikle47 nakletmektedir. Ed -Darekutni de rivayeti iki ayn tarikle Vuheyb'ten rivayeti En-Nesai ile aym tarikle nakletmektedir.48

Ravi olarak Ma'mer b. Ra~id ve Vi.iheyb kar~ila~tJnldlgJnda Ma'mer daha

sika bir ravidir. Ancak rivayet Kltaplannda VOheyb tarikinin kabul gormesi EI­

Buhari'nin Ma'mer tariki hakkmda isnadda ink1ta ele~tirisi etkili olmalid1r.

Bununla birlikte ei-BuharT'nin rivayetini naklettigi Vuheyb hakkmda "Ia bes'e bih" adilin en alt seviyesindedir: ei-Baci!nin "zay1f ravilerden rivayeti yok gibidir"

43 Tirmizi, el-Comiii's-sahih, Feraiz. 8 (c. IV, s. 418). (Tirmizi Abd b. Humeyd, Abdurrezzak, Marner, ibn Tavus, Tavus, ibn Abbas tarikiyle hasen oldugunu Tavus'tan MOrsel olarak naklaedilen rivayetin sahih oldugunu dile getirmektedir.)

.. Nesai, Siinen, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71.) Sika, sebt ve hiiccettir. Bkz. Ibn Sa'd, Tobokot, c. VII, s. 239). •s Ibn Hacer, Ebii'I-Fazl ~ehabeddin Ahmed. Tehzibii't-Tehzib. 1. Bask1, Daru Sad1r, Beyrut, 1968, c.

Ill, s. 136. « Tirmizi ashabu'l-hadisten Ia be'se bih, ibn Hibban sika sikad1r dedi. ei-Baci, omriiniin sonuna

dogru ama oldu. Neredeyse za}'lf ravilerden rivayeti yok gibidir demektedir. Bkz. Ahmed b. Hanbel, Ebii Abdillah e~-~eybani, Mesoilu'l-imom Ahmed Kitobu'l-ltel ve Mo'ri(eti'r-Ricolli Ahmed b. Honbel, Thk. Vas1yyullah b. Muhammed b. Abbas, MektebetO'I-Islami Beyrut, 1408/1988, c. II, s. 63; Ibn Hibban, Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temimi ei-Biisti, es-Sikot, Thk. es-Seyyid ~erifOddin Ahmed, Daru'I-Fikir, 1. Bask1, Beyrut, 1975-1390, c. II, s. 345; Ebu'I-Velid ei-Baci, e't­To'dil vei-Cerh. c. XIII, s. 1197.)

47 Nesai, Siinen, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71). "' Bkz. Darekutni, Sunen, c. v. s. 125.

_,

62 Recep TUZCU

a~1klmas1 da tadilden ~ok az cerh edildigine i~aret vard1r. Muhtemeldir ki En­Nesai'yi, bu tenkitler, "Vuheyb sika ve me'mun olsa da Sufyan es-Sevri tariki daha sahihtir" kanaatine sahip k1lm1~t1r. Bu a~1dan Vuheyb tariki mi.isned olsa da ~azd1r. Ancak rivayet tahric ettigi Ravh b. EI-Kas1m tariki gibi Vuheyb tariki gibi musned ve mutabi tariklerin varlugl sebebiyle sahih li gayrihi derecesindedir.

1.1.3. Ravh b. el- Kas1m Tariki Ma'mer'le ayn1 tabakadan Ravh b. el- Kas1m tariki de rivayete mutabaat

etmektedir. ei-Buharl ve Muslim> Ommeyye b. Bistam b. Munte~ir ei-Ay~i49> Yezid b. Zurey EbO Muaviye ei-Basri ei-Ay~i50> Ravh b. ei-Kas1m51 > Abdullah b. TavOs> TavOs b. Keysan> Abdullah b. Abbas52 isnad1yla Hz. Peygamber(sav)'den

musned olarak nakletmektedirler. Ed-Darekutnl de, Muhammed b. Abdillah b. ibrahim, Muaz b. Musenna,

Muhammed b. Minhal, Yezld b.· Zurey' vas1tas1yla aym isnadla nakletmektedir. 53

Ommeyye b. Bistam, "saduk" olsa da rivayetin bu tariki de ravileri sika ve isnad1 muttasild1r. isnad1 a~1smdan mutablleri bulunan delil allnabilecek sahih bir rivayettedir.

1.1.4. Sufyan es-Sevrl ta riki en-Nesai, bu rivayeti Ma'mer'le aym tabakadan Sufyan es-Sevrl tarikiyle

nakletmektedir. En-Nesal, rivayeti Ahmed b. Suleyman er-Ruhav154, EbO Davud Orner b. Said ei-Hufer155, Sufyan es-Sevrl, Abdullah b. TavOs, TavOs b. Keysan isnad1yla, Hz. Peygamber (sav)'den56 mOrsel olarak nakletmektedir.

Hz. Peygamber - Hz. Peygamber

- ibn Abbas ibn Abbas TavOs TavOs TavOs Abdullah b. TavOs Hi~am b. Hi~am b. Hucr

Hucr

49 Ibn Ebi Hatim, onun hakkmda, saduk derken ibn Hibban onu sika ravilerden saymaktad1r. Bkz. Ibn Ebi Hatim, ei·Cerh ve't-Todil, c. II, s. 303; ibn Hibban, Sohihu ibni Hibbtin bi tetibi ibni Belbiin, Thk. $uayb ei-Arnaud, Muessesetu'r-Risale 2. Baskt, Beyrut, 1414/1993, c. VIII, s. 123.

50 Sikad1r. Bkz., Zehebi, Siyer, c. XV, s. 307. 51 Sikad1r. Bkz. Zehebi, Siyer, c. XI, s. 490. sz Buhari, el-Ciimius-Sohih, Feraiz. 14 (c. VI, s. 2480); Muslim, Sohih. Feraiz. 2-3 (c. Ill, s. 1233). 53 Darekutni, Sunen, c. V, s. 124. 54 Sika emin ve memundur. Bkz. ibn Hacer, Tehzibu't-Tehzib, c. XI, s. 133. ss Sika ve saduktur. Bkz., ibn Sa'd, Tobokiit, c. VI, s. 403. 56 Bkz. Nesai, Siinen, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71}.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 {2017} 63

Sufyan es-Sevrl Sufyan es- Sufyan es-Sevri

Sevri

EbO Davud Orner b. Said b. Mervan b. Muhammed,

Said ei-Huferi Mansur

Ahmed b. Suleyman Orner b. el-Hasen b: Ali

er-Ruhavi e~-~eybani, Ahmed b. Muhammed b. Bekr,

Hi~am b. Halid,

en-Nesai ed-Darekutni

Tablo:1 Nesai ac;1smdan Ibn Abbas rivayetinin mahfuz isnad1 Murseldir.

en-Nesai, Sufyan es-Sevri'nin Vuheyb isnad1 daha mahfuzdur. ~unku Vuheyb sika ve me'mun olsa da, es-Sevri daha sika olmas1yla bu tarik daha dogru oland1r (mahfuzdur) demektedir.57 Ed-Darekutni de en-Nesai ile aym

isnadla58 rivayeti mursel olarak nakletmektedir. Kaynaklarda Sufyan es-Sevri rivayetinin isnad1; musned, mursel ve

mevkuf uc; ayn ~ekilde nakledildigi gorulmektedir. Said b. Mansur rivayeti Abdullah b. TavOs tabakasma muatbaat eden Sufyan es-Sevri'den ibn TavOs,

. TavOs b. Keysan vas1tas1yla Nebi (sav)'den "Miras mahm mirasc;llara veriniz. Geri kalam "en yakm1 alan erkege" ya da ~6yle dedi: "en yakm akrabasma veriniz" 59

mursel olarak nakledilmektedir. ikinci tarik olarak Said b. Mansur, Sufyan es­Sevri, Hi~am b. Hucr60 vasJtas1yla TavOs, ibn Abbas'tan61 mevkuf olarak

nakletmektedir. Ed-Darekutni ise bu tariki de Orner b. ei-Hasen b. Ali e~-~eybani, Ahmed b. Muhammed b. Bekr, 1-li~am b. Halid, Mervan b. Muhammed, Sufyan, Hi~am b. Hucr, TavOs, ibn Abbas isnad1yla, Hz. Peygamber'den (sav) "62 merfu olarak nakletmektedir.

en-Nesai, Vuheyb rivayetleri yerine; Sufyan, ibn TavOs, TavOs vasJtasJyla

ref edilen mursel tariki mahfuz gorur. Said b. Mansur'un da naklettigi ikinci mevkuf tarik ravilerinden Hi~am b. Hucr'un tenkide ugramas1 sebebiyle ~azd1r.

57 Bkz. Nesai, Siinen, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71). {ibn Ebi Hatim, Sufyan es-Sevri Viiheyb'den daha haflzd1r. Viiheyb sika ve memundur. Fakat es-Sevri rivayeti daha dogruya benzemelctedir.)

51 Darekutni, Siinen, c. IV, s. 72. 59 Said b. Mansur, Sunen, c. I, s. 96. 60 Hi$am b. Hucr hakkmda ibn Main ve Ahmed b. Hanbel'in zay1r olmasi yoniinde tenkidleri vard1r.

Ibn Hacer sebebi zikredilmeden cerhedilddigi ve onu tevsik edenlerin oldugunu ve sOnnet sahibi biri oldugunu ifade etmektedir. Bkz. Zehebi, Siyer, c. Ill, s. 544; Mogaltay b. K1lu;, lkmoW Tezhibui­Kemol, c. XII, s. 137; ibn Hacer, Lis{mu'l-mizan, I-VII, Thk. Dairetu'l maarifu'l·nazzamiyye, MOessetO'I-a'lami Iii matbuat, 3. Bask1, Beyrut. 1406, c. IX, s. 440.

61 Said b. Mansur, Sunen, c. I, s. 96. 62 Darekutni, Siinen, c. IV, s. 72.

_,

RecepTUZCU

Ed-Darekutnl rivayeti, Hi~am Hucr vas1tas1yla merfu olarak nakletmektedir. En­

Nesai'nin de tercih ettigi uzere Sufyan tariki miirsel mahfuzdur .

. 1.1.5. Ziyad b. Sa'd Tariki Ed-Darekutnl rivayeti Ma'mer'le aym tabakadan Ziyad b. Sa'd tarikiyle de

merfu olarak nakletmektedir. ed-Darekutnl, bu rivayeti Abdulbakl b. Kan'i63, Ali

Abdussamed et-Tayalisi64, Halid b. Yusuf es-Semt1,65, Ziyad b. S'ad66 vas1tas1yla

Abdullah b. Tavus, Tavus b. Keysan, Abdullah ibn Abbas, Hz. Peygamber'den

nakletmektedir.67 Ancak ravi lerinden Abdulbakl b. Kan'i ve Halid b. Yusuf es­

Semtl tenkide ugram1~t1r. Rivayet iki ravisi a~1smdan isnadt zayt{ttr.

