ll~ l!braf~y€¦ · uni\!r-f..?c:ity of !·"i'c:.v\/f\ll~ l!braf~y kaulana mahina he...

$: ll~ L!BRAF~Y€¦ · UNI\!r-f..?C:iTY OF !·"I'c:.V\/f\ll~ L!BRAF~Y KAULANA MAHINA HE 'ONAEHANA ' ALEMANAKA HAW AI'I A THESIS SUBMfITED TO THE GRADUATE DIVISION OF THE UNIVERSITY$
UNI\!r-f..?C:iTY OF !·"I'c:.V\/f\ll~ L!BRAF~Y

KAULANA MAHINA

HE 'ONAEHANA ' ALEMANAKA HAW AI'I

A THESIS SUBMfITED TO THE GRADUATE DIVISION OF THE UNIVERSITY OF HAW AI'I IN PARTIAL FULFILLMENT

OF THE REQUIREMENTS FOR THE DEGREE OF

MASTERS OF ARTS

IN

HAWAIIAN

DECEMBER 2007

By: Ann Kaleilokelani Tsuha

Thesis Committee:

Dr. Marvin Puakea Nogelmeier, Chairperson Dr. Lilikalii Kame'eleihiwa

Naomi Losch Christopher KaJiko Baker

'Apono 'ia e makou i ko makou heluhelu 'ana i keia pepa kumumana'o, a i ko makou

mana'o, ua lawa ka 'i'o a me ke kiilana no ka pepa kumumana'o, a ua pae a'ela keia pepa

kumumana'o nei rna ke kekele Laeo'o i ka polokalamu 'Olelo Hawai'i.

HAWN CB5 .H3

no. 345'1

I

KOMIKE LAEO'O

~?9----~u· c:. <£uv

Ho 'ohiki aku au i keia pepa i ko 'u hoapili,

'0 Mark Tsuha

a me kii miiua mau kamalei aloha,

'0 Kaho'owahaokalani /aua '0 Kawaiokeolalani

me 'oukou 'ekolu ko'u aloha pau 'ole

HE MAHALO NUl KEIA

I mea e 'ike le'a ai ko'u mau laJii 'ohana i keia mahele, e huikala mai ia'u e ke

kornike i ka'u 'olelo Haole rna 'ane'i.

Words cannot express the gratitude I feel towards the many individuals who

graciously gave me their time and energy and saw something in me that was often not

realized.

I must thank my parents, Bernard and Irene, for choosing to raise me and my

siblings in this beautiful place and who had both nurtured us with values that carne from

their many worlds. The father of my children, Mark, and our daughters, JoAnna &

Kawai, have always supported me unconditionally and faithfully, believing that my

efforts would contribute to the betterment of our lives. They are my inspiration.

He mahalo nui keia i nii laJii maka kiu rna ko'u kornike laeo'o rna muli 0 ko

'oukou kokua a alaka'i nui ia'u rna ia ha'awina. Mahalo ho'i iii Kauka Puakea

Nogelmeier, Kauka Lilikalii Karne'eleihiwa, Naomi Losch a me Kaliko Baker.

Mahalo nui to the following individuals who directed me towards information or

documents in their personal collections; to Kapua Gapero - great grandson of Moke

Kekahuna'ai'ole, Ku'ulei Kanahele - Kuini Huli Aku Huli Mai, Kaumakaiwa

Keali'ikanaka'ole - Hoa Pakanii Makawalu, Dr. Pualani Kanaka'ole Kanahele, Dr.

Lilikalii Karne'eleihiwa, Dr. Puakea Nogelemeier, Dr. Kapii Oliveira, the staff of the

Bishop Museum, the Hawaiian Collection staff at the Hamilton Library, the staff of the

Maui Community College Library, the staff of the Hawai'i State Archives, Bobbie Mills,

Pee Wee Ryan, and Kealoha Kaliko.

• r • ...:'1

He mahalo nui loa keia i ka'u mau kumu a me ka po'e hoa rna Ha'ae Wale no ko

'oukou ka'analike 'ana mai i na 'ike kuluma a me ka pane 'ana i ka'u mau runau, '0 ia

ho'i '0 Kauka Pualani Kanahele, Hokillani Holt-Padilla, Leina'ala Kalama Heine, Alicia

Smith, Keali'i Reichel, Kehau Kekua, Mehana Hind, a me 'Ulalia Woodside. Ua lako ko

'oukou Halauaola!

A kind mahalo also, to my friend Kim Birnie for opening her home and allowing

me to stay as part of her family for two years while attending school here on O'ahu. I

really enjoyed all the stimulating conversations we had over cereal in the morning.

The following is a personal recognition to all those individuals who answered

questions long ago and still offer assistence in many ways; to Aunty 'Ulu Garmon,

Kekuhi Keali'ikanaka'ole, Dr. TaupOuri Tangaro, Palikapu Dedmen, Uncle Les Kuloloio,

Mahealani Pai, KIhei Nahale'a and Ka'iana Haili. To Malia Huber who annually hand

delivered her Hawaiian Moon calendar to us and who unknowingly prodded me towards

my quest for Lunar Knowledge. To those who have passed and shared their knowledge

graciously Uncle Eddie Ka'ananii, Uncle David Ka'alakea, Uncle Harry Kiinihi Mitchell,

Aunty Alice Kuloloio, and all my kiipuna who guide me daily.

A, he wahi mahalo keia i ka'u mau kumu a pau mai ku'u wa li'ili'i 'ana a i ko'u

wa kulanui 'ana, no ka mea, na 'oukou no i ho'a i ke kukui, '0 ka ho'ona'auao, rna loko

o'u. Na 'oukou no i kahu pono i ia ahi a 'ula a lapalapa a hulili a 'ena'ena a piinohu 'ula

i ka lani me ka ma'ama'ama. He mahalo keia i ka 'oukou hana nui. Mahalo, mahalo,

mahalo ia 'oukou piikahi.

HO'OLAUNA

Everything is related. This premise is based on acute observation of the entire web of life in order to gain insight into the relationships among all living things. Such observation was used in making a living that was unobtrusive and life enhancing.

vii

- Gregory Cajete Native Science

Ma loko 0 nii mo'olelo Hawai'i, ua maopopo i nii kahiko ka wa kilpono e hana ai i

kelii hana keia hana, e la'a me nii kau kilpono 0 ka makahiki e lawai'a ai, nil malama

kiipono 0 keia mau kau e mahi 'ai ai, nii pO mahina kiipono e 'obi ai i ka Iii 'au lapa 'au, a

pelii aku rna muli 0 ke 'ano 0 ka mahina a me ka 'onaehana' helu a ho'onoho 'alemanaka

Hawai'i i kapa 'ia '0 ke Kaulana Mahina. Hiki anei ike kanaka 0 keia au nei ke

ho'omaopopo a ho'ohana hou i keia mahele 0 ka 'ike 0 ke kaulana mahina 0 ka wa i

hala?

Ma ka pepa nei, ua bO 'iii 'iii ho'i au i nii palapala i wehewehe aku i nil wel02 0 ke

kaulana mahina rna 0 ka hO'onohonoho 'ana i nii kau, nii malama a me nii po mahina. Ma

nil palapala i bO'ili'iIi 'ia, ua 'ike 'ia nil hunahuna 'ike 0 nii mahele like 'ole i ho'oia a i

ho'iikiika i na welo 0 ia kaulana mahina. He mea ia e ho'ike pono aku i ka ho'okumu

'ana 0 ka Hawai'i i kekahi 'onaehana no ka hO'onohonoho 'ana i ka 'alemanaka Hawai'i

i mea e ho 'omaopopo ai i ka wii kiipono e kau a noa ai na kapu, nii kau holo i 'a, nii kau

piinana manu, a me na malama a pO e lawai'a a mahi 'ai ai. E hO'ike ana keia pepa

kumumana '0 i nii 'onaehana like 'ole 0 nii kaulana mahina rna kelii me keia mokupuni a e

kuhikubi ana i nil like a 'oko'a 0 ka ho'onohonoho 'ana rna kela me keia 'aina. I keia

manawa 'ano, 'a'ohe puke ho'okahi i ho'iikoakoa i kekahi mau palapala i ho'ike aku i ke

I System. Na Polopeka Laiana Wong, Papa HAW 452. 2 '0 nil hunahuna a me ka hi'ohi'ona 0 kekahi mana'o a i 'ole mea.

r" vii

kaulana mahina. '0 keia pepa ka pepa mua paha e hO'ike aku i na pilina like 'ole i

palapala 'ia 0 ke kaulana mahina.

Ua ka 'analike mai kekahi mau hoa nInauele e pili ana i ka llikou mau hana ku 'una

i kuhi 'ia rna muli 0 kela me keia pO mahina. '0 kekahi mau hoa nInauele, ua ku'u maoli

ka llikou hana ku'una e like me ka hana ma'amau mai loko mai 0 ke a'o 'ana mai na

kiipuna maio A '0 kekahi mau hoa nInauele, ua makemake nui llikou e ho'lila hou i ka

ho'omana kahiko a he mea nui ka ho'omaopopo 'ana i ke kaulana mahina no kela haipule

keia haipule i k6 pono ai ka hopena 0 ka pule.

'Elima mau mokuna k6 keia pepa kumumana'o. Mokuna 'Akahi, "Na

Mo'o'61elo Kahiko," - ho'omaka keia mokuna me na palapala like 'ole i pa'i 'ia e pili

ana i ke kaulana mahina. A laila, e ho'olauna 'ia aku na mea klikau 0 ia mau palapala. E

wehewehe 'ia ana e pili ana i keia mau mea klikau i palapala 'ia i na mo'0'6Ielo kahiko.

Kuhi 'ia aku na 'atikala a'u i hO'ili'ili ai a e kiika ana e pili ana i na mo'olelo ka'ao

'ekolu a'u i koho ai no ka pepa nei.

Mokuna 'Alua, "Kaulana Mahina," - rna ia mokuna, e wehewehe ana au e pili ana

i ka ho'omahele 'ana i ka makahiki. E ho'liklika iho ana i na pilina 0 na 'alemanaka 'eha,

na kau, na Mkii a h6kii'ae'a, a me na mo'olelo hoihoi i loa'a maila.

Mokuna 'Akolu, "Na Malama," - e wehewehe 'ia ana rna ia mokuna i na inoa

malama. Ma kekahi plikuhi me na hO'onohonoho like 'ole 0 na inoa malama rna kela me

keia mokupuni, e wehewehe 'ia ana i ka ho'okomo 'ana i ka Malama Pili a i 'ole Ukali, a

laila e kiiklikiika ana e pili ana i ka ho'opa'apa'a 'ana a ho'ohlilike 'ana i ka

ho'onohonoho inoa malama.

viii

Mokuna 'Aha, "Na Po Mahina," - i keia mokuna, e wehewehe 'ia ana ina inoa po

mahina, na anahulu 'ekolu, na hi 'ohi 'ona 0 kelii me keia pO mahina, na 'ouli kiinaka, a

me na po kapu.

Mokuna 'Alima, "I Keia Au E Ne'e Nei," - i keia mokuna, e wehewehe 'ia ana na

'oihana a ka po'e kahiko i ho'onoho 'ia rna ke kaulana mahina. E wehewehe ana au e pili

ana i ka 'oihana lawai'a, mahi'ai, lapa'au, a me ke kilokilo a e hQ'ike ana au i na pO

mahina i hana 'ia i kela me keia 'oihana i na pO mahina kiipono. E kuhikuhi ana au i na

hana e hana 'ia nei i keia au nei rna kela me keia po mahina i mea e ola ai keia 'ike

kiipuna rna ke au 'iinO.

Ma loko 0 na Paku'ina Hope, aia no ka 'oloke'a no ka HWST 400 rna ke kula nui

a me 'elima papahana no ke kula kamaIi'i i hiki ai i na kumu ke ho'okomo rna ka papa i

mea e a '0 koke ai i ke kaulana mahina.

No na puana'l rna loko 0 keia pepa kumumana '0, ina he 'olelo Haole ka puana 'J,

unuhi 'ia ka puana'l rna ka 'olelo Hawai'i a kaha 'ia rna ke 'ano 0 keia la. No na puana'I

o ka niipepa 'olelo Hawai'i, e waiho ana rna ke 'ano i 'ike 'ia. No Hawai'i na niipepa

'olelo Hawai'i a pau i heluhelu 'ia a kuhi 'ia rna ka pepa nei. No laila, 'a'ole au e

wehewehe aku ana i keia mana'o rna na kahaapo kiimole a pau.

•

PAPA KUHIKUHI

WAHl MAHALO ......................................................................................................... ii HO'OLAUNA. ............................................................................................................. iv PAPA KUHIKUHI .................................................................................................... .vii PAPA KUHIKUHI 0 NA KI'I .................................................................................... x PAPA WEHEWEHE '0LELO ................................................................................... xi WELINA ..................................................................................................................... xii H0'ULU'ULU P0KOLE ......................................................................................... xiii

MOKUNA 1. MO'0'0LELO KAHIKO .................................................................... 1 1.1. HO'OLAUNA ........................................................................................... 1 1.2. '0 KA PALAPALA 'ANA ..................................................................... .3 1.3. NO NA MEA KAKAU NO KEIA PAPAHANA ................................. l0

1.3.1. KAHu SHELDON DIBBLE A ME NA HAUMANA 0

LAHAINALVNA ......................................................................... ll 1.3.2. KAHu JOHN F. POGUE (POKUEA).. .......................................... .11 1.3.3. DAVID MALo-NATHANIEL B. EMERSON -WILllAMD.

ALEXANDER ............................................................................ 12 1.3.4. S.W.K ....................................................................................... 13 1.3.5. ABRAHAM FORNANDER ............................................................ 14 1.3.6. SAMUELM. KAMAKAu ........................................................... .14 1.3.7. NA ZEPELINO 'EKOLU ............................................................. .15

1.3.7.1. ZEPHERIN "KEPELINO" KEAUOKALANI ........................ .15 1.3.7.2. Z.P.K. ZEPELINOKALOKUOKAMAILE ........................... .16 1.3.7.3. Z.P.K. KAWAIKAUMAllKAMAKAOKAOPUA .................. .17

1.3.8. BENJAMIN K. NAMAKAOKEAHI .............................................. .17 1.3.9. JOSEPH MOKU'OHAI POEPOE .................................................. .17 1.3.10. CLARICE TAYLOR .................................................................. .18 1.3.11. MARy KAWENA PuKuI ......................................................... .19 1.3.12. E.S. CRAGHILL HANDY, EUZABETH GREEN HANDy AND

MARY KA WENA PuKUI .......................................................... 20 1.3.13. RUBELLITE KAwENAJOHNSON .............................................. 20

1.4. NA NVPEP A ........................................................................................... 20 1.5. NA MO'OLELO ..................................................................................... 22

1.5.1. KA'AO HO'ONIUAPu'UWAJNO KAMIKJ ................................. 22 1.5.2. KA MO'OLELO KA' AO 0 Hr'IAKAIKAPOUOPELE .................... 22 1.5.3. HE MO'OLELO POKOLE ............................................................ 23

MOKUNA 2. KAULANA MAHINA ....................................................................... 24 2.1. NA HUA'0LELO PILI MAHINA ........................................................ 24

2.1.1. KAULANA MAHINA .................................................................. 24 2.1.2. MAHINAIMALAMA ................................................................... 25 2.1.3. Po MAHINA ............................................................................... 26

2.2. NO KA MAHELE 'ANA I KA WA ..................................................... 27

2.2.1. NA 'ALEMANAKA 'ERA ........................................................... 28 2.2.2.1. 'Alemanaka Kelekolia ................................................... 29 2.2.2.2. 'Alemanaka Hahai Mahina ........................................... 31 2.2.2.3. Kaulana Mahina ............................................................ 33 2.2.2.4. Makahiki Metonika ....................................................... 34

2.2.3. KAHO'OMAKA 'ANA I KAMAKAmKI Hou ............................ 36 2.3. NA. KAU ................................................................................................. 37

2.3.1. NAKAUNO KA 'OIHANALAWAI'A .......................................... 38 2.3.2. NA KAU NO KA 'OIHANA MAm'AI .......................................... 39 2.3.3. NA KAu NO KA 'OIHANA KiLOKILo. ........................................ 40

MOKUNA 3. NA. MALAMA .................................................................................... 42 3.1. KA HO'OKUMU 'ANA I NA. INOA MALAMA ............................... 42

3.1.1. NA KUHiAKAU 'ELUA ............................................................... 43 3.2. NA. PAKUHI .......................................................................................... 46

3.2.1. NA MOKUPUNI .......................................................................... 46 3.2.1.1. Kolamu Kelekolia a me Hawai'i ................................. 47 3.2.1.2. No Moloka'i ................................................................. .47 3.2.1.3. No O'ahu ...................................................................... 48 3.2.1.4. No Kaua'i ..................................................................... 48

3.2.2 NA PAKUHi HAHAI MAHINA ................................................... .48 3.3. NA. HO'OKUMU INOA 0 NA. MALAMA ......................................... 50 3.4. UKALI A PILIIPILI A UKALI ............................................................. 54

3.4.1. KA WEHEWEHE 'ANA I KA MALAMA PiLI ............................... 58 3.5. NA. HGKU, HGKU 'AE'A A ME NA. MALAMA ............................. 61 3.6. NO NA. HO'OPA'APA'A 'ANA ........................................................... 63 3.7. NO KA PA'A 'ANA I KE KULANA INOA MALAMA. ................... 66 3.8. NO NA. 'OIHANA HA WAI'I.. ............................................................... 67

3.8.1. NOKA 'OIHANALAWAI'A ....................................................... 67 3.8.2. No KA 'OIHANA MAHI' AI ........................................................ 68

3.9. 'GLELO NO'EAU .................................................................................. 69

MOKUNA 4. NA. PG MAHINA .............................................................................. 70

4.1. KA HELU 'ANA I KA PG MAHINA .................................................. 72 4.1.1. KA 'EPEKEMA KAmKI 0 KA MAHINA .................................... 73 4.1.2. NA HI 'OlU'ONA 0 NA PO MAHINA. ........................................ 75 4.1.3. NAINOA Aoo KAPO MAHINA ............................................... 81

4.2. NA. MO'OLELO 0 NA. PO MAHINA ................................................... 85 4.2.1. KAiAKAHINALI'I ....................................................................... 85

4.3. NA. 'OIHANA ......................................................................................... 86 4.3.1. No KALAWAI'A 'ANA ............................................................. 87 4.3.2. No KA MAm'A1 'ANA .............................................................. 88 4.3.3. No KE KILOKILO ...................................................................... 89

4.4. NA. PILINA PG MAHINA A NA. PAULEHUA .................................. 91 4.5. NA. 'GULl KANAKA ............................................................................ 92

MOKUNA 5. I KEIA AU E NE'E NEI .................................................................. 94

5.1. I KEIA AU .............................................................................................. 94 5.1.1. HO'ALAHou ............................................................................ 95

5.2. KE KUANA 'EPEKEMA HAWAI'I ................................................. .lOO 5.2.1. NA WEW 'EPEKEMA HAWAI'I ............................................. .lOI

5.2.1.1. Lawai'a ........................................................................ l02 5.2.1.2. Mahi'ai ....................................................................... .l03 5.2.1.3. Kilokilo ....................................................................... .104

5.2.2. NA MANA '0 PAULEHUA ....................................................... .l05 5.3. NA HOPENA ....................................................................................... .107

5.3.1. Nil Pahuhopu 'Ehil ................................................................. l08 5.3.1.1. No nil Waihona 'Ike ................................................... .108 5.3.1.2. No ka 'Onaehana Kaulana Mahina ........................... .108 5.3.1.3. No ka 'Onaehana 'Epekema Hawai'i. ...................... .109 5.3.1.4. No ka Ho'oIale 'Ana i nil Kumu ............................... .1l0

5.4. HE MELE - 0 Hanau Hou ka Mahina ................................................ .111

PAPA KUMOLE ...................................................................................................... 112

NA PAKU'INA ....................................................................................................... 121

PAPA KUHIKUm I NA KI'I Ki'i 'Ao'ao

2.1 Nii Kau 0 ka Makahiki ................................................................................. 38

3.1 Nii Inoa Malama rna Hawai'i, Moloka'i, O'ahu & Kaua'i ........................ 47

3.2 Kii Alexander Inoa Malama ......................................................................... 50

3.3 Kii Kaunamano Mau Inoa Malama ............................................................ 50

3.4 Kii O.K. Kapu\e Mau Inoa Malama ........................................................... 51

3.5 Ke Kau Makali'i a O.K. Kapule .................................................................. 52

3.6 Ke Kau a O.K. Kapule ................................................................................. 52

3.7 Ke Kau Ho'oilo a O.K. Kapule ................................................................... 52

3.8 Nii Malama Pili a Kelekolia ........................................................................ 57

3.9 Nii Wehewehe 'Ana 0 ka Pili ..................................................................... 60

3.10 Kii Kukahi 'Atikala ..................................................................................... 64

3.11 Ka Piikuhi A Malo Ma ................................................................................ 64

3.12 Ka Ho'onoho 'Ana a S.W.K & Nawahineelua ........................................ 65

3.13 KiHana Pa'a Hawai'i .................................................................................. 66

4.1 Pakuhi 0 nii Anahulu 'Ekolu ...................................................................... .74

4.2 Pakuhi 0 nii Inoa 0 ke Ao ........................................................................... 82

4.3 Pakuhi 0 nii Lii Hebedoma Hawai'i Mii ..................................................... 84

akeakamai

'alemanaka hahai mahina

'alemanaka Kelekolia

anahulu

anila

'ano au('ano 0 ke au)

'ano la ('ano 0 ka la)

'epekema (kahiki)

'epekema Hawai'i

kaiau

kaulana mahina

kuana 'epekema Hawai'i

kuana'ike

mahina

malama

pahuhopu haiki

pomahina

No ka pela 'ana

PAPA WEHEWEHE 'OLELO

he kanaka 'imi na'auao

synodic lunar calendar

gregorian calendar

he pule kahiko keia; he 'umi pO

'0 ke 'ano hi'ohi'ona '0 waho; ua like ka mana'o '0 'ano la

'0 ke 'ano 0 ke au me na kau rna kela me keia wahi e la'a

me na ua, na makani, ka ikiiki, ka hu 'ihu 'i, a pela wale aku

'0 ke 'ano hi'ohi'ona '0 waho; ua like ka mana'o '0 anila

'0 ia ka huli 'ana 0 kela me keia papahana 0 ka honua nei

'0 ka 'epekema ma'amau

'0 ia ka huli 'ana 0 kela me keia papahana 0 ko Hawai'i

honua

'0 ka pi'ina a me ka ihona 0 ke kai

'0 ke ka'ina 'ana 0 ka po mahina i kela me keia pO/la; ka

hua'olelo kahiko no 'alemanaka

'0 ke kaJai 'epekema Hawai'i keia

'0 ke kiilana 'ike honua 0 ke kanaka Hawai'i

kapa 'ia he Mkii aJi'i 0 ka pO e ka po'e kahiko; '0 ia no ka

mea i helu 'ia ai na la 0 ka malama; kuapo 'ia keia

hua'olelo me ka hua'olelo '0 malama.

aia kanakolu mau pO mahina i loko 0 ho'okahi malama.

ho'ohana 'ia no ka hua'olelo mahina me ka mana'o like.

'0 ia ka pahuhopu kiko'} 0 keia pepa

'0 ia ka hi' ohi 'ona 0 ka mahina ho' okahi i kela me keia pO i

helu 'ia ai na pO he kanakolu i loko 0 ka malama ho'okahi.

'Oiai, ua kakau 'ia ka hapanui 0 na palapala kahiko me ka 'ole 0 ke kahako a me

ka 'okina, ua ho'ij'o ka mea kakau e ho'okomo i keia mau maka rna kahi pololei ke hiki.

- 1 xiv_

No nil inoa a me nil hua 'o\elo i maopopo 'ole, ua waiho wale 'ia rna ke 'ano i 'ike 'ia rna

ka palapala. A, ua waiho 'ia nil puana'! rna ke 'ano i 'ike 'ia rna nil palapala.

- Mea Kakau

WELINA

E like me na hOko i Iii 'ia rna na kiikulu 'eha rna laID nei 0 KahikikapuihOlani,

pela no ka 'ike 0 na kOpuna, he kinikini a manomano a lehulehu wale. He wahi aloha

keia ia 'oukou, e na hoa makamaka 0 keia kulanui e noho nei rna ka malu 0 ke kualapa '0

Wa'ahila kahi 0 kela wahine aiwaiwa, '0 Kahalaopuna i Manoa. Me 'oukou ka welina 0

ke aloha.

Eia ho'i kakou, na me'e e pinana a'e nei i ka pi'ina kii papali e ho'iila aku i ka

lahui Hawai'i a e ho'ike aku i ke akeakamai 0 nei liihui rna ke 'ano i 'ike 'ia rna na wahi i

miilama maika'i 'ia ai keia 'ike i ho'oilina no ka po'e 0 keia ao e holo nei. Va ho'ea

maila kakou, me he ho'oilina la, e komo 'aina ana.

Ma loko 0 keia pepa knmumana'o, ua ho'omaka 'ia kekahi huaka'i no ka huli

'ana i na ha'ina rna kekahi mau kumuhana e pili ana i ka 'ike kiili'u 0 na kiipuna, '0 ia

ho'i ka 'onaehana rna loko 0 ke kaulana mahina. '0 keia mau kumuhana ka i alaka'i a

kuhikuhi i ka h6'ili'ili a me ka palapala 'ana i ua mau kumuhana nei.

'0 ka pahuhopu nui no keia palapala kumnmana '0 ke kIpapa 'ana i ala e hiki ai ke

ho'ala hou 'ia ka ho'ohana mau 'ia ho'i 0 ke kaulana mahina i na papa ha'awina 0 keia

lao He hana ia e ho'oia ai i ke akamai 0 ka Hawai'i a ho'oulu hou i ia 'ike i na kanaka 0

ka hanauna nei a me na pulapula rna hope aku.

No laila, e makana aku au i keia mau ho'oilina i keia kenekulia e hiki mai ana.

HO'ULU'ULU POKOLE

Va hQ'ili'ili 'ia i keia pepa kumumana'o nil hune 'ike e hQ'ike aku ai i ke kaulana

mahina. Ua hQ'ili'ili 'ia nil kuhikuhina kiko'! 0 ke kaulana mahina rna 0 nil palapala like

'ole a me nil leo 0 nil kUpuna 0 ka wil i hala aku nei. E hQ'ike 'ia aku nil mahele like 'ole

o nil welo 0 ke kaulana mahina

'Elima mau mokuna ko keia pepa kumumana'o. E helu papa 'ia nil mea kakau, nil

niipepa a me nil mo'olelo i noi'i 'ia. E hii'ike a'ela no i nil 'alemanaka 'eM i nanil 'ia a

me ka ho'omahele 'ana i nil kau. E nanil 'ia nil inoa malama, pilina a ho'onoho like a like

'ole 0 ke kaulana mahina. E hQ'ike akula au i nil pilina like 'ole a me ka 'onaehana 0 nil

pO mahina. '0 ka'u hana panina 0 ia pepa nei, '0 ia ka ho'oia 'ana i nil welo 'onaehana a

me nil hana e hana 'ia ana rna ke au 'ano.

1

MOKUNA 1. MO'O'OLEL01 KAHIKO

Kamali'i 'ike 'ole i ka helu po; Muku nei, Muku ka malama; Hilo nei, kau ka Hoaka. - Mary Kawena Pukui

'Olelo No 'eau, Hawaiian Proverbs and Poetical Sayings

1.1. HO'OLAUNA

I ke au nei, 'ano kama'iiina nii kanaka i Hawai'i nei me ka 'alemanaka Hawai'i i

hiihai aku i ka ho'ololi 'ana 0 ka mahina. 'Ano kama'iiina paha nii kanaka i nii inoa 0 nii

pO mahina akii 'a'ole i ho'omaopopo le'a ka hapa nui 0 ia mau kanaka i ka 'onaehana2

ho'onoho mahina i kapa 'ia '0 ke Kaulana Mahina, '0 ia ka 'alemanaka hahai mahina a

ka po'e kahiko. E nanii a ho'ike ana keia pepa i nii mahele like 'ole 0 ia 'onahana i mea e

kama'iiina ai nii kanaka 0 ke au nei i ke kaulana mahina.

Wahi a Pukui liiua '0 Elbert. '0 ka mana'o no Kaulana Mahina, '0 ia no "the

position of the moon.,,3 Akii i ka 'u noi'i 'ana i ke kumumana '0 no ka'u pepa nei, aia

paha kekahi mau mana'o 'e a'e no ia hOpuna 'olelo '0 kaulana mahina. E hO'ili'ili 'ia nii

'atikala a mo'olelo like 'ole 0 nii niipepa a me nii puke me ka wehewehe 'ana e pili ana i

keia 'onaehana ho'omahele manawa i moakiika ka ho'onohonoho 'ana i ka wii 0 ka

makahiki.