Sonu~ olarak hadis kitap!an kronolojik olarak Ma'mer, Abdurrezzak ve

Said b. Mansur'un ibn Abbas rivayetini tahric ettikleri gorulmektedir. Rivayetin isnad1 ilk u~ tabakada ravileri Abdullah b. Tavus, Tavus b. Keysan ·ve ibn Abbast1r.

Bu a~1dan rivayet ferd bir rivayettir. Ma'mer b. Ra~id vas1tas1yla Abdurrezzak'm

naklettigi rivayeti; ibn Hanbel, Muslim, Ebu Davud ve ibn Mace de tahric etmi~tir. ei-Buharl'ye gore Ma'mer ve Abdullah b. Tavus arasmda bir ravi du~mu~

rivayetin isnadmda mktta vard1r. Ancak yukarda zikredildigi uzere ei-Bad,

Ma'mer'in Abdullah b. Keysan'la miilakatma i~aret etmektedir. Aynl de rivayetin

musned olduguna i~aret etmektedir, en-Nesal ise, Sufyan es-Sevrl, Abdullah b.

TavOs vas1tas1yla Tavus'tan naklettigi rivayet miirsel ve mahfuzdur. ei-Buharl, Vuheyb ve Sufyan es-Sevrl'yi guv·enirlikleri a~1smdan degerlendirmedigi, sika bir

ravi olarak miisned rivayeti tercih ettigi soylenebilir. c;unku en-Nesal, "Vuheyb

sika ve me'mun olsa da, Sufyan es-Sevrl daha sikad1r " demektedir.68 Rivayetin

ikinci tarikini, ibn Ebl ~eybe, ibn Hanbel, ed-Dariml, ei-Buharl, Muslim, et-Tirmizl

ve en-Nesal, Vuheyb vas1tas1yla Ma'mer'e mutabf olarak nakletmektedirler. Ravh

b. el- Kas1m saduk ve Ziyad b. Sa'd tarikinde ravilerinden Abdulbakl b. Kan'i ve

Halid b. YQsuf es-Semtl tenkide ugram1~ zay1f ravilerdir. Bu iki tarik de musned .

olmakla birlikte isnd1 ravileri sebebi ile hasen ve zayt{tlr. Ma'mer tarikinin mi.itabii

olan Vuheyb, Ravh b. ei-Kas1m tariklerinin hasen ve mutabaat sebebiyle sahih li gayrihi seviyesindedirler.

63 Sika bir ravidir. Ancak omrunOn son iki y1hnda ihtilat etmi~tir. bkz. Zehebi, Siyer, c. XXX, s. 23; Tarih, c. VIII, s. 33. •

64 Sikad1r. Bkz. Hatib ei-Bagdadi, Tarih-i Bagdat, c. XIII, s. 479. 65 Zay1ft1r. Bkz., ibn Hacer, Lisan, c. Ill, s. 350. 65 Sika ve sebttir. Bkz. Zehebi, Siyer. c. XIII, s. 326. 67 Darekutni, Siinen, c. IV. s. 44. 68 Nesai, Siinen, Feraiz. 11 (c. IV, s. 71).

F.O. ilahiyat Fakiiltesl Dergisi 22:1 (2017) 65

Hz. Hz. Hz. Hz. Hz.

Peygamber Peygamber Peygamber Peygamber Peygamber

ibn Abbas ibn Abbas ibn Abbas - ibn Abbas

Tavus Tavus Tavus Tavus Tavus

Abdullah b. Abdu llah b. Abdullah b. Abdullah b. .Abdullah b.

-Tavus Tavus · Tavus Tavus Tavus

Vuheyb b. Ravh b. el- Sufyan es-

Halid Kas1m Sevrl

Ma'mer Yahya b. Yezid b. Ebu Davud Abdulbakl b. Adem -Musa Zurey Orner el- Kan'i

b. ismail- Huferl

Muslim b.

ibrahim

Abdurrezzak, ibn ~eybe, Ommeyye b. Ahmed er- Ziyad b. S'ad ibn Hanbel, Bistam el- Ruhavl Dariml, el- Ay~i

Buharl. Muslim, et-

Tirmizl

ei-Buharl, en-Nesal Halid es-

Muslim Semti,

Ali et-Tayalisi

ed-Darekutnl

Munkat1 Sahih li Sahih MOrsel Zay1f

Gayrihi

Tablo:2 Ibn Abbas rivayet tariklerinin s1hhat degerleri. _

1.2. Rivayetin Metin Tahlili

Ma'mer tariki rivayet metni ac;1smdan tahlil edildiginde; farkh laf1zlarla

nakledildigi gorulmektedir. Kronolojik G>larak ~lk tarik Abdurrezzak'm Ma'mer b.

Ra~id'den rivayetini esas alarak degerlendirme yapacag1z. Bu rivayetin metni:

. "§-~ J:-; JJ)I.; ._;..:!;ill .;..$) w , .1!1 yl:S'" .js- ._;..:!;ill J->i ~ JLI.I ~!"69 lafz1yla nakledilmektedir. Anlam1 "AIIahm kitabma gore mirasc;1lar arasmda miras1 taksim

ediniz. Miras<;llardan arta kalam neseben en yakm1 alan erkege veriniz" ~eklindedir. ibn Hanbel, Muslim ve ibn Mace'in rivayet metininde laf1zda baz1

69 _?; J>.-~ Ji~'.i ._,..:lj.ll .:..5) w • .ill ..,..15 ~ ..;:;~' J->i .:.::l Jll.l ;--i! Abdurrezzak, Musanne{. c. X. s. 249.

_,

66 Recep TUZCU

degi~ikler vard1r. Bunlar "~" fiilinin emri hazmn mufredi "~!" yerine ceml sigas1 "1~1" ~eklinde nakletmektedirler?0 ibn Hanbel rivayetteki "..lJI ...,.,15 Js-" ifadesini "J~j Il;l;i" ziyadesi ile nakletmektedir.71• ibn Hanbel ve EbG DavGd ise" ~J JJ)I.;

.?~" ifadesini "}'~ j_;)ay· ~eklinde "~/ kelimesini zikretmeden nakletmektedirler. 72 Son degi~iklik "neseben en yak1na kalan1 veriniz" anlam1 vermektedir. Bu tamm

i~erisine sadece erkekler degil kadmlar da girer. ei-Mervezl, ibn Hanbel'in " JJ~ .?~ ~/ ifadesinden asabe anlam1 ~l kard1gm' haber vermektedir.73 Ravilerin vurgu i~in rivayete "_,5"~" kelimesi ilavesinde bulunduklan s6ylenebilir.

ikinci ve u~uncu tarikler, Vuheyb b. Halid ve Ravh b. ei-Kas1m, Ma'mer

tarikinden farkli olarak "J:S!ril' J.>i 0::! Jlil ~!" ifadesi yerine "41>~ ._;:.:!,.ill ~...<J.i"74

"laf1zlanyla nakletmektedirler. Laf1zlar degi~mekle birlikte kastedilen mana miras1

miras~ilara (taksim edin) ula~tmn" yani aym anlamdad1r. Vuheyb tariki ile Ravh tarikleri arasmda "t.? w" yerine "J>J!,.ill .;...$) w" ve "JJ)" ifadesi yerine "JJ~" J

harfi ilavesi ile nakledilmektedir. Rivayette bu lafzl farkliliklann kastedilen manaya etkisi yok gibidir. Ancak bu durum ravi lerin rivayeti lafzi olarak degil mana ile naklettiklerini ortaya koymaktad1r. ikinci ve u~uncu tariklerde metinin

son k1sm1 "_?3 ~J JJ ':!" (neseben en yakm erkek) ayn1 laf1zlarla nakledildigi gorulmektedir.

Said b. Mansur'un Sufyan es-Sevrl, Abdullah b. TavGs isnad1yla TavGs b. Keysan'm Hz. Peygamber isnad ettigi miirsel rivayetin metnin son k1sm1 Vuheyb b. Halid ve Ravh b. ei-Kas1m tarikleri ile aym laf1zlarla naklettigi g6ru1Ur. Ancak rivayet metninin sonunda "fi Jj~" (neseben en yakmma veriniz) ya da ".Y..J jj)~ fi" (neseben en yakm erkege veriniz) rivayette 1zd1rab varligma i~aret etmektedir. Bu 1zd1rab, rivayette ravilerden kaynaklanan anlam. kaymasmm varligma i~aret eder. Rivayette anlam degi~imi ihtilaflann da sebebi gibidir. Said

b. Mansur naklettigi ikinci tarikte yine Sufyan, Hi~am b. Hucr, TavGs, ibn Abbas'tan mevkuf olarak nakledilmesi "akrabalikta en yakm erkek" anlammda

".!'~ .Y..J Jj~"75 ifadesi de sadece nesep degil rahim yolu ile en yakm erkegin kalan miras1 tek ba~ma alacag1 anlam1 vermektedir. Bu g6ru~ ibn Abbas'a nispet

. edilmektedir: Darekutnl de rivayeti merfu olarak ayn1 laf1zlarla "_?3 r"'J JJ"j.j" 76

nakletmektedir. Bu durum ibn Abbas'm goru~unun rivayet doneminde nierfu

70 Ahmed, Musned, c. V, s. 53; Muslim, Sahih, Feraiz, 4 (c. Ill, s. 1233); ibn Mace, Siinen, Feraiz, 10 (c. II, s. 915). .

71 Ahmed, Musned, c. V, s. 53. n Ahmed, Musned, c. V, s. 53; Ebu Davud, Siinen, Feraiz,7 (c. II, s. 137). 73 Mervezi, Ishak b. Mansur, Mesoi/ ibn Hanbel ve ishak b. RQhuye, Camiatul-islamiyye, 1: Bask1,

Medine, 2002, 1425, c. XV, s. 37. 74 Tirmizi, ei-ComiO's-sahih. Feraiz, 14 (c. VI, s. 24BO); Muslim, Sahih. Feraiz, 3.4 {c. Ill, s. 1233). 75 Said b. Mansur, Siinen, c. I, s. 96. 76 Darekutni, Siinen, c. IV, s. 44.

F.O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 67

hale getirilmi~ olabilecegine i~aret etmektedir. Rivayet doneminde siyasetin

manaya · etkisi uzerinde aynca durulacal<trr. Rivayet metninde ".Y--/ kelimesi yerine "~;" lafzr manada "akrabaltkta en yaktn erkek" anlamr vermektedir.

Burada neseben degil rahim yolu ile yakrnlrk soz konusudur. Bu farklrhgrn ravilerin rivayeti mana ile naklettikle:rine ~ncak sadece lafrzda degil manada bazr ·

tasarruflannrn varlrgrna i~aret etmektedir. Konu ile ilgili· rivayetler butUncul ele alrnd1grnda Hz. Peygamber, miras

almada nesebi zevil erhama onceledigi soylemek gerekir. Rivayetlerde Hz. Peygamber'in neseben yakrnr bulunmadrgrnda zevil erhama miras verdigi gorOimektedir. Hz. Peygamber, Asrm b. Adiy'i davet etti ve ona "ibn Dahdaha'nrn neseben yakrnr var mr?" diye sordu. 0 da: "Hayrr'' dedi. Hz. Peygamber bunun uzerine ibn Dahdah'rn mirasrnr krzkarde~inin oglu Eba Lubabe b. Abdilmunzir'e

verdi.77 Rivayetlerden anla~rlan ~ayet neseben en yakrn yoksa zevil erhamdan en yakrn erkek asabedir. Bu tertip sahabe doneminde uygulama ve asara da uygun olandrr.