I ko Harry Kiinihi Mitchell wii kamali 'i, 4 ua a '0 no nii keiki e pili ana i ka pO

mahina. Wahi ana, "A hiki ke keiki Hawai'i i ka 'eono 0 kona mau makahiki, ua pa'a

a'ela nii inoa 0 nii pO mahina a pau iii ia. Inii 'a'ole, hii wale ka pO." (He 'olelo

I Penei ka inoa 0 nil puke mo'aukala kahiko. Ua like ka mana'o mo'o'melo me rno'olelo. 2 System. Na Polopeka Laiana Wong, Papa HAW 452. 3 Pukui a me Elbert 1986: 136. 4 Harry Kilnihi Mitchell - he kupuna no Ke'anae rna Maui, 1990 rna kekahi b(j'ike ike kulanui kaiaulu '0

Maui.

2

ho'omiike'aka ia nana, me ka mana'o hfi wale ka mahina 0 ka pO me ka 'ike 'ole 0 ke

kanaka i ka inoa, a he hfipO ke kanaka 'ike 'ole).

'A 'ole '0 Harry Mitchell wale no ke kupuna i kuhi mai i ia kfilana laha loa 0 ka

'ike i kela wa i hala, e like me ka 'oIelo no'eau i luna a'e, he mea lohe pinepine 'ia no ia.

Aka he 'ano'ano kana 'Olelo i kawowo a ulu i ko'u waihona no'ono'o e pili ana i ka 'ike

o ka Hawai'i, a ulu no ko'u hoi i ka ho'omaopopo 'ana i ia kiilana 0 ka 'ike welo kfipuna.

Va pi'i no ka hoi i ka 'ike 0 ka pO mahina. Va ho'oulu 'ia keia hoi me kekahi

'alemanaka i kapa 'ia '0 The Ancient Hawaiian Moon Calendar. '0 ka 'ahahui sivila

Hawai'i 0 Prince Kfihio ka hui mua i pa'i i ia 'alemanaka kfimakahiki a na Bobbee Mills i

alaka'i i ua papahana la.5 Ma ia 'alemanaka, ua hiki no ke 'ike i na mana'o e pili ana i

ke 'ano 0 ke au, ka lawai 'a kfipono, ka mahi kfipono 'ana 0 kela me keia pO mahina, a me

na inoa 0 na malama Hawai'i. Ma muli 0 ka nunui 0 ka 'ike i helu papa 'ia rna ia

'alemanaka, ua ha 'awipio au i ka mana '0 e a '0 mai i keia mau 'ike kfiahewa. Kohu mea

la, ua pa 'akikI ke a '0 'ana i na mea a pau 0 ke kaulana mahina.

I kekahi mau makahiki iho nei, ua hele pinepine au i Kaho'olawe. A rna kekabi

huaka'i i laila ua launa au me kekahi mau haumana 0 Na Pua No'eau.6 Va a'o 'ia liikou e

ka liikou mau kumu i ka pa'ani pa'i lima me ke mele i kapa 'ia '0 Kama/i'i 'Ike 'Ole i ka

Helu Po. Va haku 'ia keia me na hua'olelo kaulana 0 kela: 'oIelo no'eau i hO'ike 'ia aku i

luna a 'e. Ma loko 0 ia mele, helu papa 'ia na inoa pO mahina. Va a '0 no ia mau haumana

ia makou po'e miikua i ke mele a me ka pa'ani pa'i lima. '0 ia hula a me na hua'olelo

5 Barbara "Bobbee" Mills - He tala '0 ia rna ka 'Ahahui Sivila 0 Prince Kilhio. Ua ho'ili'ili '0 ia i n. mana'o 0 ke kaulana mahina a Fornander. Taylor. Kepelino. Malo a me Kamakau a ho'oknmu 'i. i ka "a1emanaka '0 Ancient Hawaiian Moon Calendar. 6 He hui '0 Nil Pu. No'eau Center for Gifted and Talented Hawaiian i ake nui i ka ho'olauna 'ana aku i nil '6pio Hawai'i i na 'oihana like 'ole.

ko'u ho'omaka mua 0 na pilina 0 ke kaulana mahina. Va ho'opa'a a'ela au i ia mele a

ulu a'ela no ka hoi i loko o'u e a'o i na pO mahina a me na pilina 0 ke kaulana mahina.

3

Va kfikakilka a'ela au me na kiipuna a me na lawai'a rna Maui, a ua ho'ili'ili

maila no i na palapala like 'ole i kakau 'ia e na akeakamai Hawai'i. Va ho'omaka ho'i au

e kilo aku i ka lani a e a'o mai i na inoa, na kinona, na pi'ina, na ho'oku'i, na ihona, a me

na mea a pau 0 kela pO mahina keia pO mahina. MaJama ihola au i puke ho'omana'o kahi

a 'u i kakau ai i ke 'ano 0 ka pi'ina a me ka ihona 0 ke kai, ke 'ano 0 ke aniIa, ke 'ano 0 na

mea kanu, a pela aku i keIa me keia pO mahina. Va kakau iho no au i na ha 'awina 0 na

mea ulu a me na kau lele manu e la'a me na kOiea a me na kau holo a ho'ohua ho'i 0 na

i 'a rna kapakai.

Ma 0 ko 'u hakilo a kakau 'ana i na pilina i 'ike 'ia i kela me keia mahina, ua 'ike

koke au i ka pilina rna waena 0 na mo'olelo kahiko a me ke kiilana 'epekema Hawai'i.

Me ka ho'ohui 'ana i ia 'ike, hiki no ke ldpapa iho i kekahi kahua no ke akamai 0 ke

kanaka Hawai'i 0 ka wa i hala rna ia mahele 0 ke kiilana 'epekema Hawai'i. He wahi

ho'ike keia i na kanaka Hawai'i 0 ke ao nei i ke akamai 0 ka po'e kahiko. He puka komo

wale no keia i 'ike 'ia ai ia hana a he waihona waiwai 0 ka 'ike Hawai'i, aka, he mea

ko'iko'i ka wehe hou 'ana i ia mau puka.

1,2, '0 KA P ALAPALA 'ANA

Va ho'omaka ka palapala mua 'ana i kela 'ike keia 'ike rna hope pono iho 0 ke

a'o 'ana i ka pi'apa rna kahi 0 ka makahiki 1821. Ho'okumu 'ia na "kula" mua loa 0

Hawai'i rna na alo ali'i a mai laila aku i laha ai ka 'ike pi'apa. Ho'okumu 'ia ke kulanui

mua loa rna Lahainaluna i ka makahiki 1831. '0 Ka Lama Hawaii ka nfipepa mua rna ke

kulanui 0 LahainaIuna i ho'okumu 'ia rna ka la 140 Pepeluali i ka makahiki 1834. Va

4

kokua na haumana i na kumu e hO'ili'ili iho i na mo'olelo no ka nilpepa. Va hana no na

haumana i ka puke mo'olelo mua rna ka 'Olelo Hawai'i, '0 Mooolelo Hawaii, i ka

makahiki 1838 rna ia kulanui no. Kuhikuhi mai '0 Nogelmeier, "'0 ia ka puke makamua

a na mea kiikau Hawai'i, a ke kuamo'o 'Olelo mua loa 0 ka pae'aina i pa'i 'ia rna ka

'Blelo 'oiwi.,,7

'0 ka hO'ili'ili 'ana i na mo'olelo no ka puke kula a me ke kakau 'ana i na 'atikala

rna ka nilpepa '0 Ka Lama Hawaii, ua lila ia mau hana i kahua mua e ho'olale i na

kanaka e kakau iho i na mo'olelo Hawai'i i pa'a ia lakou. Va ho'omaka na kanaka he nui

e kiikau iho rna na nilpepa e pili ana i na mea like 'ole. '0 na nilpepa kahi i 'ike nui 'ia ai

ka mana'o me ka 'ike 0 ka Hawai'i. Ma waena 0 ka makahiki 1836 a i 1923, 'ano nui na

mo'olelo i puka rna na nilpepa e pili ana i ke kumuhana 0 keia pepa nei, '0 ia ka

ho'omahele 'ana i ka wa a me na pilina 0 ia mau wa 0 ka mahina. 'A 'ohe mea i 'ike hou

'ia no ia kumuhana, '0 ke kaulana mahina, rna na nilpepa rna hope mai 0 ia wa.8

Va kakau no ka po'e akeakamai9 e pili ana i na mana'o like 'ole 0 ka pO mahina e

la 'a me ka Solomona i ka makahiki 1834,10 Mose Kalaniheana i ka makahiki 1836,11 kii

Kahu Sheldon Dibble i ka makahiki 1843, i ka Davida Malo i ka makahiki 1844 & 1847,

i ka Kahu J.F. Pogue i ka makahiki 1858, i ka G.W.K. Manuokekula i ka makahiki 1861,

i ka Samuel M. Kamakau i ka makahiki 1865, i ka Kepelino Keauokamaile i na makahiki

7 Nogelmeier, qtd. in Dibble 2005: xi. sUa pau i ka huli 'ia nii 'ao'.o i OCR 'i. rna Ulukau a rna ka Hale Ho'ike'ike 0 Bihopa me ka loa'. 'ole rnai 0 kekabi rno'olelo hou a'e rna hope rnai 0 ia rnakahiki 1923. 9 '0 ia ke kanaka i ake nui e a'o i na mea like ·ole. He scholar no ho'i. 10 Ma Ka Lama Hawaii i ka Iii 180 'Apelila. " Ma Ke Kumu Hawaii i 25 Mei 1836.

1860,12 i ka Hale Naua i ka makahiki 1890,13 i ka Kukahi laua '0 Punini i ka makahiki

1895, i ka Joseph M. Poepoe i ka makahiki 1906, i ka mea kakau 'ia me ka inoa 'ole i ka

makahiki 1911/4 i ka Abraham Fomander i ka makahiki 1919 a me kekahi 'atikala me

5

ka Malo a me ka Kamakau mau mana'o i ka makahiki 1923 rna na niipepa 'olelo Hawai'i

a me na puke. E h6'ike 'ia ka pilina 0 kekahi 0 ia mau mea kakau rna ka mahele 1.3 No

Nil Mea Kilkau no keia Papahana rna ia mokuna.

Ua nui na mea kakau 0 ke kenekulia aku nei i unuhi hou i na palapala 0 mua mai

ka 'olelo Hawai'i a i ka 'olelo Pelekane. Na Nathaniel B. Emerson i unuhi ka puke a

Malo i ka makahiki 1898.15 Ua kii 'ai aku '0 Emerson i kana mau unuhina i ka Hale

Ho'ike'ike 0 Bihopa no $1,000 a ua pa'i no '0 ka Hale Ho'ike'ike 0 Bihopa i ka puke

mua rna ka makahiki 1903. Na Thomas Thrum i alaka'i i ka unuhi 'ana i na puke a

Fomander i pa'i 'ia i na makahiki 1916 a i 1920.16 Na Martha Warren Beckwith i unuhi i

ka palapala a Kepelino i pa'i 'ia i ka makahiki 1932.17 Ua unuhi 'ia ka Kamakau mau

'atikala e na kanaka he nui me lakou '0 Thomas Thrum, Lahilahi Webb, Emma Davidson

Taylor, John Wise a '0 Mary Kawena Pukui ka hope. Na Pukui i ho'oponopono i na

hana unuhi rna hope 0 na makahiki 1950 a puka no 'eha mau puke: '0 Ruling Chiefs i ka

makahiki 1961, Ka Po'e Kahiko: The People of Old i ka makahiki 1964, The Works of

the People of Old: Nil Hana a ka Po'e Kahiko i ka makahiki 1976, a me Tales and

12 Ua pa'i maoli 'ia kekahi puke a Kepelino i ka makahiki 1932 mai ka palapala mai ana i kakau ai i kona wa ola. Aka, ua kakau no '0 ia i kekahi man 'atikala rna ka niipepa '0 Ka Rae Karitiano rna na makahiki 1860. Ua hala '0 ia i ka makahiki 1878. 13 Ua ho'okumu 'ia keia hui maW i kamakahiki 1886 me ka mana'o e ho'iila hou i ka 'epekema kahiko a e kiiko'o i ka holo mua 'ana i ka 'epekema hou. Kapa pii 'ia keia hui malii '0 ka "Temple of Science." 14 'A'ole i kakau 'ia ka iooa 0 ka mea k3.kau 0 ia 'atikala. He pa'i hOll no na'e keia 'atikala i nli mea a Pogue liua '0 Malo i pa'i 'ia ai. " 'Ao'ao po'omana'o rna kii Malo puke 1951:iii. 16 Fornander Collection of Hawaiian Antiquities and Folklore, Volumes 4, 5 & 6. 17 Kepelino 's Traditions of Hawai 'i.

6

Traditions of the People of Old: Nti Mo'olelo 0 ka Po'e Kahiko i ka makabiki 1991. Ma

mua 0 ka pa'i puke 'ia 'ana, ua ho'ohana no '0 Clarice Taylor i ia mau unuhina rna kana

mau 'atikala i ka nfipepa Honolulu Advertiser a rna hope maila rna kana puke Hawaiian

Almanac i ka makahiki 1957.18

'0 ka minamina nui, '0 ia ho'i ke kuhikuhi aku nei nil kanaka noi'i 0 keia wil i ke

kanaka nana i pa'i iho i ka 'ike i unuhi 'ia me ka ho'ohewabewa me ka ho'opoina paba i

ke kumu mole maoli. Ike kuhikuhina aku a Nogeimeier, he pilikia no ia 'oiai ho'ohana

aku ke kanaka noi'i i ia mau puke unuhi 'ia me ka nanil 'ole i nil palapala kumu mole me

he mea lil ua lilo i puke kumu mole. 19

Ua ho'omaka '0 Mary Kawena Pukui e kokua aku iil Martha Beckwith, he kauka

hulikanaka, 20 me ka unuhi 'ana i nil palapala 'o1elo Hawai'i like 'ole i ka makahiki 1920,

a hana '0 ia rna ka hale ho'ike'ike rna ke 'ano he kokua a he mea unuhi no ka po'e noi'i 0

laila.21

Ma muli ho'i 0 ka hana nui a Pukui a me kona akamai rna nil palapala 'o1elo

Hawai'i, ua 'imi pinepine aku nil kanaka 'epekema22 a me nil kanaka noi'i iil Pukui i mea

unuhi 'o1elo Hawai'i na lakou rna kil lakou pa'i puke 'ana. Ua hana pfi '0 ia me nil kanaka

noi'i e ho'opa'a i nil leo kfipuna rna nil mokupuni like 'ole. '0 Mary Kawena Pukui,

Edith McKinzie, a me Rubellite Kawena Johnson nil mea noi'i Hawai'i i hana nui me nil

palapala a me ka waihona leo Hawai'i rna lalo 0 ka Hale Ho'ike'ike 0 Bmopa. Kaulana

'0 Mary Kawena Pukui rna kana noi'i 'ana i nil mo'olelo a me nil mele Hawai'i, '0 Edith

18 Taylor 1957. 19 Nogelmeier 2003: 72. 20 Anthropologist. 21 Ma ka 'ao'ao 5 i ka puke pa'i hou 0 Keaomelemele i ka makahiki 2002. 22 He kanaka noi'i i ke kumu 'ike 0 ke ao holo'oko'a. He scientist.

7

McKinzie rna na mo'okii'auhau a me na mo'olelo pilikino 0 na mea kakau, a '0 Rubellite

Kawena Johnson rna na mo'olelo pili 'epekema, 23 pili makemakika a me ka pili

ho'omana. Va hiki ia lakou nei ke hana i kil lakou hana noi'i rna na palapala kumu me ka

unuhi 'ole 'ana a he kaka'ikahi ia 'ano kanaka noi'i i nil makahiki i hala aku nei. Va loli

na'e ke au a ua ulu hou mai ka heluna 0 na kanaka 'olelo Hawai'i, no laila he mana'olana

ko'u e hiki mai ana ka wil e laha loa ai ka 'olelo Hawai'i rna na lihi 'ewalu 0 ka honua

nel.

I ka ho'okumu 'ia 'ana 0 nil Piinana Leo i 1983 me na kula Kaiapuni i 1987, ua

pono na kula i mau puke 'olelo Hawai'i a ua pa'i hou 'ia ho'i nil palapala 0 mua i

ha 'awina na nil haumana. 'Akahi no a loa 'a hou mai kekahi mau haumana leo palua i

hiki ke heluhelu a ho'omaopopo i nil palapala 0 mua i waiho 'ia e na akeakamai 0 ke au i

hala. He mea ma'amau i na haumana kulanui ka hO'ili'ili 'ana aku i na mo'olelo i pa'i

mua 'ia rna na niipepa, a ua pa'i 'ia auane'i ia 'ano mo'olelo i puke e nil hui 'olelo

Hawai'i e la'a me ka 'Ahahui 'Olelo Hawai'i, 'Aha Piinana Leo, ka Hale Kuamo'o a me

ka Hale Ho'ike'ike 0 BThopa. Va lilo ia mau mo'olelo niipepa i mau puke heluhelu na nil

haumana leo palua. Laha hou aku ka 'ike Hawai 'j rna na 'ano he nui; ua kiikulu a mwama

na kulanui i Manoa a me Hilo i kekahi mau paena punaewele me na mo'olelo Hawai'i i

ho'ili'ili'ia. '0 ka puke nui 0 ia ala hou 'ana, '0 ia '0 Ke Kumu Aupuni i pa'i 'ia i ka

makahiki 1996, a rna laila i hiki ai i na haumana 'olelo Hawai'i ke heluhelu i nil 'Olelo

kumu a Kamakau i kakau mua ai me ka unuhi 'ole 'ia e ha'i. 'Oi a'e ka ma'alahi me ke

akaka 0 ka mea pa'i puke 'ia rna mua 0 nil 'ilpana niipepa, kahi i ho 'iii 'iii 'ia mai ai, aka,

like ka 'olelo me ka mea kumu. He la 'ana ia no hope mai nei.

23 Science.

8

Va pa'i hou 'ia nli palapala 0 mua i puke e la 'a me "Lli'ieikawai 2006" na S.N.

Hale'ole, "Keaomelemele 2002," na M. Manu, "Ka Mo'olelo Hawai'i 2005," na D.

Malo, "He Mau Kuhikuhi No ka Lawai 'a 'Ana 2006," na A. D. Kahaulelio a pelli akU. 24

Ma 0 ka hana rna ka punaewele, hiki no i nli haumana 'olelo Hawai'i ke noi'i aku rna nli

niipepa a puke 'olelo Hawai'i rna ke ki'i a rna ka 'imi hua'olelo kekahi.

He Hilli ho'i au i keia au hou. Va 'upu a'e kahi 'ike ho'omaopopo i loko o'u rna

ka lli 21 rna ka mahina 0 Kepakemapa i ka makahiki 2006 i ka'u heluhelu 'ana i kekahi

'atikala a Joseph M. Poepoe i klikau ai. Penei i 'aklika ai ia'u: 'Oiai au e heluhelu ana i

kana wehewehe 'ana e pili ana i ka 'oihana kilo hokii, akahi no a moaklika no ho'i kana

mau hua'OIelo ia'u a kohu mea lli, '0 mliua '0 Poepoe ho'i keia e kiikli kama'ilio ana, he

alo a he alo. Peia paha ka makemake 0 Poepoe i ka manawa ana i pa'i ai i kana 'atikala.

Va hiki ia'u ke ho'omaopopo i nli mea a Poepoe e ho'liklika a'e ana me ka heluhelu 'ole

'ana i kli ha'i unuhina, a i loko no 0 ko'u mau makahiki rna ka papa 'olelo Hawai'i, '0 ka

makamua ho'i ia 0 ia 'ano aklika le'a. Ia'u i 'alawa a'ela i luna 0 ka pepa e nanli aku i ka

manawa i pa'i 'ia ai ia niipepa, pii'iwa ihola keia: '021 Kepakemapa 1906 ka lli i pa'i

'ia ai ka'u 'atikala e heluhelu ana - '0 ka lli like ia 0 ke kenekulia aku nei. He kupanaha

no ho'i hli keia ho'omaopopo 'ana ia'u. Va like paha ko'u mo'olelo me ko kekahi 0 ke

au e ne'e nei i kli llikou huli 'ana i nli "momi," '0 ia ho'i ka 'ike a me ka mo'olelo kahiko,

rna loko 0 nli nupepa 'olelo Hawai'i.

No ka'u noi'i 'ana, he au hou no ia. Ma muli 0 ko'u hoi e pili ana i ka pilina

mahina, ua ho'omaka 'e loa au i ka'u huli 'ana i kelli me keia mau palapala e pili ana i ka

24 He mau mea kakau keia mau kanaka rna na nupepa 'Olelo Hawai'i, aka ua pa'i puke rnaoli '0 S.N. Hale'ole i kana rno'olelo i ka makahiki 1863, na Wini i ka Ho'olaha rna Ka Nupepa Kuolwa. Buke 2 Helu 13, i ka mahina '0 Malaki.

9

mahina i kakau 'ia e na mea kakau, no laila ua nui hewahewa na palapala 'ike Hawai'i

a'u i hO'ili'ili ai rna ka 'olelo Haole. No ka huH 'ana ina palapala no ka pepa

kumumana'o nei, ua huH au ina puke a me na 'atikala 0 na niipepa, kahi i hO'ike aku ina

pilina 0 ka makahiki a me ka ka po'e kahiko ho'omahele 'ana i ka makahiki rna 0 ke

kaulana mahina. Ua ho'omaka no au me na puke 'olelo Haole a laila, ua huli aku au i na

niipepa a puke 'Olelo Hawai'i kahi i loa'a mai ai ia 'ike i unuhi 'ia maila. Me ka huli

'ana, ua hiki ke 'ike i na palapala kumu i unuhi 'ia no kela mau puke rna ka 'Olelo Haole

a ua hiki ke 'ike i nii palapala rna waho ala 0 na 'atikala 'Olelo Hawai'i i ho'ohana 'ia. E

ho'omohala aku ana au i keia mana'o rna kaMokuna 2 i ka mahele 2.5 Nil Malama.

I loko no 0 ke a'o rnua 'ia 0 ka pl'apa rna Hawai'i rna kahi 0 na makahiki 1820,

ua nana au i na palapala i pa'i 'ia rna ka manawa i ho'ornaka ai ka pa'i 'ana i na mea pili i

ke kaulana mahina. No laila, no ke kumu hana 0 ka'u pepa, e ho'ornaka ana ke kakau

'ana i ka pilina 0 ke kaulana rnahina rna hope mai 0 ka hO'ea 'ana 0 ka mfkini pa'i rnua,

he Rampage Press rna Hawai'i nei i ka makahiki 1833. Ua lawe 'ia mai ia mIkini pa'i

rnua rnai Bosetona mai "around the Horn" a i Honolulu.25 Ua pa'i no na mikioneli i na

palapala a me na puke hImeni paipala rna ia mikini i Honolulu. Ua ho'ouna aku na

mikioneli rna Honolulu i ia mIkini pa'i i ke kula '0 Lahainaluna rna ke koikoi 'ana a Mika

Lornn Andrews a ho'okumu 'ia ka niipepa mua rna Lahaina, '0 Ka Lama Hawaii i ka la

140 Pepeluali i ka rnakahiki 1834. E like me ka'u i 'olelo iho nei na Lornn Andrews i

alaka'i aku i na haumana me ka pa'i mua 'ana a na na haumana i ho'ili'ili aku i na

rno'olelo Hawai'i i ho'okomo 'ia i kela me keia helu 0 na niipepa.

25 Wahi a ka wahine alaka'i rna ka Lahaina Restoration Tour i 05 Malaki 2006.

10

'0 na puke kula na puke mua i pa'i 'ia rna Hawai'i i ka makahiki 1836, a i ka

makahiki 1838, ua pa'i mua 'ia kekahi puke '0 Ka Mooolelo Hawaii ka inoa. Ma ka

'Olelo Ho'akaka 0 ka puke Ka Mooolelo Hawaii, ua kakau mai '0 Kahu Dibble e pili ana

i ka hana nui a me ka hi)'ili'ili 'ana a na haumana i na mo'olelo kahiko i ho'opa'ana'au

'ia e ka po'e kahiko 0 ia wa. 26

Ma kahi 0 ka makahiki 1841, ho'okumu 'ia he 'ahahui mo'olelo kahiko. Alaka'i

akula '0 Kahu Sheldon Dibble rna ke 'ano he kakau 'olelo 0 ua 'ahahui Ja a he wahi ia a

ka po'e akeakamai Hawai'i e hi)'ili'ili mai ai i na mo'olelo kahiko 0 ka pae'aina

Hawai'i.27 '0 Samuel Kamakau, Davida Malo, S.N. Hale'ole, Kauikeaouli, Keoni Ana,

L. Ha'alilio, A. Moku a me kekahi mau akeakamai 'e a'e na Hila rna ia 'ahahui.28 '0

lakou ala ho'i na mea kakau i 'ike pinepine 'ia rna na niipepa 'olelo Hawai'i a me na puke

mo'olelo Hawai'i i ia wa.

1.3 No NA MEA KAKAU NO KEIA PAPAHANA

Ma keia mahele e kuhikuhi ana au i na mea kakau a'u i koho ai no ka'u pepa nei

kahi i pa'a ihola kekahi mau mahele i pili i ka mahina. '0 na 'atikala a me na puke i

wehewehe pono e pili ana i na inoa 0 ka malama, na inoa 0 na pO mahina a i 'ole i ka

mo'olelo i ho'okomo 'ia ai ka pilina mahina, '0 ia na mea a'u i haka pono ai, '0 ia ho'i ua

nana pono me na maka loi. E ho'omaka ana ka helu papa 'ana ina mea kakau 0 na

palapala me ke kaulana mahina i kakau 'ia rna ka makahiki 1838 a hiki i na mea kakau 0

na palapala 0 ke au e ne' e nei.

26 "Dibble" 1838:i. 17 Chun 1988:13. "Thrum 1918:42.

11

1.3.1. Kahu Sheldon Dibble a me Na Haumana 0 Lahainaluna

Va pa'i 'ia ka puke kula, Ka Mooolelo Hawaii rna ke kula '0 Lahainaluna i ka

makahiki 1838. 'A 'ole i ho'ike 'ia aku rna ka puke nil inoa 0 nil mea kiikau rna muli paha

o ka nui 0 nil haumana i hO'ili'ili i nil mo'olelo. Na Kahu Sheldon Dibble i pa'i iho i ia

puke, akil 'a'ole '0 ia i kllU iho i kona inoa rna ka puke. 'Elua wale 'ao'ao 0 ka puke e

pili ana i ka mahina, aka '0 keia ka puke mua i pa'i maoli 'ia me ka 'ike no ka ho'onoho

'ana i na malama a me nil pO mahina. Va ho'okomo 'ia nil mana'o 0 ke kaulana mahina

rna waena konu 0 ka mo'olelo no Wiikea Iaua '0 Papa. Kuhikuhi aku na mea kiikau 'e

a'e i ia mau akua 'elua, na lilua ka ho'okumu 'ana i ke kaulana mahina, '0 ia ka

'alemanaka Hawai'i i ho'omahele aku i ka wa 0 ka makahiki.

1.3.2. Kahu John F. Pogue (Pokuea)

I ka makahiki 1858, ua pa'i ho'i '0 Kahu John F. Pogue i ka puke kula i kapa 'ia,

'0 Moolelo Hawaii. Va like kil Pogue puke me ka puke a Dibble, a ua pa'i hou '0 Pogue

i nil mo'olelo a nil haumana i hO'ili'ili aku ai. Wehewehe mai '0 Emerson, ua like loa ke

kaila 0 ke kiikau 'ana rna ia puke a Pogue a me ka puke a Malo rna ka inoa like. I ka

Emerson unuhi 'ana i ka puke a Malo, ua kuhikuhi aku '0 Emerson i ke kaila like 0

Pogue laua '0 Malo. Wahi a Emerson, ua kokua paba '0 Malo iil Pogue i ka Pogue puke,

no ka mea ua like loa ke ka'ina hana a me nil mana'o 0 nil puke 'elua.29 He mahele

p6kole wale no kil Pogue puke no ka pilina mahina.

I ka makahiki 1906 rna ka nilpepa Ka Na'i Aupuni, ua kuhikuhi nui ka mea kiikau

'0 Joseph M. Poepoe i ka Pogue (pokuea) puke me he kumu mole lil i nil 'atikala a

Poepoe i kiikau iho ai.

29 Emerson qtd. in Malo, 1951 :xii.

1.3.3. Davida Malo - Nathaniel B. Emerson - William D. Alexander

Ua kakau iho '0 Malo i ka puke '0 Ka Moolelo Hawaii rna kahi 0 ka makahiki

1840.30 Ma mua 0 ka'u noi'i maika'i 'ana i ka Malo puke, ua no'ono'o au '0 Malo ka

12

mea i kakau i na kuhia 0 hope a me ka mahe1e nunui e pili ana i ka mahina rna ua puke la.

Eia ka '0 N.B. Emerson a me W. D. Alexander na mea kakau no na pakuhi, na inoa po

mahina, na inoa malama a pela wale aku. Ma ka 'ao'ao xix 0 ua puke nei, wehewehe mai

'0 Eloise Christian/1 e pili ana ike kii'ai 'ana aku a Emerson i kana mau unuhi a paku'i

no ka palapala a Malo i ka Hale Ho'ike'ike 0 Bmopa no $1000.00 i ka makahiki 1898.