Bu arada ibn Abbas rivayetinin sOnnette bir uygulamaya dayandrgrna i~aret etmek yerinde olacaktrr. ~unku Cabir (r.a.)'dan nakledilen sebebi vurud, ibn Abbas rivayetinin anla~rlmasrna katkr saglamaktadrr. Cabir rivayetinin sebebi vurudunu ~u ~ekilde nakledilmektedir. "Sa'd b. Er-Rebi'in e~i. yanmda iki krzla Rasulullah'a geldi ve: "Ey Allah el~isi! Bu iki krz, Sa'd b. er-Rebi'indir. Babalan seninle Uhud'da iken ~ehid du~tU. Amcasr mirasrnrn tamamrnr ald1 ve ikisine bir ~ey vermedi. Oysa bu iki k1zrn mall olmazsa kimse almaz" dedi. Bunun uzerine

Allah bu konuda miras ayetini indirdi. Hz. Peygamber, onlardan birini am~asrna gonderdi ve gelince ona: "'AtT ibneteni Sa'd'1n es-Suluseyni ve ummihima sumunu ve ma bakrya fehuve leke" (Bu Sa'd'in iki krzlanna mirasrn O~te ikisini ver, annelerine de sekizde birini ver, geri kalan senindir)78 buyurdu. Rivayetin isnadrnda yer alan ravilerinden Abdullah b. Muhammed b. Ukayl rivayetlerinde leyyin olmas1 sebebi ile rivayetin isnadr zay1ft1r.79 Bununla birlikte Cabir rivayetinin ibn Abbas rivayetinde yer alan "en yakm erkek" anlamma temel te~kil

ettigi ve ashnda rivayetlerin mana ile nakledildigi donemde rivayetin aslmm bu olabilecegi akla ilk gelen ~eydir.

Bu rivayete gore krzlar "..u_;· (veled) kabul edilmektedir. Bu sebeple amca mirasm tamamrm degil kalan mirasr almaktadrr. Ancak rivayette diger yakm akrabadan amca ve halanm varhgmdan bahsedilmemektedir. Bu a~1dan ibn

Abbas'rn kalan mirasrn tamamrm neseben en yakm erkegin alacag1 goru~une,

n Ibn Ebi ~eybe. Musanne{. c. VIII, s. 381. 78 Ibn Hanbel, Musned, c. Ill, s. 323. 79 Ibn Hanbel, lie/, c. Ill, s. 470; Ukayli, Duafa, c. IV, s. 395-396.

68 Recep TUZCU

Cabir rivayeti temel te~kil edemez. Aynca bu nassa teraruz etmektedir. ibn

Abbas rivayeti, kelale ayetinin sonunda yer alan "~ayet olenin karde~leri, erkek ve ktz iseler, erkege iki ktztn hissesi kadar pay verilir .. :-ao nasla ~eli~mektedir. ibn Ebl

Hatim, tv!l.Jkatil b. Hayyan'dan nakille bu ayette ge~en k1z karde~in erkek karde~le

asabe kilmmasJdJr, olen ki~inin veledi bulunmad1gmda k1z karde~lerin dede ile de

mirasc;1 olmas1 gerektigini dile getirmektedir.81

Bu ac;1dan rivayetin sonundaki "_;;," ifadesi ibn Abbas'a veya sonraki

donemlerde ravilere ait olmaiJdJr. Aynca sahabe goru~leriyle ve "asabe"

kavramma yukledikleri anlam a~1smdan ibn Abbas'm rivayetinin son kelimesi;

"p" Hz. Peygamber'e ait ifade olmaz.

Ali b. Ebl Talib'ten bu konuda ~oyle dedigini nakledilmektedir. "Siz,

'Vasiyetlerin yerine getirilmesinden veya bor~lann odenmesinden sonra'82 ayetini (vasiyetin yerine getirilmesini .once okuyorsunuz, ancak Hz. Peygamber

uygulamada borc;lann odenmesini vasiyetten once yapt1. Baba bir karde~ler, oz karde~lerle, terekeye mirasc;1 olamaz. Erkekler, baba bir karde~ miras~J

olmaksJzm oz karde~inin mirasm1 ahr."83 Rivayette neseben daha yakm alan

karde~lerin uzak karde~leri mirastan mahrum edecegi anlamma gelmektedir. Bu

olene ayn1 uzakhkta alan erkekler k1z karde~in mirasc;Jhgma engel te~kil etmez.

Aynca bu rivayet Ebu ishak, Haris ei-Aver, Ali b. Ebl Talib tarikiyle gelmekte EbG

ishak'tan sonra rivayet farkhla~maktad1r.84 et-Tirmizl'nin "EbG ishak'm Haris'ten rivayeti d1~mda ba~ka tarikini bilmiyorum"85 demesi de bu rivayetin ba~ka bir

tariki olmadJgJnl gostermektedir. Hadis alimleri, Haris ei-Aver'i ~ii, yalanc1, vahi'l­hadis olmak ve Hz. Ali'den duymadJgmJ nakletmekle tenkit etmektedirler.86 Bu

ac;1dan rivayetin hadis ilmi a~1smdan deli! almamaz nitelikte oldugu

anla~Jimaktad1r.

. 80 Nisa, 4/176: 81 ibn Ebi Hatim, Te{sir, c. IV, s. 1128. 82 Nisa 4/11 -12. 83 Abdurrezzak, Musannef, c. X, s. 249; ibn Ebi ~eybe. ei-Musannef, c. XV, s. 30; ibn Han bel, Musned,

c. II, s. 108; Darimi. Sunen, Feraiz 28 (c. II, s. 464); Tirmizi. ei-CcimW's-sahih, Feraiz 6 (c. IV, s. 416); ibn Mace, Sunen, Feraiz 10 (c. II, s. 915); Va5aya, 7 (c. II, s. 906).

a.: Abdurrezzak. Musanne{. c. X. 5. 249; ibn Ebi ~eybe. Musanne{. c. XV, 5. 30; ibn Han bel, Musned, c. II, 5. 33, 331, 392; Darimi, Sunen, Feraiz 28 (c. II, s. 464); ibn Mace, Sunen, Feraiz 10 (c. II, s. 915); Va5aya, 7 (c. II, 5. 906).

85 Tirmizi, ei-CcimW's-sahih, Feraiz, 66 (c. IV, 5. 416). 85 Yahya ibn Main, Yahya ibn Main ve kitabu't-Tarih,Thk. Ahmed Muhammed Nurseyf, Merkezu'I­

Bah5i'l-ilim, Mekke, 1979, c. II, s. 93; Muslim, Sahih. Mukaddime 5 (c. IV, s. 2079); ibn Hacer, TehzibU't-Tehzib, c. II, s. 145-147.

F.O. ilahiyat Fakii ltesi Dergisi 22:1 (2017) 69'

Farkh tariklerinde metin farkhhklan vard1r. Ali b. Talib'ten nakille: "Oz

erkek karde~, baba bir erkek karde~ mirasr;r olmaksrzm mirasr;r olur." 87 Hz. Peygamber'e isnad edilen: "Anne tarafmdan karde~ler, baba bir karde~ler olmaksrzm · mirasr;1 olur."88 Hakim en-Neysaburi, farklr bir metinle nakletmektedir.89 Bu rivayetlerden anla~tlan neseben olene en yakm1 digerlerini

. du~urur. Yoksa ayn1 derecede yakm clan karde~ler birlikte miras~1 olurlar. ibn Abbas ve .Zeyd b. Sa bit gibi muctehid sahabilerden bu konuda gel en

asar ise ~u ~ekildedir. Said b. Mansur, ibn Mesud'un bu konuda kan koca dr~rnda, miras dO~en erkek ve kadrnlara, kalan miras1 paylan oranmda dagtttt£p veya Zeyd b. Sabit 'in arta kalan1 hazineye verdigi de haber verilmektedir.90 Bu

sahabe doneminde olene yakm erkek asabe olmadrgr durumda kalan1 hazineye verilmesi ya da mirasr;rlara paylan oranmda verilmesi ~eklinde iki farkh uygulamanm varhgma i~aret etmektedir. ibn Mesud ve Hz. bmer'den nakille neseben yakmlar yoksa rahim yoluyla da zevil erhamm terekeden arta kalan1 aldrg1 anla~llmaktad rr. ibn Mesud ve· Hz. bmer'den nakille asabe anne tarafmdan en yakm olana maim tamammm verilecegi nakledilmektedir.91 Sahabeden Muaz b. Cebel (v. 17 /638) 92, Orner b. Hattab (v. 23/644)93, ibn Mesud (v. 32/652)94, Ali b. Ebi Talib (v. 40/661)95 ve Zeyd b. Sabit'in (v. 45/665)96 de bu gorO~te oldugu

87 Bkz. Abdurrezzak, Musonnef, c. X, ...:;. 249; Ibn Ebi ~eybe, Musonnef, c. XV, s. 30; ibn Hanbel, Musned, c. II, s. 33, 331, 392; Darimi, Sunen, Feraiz 28 (c. II, s. 464); ibn Mike, Siinen, Feraiz 10 (c. II, s. 91 5); Vasay", 7 (c. II, s. 906).

81 Bkz. Darimi, Siinen, Feraiz 28 (c. II, s. 464). 89 Bkz. Haki_m, Ebu Abdullah ibnu'I-Beyyi Muhammed, el-Miistedrek ole's-Sohiheyn, I-IV, Daru'I-

Kutabi'l-ilmiyye: Haydarabad. 1915, c. IV, s. 336. 90 Said b. Mansur, Siinen, c. I, s. 82. 9' Said b. Mansur, Siinen, c. I, s. 84. 92 Muaz b. Cebel'in Yemen'de k1z c;ocuga yanm klz karde~e yanm verdigine ili~kin bkz. Tirmizi, el­

Comiii's-sohih, Feraiz. 11 (c. VI. s. 2479); Beyhaki, Siinenii'l-kiibra: c. VI. s. 233. 93 Tahavi, Ebu Cater Ahmed b. Muhammed b. Selamet ei-Ezdi, $erhu Meani'l-asar,Thk. Muhammed

Seyyid Cadulhak v.d., Matbaatli's-Sunneti'I-Muhammed, Kahire, 1968, c. IV, s. 393; Cessas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkamii'l-Kur'an, Daru'I -Hilafeti'I-Aiiyye, MatbaatO'I-Evkafi'l-islamiyye, 1917, c. II, s. 93; Ibn Abdilber, el-lstizkar, c. YN, s. 418, 4 19; Serahsi, Ebu Bekr ~emslileimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl (v. 483/1090), Mebsut, MatbaatO's-Saade, Kahire, t.y., c. XXIX, s. 157.