Va loihape 'ia ka Emerson mau unuhina e W.D. Alexander a ua kakau ho'i '0 Alexander

i kona mau mana'o rna luna 0 ia palapala a '0 ka huina ka i pa'i 'ia i ka puke. Wahi a

Christian, 'a'ole i moakaka kahi i waiho 'ia ai ke kakau maoli a Malo a me kahi i

ho'okomo 'ia ai na mana'o 0 Emerson laua '0 Alexander. 32

I ka 'u noi'i 'ana, 'a 'ole au i 'ike maka i na unuhina a Emerson laua '0 Alexander

aka, ua 'ike maka au i na kope 'elua 0 na puke kakau lima a Malo rna ka Hale Ho'ike'ike

o Bmopa. Na Carter kekahi kope 0 ia puke a na Alexander ka puke 'e a'e.

Ma ka Carter kope 0 ka puke, 'olelo 'ia rna ka 'ili 0 ka puke, "Probably copied by

Malo for Rev. Lorrin Andrews." '0 ka mokuna 'umikiimaIua ka mokuna i wehewehe

aku e pili ana i na wa rna loko 0 ka makahiki. Ma ke kope a Carter, ho'omaka ia mokuna

rna ka 'ao'ao kanakolukiimawalu. He maiau ke kakau 'ana a ua like ke kaila kakau rna

ka puke holo'oko'a. Ma ka Alexander kope hiki ke 'ike i ka loli 'ana 0 ke kaila 0 ka lima

30 W.D. Alexander qtd. in Malo, 1951:xviii. 31 '0 ia ka luna ho~oponopono 0 ka pa'i 'elua 'ia 'ana 0 ka puke Hawaiian Antiquities - Mo 'olelo Howai'; i unuhi 'ia e Nathaniel B. Emerson. 32 Christian 1951: xix.

13

kiikau rna waena konu 0 ka 'ao'ao 'eiwa i ka mokuna 'elima. A rna ia kope a Alexander,

ho'omaka akula ka mokuna 'umikiimalua rna ka 'ao'ao iwakaIua. Ke ho'ohilikelike aku

i ka Carter puke me ka Alexander puke ua 'oko'a loa na kaila kiikau 0 na puke 'elua a ua

'oko'a na 'ao'ao 0 na mokuna rna na puke 'elua. 'A 'ole hiki ke ho'oia aku na Malo i

kiikau lima i ia mau puke 'elua. I ko'u heluhelu 'ana i ka mokuna 'umikiimalua 0 na

puke 'elua, ua like a like na mea i kiikau 'ia rna ka mokuna i kapa 'ia '0 No ka mahele ia

o ka makahiki. He mokuna pOkole wale no ka mahele puke e pili ana i ka mana'o 0 ka

mahina. Ho'ike 'ia na inoa 0 na kau, na inoa malama, a me na inoa 0 na pO mahina. Ua

ho'okomo '0 Malo i na inoa 0 na pO mahina a me kekahi mau mana '0 Ii 'iii 'i wale no 0 na

hi'ohi'ona 0 keIa me keia pO mahina i ka pUke. A laila, kuhikuhi aku '0 Malo ina pO

mahina i ho'ola'a 'ia no ka ho'omana 'ana i na akua, '0 Kii, Kane, Kanaloa a me Lono.

'A 'ole ho'i '0 ia i wehewehe aku e pili ana i ka mana'o nui 0 na inoa 0 na malama.

Ua like no ho'i a like na pilina 0 ka mahina i pa'i 'ia rna ka Malo puke me na

mana '0 a me ke ka'ina mo 'olelo rna ka Kahu Pogue puke. Ma ka pa'i 'ia 'ana 0 ka Malo

puke, '0 Emerson laua '0 Alexander na mea i ho'okomo iho i na kuhia lalo me na inoa a

me na pilina like 'ole 0 na inoa malama rna ka mokuna 'umikiimaIua. Ua ho'okomo ho'i

laua i nil pakuhi 0 nli inoa malama i na kuhia lalo.

1.3.4. S. W.K.

'A'ole maopopo ia'u ka inoa piha 0 ia kanaka nei, '0 S.W.K., aka no Maui paha

'0 ia, no ka mea, i kona ho'iikiika 'ana i na inoa malama, koho '0 ia i ka helu 'ana i ko

Maui kaulana mahina. Ma ko'u huli 'ana i loko 0 na nfipepa, ua loa'a ia'u 'elua kanaka

me ka inoa huapalapala '0 S.W.K, a no KIpahulu kekahi mea kiikau a no Kohala ka mea

kiikau 'e a'e. 'A'ole i moakiika ia'u ka S.W.K. a'u e ho'ohana nei rna keia pepa. Ua

14

kakau '0 ia rna loko 0 ka niipepa a ua ho'ike piha '0 ia e pili ana i na 'ano 0 ke au, na

hanana pili i ka i 'a, na le1e 'ana a me ka ho'opiinana 'ana 0 na manu, a me ke 'ano a i 'ole

ka '6uli kanaka ke hanau 'ia i kela me keia malama. He waiwai kona mau mana '0 i loko

o keia kumuhana.

1.3.5. Abraham Fornander

Ua aloha nui '0 Abraham Fomander ina mo'olelo Hawai'i aka po'e kahiko. Ua

hai aku '0 ia ina kanaka Hawai'i akeakamai e hO'ili'ili i na mo'okii'auhau, mo'olelo

kahiko, ka'ao, a pela wale aku. '0 S.N. Hale'0Ie,33 S. M. Kamakau, Kelou Kamakau,

Kepelino, Josia Waolani, G. Pu'uloa34 rna a me kekahi hou aku na mea kakau ana i hai ai

no ia hana. Ua pa'i 'ia ka Fomander waihona i 'eono mau mahele puke. '0 na inoa 0 ka

hapa mua 0 ia mau puke '0 An Account of the Polynesian Race Volumes 1,2, & 3 a nana

no i pa'i. '0 ka inoa 0 na hapa 'e a'e, '0 Fornander Collection of Hawaiian Antiquities

and Folklore Volumes 4,5 & 6 ana ka Hale Ho'ike'ike 0 Bmopa i unuhi a pa'i iho. He

paukii pOkole kana e pili ana i ka ho'omahele 'ia 'ana 0 ka wa a me ke kaulana mahina.

1.3.6. Samuel M. Kamakau

He nui a lehulehu na mea a Kamakau i illau iho ai. Ua kwu nui '0 ia rna loko

o na niipepa 'Olelo Hawai'i mai ka makahiki 1838 a hiki aku i kona hala 'ana i ka

makahiki 1876. He lala '0 ia 0 ka 'ahahui mo'olelo kahiko rnua loa i ho'okumu 'ia i

Lahainaluna rna ka rnakahiki 1841, a i ka ho'okumu hou 'ana i ka 'ahahui hou rna ka inoa

'0 Ka 'Ahahui 'Imi i nil Mea Kahiko rna Maui i ka makahiki 1863, ua hui '0 Kamakau me

33 'A 'ole rnaopopo ka inoa piha 0 ka huapala S a me N no kei. kanaka. Ua kakau nui '0 ia rna ka nilpepa Hoku 0 ka Pakipika i ka rnakahiki 1861- 1863 a ma Ka Nupepa Kuokoa i ka makahiki 1861- 1866. 34 'A'ole maopopo ka inoa pih. a ka huapala G no keia kanaka 'a G. Pu'uloa. He kahu 'a ia ma ka mokupuni 0 Kaua'i i kiikau nui rna Ka Nupepa Kuokoa i ka rnakahiki 1876 - 1879.

15

kona rnau hoa akeakamai, '0 S.N. Hale'ole lilua '0 S.D. Keolanui/5 rna ia papahana.36

He rnau mea klikau rno'olelo a ka'ao kahiko laua ala rna ka niipepa Ka Hoku 0 ka

Pakipika. Ma rnuli 0 ko Kamakau aloha nui i nil rno'olelo kahiko 0 ka po'e kahiko, ua

kakau nui '0 ia i ia rnau rnana'o rnakamae rna na niipepa, '0 ia ho'i '0 nil rno'olelo.

Unuhi 'ia kana rnau 'atikala e nil akeakamai a pa'i hou 'ia i 'eM rnau puke rna ka 'Blelo

Pelekane rna waena 0 nil rnakahiki 1961 - 1991, '0 Ruling Chiefs, Ka Po'e Kahiko: The

People of Old, The Works of the People of Old: Nti Hana a ka Po'e Kahiko, a me Tales

and Traditions of the People of Old: Nti Mo'olelo 0 ka Po'e Kahiko. Ua ho'ohana nB au i

ka rnahele ana i illau ai i pili i ke kaulana rnahina.

1.3.7. Nil ZepeJino 'Ekolu

Aia 'ekolu rnau Zepelino i kakau nui rna ka Nupepa Kuokoa a me ka Hae

Karitiano rna waena 0 nil rnakahiki 1860 a i 1927.37 Eia kekahi rnau mea hoihoi e pili

ana i nil Zepelino 'ekolu: no ka rnokupuni '0 Hawai'i lakou rna kahi 0 Kona, he rnau

kakau '51elo lakou, a piilima 'ia ko lakou rnau inoa me ka Z.K. a i 'ole ka Z.P.K.

1.3.7.1. Zepherin "Kepelino" Keauokalani

He rno'opuna '0 Zeherin "Kepelino" Kiihopu KahoaIi'i Kame'eiamoku

Kauikauwai Keauokalani na Kamehameha Pai 'ea a he pulapula '0 ia i ka lalani kahuna 0

Pa 'ao mil. I kona wil Ii 'iii 'i, kula 'ia '0 ia i ke kula katolika rna Kailua, Hawai'i a rna

hope rnaila rna kekahi kula katolika i Waihe'e rna O'ahu. Ua hiki iil Kepelino ke 'Blelo

35 'A'ole maopopo ka inoa piha '0 S.D. Keolanui. Ua kiliu '0 ia i nii ka'ao a me nil mo'olelo kahiko rna nil niipepa Ka Hoku 0 Pakipika i ka makahiki 1861· 1863 a me Ka Nupepa Kuokoa i ka makahiki 1862-1865. "Chun 1988: 16. 37 Kepelino 1932:5 a me kekahi mau 'atikala rna Ka Nupepa Kuokoa.

16

Palani, Helena, Latina a Pelekane, rna waho ho'i 0 kona 'olelo makuahine. 38 He kiikau

'olelo '0 ia no ka manawa pOkole rna lalo 0 ka Mo'i Wahine Emalani i ka makahiki

1874.39

Ua pfilima iho no '0 ia i kekahi mau 'atikala rna ka nfipepa '0 Ka Hae Karitiano

rna na makahiki 1860. Ua ho'ike '0 ia i ua mau 'atikala nei rna ka inoa '0 Z. Kahoali'i. I

kana palapala i unuhi 'ia e Martha Beckwith, he mahele 'ano nui kana e pili ana i ka

mahina. Ua kiikau iho '0 ia e pili ana i ka mahi 'ai, ka lawai 'a 'ana, ka hi 'ohi 'ona kanaka

a me ke 'ano 0 ke au i kelii me keia pO mahina. Ua hala '0 ia i ka makahiki 1878. Ua

pa'i maoli 'ia ka palapala a Kepelino, me ka unuhi a Beckwith, i ka makahiki 1932.

1.3.7.2. Z.P.K. Zepelinokalokuokarnaile

'A 'ole au i 'ike i na 'atikala a pau a ia Zepelino i kiikau iho ai. I ka nana mua 'ana

i ia inoa, he ho'ohuoi ko'u, '0 keia no ke kanaka kaulana 0 mua aku nei, '0 Kepelino. Eia

ka, he Zepelino 'e a 'e keia, no ka mea, ua kiikau iho keia Z. Kalokuokarnaile i kekahi

mau 'atikala rna Ka Nupepa Kuokoa rna waena 0 ka makahiki 1876 a i 1927. He

kiikau'61elo '0 Z.P. Kalokuokarnaile rna lalo 0 Hon. K. Karnauoha, ka lunarnaka'ainana

no Kona Hema i ka makahiki 1876. '0 ka makahiki 1927 ka makahiki hope loa a'u i 'ike

aku ai i ka inoa 0 Z. Kalokuokarnaile rna Ka Nupepa Kuokoa. 'Oiai ua hala mua aku no

'0 Kepelino Keauokalani i ka makahiki 1878 he kanaka 'oko'a '0 Zepelino

Kalokuokarnaile me kNa Kepelino Keauokalani. No Kona Hema i ka mokupuni '0

Hawai'i keia Zepelino Kalokuokarnaile.

38 Beckwith qtd. in Kepelino, 1932:5 39 ibid.

17

1.3.7.3. Z.P.K. Kawaikaumaiikamakaoka'opua

Va kiikau keia ZepeJino i ka makahiki 1923 rna loko 0 Ka Nupepa Kuokoa. No

Napo'opo'o, Kona, '0 ia rna ka mokupuni '0 Hawai'i. Va 'oko'a ka mana'o 0 ia

Zepelino rna kana 'atikala e pili ana i kela me keia inoa mahina a me ka mana '0 pili i na

malama ke ho'ohalike 'ia me na Kepelino 'e a'e. Ai kona wehewehe 'ana i ke ka'ina a

me kamana'o 0 kela me keia malama, ua hiki no ia'u ke 'ike no O'ahu kona 'ike no ka

mea, hahai kona mana'o i ke kaulana mahina 0 O'ahu.

1.3.8. Benjamin K. Namakaokeahi

'0 Benjamin K. Namakaokeahi ke kahuna kilokilo a LiIi'uokalani, ka mo'!

wahine hope loa 0 ko Hawai'i aupuni ku'oko'a. He pulapula '0 ia a na kahuna rna ka

mahele ho'omana kahuna 0 Kanalu rna. '0 ia kahuna ka mea i kiikau i na 'atikala i kapa

'ia '0 "Kanalu, Ka Mookuauhau Elua." Va pa'i 'ia kana mo'olelo rna Ka Nupepa

Kuokoa mai ka la 8 0 Iune i ka makahiki 1900 a hiki i ka Ia 14 0 Iune i ka makahiki 1901.

Va pa'i hou '0 Malcolm Chun, he kanaka noi'i, i ia mau 'atikala rna kekahi puke i ka

makahiki 2004. Wahi a Chun, ua pa'i mua 'ia ka mo'olelo 0 Kanalu i ka makahiki 1885

rna ka niipepa '0 Ka Hoku 0 ke Kai.40 He mahele Ii 'iIi 'i 0 ka puke ka mea e pili ana i na

inoa malama, he 'umikiimaha. Va ho'okomo 'ia no kekahi mau mana'o 0 ia nei mai ia

mau 'atikala mai i loko 0 ka'u pepa kumumana'o nei.