~ Cessas, Ahkamii'l-Kur'an, c. II, s. 93; ibn Abdilber, Ebu Orner Cemaleddin Yusuf b. Abdillah en­Nemeri, el-istizkar, Thk. Abdulmut'i Emin Kalaci, Daru Kuteybe, Beyrut, 1993, c. YN, s. 418,419.

9; Tahavi, $erhu Meoni'l-asor, c. IV, s. 393; Cessas, Ahkomu'l-Kuran, c. II, s. 93; Ibn Abdilber, el­lstizkar, c. XV, s. 418, 419; Serahsi, Mebsut, c. XXIX, s. 157.

96 Tahavi, $erhu Meoni'l-asor, c. IV, s. 393; Cessas Ahkomii'l-Kur'an, c. II, s. 93; Ibn Abdilber, el­lstizkor. c. XV, s. 418, 419; Serahsi, Mebsut, c. XXIX, s. 1 57.

70 Recep TUZCU

nakledilmektedir. Ancak ktz karde~ lerin ktzlarla asabe olacaklanna dair miras<;t olacaklanna ili~kin sahabeden sahih rivayet bulunmamaktadtr.97

Sahabe doneminde oldugu kadar Si.inni mezhepler arasmda da bu konuda farkh i<;tihatlar vardtr. Hanefi, Malik!, ~afii ve Hanbell mezheplerinin

olu~turdugu cumhura gore de erkek karde~ler ve ktz karde~ler, ktz c;ocukla bulunduklanrida miras<;t olurlar. Ktz karde~lerin ktz c;ocuklarla miras<;thklan da asabe maa-gayrihi miras<;thk olarak isimlendirilmektedir98. imam Malik'in el­

Muvatta'mda fi.iru mirasc;t olarak miras btrakanm c;ocuklan ile oglunun c;ocuklan zikredilirken, ktzm c;ocuklan zikredilmemektedir.99 Fakat mirasc;t olmayan kadmlar saythrken ktzm c;ocuklan saytlmamaktadtr.100 Malik! mezhebinde uygulamada

ktzm c;ocuklanna miras verilmemektedir.101 Hanbell fakihi ibn Kudame (v.

620/1223) ve Zahirl fakihi ibn Hazm (v. 456/1 064) da ktztn c;ocuklannt yak hukmunde saymt~ttr.102

Si.innl mezheplerce neseben en yakm erkegin mirasm tamammt almast ve ktz karde~i mahrum etmesi kabul edilmektedir. Erkek karde~lerle ktz karde~lerin miras alamayacagt gori.i~i.i imamiyye mezhebince bi.iti.ini.iyle reddedilmektedir. ibn Ri.i~d'i.in naklettigi merfu rivayete gore en yakm erkek diger mirasc;tlan hacb eder. Neb! (s.a.v.) mirast ana-baba bir erkek karde~e, sonra

baba bir erkek karde~e, sonra ana-baba bir erkek karde~in ogluna, sonra baba bir erkek karde~in ogluna verdi. Amcalann durumunu da aynen bunlar gibi oldugunu zikretti.103 Zahiri mezhebince, vela yoluyla mirasc;tltk kabul edilirken, imamiyye ve ibadiye mezhebince reddedilmesi len ve aleyhteki deliller c;erc;evesinde mezheplerin olu~um doneminde siyasl-mezhebl yakl a~tmlannm

rivayete tesirini de hesaba katmayt zorunlu ktlmaktadtr.

97 Ebu'I-Abbas FazJ ibn $azan, izoh, Tnk. Seyyid Celaleddin HOsey Urmevi, Dani~gan -r Tahran, Tahran, 1984, s. 315-316; ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, Muhalla,Thk. Muhammed Munir Drma~ki, idaretO't-trbaati'I-Miiniriyye, Kahire, 1932/1351, c. IX, s. 256, 258.

98 Taberi, EbG Cater b. Cerir Muhammed, Camiii'l-Beyan an Te'vili 'Ayi'l-Kur'an, Thk. Abdullah b. Abdiilmuhsin et-Tiirki, I-XXVI, Daru Alemi'I-Kiitiib, Riyad, 2003, c. VII, s. 724; ibn Hazm, Muhal/6, c. IX, s. 256;· Serahsi, Mebsut, c. XXIX, s. 138; ibn Abidin, Muhammed Em in b. Orner b. Abdiilaziz, !jerhu kaloidi'l-manzum nuzumii {eraizi metni'l-miilteka, Eser, Mecmuatii resaili ibn Abidin'in i<;inde bulunmaktadrr, Daru ihyai't-Ti.i rasi'I -Arabi, t.y, c. II, s. 213.

99 Malik b. Enes, Muvatta, c. II, s. 503-504. 100 Bkz. Malik, Ebu Abdillah b. Enes ei-Asbahi, Muvatta, Thk. Muhammed Fuat Abdulbaki, Daru

Turasi'I-Arabi, Mrsrr t.y, c. II, s. 518. 101 ibn Abdilber, Kofi fi Furuil-Malikiyye, Muhammed Ehid Vad Madik ei-Moritani, Matbaatu Hasan,

Kahire, 1979/1399, c. II, s. 347. 102 ibn Kudame, EbG Muhammed Muvafukuddin Abdullah Ahmed, el-Mugni, Thk., Abdullah

Abdulmuhsin et-Tiirk~ v.d., I-XV, 2. Baskr, Hacer li;t-Trba ven-Ne~r. Kahire, 1992, c. VIII, s. 194-203; ibn Hazm, Muhallo, c. IX, s. 262.

103 ibn Ru~d. Ebu'I-Velid Muhammed b. Ahmed, Bidoyetii'l-Miictehid ve Nihayeti'l- Miiktesid, 4. Baskr, Matbaatu Mustafa ei-Babi ei-Halebi ve Evladuhi, Kahire, c. II, s. 321-322.

F.O. ilahiyat Fakliltes! :...ergisi 22:1 (2017) 71

1.3. As'abe En Yak.m Erkek Rivayetinin Siyasi H1rslara Delil K•hnmas1 Sunni siyaset anlay1~mda Hilafet ve idare Hz. Peygamber'in ~ahsi miras1

olarak degil de ummetin maslahat1 ve ummetin umumi meselesi olarak goru lur. Oysa kendisini Resul soyundan gelmekle one ~1karan Abbasilerin ve mezhep olarak ~ia'nm siyasi ve idari meseleyi Resulullah'm evladma intikal edecek bir

. ~ahsi meta olarak gormesi meselesi gen;ekten tart1~ilmaya deger gorulmektedir. Oysa bu anlay1~m ne·Kur'an'da ne de sahih rivayetlerde ne de ilk dart halifenin uydugu ve uygulad1g1 sunnete uymaktad1r. Hatta "Peygamberler miras b1rakmaz,

... v.s." gibi delillerle de c;eli~kili bir iddia oldugu ortadad1r. Abbasllerin deli! ald1g1 ibn Abbas rivayetinde yukarda zikredildigi uzere "asabe" kavramma yuklenen "miras~l" yerine "en yakm erkek akraba" anlammm rivayet doneminde siyasi sebeplerle ravi tasarrufuna ugray1p ugramad1gm1 tespitte; siyasl-tarihl arka plan mutlaka goz onunde bulundurulmas1 gerekir.

Emevilerin y1kilmas1yla ba~l.ayan surec;te Ha~imller arasmda o zamana kadar devam ede gelen butUnlugun parc;alanarak Aleviler/Fatimiler/Talibiler ve Abbasiler ~eklinde ayn~t1g1 gorulmektedir. Abbasi Fat1mi ihtilafmm temelinde hilafete hak iddialan ·arasmda Hz. Peygamber'e akrabahk oldugu tezinin one

~1kt1g1 gorulmektedir. Bunu ilk olarak Abbasi halifesi es-Saffah (v.136/754) 104 ile amcas1 Davud b. Ali (v.133/7SO)'nin 105 hutbeleri ile EbQ Cafer Mansur (v.158/775) ve Medine'de isyan ederek hilafetini ilan eden en-Nefsuzzekiyye (v. 145/762)106

arasmdaki mektupla~malannda gormek mumkundur. Ebu Cafer Mansur'un cevabmda asabe olduklanm ve hilafet konusunda da asabenin hak sahibi oldugu

~u ~ekilde dile get irilmektedir. " ... Allah amcay1 baba mesabesinde klld1. Kadm1 asabe ve veliler gibi yapmad1. Allah kitabm'da, anneden once babayl,a ba~lad1. Eger kadmlar yakmllklanndan dolay1 tercih edilseydi. Amine akrabahk bak1mmdan en yakm, hak bak1mmdan en buyuk ve cennete ilk giren o olurdu ... "107 Mansur, eri-Nefsuzzekiye'nin iddialanna cevap vermekte, k1z c;ocuklanmn mirasc;1 olamay.acaklannl soyledikten sonra Hz. Peygamber'in vefatmda Abbas'm asabe olarak tek varisi o ldugunu, amcas1 Abbas varken Ali'nin

hilafette hakk1 olmad!Qinl belirtmektedir. Sonu~ olarak bu tart1~malarda "neseben en yak1n erkek" olarak asabe yoluyla mirasm Abbas ogullanna kalacag1 ve idari yetkinin de bu yolla amcas1 Abbas'a jntikal edecegi dile getirilmektedir. Bu sebeplerle Abbas'iler siyasi fikirlerinin h.alk aras1nda yayllmas1 ve etkili olmas1

104 Taberi, Tarihui-Omem vel-Miiliik, Thk. Muhammed Ebu'I-Fazl IQrahim, Daru Suveydan, Beyrut, 1967, c. VII, s. 424-427.

105 Taberi, Tarih, c. VII, s. 426-428. 106 Taberi, Tarih. c. VII, s. 566-571 . 107 Taberi, Tarih, c. VII, s. 566-571.

72 Recep TUZCU

amac1yla kendi lehlerinde uydurulan rivayetleri 108 ve donemin ~airlerini

kulland1lar.109 Abbasi halifeleri ve Bermekilere methiyeleriyle servet edinen Mervan b. EbT Hafs (182/798), ~iirlerinde Alevileri yererek hilafetin Abbasilerin

hakk1 o!dugunu soyleyerek onlan yuceltmektedir. Mervan'1n halife ei-Mehdi (169/785)'yi methederek o zamana kadar ~a i rlere verilen en buyuk hediyeyi

ald1g1 ~ii ri ~oyl edir:

rt:..; ~~ <?_,;, .:/' ..,...._,;~.;~~ LlJ.)

rLS-1 <R- .;J ')1.; rL..S-1 &> rt...i':/1 OJ~ .!l1;, ~;

rtr- pi.! to.,.; ~ .r< .:>l "Ey Muhammed Nebiye varis

I~ ~I ..;.,JJ <$.ill .:r,l ~

!'""~ J u\;.,ll ~ ~ 1,?"_,11

~} Jl..:-)1 t: .t......:U '-'

~Jb,j yL::S:.li L;Y4--~ olan ogul Zevil erham akrabalardan

olmad1g1 halde/Vahiy sizinle k1zm ogullan arasmdad1r. Bu konuda art1k munaka~a olmay1p ihtilafa yer Y<?ktur/Erkekler bulunduklannda kadmlara hisse yoktur. En'am suresi bu konuda nazil olmu~tur./Kitap onlann hisselerini ortadan kald1rd1, fakat onlar haklan olmad1g1 halde bu konuda hisse almaya ~ah~1yorlar."110 Buna kar~1l 1k Cafer b. Affan (v. 150/767) 111 ve Ebu'I-Hasen Rtza (v. 203/818)112 taraftndan ~i i rler kaleme altnm1~t1r.

Abbasilerin davet ve kuru!u~ doneminden itibaren devletin me~ruiyetini saglama amac1 ile islam miras hukukunda "miras b1rakanla arasma kadtn

girmeyen, terekenin tamamm1 tek bir cihetten alabilen erkek akrabalar" ~eklinde asabe kavrammm 1St1 lah l a~t1g1 baz1 ara~t1rmaolar tarafmdan da kabul edilmektedir.113Asabe siyaset ili~kisi ve bunun rivayetlerle f1khi hOkumlere yans1mas1 konusunda "miras b1rakanla arasma kadm girmem~ olma" ~art1

Ozerine yap1lan ~alt~ma, tabiin ve muctehid alimler doneminde kavrama yeni bir anlam yuklendigine i~a ret etmektedir.114

103 Sad1k Cihan, Uydurma Hadisin Dagu~u Ve Sasyo Palitik 0/ay/arla il~kisi: Hz. Peygamber'in Devrinden Abbtisi Hali{esi Mutastm Donemine Kadar, Etlit Yaymlan, Sam sun, 1997, s. 163-176.

109 Omer Faruk, "Abbasilerin Siyasi Emellerinin Tarihi Ki:ikenleri", trc. Cem Zorlu, Sel~uk Oniversitesi itahiyat De;gisi, S. XIII, 2002, s. 206.

110 Ebu· Hafs, Mervan b. SOieyman b. Yahya, ~erh E~ref Ahmed, DarO'I-Kiitabi'I-Arabi, 8eyrut, 1993, s. 15.

111 Neden amca varken k1zm ~ocuklan miras~1 olmasm? 1 K1z1n terekeden maim tamammm yans1 kadar hissesi vard1r, amca ise hissesiz. olarak b•rak•lml$ttr. Ca'fer b. Affan'm ~iirleri hakkmda 81<, EbO Ubeydullah Muhammed b. !mran ei-Merz.ubani, Ahbaru ~uara-i ~ia: Ahbarusseyyid e/­Himyeri, Thk., M. Hadi ei-Emini, 2. 8ask1, ~eriketOI-KOtOb, y.y., 1993, s. 116-117.

112 Ali ei-Meclisi, Muhammed b. 8ak1r b. Muhammed Taki b. Maksud, Biharu'l-Envciri'l-comia /i diireri ahbaril-eimmeti'l-ethcir, 2. 8ask1, MiiessetOI-Vefa, 8eyrut, 1983/1403, c. XXXIX, s. 109-110.

11 3 Ameer Ali, Sayed, Muhal"(lmedan, Law, Kitab 8havan, Yeni Delhi, 1986, c. II, s. 10; Nahide 8ozkurt, • Abbasilerde iktidann Me$ruiyeti Ozerine Bir Analiz", islomiyet, S. Ill, 2000, s. 147-158.

114 Abdurrahman YaZICI, islam Miras Hukukunda Asabe Yoluyla Miras~tltk, (Bas•lmaml$ Doktora tezi), istanbul, 2011. s. 303.

F.O. ilahiyat Fakultesl Dergisi 22:1 (2017) 73

ibn Abbas rivayetinin Hilafetin Kurey~ligi rivayetinin zamanla Hz. Peygamber'e isnad edildigi115 gibi ibn Abbas'm bu yorumu da Hz. Peygamber'e isnad edildigi anla~1lmaktad1r.

Hz. Peygamber'in ya~ad1g1 donemde baz1 hukuk sistemlerinde sadece miras bJrakana erkekle ula~anlann mirasc;l olduklan, kadmlann mirasc;l ~lamadlklan ya da kan akrabaiJglnln (cognate) degil de mi.i~terek asildan gelmenin (agnate) akraballk kabul edildigi gorl.ilmektedir.116 Erkek egemen Mekke toplumunda sadece eli silah tutanlar miras allyordu. insanlarm f1tratma

uygun, adil taksim ve akraballk ili~kilerini en iyi bilen 117 Allah'm, miras hi.iki.imlerini belirlemesiyle islam'daki miras hukOmleri ortaya c;1kmJ~t1r. Rivayet doneminde mezhebi-siyasi c;eki~melerin rivayetlere tesirinin ne oldugunu tespitte islam dinin en kadim sahih kaynag1 Kur'an'm konuya bak1~1 temel te~kil etmektedir. Ayette gec;en "veled" kelimesinin sadece erkek c;ocuklar olduguna

k1z c;ocuklann buna dahil olmad1gma dair iddia sahipleri, Ferazdak'a (v. 114/732) ait oldugu belirtilen "Ogullanm1zm ogullan, ogullanm1zd1r. K1zlann ogullan ise uzaktaki adamlann ogulland1r."118 ~iirle isti~had etmektedirler.119 Ancak ei­Kurtubl. ibn Ru~d. SOheyli ve Fatimilerin ba~ kad1s1 Numan b. Muhammed (v. 363/974) bu ~iirin veledin sadece erkek c;ocuklan ifade ettigine delil olamayacagm1, s6ylemektedirler.12o

Kelale ayetinde gec;en "veled" kelimesi konusunda mezhepler arasmda ihtilaf vard1r. SOnni mezheplerde k1z1n c;ocugu, mirasta "veled" kabul edilmedigi g6r01mektedir. Ancak SOnni f1k1h mezheplerinde miras d1~mdaki hOkOmlerde k1zm c;ocuklannm veled kabul edilmesi de mirasla ilgili c;eli~kiyi teyit etmektedir.121 imamiyye mezhebiflde ise k1zm c;ocuklan da oglun c;ocuklan gibi "veled" olarak degerlendirilerek mirasc;1 yap1lmaktad1rlar.122

115 Mehmet Said Hatipoglu, Hilofetin Kurey~ligi lslomdo Ilk Kovmiyet~ilik, Kitabiyat Ankara, 2005, s. 56-118.

116 Bkz. Yusuf Ziya Kavakc;1, Suriye-Romo Kodu ve isldm Hukuku, Ataturk Oniversitesi Yay~nlan, Ankara, 1975, s. 8-9.

111 "Bobolormtz ve ogullormtzdon hongisinin size doho foydolc oldugunu bilemezsiniz" bkz. Nisa 4/11. 118 EbO Temmam (v. 231), Hamase adh eserine nispet edilmektedir. Bkz. Ahmed Zahhar, e$-~ovoidi"$­

~i'riyye, fi Kitobt deloilil-i'caz li ~eyh Abdil-Kodir el-CDrcani, 1. Bask1, yy. 1996, c. II, s. 844-845. 119 ibn Abdilber, el-lstizkar, c. XV, s. 394. 120 Setti, Ebu Abdilah Muhammed b. Suleyman, ~erhu Muhtosori'l-Hufi, Thk. Yahya b. Aruru, 1-111,

Daru ibn Hazm, Beyrut, 2009/1430, c. II, s. 313; SOheyli, Ebu Kas1m Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, Kitobu'l-Feraiz ve ~erhu oyoti'ivosiyye. Thk., Muhammed ibrahim Senna, Camiatu Karyunus, y.y .• 1980, s. 31; Numan b. Muhammed, Ebu Hanife Numan b. Muhammed ei-Mansur ei-Kadi et-Temimi ei-Kayrevani, Dedimul-islom ve zikrul-helol ve horom ve'l-Kodoyo ve'I-Ahkom, · Thk. Asaf b. Asgar feyzi, HI, 2. Bask1, Daru'I-Mearif, Kahire, 1965. c. II, s. 366 vd.

121 Hassaf, Ebu Bekr Ahmed b. Orner, Kitobu'l-Ahkomi'l-Evka{. Mektebetli's-Sakafeti'd-diniyye, Kahire, ty. s. 27, 174, vd.; Serahsi. Mebsut, c. XXX, s. 291; $erhu Siyerii'l-Kebir, c. I, s. 328.

122 Kuleyni, Ebu Cafer Muhammed b. Yakub b. Ishak, et-Furii mine'l-Ka{f. Thk. Ali Ekber Gaffari, 3. Bask1, Daru Saab, Daru't-Taarruf. Beyrut, 1981/1401, c. VII, s. 90; Tusi, Ebu Cafer $eyhu't-Taife

74 Recep TUZCU

Ayetlerden anla~tlan c;ocugu olmayan ki~i vefat ettiginde mirast ktz karde~ tek kaldtgtnda mirastn yanstnt, erkek karde~leriyle kaldtgtnda ikili birli taksim soz konusudur. Bu durum ancak rivayetlerde ashabt feraizden kimse bulunm?dtgt zaman mirastn tamammt erkek karde~ alacagma i~aret eder. ibn Abbas rivayetinde nasta nesepte yaktnltk kaidesine erkek lafztntn ziyadesi neseben en yaktn erkek mirasc;t varken uzak olana veya zevil erhama verilmeyecegini ifade etmektedir. Aksi takdirde rivayet nassm zahiri ve rivayetlerle tearuz eder. <;unki.i Hz. Peygamber'in neseben yakm erkek yoksa ayet gore oz ktz karde~e yanm ba~ka miract yoksa ihaleten tamamtnt, erkek karde~iyle ikili birli, ibn MOiaanenin annesine, hatta ktz karde~in ogluna mirasm

tamamtnt vermi~tir. Bu durum mirasc;tlar arasmda ibn ibbas'tan nakledilen asabe

olarak en yaktn erkek etraf mirasc;tlan mirastan mahrum eder ~eklinde anlamak gerekir. Aynt dereceden ktz kard~~i mirastan mahrum etmez. Asara bakttgtmtzda "asabe" sadece "en yaktn erkek" olmadtgt, araya kadm girmemi~ neseben en yaktn akraba; yani ktz karde~. anne ve hatta neseben etraf yakmt yoksa ktzm ve ktzkarde~lerin c;ocuklan da de "asabe" olabilmektedir.