1.3.9. Joseph Moku'ohai Poepoe

He mea kiikau '0 Joseph Moku'ohai Poepoe rna ka hopena 0 na makahiki 1800 a i

na makahiki mua 0 ke kenekulia hou. Va kiikau '0 ia rna loko 0 'eono a 'oi mau niipepa a

he luna ho'oponopono ia no ka nui 0 ia mau pepa. Ma waena 0 na makahiki 1906 a

40 Chun qtd. in Namakaokeahi 2004: iii.

18

1907, ua kakau no '0 Poepoe i kana mau 'atikala rna ka nfipepa puka la '0 Ka Na'i

Aupuni a he luna ho'oponopono ho'i '0 ia rna ia pepa Ua ho'ohui '0 ia ina mo'olelo a

mele kaulana e pili ana i ka ho'okumu 'ia 'ana 0 ke ao, e la'a me na mo'okfi'auhau ali'i,

ke mele Kumulipo, ke mele a Paku'i a pela aku i pa'i mua 'ia rna na palapala Hawai'i

like 'ole. Ua pa'i hou '0 ia i ia mau 'atikala ana i ho'ohui ai rna ka nfipepa Ka Na'i

Aupuni i na makahiki 1906 - 1907. Aia 46 mau 'atikala e pili ana ike kilo hokfi a me ka

ho'omahele 'ia 'ana i ka wa. '0 Poepoe ka mea i kuhikuhi mai ia'u i kahi i loa'a mai ai

na mo'olelo e pili ana i 'ike no ka mahlna.

Ua kakau ho'i '0 ia rna ka nfipepa Kuokoa Home Rula mai ka makahiki 1908 a

hiki i ka makahiki 1912. Ua pa'i 'ia ka nfipepa Kuokoa Home Rula rna ke 'ano he

nfipepa puka la, mai ka Po'akahi a hiki i ka Po'aono rna loko 0 na pule a pau a 'ike 'ia no

na 'atikala a Poepoe i na nfipepa a pau koe paha 'eha mau helu 0 ia pepa.

Ua kakau '0 Poepoe i ka mo'olelo, '0 Hi'iakaikapoliopele, i ka makahiki 1908 a

hiki i ka makahiki 1911 rna ka nfipepa '0 Kuokoa Home Rula. He mahele nui ko ka

mo'olelo e pili ana i ka ho'61a hou 'ana i ke kino kfipapa'u 0 Lohi'au. He mea nui na pO

mahina i ka ho'61a hou 'ana ia Lohi'au a wehewehe iho '0 Poepoe e pili ana i na pO

mahina a me ka mana'o 0 ke kaulana mahlna rna ka mana'o no ka 'ohana 0 Pele rna. E

kuhikuhi ana au i na pilina 0 ka 'ike rna ia mo'olelo me na 'epekema Hawai'i.

1.3.10. Clarice Taylor

He kolamu ko Clarice Taylor rna ka niipepa Star Bulletin i kapa 'ia '0 "Tales

About Hawai'i" a rna ka Honolulu Advertiser i kapa 'ia '0 "Little Tales About Hawai'i"

rna waena 0 na makahiki 1950 a 1970. Ua pili ke kolamu i na mo'olelo a me na pilina

hoihoi 0 ka po'e Hawai'i kahiko. Ua hana pii '0 ia me James Michener rna ke 'ano he

19

mea noi'i a hoa kako'o. Va kakau nui '0 ia e pili ana i ka mana'o 0 ka mahina i kelii me

keia 'atikala. Va ho'opuka '0 ia i ka puke '0 Hawaiian Almanac i ka makahiki 1957 me

ka huina 0 nii mea ana i kakau ai rna ka nilpepa Va hiki ke 'ike i kana ho'ohana nui 'ana

i nii unuhina a Thomas Thrum no 10ko mai 0 nii puke a Fomander a me ka unuhina a

Martha Beckwith mai ka palapala mai a Kepelino rna kana puke. '0 keia mau puke nii

kumu mole 0 kii Taylor mau kakau 'ana.

1.3.11. Mary Kawena Wiggin Pukui

He akeakamai maoli no '0 Mary Kawena Pukui. No Ka'il, Hawai'i '0 ia a ua

hanai 'ia '0 ia rna ka 'olelo Hawai'i a me ka '61el0 Pelekane. Va aloha nui '0 ia i nii

ka'ao a me nii mo'olelo kahiko. Ma muli 0 kona poeko maika'i i ka 'olelo Hawai'i a me

ka 'olelo Pelekane, ua 'irni aku na kanaka noi'i ia ia no ke kokua i kii lakou mau hana.

Va kokua nui '0 Pukui iii Martha Beckwith mai ka makahiki 1920 mai no ka wii lo'ihi e

'imi a unuhi i na '61elo no'eau rna nii palapala kahiko.41

Va ho'omaka '0 Pukui e kokua rna ka Hale Ho'ike'ike 0 Bihopa me ka unuhi 'ana

ina mo'olelo rna loko 0 na nilpepa 'olelo Hawai'i i ka makahiki 1928.42 Va ho'ili 'iii ho'i

'0 Pukui i na palapaIa 'olelo Hawai'i a ua unuhi a miilama 'ia ua mau palapala Iii rna ke

ke'ena palapala kahiko i ka Hale Ho'ike'ike 0 Bihopa. Va IiIo kana mau palapala i mea

waiwai no nii kanaka noi'i 0 ke ao nei. Malama 'ia ho'i kana mau hana rna ka 'onaehana

faila rna ka inoa '0 ka Hawaiian Ethnological Notes, '0 H.E.N ka inoa kapakapa. Me ka

unubi nui a Pukui, ua hiki i ka lehulehu ke 'ike a heluhelu i ia mau mahele 0 na mo'olelo

kahiko. Va kokua nui '0 Pukui rna ke 'ano he mea unubi a he kumu i na kanaka

41 Nogelmeier qtd. in Manu 2002: 5. 42 Ibid.

20

'epekema a me na mea hulikanaka.43 Nui ho'i na puke Hawai'i kabi a Pukui i kokua a'e

ai.

Ua puka no ka puke a E.S. Craighill Handy, Elizabeth Green Handy a me Mary

Kawena Pukui, '0 Native Planters, i ka makahiki 1972. Ua pa'i 'ia no ka puke rna ka

'olelo Pelekane aka he mokuna nui ko ia puke me na pilina 0 ka mahina.

1.3.12. E.S. Craighill Handy, Elizabeth Green Handy and Mary Kawena Pukui

Ma loko 0 ka puke, Native Planters in Old Hawai 'i, ua iliau lakou i kekabi

mabele nui e pili ana i ka hana mahi 'ai i kela me keia moku a abupua'a 0 ka pae'ama 0

Hawai'i. '0 ka nui 0 ka pilina mabina i kakau 'ia, '0 ia ho'i ka unuhina 0 ka Kepelino a

me kekahi pii'ulu kiipuna no ka mokupuni '0 Maui a me ka mokupuni '0 Hawai'i. Ua

ho'opa'a 'ia ka 'ike pili i ke kiilana kaulana mahina rna muli 0 ka hO'ili'i1i 'ia 'ana 0 na

mana '0 kuluma 0 ua pii 'ulu kiipuna la. E nana i ka Mokuna 2 0 keia palapala no ka

wehewehe e ho'opiha ana i ia ho'opa'a kiilana 'ana.

1.3.13. Rubellite Kawena Johnson

'0 Rubellite Johnson paba ka 'oi loa 0 ka noi'i 'ana i na pilina 'epekema Hawai'i

rna ke kenekulia iwakaJua. Maiau kana hana noi'i i ke mele Kumulipo. Ua kakau nui '0

ia i na pepa e kuhikuhi aku ana ina 'oihana 'epekema, ka makemakika, na pilina 0 ke

kilo bOkii, na 'alemanaka puni honua, a me na pilina 'epekema 0 na po'e kabiko 0 ka

honna nei. Ua kokua kana mau palapala i ka 'u pepa nei.

1.4. NA NDPEPA

Ua pa'i nui 'ia na niipepa 'Olelo Hawai'i rna waena 0 na makabiki 1834 a hiki i

1948. Ua pa'i 'ia he haneli iwakaluakiimaJima kaukani mau 'ao'ao niipepa i ia mau

43 Anthropologist.

21

rnakahiki, a ke kikokiko hou 'ia, e loa'a ana he miliona a 'oi rnau 'ao'ao 0 na mea i kakau

'ia rna ka 'olelo Hawai'i. Eia ka, he papahana noi'i ia huina nui 0 na 'ao'ao nilpepa rna

waho aku 0 ka palena 0 nei papahana noi'i, no laila, ua ho'ohiiiki 'ia rnaila ka'u hana huli

i loko 0 na nilpepa rna ka paena punaewele '0 UIukau, e ho'ohana ana i ia rnau nilpepa i

kikokiko hou 'ia rna 0 ka Optical Character Recognition, '0 ia ho'i ka OCR rna lalo 0 ka

papahana '0 Ho'olaupa'i. '0 na huina pepa i OCR 'ia ka'u i huIi aku nei. Va koho 'ia he

'eiwa rnau nilpepa no ka huIi 'ana aku i na 'atikala kahi i loa'a ai na rnana'o e pili ana i

ke kaulana rnahina. Va nana wale au i 'umi paha pakeneka 0 na 'ao'ao 0 na nilpepa i

OCR 'ia, 'oiai he 'eiwa kaukani rnau 'ao'ao ka i ho'opau 'ia rna ka OCR, a aia ka'u i huli

aku nei rna Iota 0 na 'ao'ao he ho'okahi haneli iwakiiluakilrniilirna 'ao'ao nilpepa.

Eia na nilpepa, kahi i loa 'a rnaila he hune 'ike 0 ke kaulana rnahina; '0 Ka Lama

Hawaii i ka rnakahiki 1834, Ke Kumu Hawai'i i ka rnakahiki 1836, Ka Nonanona i ka

rnakahiki 1844, Ka Hoku 0 ka Pakipika i na rnakahiki 1861 me 1862, Ke Au Dkoa rna ka

rnakahiki 1870, Ka Nupepa Kuokoa i na rnakahiki 1862, 1863, 1865 a me 1923, Ke

Alaula i ka rnakahiki 1873, Ka Makaainana rna na rnakahiki 1893 a i ka rnakahiki 1895,

Ka Leo 0 Hawaii i ka rnakahiki 1895, Ka Na'i Aupum44 i ka rnakahiki 1906, Kuokoa

Home Rula i ka rnakahiki 1908 a me Hoku 0 Hawaii i ka rnakahiki 191 L Aia na 'atikala

i OCR 'ia a'u i huIi ai rna UIukau i OCR 'ia rna waena 0 na rnakahiki 1834 a hiki i 191 L

Va nana akula au i 'elua nilpepa rna na lola ki'i aka, 45 '0 Ka Na 'j Aupuni a me

Kuokoa Home Rula. Va heluhelu au ina 'atikala a Poepoe rna ka nilpepa Ka Na 'i Aupuni

rna waena 0 na rnakahiki 1906 a 1907 a ua heluheIu ho'i au i ka Poepoe

44 Penei i pela <ia ai ka inoa rna ia niipepa. 4S Microfilm.

Hi'iakaikapoliopele i ka niipepa Kuokoa Home Rula rna ka makahiki 1908 i ka rnahele

rna ia mo'olelo me ka mana'o e pili ana i ke kaulana rnahina.

1.5. NA MO'OLELO

.22

Va koho au i 'elua mau mo'olelo me na pilina 0 ka rnahina he mau mea i pa'i 'ia

rna nil niipepa. '0 Ka 'ao Ho 'oniua ka Pu 'uwai. '0 Kamiki ka mua, a '0 He Mo 'olelo

Ka 'ao 0 Hi'iakaikapoliopele ka lua. E 'ike 'ia ana no na huna 'ike a 'u i 'uhuki ai i kela

me keia mokuna 0 ia pepa nei.

1.S.t. Ka'ao HO'oniua Pu'uwai no Kamiki

Va koho ho'i au ia Kamiki rna muli 0 na haipule i hana 'ia rna ka pO i ia mo'olelo.

Va pa'i 'ia ka mo'olelo 'elua manawa. Va pa'i mua 'ia ka rno'olelo rna ka makahiki

1911 i ka niipepa '0 Ke Au Hou a ua pa'i hou 'ia rna muli 0 ke koikoi 'ana 0 na mea

heluhelu i ka luna ho'oponopono 0 ka niipepa '0 Ka Hoku 0 Hawaii i ka makahiki 1914.

No Kona keia mo'olelo. Ma ka mo'olelo, ho'ike 'ia aku na inoa a me nil mana'o 0 na

inoa malama rna ka mahele rnua, a laila, ho'ike 'ia aku ho'i na hana ho'omana i na pO

kapu 0 Kane a me Lono. He ho'olauna keia i ka pilina li'ili'i 0 ka 'epekema Hawai'i me

ka ho'ornana Hawai'i. E like me ka mo'olelo '0 'A'ahoaka, 'a'ole i kau 'ia ka inoa 0 ka

mea klikau 0 ia mo'olelo nei.

1.5.2. Ka Mo'olelo Ka'ao 0 Hi'iakaikapoliopele

'0 ka mo'olelo hope a'u i koho ai, '0 ia "Ka Mo'olelo Ka'ao 0

Hi'iakaikapoliopele." Na Joseph Poepoe i klikau i keia rno'olelo rna ka niipepa Kuokoa

Home Rula i ka makahiki 1908. Wahl ana, no Maui keia mana mo'olelo. '0 ka mahele

pili i ka pepa nei, '0 ia ka wa a Hi'iaka e ho'ola ana i ke kino kupapa'u 0 Lohi'au. He

mahele ia 0 ka mo'olelo e hO'ike ana i ka mea heluhelu i na pilina 0 ke kaulana mahina a

-- ---- - ------

23

me kekahi 'onaehana 'alernanaka 'e a'e no Pele rnlL E hO'ike ana au i ka Poepoe

ho'ohana 'ana i na rno'olelo kahiko rna na nilpepa i waihona 'ike no ka hanauna 0 hope

rnai ona. E kuhikuhi ana au i ka rnahele 0 ke kaulana rnahina, a ho'ike aku ia rnahele 0 ka

rno'olelo i na inoa 0 ke ao rna hope pono 0 kela me keia pO rnahina. He la'ana rnaika'i ka

Poepoe rno'olelo i ka waihona 'ike 0 ke kaulana rnahina.