Hadis ~erhlerinde ibn Abbas riaveytine bakttgtmtzda asabe tantmlan uzerinde durduklan gorOimektedir. ~arihlerden et-Tahavi rivayette yer alan "en yaktn erkek" ifadesinin "asabe" anlamma yorumlamaktadtr. Asabe neseben en yakm akraba da aynt derecede erkek ve kadtnt da ic;ine altr paylan oranmda mirasc;t ktlar. Tahavi sahabenin asannt esas alarak ibn Abbas rivayetini

yorumlamaktadtr. Ktz karde~i de erkek karde~ gibi asabe gormektedir. Bu yukarda u la~ttgtmtz metin tahli li sonucuna da uygundur.123

Kadt lyaz, "asabe" kavramtnt oli.i ile arasmda nesep bagt kalan mirasm tamamtnt almada sebep mirasc;tltk" ~eklinde tarif etmektedir. Asabe; ogul olma, baba olma ve dede olma ~eklindedir. lyaz asabelikte nesebin onceligini ve yaktn akrabalann asabelik strasma yer verdigi gorOIOr. 0 asabe olan en yaktn erkegin varltgmda aynt derecede bulunan ktzlan mirastan mahrum btrakacagtna hie; girmez.124

en-Nevevi konuyla ilgili gorO~Ierini kelime Tahlillerinde vermektedir. Yukarda metin Tahlilinde i~aret ettigimiz nesepte yakmltgt rahim yolu ile akrabaltk sebeplerini i:ikrederek onceler. Ancak aynt derecede olan erkek

Muhammed b. Hasen b. Ali, Tehzibu'I-Ahkom, 4. Bask1, Thk. Seyyid Hasan Horasan, Daru Saab, Beyrut 1981, c. IX. s. 259 ve diger sahifeler; $eyh Saduk. Muhammed b. Ali b. Huseyin Ebii Ca'fer b. Babbeveyh ei-Kummi, Men lei Yohduruhu'I-Fokih, Thk. es-Seyyid Hasen ei-Musevi ei-Horasan, Daru Saab, Beyrut 1981. c. IV, s. 196.

' 23 Tahavi, $erhu Mooni'l-ascir, c. IV, s. 390-392. 124 Kad1 lyaz. Ebu'I-Fadllyaz b. Miisa b. 'lyaz b. Amriin ei -Yahsubi es-Sebti, ikmolii-Miilim bi Fevciidi

Muslim, Thk. Yahya ismail, Daru'I-Vefa 1. Bask1, M1s~r, 1998/1418, c. v, s. 169-170.

F.O. ilahiyat Fakliltesi Dergisi 22:1 (2017) 75

karde~in k1z ka·rde~i mahrum etmeyecegine i~aret eder. Cumhur ve ibn Abbas'm

gori.i~One yer vermekle yetinir. en-Nevevl, "Aiimler, "evla raculin zeker" (en yakm erkek) ifadesinde"evla"

kelimesi , "el-vell" kelimesinden almm1~t1r. Bu "er-Ramyi" vezninde yakmllk anlammad1r, "ehak" (en hak sahibi) anlamma gelmez dediler. Hz. Peygamber

. rivayetet "raculin" (adam) kelimesini asabiyette nesebin onceligine ve yakml1kta erkegin tercih sebebi olmasmdan dolay1 zikretti. Bu sebeple (ayn1 derecede mirasc;llara) erkege iki hisse, kadma bir hisse miras verilir. Hikmeti ise, ailenin

gec;imi, misafirler, koleler, isteyenler ve borc;lan yuklenmek gibi bunun d1~mda birc;ok sorumluluk yi.iklenmesi sebebiyledir. ~ayet bir k1z ve anne baba bir k1z karde~ baba bir erkek karde~ geride b1raksa cumhurun goru~u k1z yanm hisse allr, geri kalam k1z karde~ al1r, baba bir erkek karde~ hic;bir ~ey alamaz. ibn Abbas'a gore k1z mirasm yansm1 allr, geri kalam erkek karde~ allr. K1z karde~ mirastan hic;bir ~ey alamaz.12s •

ibn Battal, asabe konusunda ~u ac;1klamalara yer vermektedir: "Ogulun <;ocuklan, olen ki~inin <;ocuklan yoksa torunlan c;ocuklan mesabesindedir. Ogulun erkek ve k1z c;ocuklan, ogu~ ve k1zlar gibi miras allr. Ogul ve k1zlar, diger akrabalan asabe (mirasc;1 olarak) mirastan mahrum b1rakt1g1 gibi mirastan mahrum b1rak1r. Ancak aguila beraber, oglun oglu mirasc;~ olamayacagmda icma ·

vard1r. Ogul olmad1gmda mirasta111 arta kalam oglun oglu ve aym dereceden k1zlan allr".126

Neseb ac;1smdan en yak1n erkegi asabe alanlar oglun oglu ve k1zm

c;ocuklanm mirastan mahrum b1rak1r. Baz1 islam Olkeleri dede yetimine alt1da bir hisse verilmektedir. Bunu sunnete dedenin torundan alt1 bir hisse almas1 ve Kur'an'da 'Varis konumunda olmay.an uzak akrabalar, yetimler ve yoksullar miras payla~1mmda haz1r bulunursa onlara da az c;"ok bir ~eyler verin gOzel soz soyleyerek goni.illerini ho~ edin"127 ayetiyle temellendirilir.

Dedenin mirasc;11ig1 konustmda ibn Battal, ~u bilgileri kaydetmektedir: "Aiimler dedenin, baba ile mirasc;1 olamayacagmda ittifak ettiler. <;:unkO baba,

asabe olarak dedeyi mirastan mahrum eder. Fakat oz veya baba bir k1z karde~le, dedenin mirast;11ig1 konusunda ihtilaf ettiler. EbO Bekir es-S1dd1k, ibn Abbas, ibn

Zi.ibeyir, Ai~e ve Muaz b. Cebel, Ubey b. Kab, EbO Derda ve EbO Hureyre ~oyle dediler: "Baba olmad1gmda oz k1z karde~ asabe olarak, dedeyi mirastan tamamen all koysa da; dede, baba yerindedir. Dede ile i.ivey karde~ler mirasc;1

' 25 Nevevi, Ebu Zekeriya Yahya b. ~erefuddin (6. 676/1277), e/-Minhcic fi $erh-i Muslim b. Hacccic, I­XVIII, Beyrut, 1972, c. XI, s. 53.

126 ibn Battal, Ebu'I-Huseyn Ali b. Halef b. Abdilmelik, $erhu'/-8uhciri, Thk. Ebu Teim Yasir b. ibrahim, MektebetOrru~d. 2. Baskt, Riyad, 2003/1423, c. XV, s. 380- 382.

127 Nisa, 4/8.

76 Recep TUZCU

olduklannda karde~ler bir ~ey alamaz. Ata, TavOs, Hasan ei-Basri ve EbO Hanife,

EbG Sevr ve ishak'm goru~O de, karde~ler dededen oncedir. $ayet bir adam vefat etse; bir k1z veya iki k1z ve bir de k1z karde~ b1raksa bir k1z veya iki k1z miras haklanm allr geri kalan1 dede allr. <;:unku dede geride kalan en yakm erkek akrabad1r"128 demektedir.

ibn Batal'm ibn Abbas1n neseben "en yakm erkek" ~ehini esas ald1g1 gorulmektedir. Bu goru~ yukarda zikrettigimiz i.izere Nisa suresi 176. Ayeti ile tearuz eder. ibn Receb ei-Hanbeli ise, k1z karde~in, k1zla birlikte (asabe olarak degil) ehli feraizden biri olarak mirastan hak alacag1 kanaatindedir. 129

ei-Ayni konuyla ilgili degerlendirmelere yer vermekte neseben erkege en yakm olan akrabanm asabe olacagm1 zikreden rivayette "erkek" lafzmm mirasta iki kat sahibi olmas1 sebebiyle zikredildigini sayler. ibn Cevzl ve Mi.inziri'nin, rivayette ge<;en "fe li evla raculin zeker" lafzmm sabit olmad1g1n1 dile

getirdiklerine yer verir. Buna ilaveten ibn Salah'm dil a<;1smdan "fe li evla raculin zeker" ifadesi s1hhatten uzak olduguna i~aret etmektedir sozOne yer verir. ikinci olarak "racOI" (adam) kelimesinin "zeker" (erkek) kelimesi ile s1fatlanmas1 nesep ve mirasta (pay1 a<;1smdan) OstOn olmasmdand1r demektedir. Si.iheyli ise "zeker" ·cerkek) kelimesi .. evla" (en yakm) kelimesinin s1fat1 olup "racOI" (adam) kelimesinin s1fat1 degildir, bu sebeble anlam "olen adama en yakm akraba" anlammad1r. Bu nesb tarafmdan, rahim ve batm tarfmdan degil anlammdad1r" a<;1klamasma yer verir. ei-Ayni "evla" anlam a<;1smdan "zeker" kelimesinin muzaf1d1r. Bu durum anlamda anne taraf1ndan yakmlarm miras<;1 olamayacag1 ve

derece bak1mmdan neseben daha yakmlann asabe olmaya daha uygun olduguna i~aret eder. Ay1ca o kelime olarak "racul" "balig erkek" anlamma olmakla birlikte dogan bir saatl ik erkek <;ocugun irs hakkma engel degildir." demektedir.130

Ayni, "en yakm erkek" konusunda Nevevi ~oyle dedi: " "En yakm akraba" anlammad1r, Biz mirasa kimin daha lay1k oldugunu bilmeyiz. Hattabi de "En yakm akraba, asabeden en yakm ki~i" anlammad1r" dedi.131

Sonu~ olarak ~arihlerden Tahavi, Nevevi ve ei-Ayni'nin izahmda rivayetin lafzi olarak da neseben "en yakm akraba" anla~llmas1 Ozerinde durulmaktad1r. Rivayeti nas ve rivayetlerle degerlendirmek yerine metin tahlili ile yetindikleri soylenebilir. Ancak neticede kadmlann da asabe olarak miras1n tamamm1 ve erkek karde~le miras alacag1 sonucuna gittikleri gorOimektedir. ibn Recep Hanbel'i neseben "en yakm erkek" asabe olacag1 gorO~G sebebi ile k1z karde~in

124 ibn Battal, $erh, c. XVI, s. 144-146. 129 ibn Receb ei-Hanbeli, Camiu'l-Uium ve'l-Hikem, Thk. Mahir Yasin Fahl, y.y. t.y. c. XXXXIII, s. 6. 1)0 Ayni, Umde, c. XXXIV, s. 13.

131 Ayni, Umde, c. XXXIV, s. 13-15.

F~O. ilahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 77

ashabul feraizden biri olarak ktzla mirasc;t olacagmt dile getirir. Kadt lyaz ve ibn

Battal, ·ibn Abbas'm rivayette .asabeye yOkledigi anlamt esas aldtklan g orO I mekted i r.

Sonuc; Rivayetlerde "asabe" kavramt; mirasc;t, en yakm akraba ve nesepc;e en

yakm erkek anlamlan ile kullanJimJ~tJr. Asabelik ibn Abbas rivayetinde zikredildigi gibi sadece olene neseben en yakm erkegi degil, neseben en yakm kadmm da mirastan pay aldtgt, neseben en yakm bulunmadtgt veya mani oldugunda rahim ve vela yolu ile olenin yakmlannm asabe olabildigi

anla~tl maktadtr. ibn Abbas rivayeti, hadis kitaplannda yer alsa da; isnadt, ravileri ve metni

ac;tstndan el-said b. Mansur, ei-Buharl, en-Nesai, et-Tirmizl ve ed-Darekutni gibi

mi.inekkid muhaddislerce tahlil ve tenkit edilmi~tir. Rivayetin be~ isnadmdan Ma'mer tariki munkatt', VOheyb ve Ravh b. el- Kastm tarikleri hasen, birlikte sahih li gayrihidir. EI-Buharl, bu sebeple rivayeti mutabaat sebebiyle sahihine almt~tt r.

SOfyan es-Sevri tariki mevkuf, MOrsel olarak ve Darekutni merfu nakledilmektedir. Ziyad b. Sa'd tariki zaytfttr. Nesai rivayetin Sufyan es-Sevrl tarikinin MOrsel olarak mahfuz oldugu gorO~Ondedir. Netice itiban ile ivayetin· ·

Abdullah b. Tavus'tan i~tihar ettigi ve Oc; tabakada ferd isnadt ac;tsrndan sahih li gayrihidir.

Metin muhtevast muzdarip nakledilmekte, nas ve asara tearuz

etmektedir. Rivayetin metninde yer alan "en yaktn erkek" ifadesi tahlil edildiginde "asabe" kavramtna J6nelik ibn Abbas'rn veya daha sonraki ravilerin yOkledigi anlam olmast kuwetle muhtemeldir. <;unkO rivayet kaynaklanndan ibn Ebl ~eybe ve Ahmed b. Hanbel, bu ibareyi tarif ic;in yani "asabe" ~eklinde ~erhetmi~tir. Rivayet doneminde mana rivayet sebebiyle ravilerin "asabe" kavramt yerine, asabeden anladtgmt ifade etmesi mOmkundi.ir. Rivayetin Abbasi siyasetine delil alrnmt~ olmast ile ibn Abbas'a isnad edilmesi arastnda tarihi

kayttlardan anla~tlan bir bagrn varhgtdtr.

ibn Abbas'm asabe alan erkek karde~le ktz karde~in birlikte karde~lerinin mirastndan miras alamayacagt yorumu, sahab.eden nakledilen asara ve uygulama ac;tsrndan da ~az bir yorumdur. Rivayetlerde gorOien "asabe" kavramtna "mirasc;t" tantmt yerine "en yakrn erkek" tammt miras hukukunda farklt ftkhi icthadlara ve ihtilaflara deli! almmt~ttr.

Asabe meselesinin mirasc;tlrk ilintisini istismar edip siyasi ac;tdan imamet

ve hilafet mOcadele ve munaka~alartf\da da kullanrldtgt veya istismar edildigi ibretamiz bir ~ekilde gori.ilmektedir.

_,

78 RecepTUZCU

Asabe" kavramma "mirasc;J'' anlam1 yerine "en yakm erkek" anlam1 verilmesinde cahiliyye kultUrOnun tesiri yanmda rivayet doneminde siyasi tart1~malann fikri ve mezhebi kabullerinin de etkiledigi ve mana ile rivayetin buna zemin haztrladtgt anla~tlmaktadtr. ikinci as1rdan itibaren ibn Abbas'm asabe kavramma yukledigi anlam ile "neseben en yakm erkek" yani erkek karde~in ktz

karde~i mirastan mahrum edecegi ~az gi:iru~u kabul gormu~tOr. ~erh

kaynaklannda Kad1 lyaz, ibn Receb ei-Hanbeli ve ibn Battal dt~mdaki; Tahavi, en­

Nevevi, ei-Ayni gibi ~arihler asabeyi "neseben yakm akraba" ~eklinde ~erh

etmi~lerdir.

Sonuc; olarak ibn Abbas rivayetinde asabe kavram1 yerine neseben en yakm erkek bir yorumdur. Mana rivayetinin rivayet ilminde kabul edilmesi ve

Abbasi siyasetine bu yorumun delil ahnmas1 rivayetin i~tihar etmesine sebep olmu~tur. Hz. Peygamber asabe olmay1 en yakm erkek degil neseben en yakm akraba, yoksa zevil erhamdan en yakm akrabalan esas almaktad1r. Rivayetin bu yorumla Hz. Peygamber'e isnad1 hem isnad hem metin tahlilleri ac;1smdan dogru degildir. ibn Abbas rivayeti asabelikte oncelik hakk1 ac;1smdan dogru olmakla birlikte eksiktir. SOnnet aynr yakmhkta k1z karde~ varsa yanm hisseden mahrum

· edilmemesi nassa uygundur. Sahabe uygulamalan ve ~arihlerin rivayeti yorumlan da bu yondedir.

Kaynak~a

Ameer Ali, Muhammedan Law, Kitab Bhavan, Yeni Delhi, 1986.

Anderson, "A Law for Personal Status for Iraq", The International and Comparative Law

Quarterly, vol. IX, No:4, 1960, s. 559-560.

Atalay, Orhan, "Kur'an'da sosyal grup ifade eden kavramlar", Atatiirk Oniv. ilahiyat Fak.

Dergisi, 2001, sayt:16, s. 197-231.

Baci, Ebu'I-Velid Suleyman. Halef b. S'ad, e't-Tadil ve'l-Cerh Limen Harrece lehu'I-BuhOrf fi Ccimii's-Sahih. Thk. EbO Lababe Huseyn, Daru'I-Liva, 1. Bask1, Riyad, 1986/1~06.

Bedruddin EI-Ayni. Mahmud b. Ahmed, Umdetiil-Karf $erhi Sahihi'l-Buhcirf, Daru'I­

Kui:ubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1971.

Beyhaki, EbO Bekr Ahmed b. ei-Hiiseyin b. Ali (v. 458/1066), es-Silnenil'l-Kilbrci,I-X.,.

Dairetii'I-Maarifi'I-Osmaniyye, Haydarabad, 1933/1352.

Bozkurt Nahide, "Abbasilerde iktidarm me~ruiyeti Ozerine Bir Analiz", islcimiyet, say1: Ill,

2000, 5.147-158.

Buhari, Muhammed b. ismail, el-Ccimius-Sahih, Thk. Mustafa Dib Boga, 3. Bask1, Daru ibn

Keslr, Yamame Beyrut, 1987.

Cessas, EbO Bekr Ahmed b. Ali er-Razi (v. 370/981), Ahkcimu'l-Kur'cin, 1-111, Darii'I-Hilateti'I­

Aiiyye, Matbaatii'I-Evkafi'l-islamiyye, 1917.

F.O. itahiyat Fakiiltesi Dergisi 22:1 (2017) 79

Cihan, Sad1k Uydurma Hadisin Dogu~u ve Sosyo Politik Olaylarla il~kisi: Hz. Peygamber'in

·oevrinden Abbasi Halifesi Mutastm Donemine Kadar, EtUt Yaymlan, Samsun,

1997.

Darekutni, Ebu'I-Hasen Ali b. Orner ei-Bagdadi, Si.inen, Thk. Es-Seyyid Abdullah b. Ha~im

Yemani ei-Medeni, Daru'I-Marife, Beyrut 1966-1386.

Darimi, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman, es-Si.inen, Thk. Fewaz Ahm~d Zemirli

v.d., 2 c., DarO'l-Kitabi'I-Arabi, Beyrut, 1986.

Ebu Davud, Suleyman b. ei-E~'as, es-Si.inen, 4 c., DarO'I-Kuti.ibi'I-Arabl, Humus, 1973.

Erdogan, Mehmet, FLklh ve Hukuk Terimleri sozliigi.i, Ragbet, istanbul, 1998.

Faruk Orner, "Abbasllerin Siyasi emellerinin Tarihi Kokenleri", trc. Cern Zorlu, Sel<;uk

Oniversitesi ilahiyat Dergisi, say1: XIII, 2002, S., 206

Hakim, Ebu Abdullah ibnu'I-Beyyi Muhammed, el-Milstedrekale's-Sahiheyn, 4 c., Daru'I­

Kuti.ibi'l-ilmiyye: Haydarabad, 1915.

Hassaf, Ebu Bekr Ahmed b. Orner, Kitabu'l-Ahkami'l-Evka{. MektebetU's-Sakafeti'd­

diniyye, Kahire, ty

Hatipoglu, Mehmet Said, Hilafetin Kurey~ligi islamda ilk Kavmiyet~ilik, Kitabiyat, Ankara,

2005.

ibn Abdilber, Ebu Orner Cemaleddin Yusuf b. Abdillah en-Nemeri, el-istizkar, thk.

Abdulmut'i Emin Kalaci, I-XXX, Daru Kuteybe, Berut 1993.

~ el-Ko{i fi Furuil-Malikiyye, Muhammed Ehid Vad Madik ei-Moritanl, I-IV, Matbaatu

Hasan, Kahire, 1979/1399

ibn Abidin, Muhammed Emin b. Omer b. AbdUiaziz (v. 1-252/1836), $erhu kalaidi'l­

manzum nuzumil feroizi metni'l-mi.ilteko, Eser, MecmuatiJ resaili ibn Abidin'in

i<;inde bulunmaktad1r, Daru ihyai't-Turasi'I-Arabi, t.y.

ibn Battal, Ebu'I-Huseyn Ali b. Halef b. Abdilmelik, $erhu'/-Buhdrf, Thk. Ebu Teim Yasir b.

ibrahim, MektebetGrru~d, 2.BaskJ, Riyad, 2003/1423.

ibn Ebl Hatim, Ebu Muhammed, Abdurrahman b. idris, Tefsiri.i'I-Kurani'I-Azim, Thk Esad

b. Muhammed et-Tayyib, I-XIII, MektebetU Nizar Mustafa ei-Baz, Mekke,

1997/1417.

---' el·Cerh ve't·Ta'dil, Daru ihyau TOrasi'I ~Arabi, I. Bask1, Beyrut, 1952, 1271

ibn Ebi ~eybe, Ebu Bekr Ab~ullah b. Muhammed b. ibrahim (v. 235/849), el-Musannet

Thk. Muhammed Awame, 16 c., Daru'I-KJble, Cidde, 2006.

ibn Faris, Ebui-Huseyn Ahmed b. Faris, Mu'cemu mekoyisi'l-luga, Thk. Abdusselam

Muhammed Harun, I-VI, Daru'I-Fikr, 1979/1399.

ibn Hacer, Ebu'I-Fazl ~ehabeddin Ahmed (v. 852/1449), Tehzfbil't- Tehzfb, I-XII, 1. Bask1,

Daru Sad1r, Beyrut. 1968.

Lisanu'l-mizan, I-VII, Thk. Dairetu'lmaarifu'l-nazzamiyye, Muessetli'l-a'lami Iii

matbuat, 3. Bask1, Beyrut 1406.

_,

80 Recep TUZCU

ibn Hanbel, Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed e~-~eybani (v.241!855), Miisned, Thk.

~uayb ei-Arnaut Adil Mur~id, Heysem AbdUigafur, 50 c.,2. Bask•. MuessesetU'r­

Risale, Beyrut 1999/1420.