1.5.3. He Mo'olelo Pokole

A laila, ua koho ihola au i kekahi rno'olelo 'e a'e e hO'ike aku e pili ana i ka

ho'ohana 'ana i ka mana 0 ka pO rnahina '0 'Olekilkahi. Aia keia rno'olelo rna ka niipepa

Ka Lama Hawaii i ka rnakahiki 1834.46 '0 Hina'airnalama laua '0 Kil'ula na rne'e rna ka

rno'olelo. Pili ka rno'olelo me ka 'e'e 'ino 'ana 0 ka nalu nunui rna luna 0 ka 'liina rna ka

pO rnahina '0 'Olekilkahi i ke anahulu rnua.

4. Ma Ka Lama Hawaii i 18 'Apelila 1834.

24

MOKUNA 2. KAULANA MAHINA

o ka mahina ka hoka alii 0 ka po.

- Kepelino

Kepelino's Traditions of Hawai'i

2.1 NA HVA 'OLEW PILI MAHINA

Ma keia rnokuna, e aho ka 'u wehewehe rnua 'ana aku i na hua 'olelo e 'ike

pinepine 'ia ana rna loko 0 na rnokuna 0 keia pepa. Ina he hua'olelo i loa'a 'ole rna ka

puke wehewehe, e ho'ike ana au i ko'u ho'omaopopo 'ana no ia hua'olelo. No na

hua'olelo e 'ike pinepine 'ia rna ka pepa nei, e nana pono i ka Papa Wehewehe 'Olelo

rna ka 'ao'ao xi.

He 'onaehana 'alemanaka ke kaulana mahina no ka ho'omahele 'ana i ka wa 0 ka

makahiki. Hahai aku keia 'onaehana i ka loli 'ana 0 ka hi'obi'ona 0 ka mahina rna kela

me keia pO a me ke ka'i 'ana 0 na malama he 'umikilmalua ka rna 'amau rna ka rnakahiki,

ho'okahi. He 'onaehana ia i ho'ohana 'ia e na 'oihana Hawai'i like 'ole 0 ka wa kahiko.

E nana 'ia ana ia 'onaehana ho'omahele wa rna loko 0 keia pepa kurnumana'o.

2.1.1. Kaulana Mahina

No ke Kaulana Mahina - Ma ka wehewehe 'ana 0 ka puke wehewehe 'olelo

Hawai'i, '0 ka rnana'o no ke kaulana rnahina, '0 ia ke kau 'ana 0 ka rnahina. Wahl a

Pukui laua '0 Elbert. '0 ka mana'o 0 ka hOpuna 'olelo '0 Kaulana Mahina, '0 ia no "the

position of the moon.'047 Aka, aia 'ekolu rnau mana'o 'e a 'e no ia hopuna '6Ielo '0

kaulana rnahina rna ke 'ano i ho'ohana 'ia e na mea kakau rna ka lakou wehewehe 'ana.

47 Pukui a me Elbert 1986: 136.

25

'0 ka mana'o mua ka wehewehe 'ana i na hana e hana ai i kela me keia po mahina.48 '0

mana'o 'elua 0 kaulana mahina, '0 ia ke kau 'ana, ka hi'ohi'ona a me ka ne'e 'ana 0 ka

mahina i kelii me keia pO.49 '0 ka mana'o 'ekolu, he 'ano 'onaehana ke kaulana mahina

no ka helu 'ana i ke ka'ina a me ka loli 'ana 0 ka hi 'ohi 'ona 0 ka mahina rna loko 0 ka

malama.50 Va ho'ohui au i keia mau mana'o 'ekolu a rna ka'u pepa kumumana'o, '0 ke

kaulana mahina ka 'alemanaka Hawai 'i e hahai ana i ka loli 'ana 0 ka mahina rna loko 0

ka malama. He 'alemanaka Hawai'i keia 0 ka po'e kahiko no ka makahiki holo'oko'a.

No ka po'e kahiko, he mea nui ke kaulana mahina ia latou i ka ho'oliila 'ana i

kelii me keia hana rna na pO mahina kOpono, rna ka malama kOpono, a rna ke kau kOpono.

Va hiki i na kahuna kilokilo ke hahai pono i ke ka'ina 0 na kau, na malama, a me na pO

mahina i mea e wanana pono ai i ke 'ano 0 ke au a me ke 'ano 0 ka honua a me ka lani.

Me ka wanana 'ana, ua hOO i na kahuna kilokilo ke alaka'i pono i na ali'i a me na

maka'amana i na hana kOpono e hana ai rna ka wa kOpono ho'i.

2.1.2. Mahina/Malama

I ka hapa nui 0 ka manawa, kuapo like 'ia na hua 'olelo '0 mo.iamo. a me mahina.

Ma ka puke wehewehe 'olelo a Pukui liiua '0 Elbert, ua like loa ka mana'o 0 ia mau

hua'olelo 'elua, 'a'ohe 'oko'a. Ia Pukui rna, '0 "light, month & moon," na unuhi 'ana 0

ka hua'Olelo '0 malama a '0 "moon, month & moonlight," na unuhi 'ana 0 ka hua'Olelo

'0 mahina. Ma ka puke wehewehe 'olelo a Andrews penei ka unuhi 'ana 0 ka hua'Olelo

'0 malama, "A solar month in distinction from mahina, a moon or lunar month," a '0 "A

.. Kepelino 1932:10l. 49 Hiki ke 'ike i keia 'atikala rna ka nfipepa ka Makaainana i ka makahiki 1895, Buke 3, Helu 9:2. 'A'ole i kainoa ho'j ka mea kakau i kona inoa rna ia 'atikala. 50 Na Poepoe rna Ka Na'i Aupuni i 20 'Okakopa 1906.

26

lunar month; mahina 0 hoku, the name of the day of the full moon," ka unuhi 'ana 0 ka

hua'olelo '0 mahina. 'A 'ole au i kliko'o aku i ia unuhi 'ana a Andrews no ka mea 'oko'a

nil mea a'u i 'ike ai rna nil palapala e pili ana i ke kaulana mahina.

I nil mo'olelo a Malo, Pogue, Kamakau, S.W.K., Kepelino Keauokalani, a me

Z.P.K. Kawaikaumaiikamakaokaopua, '0 malama ka hua'olelo no lunar month a ke

ho'ohana llikou a pau i ka hua'Olelo '0 mahina, '0 nil inoa 0 nil pO 0 ka mahina a i 'ole ka

mahina poepoe i kau i ka lewa nil mea i kuhi 'ia me ia hua 'olelo. Iii Poepoe, ua like no

kona unuhi 'ana i nil hua'Olelo '0 malama a mahina me nil mea klikau 'e a'e, akil ke

ho'okomo '0 ia i nil inoa 0 nil malama Kelekolia '0 ia nil inoa solar months, e la'a me

Ianuali, Pepeluali, Malaki a relil aku, '0 mahina ka hua'olelo ana i ho'ohana ai no ia mau

inoa malama Kelekolia. No laila, iil Poepoe '0 ka pO 0 ka mahina, ka mahina poepoe e

kau ana i ka lewa a me ka solar month nil unuhi 'ana 0 ka hua'Olelo '0 mahina.

I mea e moaklika ai ko'u mana'o rna ka pepa nei, ke ho'ohana au i ka hua'Olelo,

'0 mahina, '0 ka mahina poepoe e kau ana i ka lewa a me nil inoa 0 nil malama Kelekolia

ka'u e kuhi nei. Ke ho'ohana au i ka hua'Olelo '0 malama, '0 ka inoa ia 0 ka malama rna

ka makahiki Hawai'i, e la'a me Welehu, '!kuii, Kil'elo a relil aku.

2.1.3. Po Mahina

I huikau 'ole ka 'u wehewehe 'ana e pili ana i nil inoa 0 kelil me keia pO 0 ka

mahina, e ho'ohana ana au i ka hopuna 'olelo '0 ka Po Mahina ke wehewehe aku au e

pili ana i nil inoa pO plikahi no ka hi 'ohi 'ona 0 ka mahina poepoe 0 loko 0 ka malama.

Eia nil inoa 0 nil pO mahina plikahi i loko 0 ka malama: '0 Hilo, Hoaka, Kukahi, Killua,

Kukolu, Kupau, 'Olekilkahi, 'Olekillua, 'Olekilkolu, 'Ole(kil)pau, Huna, Mohalu, Hua,

Akua, Hoku, Miihealani, Kulu, w'aukukahi, w'iiukillua, w'aupau, 'Olekukahi,

27

'Olekiilua, 'Olepau, Kiiloakiikahi, Kiiloakiilua, Kiiloapau, Kiine, Lono, Mauli a Muku.

Aia he kanakolu mau pO mahina rna loko 0 ka malama ho'okahi.

2.2. No KA MAllELE ' ANA I KA WA

Wahi a Kepelino, "hoomahele aku ka poe kahiko i ka lakou hana rna na ano elua,

o ka hana lima a 0 ka hana hoomana.,,51 Ma loko 0 nii palapala e pili ana i ke kaulana

mahina, '0 ka 'ike kuluma i kapili 'ia rna ka hi 'ohi 'ona 0 kelii me keia pO mahina ka mea

e kuhikuhi aku i ka hana aka po'e kahiko i hana ai. A no ka hana ho'omana, '0 nii kau a

me nii malama ka mea e niinii pfi ai no ka ho'onoho pono 'ana i nii pO kapu a me nii kau

kapu.

Va 'ae like '0 Dibble, Kamakau, a me Johnson e pili ana i nii akua i ho'omahele

aku i ka wii. Mai ka manawa 0 Papa liiua '0 Wiikea mai ka ho'omahele 'ana i ka wii, nii

malama, a me nii pO kapu. Akii, rna ka wii 'umikfimiihii 0 ke Kumulipo, '0 Wiikea liiua '0

Hina nii akua i ho'onoho iho i ka wii. 'Ike 'ia rna ia wii 'umikfimiihii 0 ke mele Kumulipo

ka ho'opiilua 'ana i nii inoa 0 nii malama 0 ka makahiki me nii inoa 0 nii hokfi a me nii

hOm 'ae'a. He hokfi alaka'i paba ko kelii me keia malama 0 ka makahiki. He kuhikuhi

paha keia ho'opiilua 'ana i ka ha'awina 0 ka ho'onohonoho 'ana i nii rnalama 0 ke

kaulana mahina. Eia kii Poepoe helu papa 'ana i ke mele Kumulipo rna ka nfipepa Ka

Na'i Aupuni i ka Iii 24 0 ka mahina '0 Kepakemapa i 1906.52 Va huki au i nii liilani 0 ke

KumuJipo rna lalo nei me nii inoa 0 nii hokfi 'ae'a i ho'opiilua 'ia me nii malama:

51 Kepelino 1932:99. 52 Ka Na'i Aupuni 1906, Bnke II, Helu 96.

13. Lewa Kaawela; lewa Kupoilaniua 39. Lewa Maliu; lewa Kaulua 40. Lewa Lanakamalama, lewa Nana 41. Lewa Welo, lewa Ikiild 42. Lewa Kaaona, lewa Hinaiaeleele 44. Lewa Hikikauelia; lewa Kaelo

'0 Ka'awela ka inoa no ka hokii 'ae'a '0 Venuse a i kekahi manawa '0 liipita.

28

Ma ka lalani 39, ho'opalua 'ia ka malama pili53 '0 Maliu me ka malama '0 Kaulua; rna ka

lalani 40; ho'opalua 'ia '0 Lanakamalama me ka malama '0 Nana; rna ka liilani 41,

ho'opalua 'ia ka malama '0 Welo me ka malama '0 Ikiiki; rna ka lalani 42, ho'opalua 'ia

ka malama '0 Ka'aona me ka malama '0 Hinaia'ele'ele, a rna ka lalani 44; ho'opalua 'ia

ka hokii '0 Hikikauelia me ka malama '0 Kii'elo.

E ho'ike ana ke Ki'i 3.9 rna ka Mokuna 3 e pili ana i na inoa Malama Maoli a me

na Malama Pili a ua like na inoa Malama Pili me na inoa hOkii a hokii 'ae'a. '0 ka

ho'omabele 'ana i ka manawa 0 ka makahiki ka mea nui rna ka wa 'umikiimiiha 0 ke

Kumulipo.

2.2.1. Na 'Alemanaka 'Ehii

He mea maika'i paba ka ho'omaka 'ana i keia mahele a'e me ka wehewehe 'ana

aku e pili ana i na 'a1emanaka 'eha. '0 'a1emanaka ka hua 'olelo Hawai'i no ka hua 'olelo

Pelekane '0 Almanac i ho'ohawai'i 'ia. Wabi a ka puke wehewehe 'olelo Pelekane, he

'onaehana kilokilo ka 'a1emanaka, kahi i nma 'ia ai ke 'ano 0 ka lani a me ke au rna na

Iii, na pule a me na malama i kelii me keia makahiki.54

53 Intercalary month. 54 I. A yearly calendar of days, weeks, and months, with astronomical data, weather forecats, etc; Webster's New World Dictionary 1988: 38.

29

Ia 'u e heluhelu ana i nii puke a me nii nupepa like 'ole 0 ka pilina mahina, 'ike 'ia

ka nune mau 'ana 0 nii mea kiikau malihini e pili ana i ka helu 'ana a ka po'e kahiko i nii

pO 0 ka mahina, he kanakolu, rna ka 'alemanaka Hawai'i. I kii Malo, Kepelino a me

Poepoe kiikau 'ana, 'a'ohe mea e nune ai. Ua pa'a ihola liikou i ka helu 'ana i nii pO

mahina 0 ka 'alemanaka Hawai'i, '0 ia ke kaulana mahina. Nune mau '0 Emerson,

Fomander, Alexander a me Valeri rna muli 0 ka 'i'ini nui paha e ho'ohiilike aku i ke

kaulana mahina me ka 'alemanaka Kelekolia. Eia ka mana'o e pili ana i nii 'alemanaka

'eM rna laiD nei.

I moakiika keia mahele 0 ka pepa, e wehewehe aku au e pili ana i nii 'alemanaka

like 'ole. E nanii 'ia ana ka 'Alemanaka Kelekolia, ka 'Alemanaka Hahai Mahina, ke

Kaulana Mahina a me ka Makahiki Metonika.

2.2.2.1. 'Alemanaka Kelekolia

'0 ke Gregorian Calendar ka inoa Pelekane 0 ia 'alemanaka. He 'alemanaka

keia i hahai aku ike ka'apuni 'ana 0 ka honua i ka Iii. He 365.25 mau Iii ka Wihi 0 ia

ka'apuni 'ana. Ke piha he 'ehii mau makahiki 0 nii Iii 365, ho'okomo 'ia ho'okahi Iii keu

rna ka mahina '0 PepeluaJi i holo pono nii makahiki 0 ia 'alemanaka. Kapa 'ia ka inoa 0

ia makahiki 'ehii he makahiki lele '0i.55 'Oko'a kelii me keia mahina rna ka 'alemanaka

Kelekolia, he 28,30 a i 'ole he 31 mau Iii nii 'ano lo'ihi 0 kelii me keia mahina. Aia

'ehiku mau Iii i loko 0 ka pule. Ma ka nanaina 0 ka 'alemanaka, ho'omaka ka pule i ka

Uipule a i 'ole ka Iii Siibati, '0 ka Po'akahi (Monade) rna hope maila, '0 ka Po'alua

(Tusade) rna hope maila, '0 ka Po'akolu (Wenesade) rna hope maila, '0 ka Po'ahii

55 Poepoe rna Ka Na'i Aupuni i 10 Nowernapa 1906.

30

(Tursade) rna hope maila, '0 ka Po'alima (Faraide) rna hope maila a '0 ka Po'aono

(Satarede) ka hOpe.56 '0 keia ka 'alemanaka ma'a mau a kakou e hahai nei i keia au 'fulo.