Mesailu'l-imam Ahmed kitabu'l-ilel ve ma'rifeti'r-rical li Ahmed b. Hanbel,

Thk.Vas1yyullah b. Muhammed b. Abbas, MektebetU'I-islami Beyrut 1408/1988.

ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, Muhalla, Thk. Muhammed Munir

D1ma~ki, 1-1, idaretG't-tlbaati'I-Mi.iniriyye, Kahire, 1932/1351.

ibn Hibban, Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temimi ei-Bi.isti (6. 354/965), es-Sikat, 1-

IX,Thk. Es-Seyyid ~erifi.iddin Ahmed, Daru'I-Fikir, 1. Bask1, Beyrut 1975-1390.

------' Sahihu ibni Hibban bi Tertibi ibni Be/ban, IXXIII,Thk. ~uayb ei-Arnaud,

Muessesetu'rrisale 2. Bask1, Beyrut 1414/1993.

ibn Kudame, Ebu Muhammed Muvafukuddin Abdullah Ahmed, ei-Mu§nf. Thk., Abdullah

Abdulmuhsin et-Ti.irki, v.d.,.I-XV, 2.Bask1, Hacer li't-T1ba ven-Ne~r, Kahire, 1992

ibn Mace, Muhammed b. Yezid, es-Siinen, Thk. Muhammed Fuad Abdi.ilbaki, 2 c., Dari.i'I­

Fikr: Beyrut

ibn Main, Yahya, Yahya ibn Main ve kitabu't-Tarih, Thk. Ahmed Muhammed Nurseyf,

Merkezu'I-Bahsi'l-ilim, Mekke, 1979.

ibn Manzur, Ebu'I-Fazl Cemali.iddin Muhammed b. Mi.ikrem, Lisanii'l-Arab, I-XV, Daru's-

5adr, 1.Bask1, Beyrut, t.y.

ibn Receb EI-Hanbeli, Camiu'l-U/Um ve'l-Hikem,

http://www.almeshkat.net. 30.05.2017.

Thk. Mahir Yasin Fahl,

ibn Ri.i~d. Ebu'I-Velid Muhammed b. Ahmed, Bidayetii'l-Miictehid ve nihayeti'l- Mi.iktesid,

1-11, 4. Bask1, Matbaatu Mustafa ei-Babl ei-Halebi ve Evladuhi, Kahire, 1975/1395.

ibn Sa'd, Muhammed b. Sa'd b. Meni' (6. 230/845), et-Tabakatii'l-kiibra, I-VIII, Daru sad1r,

1. Bask1, Beyrut, 1968.

ibn ~azan, Ebi.i'I-Abbas Fazl, el-izah, Thk. Seyyid Celaleddin Hiisey Urmevi, Dani~gah-1

Tahran, Tahran, 1984.

icli, Ebi.i'I-Hasan Ahmed b. Abdullah, Tarihu's-sikat, Thk. Abdulmu'ti Emin Kal'aci, Daru'I­

Ki.i~ubi'l-ilmiyye, Beyrut, 1984.

Kad1 lyaz, Ebu'I-Fadl lyaz b. Musa b. lyaz b. Amru ei-Yahsubi es-Sebti, ikmalil-Mi.ilim bi

Fevciidi Muslim, Thk. Yahya ismail, Daru'I-Vefa 1.Bask1, M1s1r, 1998/1418.

Karaman, Hayreddin, islam Ansiklopedisi, "Asabe" maddesi, istanbul,1991, cilt 3, s. 452-

453.

Kavakc;1, Yusuf Ziya, Suriye-Roma Kodu ve islam Hukuku, Ankara, Atatiirk Oniversitesi

Yaymlan, 1975, s. 8, 9.

Kuleyni, Ebu Cafer Muhammed b. Yakub b. Ishak, el-FurD mine'l-Kafi, Thk., Ali Ekber

Gaffari, I-VIII, 3.Baskl, Daru Saab, Daru't-Taarruf, Beyrut 1981!1401.

F.O. irahiyat Fakilltesi Dergisi 22:1 (2017) 81

Malik b. Enes, Ebu Abdillah ei-Asbahi, Muvatta, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, 1-11,

Daru ihyau Ti.irasilarabi, M1s1r, t.y

Meclisi, Ali Muhammed b. Bak1r b. Muhammed Taki b. Maksud, Bihiiru'/-Enviiri'/-Camia li

DiJreri Ahbarii-Eimmeti'l-Ethtir, 1-LLX, II. Bask1, Mi.iesseti.ii-Vefa, Beyrut,

1983/1403.

Mervan b. Suleyman. b. Yahya b. Ebi Hafs, ~erh E~ref Ahmed, Daru'I-Ki.itllbi'I-Arabi,

Beyrut, 1993 .

Mervezi, .Ishak b. Mansur, Mesiiil ibn Hanbel ve ishak b. Rahuye, Camiatul-islamiyye, I.

Bask1, Medine, 2002, 1425.

Merzubani, Ebu Ubeydullah Muhammed b. imran, Ahbaru ~uara-i ~ia: Alibarusseyjlid el­

Himyeri, Thk., M. Hadi ei-Emini, 2. Bask1, ~eriketGI- Ki.iti.ib, y.y., 1993.

Mizzi, Ebu'I-Haccac Cemaleddin Yusuf b. ez-Zeki (v. 742/1341), Tehzibu'/kemiil fi esma'ir­

rical, Thk. Be~~ar Awad Ma'ruf, I-XXXV., 1. Bask1, Mi.iessesetU'r-Risale, Beyrut,

1988.

Mogaltay b. Kllu;, b. Abdillah Ebu Abdillah ei-Bek<;eri ei-M1sri ei-Hukeri ei-Hanefi,

ikmaliJ't-Tehzibi'L-Kemal Fi Esmai'r-Rical, Th. Ebu Abdurrahman Adil b.

Muhammed v.d., ei-Faruk ei-Hadiseti, I. Bask1, Y.y., 2001, 1422.

Muslim b. Haccac, Ebi.i'I-HUseyn ei-Ku~eyri, Sahihu Muslim, Thk. Muhammed Fuad

Abdulbaki, Daru ihyai't-Turasii-Arabi, I-VI, Beyrut t.y.

Nesai, Ahmed b. ~uayb Ebu Abdurrahman, SiJnenii'l-Kiibrii, Thk. Abdulgaffar Si.ileyman

ei-BOndM- Seyyid Kevseri Hasen, Daru'I-Ki.itubi'l-ilmiyye, 1. Bask1, Beyrut,

1991/1411.

Nevevi, Ebu Zekeriya Yahya b. ~erefuddin (6. 676/1277), ei-Minhac fi ~erh-i Muslim b.

Haccac, I-XVIII, Beyrut, 1912

Numan b. Muhammed, Ebu Hanife Numan b. Muhammed ei-Mansur ei-Kadi et-Temimi

ei-Kayrevani, Deaimul-islam ve zikrul-helal ve haram ve'l-Kadaya ve'l-Ahkam,

Thk., Asaf b. Asgar Feyzi, 1-11, 2. ·Bask1, Daru'I-Mearif, Kahire, 1965.

Said b. Mansur, b. ~u'be, el-Horasani ei-Mekki, Siinen, Thk. Habiburrahman el-Azami,

Darus-Selefiyye, 1.Bask1, Bombay, 1403/1982.

es-Sanani, Abdurrezzak b. Hemmam, ei-Musannet. Thk. Habiburrahman A'zami, 1-XJ, ei­

MeclisO'J-IImi, Beyrut, 1983.

Setti, EbO Abdilah Muhammed b. SOieyman, ~erhu Muhtasari'J-HOfi, Thk. Yahya bu Aruru,

1-111, Daru ibn Hazm, Beyrut, 2009/1430.

Shacht, Joseph, islam Ansiklopedisi, "miras" maddesi, MEB, istanbul, 1993.

S1btU'I-Mardini, EbO Abdullah Muhammed b. Muhammed (v. 912/1506), ~erhiJ'r-rahbiyye,

Thk. Mustafa Dib el-Boga, 8.Bask1, Dari.i'I-Kalem, 1998/1419.

Si.iheyli, Ebu Kas1m Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed, Kitabu'l-Feriiiz ve ~erhu

ayati'lvasiyye, Thk., Muhammed Ibrahim Senna, Camiatu Karyunus, y.y., 1980.

82 Recep TUZCU

~eyh Saduk, Muhammed b. Ali b. Huseyin EbG Ca'fer b. Babbeveyh ei-Kummml, Men lei

Yahduruhu'/-Fakih, Thk., es-Seyyid Hasen ei-Musevi ei-Horasanl, I-IV, Daru Saab,

Beyrut 1981.

Taber!, EbG Cater b. Cerlr Muhammed, et-Te{sir = Ccimiii'l-beycin an te'viliciyi'l-Kur'an, Thk.

Abdullah b. Abdiilmuhsin et-Turki, 26 c., Daru Alemi'I-Kutiib, Riyad, 2003.

---' Tarihul-Omem vel-Miiliik, Thk. Muhammed EbG'I-Fazl ibrahim, Daru Siiveydan,

Beyrut 1967.

Tahavl, EbG Cater Ahmed b. Muhammed ·b. Selamet ei-Ezdi (v. 321/933), ~erhu Mecini'l­

ciscir, Thk. Muhammed Seyyid Cadulhak v.d., 4 c., Matbaatii's-Siinneti'I­

Muhammed, Kahire, 1968

Tirmizi, EbG isa Muhammed b. isa, el-Ccimiii's-sahih, Thk. Ahmed Muhammed ~akir v.d., 5

c., Dariiihy.3i't-Tiirasi'I-Arabi, Beyrut ty.

Tusl, EbG Cafer ~eyhu't-Taife Muharnmed b. Hasen b. Ali, Tehzibu'l-Ahkam, 1-X, 4. Bask1,

Thk., es-Seyyid Hasan Horasan, Daru Saab, Beyrut, 1981,

YaZICI, Abdurrahman, islam Miras Hukukunda Asabe Yoluyla Miraspltk, (Bas1lmam1~

Doktora tezi), istanbul, 2011 .

. Yucel, Ahmet, Hadis ilminde Tenkit Terimleri ve ilgili <;alt§malar, MOiF Vakf1 Yay1nlan,

istanbul, 1998.

Zahhar, Ahmed, e§-~avaidi'§-~i'riyye, fi Kitabt Delailil-i'cciz li ~eyh Abdil-Kadir el-Ciirccini,

1.Bask1, yy. 1996.

Zehebl, ~emsiiddin EbG Abdullah Muhammed b. Ahmed, Siyeru Alcimu'n-Niibe/ci, Thk.

~uayb ei-Arnaud, Muessetiir-risale, Beyrut t.y.

----' Tarihu'l-islcim Vefeycitii Me§ahiril-A'lcim, Thk. Orner Abdusselam Tedmiri, Daru'l­

kutiibi'I-Arabiyye, Beyrut, 1987/1407.