Ma mua 0 ka hiki 'ana mai 0 ke 'alemanaka Kelekolia i Hawai'i nei, ua hahai na

kfulaka Hawai'i i kekahi 'onaehana 'e a'e no ka maIama 'ana i ka wa. Na ke kahuna kilo

hOku a me ke kahuna kilokilo i alaka'i aku i na Unaka ina 'oihana pili i ka mahina. Va

hakilo aku na kahuna ike 'ano 0 na hOkU, na hOku 'ae'a, ka mahina, a me ke

ke'eke'ehina a ka la, '0 ia ka ne'epapa 'ana 0 ka la 0 na ala polohiwa.57 MaIama 'ia ka

'ike 0 ia mau mea e hakilo ana a ho'ohui a'ela keia 'ike rna ke kaulana mahina.

Wehewehe akula '0 Poepoe e pili ana i ka 'oko'a 0 ka 'alemanaka Hawai'i me ka

'alemanaka Kelekolia a me ka pa'a 'ana 0 na pO mahina i ke kaulana mahina.58 Penei ka

Poepoe:

He kanakolu paa ka nui 0 na la 0 loko 0 ka mahina hookahi rna ka helu a ko Hawaii nei poe, aole oi aku, aole emi mai, elike la me ka helu a ka haole. he 30 po rna kekahi mau mahina, he 31 po rna kekahi, a he 28 hoi rna kekahi mahina, aia a he makahiki lele oi, alaila, loaa he 29 po. (Ka Na'i Aupuni 10 Nowemapa 1906)

Aia 'eha mau kau rna ia 'ano 'alemanaka Kelekolia: '0 ke Kupulau, Kauwela,

Hii'ulelau a Ho 'oilo na inoa 0 na kau. Aia 'ekolu mau mahina i loko 0 na kau pakahi.

He 'umikilmaIua ka huina nui 0 na mahina 0 loko 0 ka makahiki piha 0 ia 'alemanaka

Kelekolia. He 'alemanaka ia e hahai ana i ka ne'epapa 'ana aku 0 ka lao

S' Na Naeriloka rna Ka Haku a ka Pakipika i 120 lune 1862. 57 '0 ke Ala Polohiwa a Kane ka wekill 'iikall 0 ka ne'epapa 'ana 0 ka la a '0 ke Ala Polohiwa a Kanaloa ka wekill hema 0 ka ne'epapa 'ana 0 ka la. Kapa 'ia keia mall Ialani wekill i ka 'olelo Pelekane, '0 ka Tropic of Cancer a me ka Tropic of Capricorn. "Ko No'i Aupuni 1906, Boke II, Helu 138, I.

31

2.2.2.2. 'Alemanaka Hahai Mahina

'0 keia ka 'alemanaka i nana maoli i ke ka 'apuni 'ana 0 ka mahina i ka honua.

Kapa 'ia keia 'alemanaka rna ka 'olelo 'epekema Kahiki, he 'alemanaka synodic lunar.

Ua like a like ka mana'o '0 synodic me ka ho'onohonoho 'ana i ka wa rna 0 ka mahina,

ka la a me kekahi hokiL Eia ho'i ka mana'o 'epekema Kahiki a me ke 'ano 0 ka helu

'ana 0 ke kaulana mahina.

Ka'apuni aku ka mahina i ka honua. He 27.3 mau III ka lo'ihi 0 ia ka'apuni 'ana a

ka mahina i ka honua. 'Oiai ka mahina e holo ana a puni ka honna, peia pii ke ka'apuni

'ana 0 ka honua i ka la. No laila, he 'elua la ka lO'ihi keu no ka mahina e 'unu aku a

hO'ea maila rna kahi i ho'omaka ai. I loko 0 ia mau la 'elua, aia na pO mahina pOwiuli.

He 29.5 ka huina nui 0 na la i loko 0 ka mahina rna ka 'alemanaka hahai mahina. Aia

354 mau III 0 loko 0 ka makahiki piha rna ka 'alemanaka hahai mahina (29.5 x 12 = 354).

Wahi a Emerson:

The Hawaiians evidently hit upon the synodic month and made it their standard ... It was an easy matter to eke out the reckoning by omitting the last day in every other month, the synodic lunar calendar being 29 Y.! days (Emerson qtd. in Malo, 1951:35).

He mea nui ka 'oko'a rna waena 0 ka 'alemanaka Hawai'i a me ka 'alemanaka

Kelekolia i na mea kakau no ka mea, nui ho'i ko lakou niine 'ana i ke 'ano 0 ka helu 'ana

aka po'e kahiko i na pO 0 ka mahina. Hiki ke 'ike i ka nfine mau 'ana rna na mea i kakau

'ia e kela me keia kanaka malihini. Kuhikuhi aku '0 Valeri, he mea hulikanaka '0 ia, i

32

kekahi '6lelo a Zepelino Kalokuokamaile e pili ana ike kiiko'o 'ana i ka hemahema a ke

kaulana mahina.59 Penei ka Valeri:

.. .if a new moon (Hilo) appears on the evening of the thirtieth day (Muku), the day lasts only for the diurnal period60

in which the planet is invisible (Muku means "cut short"). In other words, the day lasts only about twelve hours instead of twenty four ... In this case, the rule that calls for the name of the day to correspond with that of the following night is violated; the following month will again last twenty-nine and a half days . .. , It seems to me, then, that if Zepelinokalokuokamaile is right, every Hawaiian month must last twenty-nine and a half days (Valeri 1985:195).

Ho'omau akula '0 Valeri me ia mana'o:

Yet this explanation seems to contradict the statements of the missionaries Dibble, Richards and N. Emerson, according to whom a month of thirty days alternates with a month of twenty-nine days (ibid).

Ma ka Kepelino laua '0 Poepoe wehewehena e pili ana i ka makahiki Hawai'i, ua

kiiko'o nolaua i keia mana'o 'elua; Va pa'a na po mahina, he kanakolu a ua pa'a na

anahulu '0 ia ka inoa kahiko no 'umi la; he 3 anahulu 0 loko 0 ka malama Hawai'i.

Aia 12 mau inoa malama 0 loko 0 ka makahiki ho'okahi, he 360 rnau la 0 loko 0

ka makahiki, a laila, aia 'elima fa i ho'okorno 'ia no ka ho'ornana 'ana aku ia Lono.

Kapa 'ia keia ho'okorno 'ana, he intercalary.61 Ma ia rnau la 'elima, ua hana 'ia na

haipule Makahiki. I ko Fornander rnanao, he mau la ka 'awale ho'i keia rna waho aku 0 ka

'alemanaka Kelekolia.62 'A 'ole au i 'ae like i ko Fomander mana'o, no ka mea ka'apuni

mau ka mahina i ka honua. 'A 'ole i nalowale na po 'elima 0 kekahi mahina. Loli mau ka

59 Valeri 1985:195. 60 '0 ia ke ao. ka wi rna'ama'ama 0 ka la. 'A 'ole 0 ka pO. 61 '0 ia ka ho'okomo 'ana i kekahi Hi a j 'ole kekahi malama hOll i ka 'alemanaka. Penei ka 'olelo rna ka puke wehewehe 'Olelo Pelekane: I. added to the calendar: said of a day, month, etc, inserted in a calendar ~ear to make it correspond to the solar year. Webster's Dictionary 1988: 703.

2 Fornander 1969:332.

hi'ohi'ona 0 ka mahina No'u iho, ua kiilele nui ko Fornander mana'o i ka 'alemanaka

Kelekolia a ua hihia '0 ia i ka ho'ii'o 'ana e ho'ohiilike aku i ke kaulana mahina me ka

'aIemanaka Kelekolia.

'Oiai nune mau ia mau mea kiikau e pili ana i ka ho'omahele 'ana i ka wii a ka

po'e kahiko, kiiko'o like nii mea kiikau a pau i luna a'e i ke 'ano 0 ka 'alemanaka

Hawai'i. '0 ka 'aIemanaka hahai mahina ke 'ano 0 ko ka po'e kahiko helu 'ana a '0 ke

kaulana mahina ka inoa 0 ia 'alemanaka hahai mahina.

2.2.2.3. Kaulana Mahina

33

'0 Kaulana Mahina ka inoa 0 ka 'onaehana 'alemanaka i ka Hawai'i, he

'onaehana no ka ho'omahele 'ana i ka wii. Aia 30 mau inoa pO mahina i ho'okahi

malama piha. I kii Poepoe wehewehe 'ana e pili ana i ka ho'onohonoho 'ana i ka wii, he

'onaehana helu ke kaulana mahina. Helu 'ia ke ka'ina 'ana 0 nii hi 'ohi 'ona 0 nii pO

mahina he kanakolu, a he kaulana mahina no ia. He 'onaehana helu ia i ka loli 'ana 0 ka

mahina.

I ka wii kahiko, aia 'umi mau pO rna loko 0 ka pule a kapa 'ia keia 'ano pule

kahiko, he anahulu. No ka niinaina 0 ua 'aIemanaka nei, aia 'umi mau pO mahina i loko 0

ke anahulu a aia ho'i 'ekolu mau anahulu i loko 0 ka maIama ho'okahi. '0 Hilo, Hoaka,

Kilkahi, Killua, Kilkolu, Kilpau, 'Olekilkahi, 'Olekillua, 'Olekilkolu a 'Ole(kil)pau nii inoa

o nii pO mahina rna loko 0 ke anahulu mua 0 ka maIama. '0 keia ka manawa e nui ana ka

mahina. '0 Huna, Mohalu, Hua, Akua, Hoku, Miihealani, Kulu, Lii'aukiikahi, Lii'aukillua

a Lii'aupau nii inoa 0 nii pO rnahina rna ke anahulu 'aIua. '0 ia ka manawa e piha poepoe

ai ka mahina. '0 'Olekakahi, 'Olekillua, 'Olepau, Kiiloakilkahi, Kiiloakillua, Kiiloapau,

Kiine, Lono, Mauli a Muku nii pO mahina rna ke anahulu 'akolu. '0 ia ka manawa e

34

hO'emi ai ka mahina. 'Oiai wehewehe 'ia e Malo, Poepoe a me Kepelino, he pa 'a nil po

he kanakolu i loko 0 ka malarna, wehewehe mai '0 Poepoe e pili ana i ka puka like 'ana

aku 0 ka po mahina '0 Muku rna ke kakahiaka a i ka holo pil 'ana ho'i '0 Muku me ka

pi'ina a ihona 0 ka Iii. Wahi ana, i kekahi manawa rna hope 0 ka ihona 'ana 0 ka la, 'ike

lihi 'ia ka pO mahina '0 Hilo. No laila rna kekahi mau malarna puka no ka po mahina '0

Muku i ke kakahiaka a rna ke ahiahi 0 ia Iii like 'ike no ka pO mahina '0 Hilo rna mua 0

ka napo'o 'ana 0 ka la.63 No laila, helu 'ia nil pO mahina a pau, he kanakolu rna nil

malarna a pau akil rna kekahi mau malarna helu 'ia 'elua pO mahina rna ka Iii like.

'0 ke Kaulana Mahina ka 'alemanaka hahai mahina a he 'onaehana no ia no ka

hO'onohonoho 'ana i nii malarna 0 loko 0 ka makahiki.

2.2.2.4. Makahiki Metonika64

I mea e holo pono ai ka 'alemanaka rna kelii me keia makahiki, ua ho'okomo 'ia

ka makahiki metonika rna kahi kilpono. Pili ka makahiki metonika me ka 'alemanaka

hahai mahina, no ka mea he 'alemanaka hahai mahina no ia. Aia 354 mau Iii rna loko 0 ka

'alemanaka hahai mahina a koe akula he 'umikilmiikahi mau Iii ke ho'ohillike aku i ka

'alemanaka hahai mahina me ka 'alemanaka Kelekolia.65 Ma muli 0 ia koena 0 nil pO rna

ka makahiki, ua ho'oponopono 'ia e nil kilo hoku keia koena me ka ho'okomo 'ana i

kekahi malarna hou aku i loko 0 ka makahiki piha. He 'umikilmiikolu mau malarna ko ka

makahiki metonika. Ho'okomo 'ia kekahi malama hou aku i loko 0 ka makahiki

ma'arnau. A he 'umikumakolu mau malarna i loko 0 ka makahiki ho'okahi. Kapa'ia

keia ho'okomo 'ana, '0 Ukali a i 'ole Pili i ka mana'o Hawai'i. Va like ka mana'o 'elua.

63 Na Poepoe rna klina 'atikala i Ka Na'i Aupuni rna 10 Nowernapa 1906. 64 Metonic Year. He hana ho'oponopono no ia i ka ho'oDoho 'ana i nil malama 0 ka makahiki. " 'Alemanaka hahai mahina, 29.5 x 12 ~ 354. 365 -354 ~ II.

35

Ua pono e ho'okomo i ka malama hou aku rna hope 0 ka hala 'ana 0 'elua a i 'ole 'ekolu

makahiki piha. Ma ke kolu 0 ka makahiki, ho'okomo 'ia kekahi malama holo'oko'a rna

waena 0 nli malama ma'amau. Ua nune aku '0 Alexander e pili ana i ka ho'onoho 'ana.

Penei kli Alexander:

The method referred to above of intercalating three moons in every eight years would cause an excess of one moon in 145 years. By the Metonic cycle, however, according to which seven moons are intercalated in every nineteen years, the excess is only 2 hr. 4m. 33s. in a cycle, which would amount to one day in 220 years (Alexander qtd. in Malo, 1951:35).

Ua ho'oponopono nli klihuna i ke ka'ina 'ana 0 nli malama i ka makahiki me ka

ho'okomo 'ana i kekahi malama piha hou a'e i loko 0 ka makahiki ma'amau i holo pono

ai ka makahiki. Ua kapa 'ia keia ho'oponopono 'ana, '0 Ukali a i 'ole Pili rna ka 'olelo

Hawai'i. He 29.5 mau lli i loko 0 ka malama piha. He 354 mau lli i loko 0 ka makahiki

hahai mahina.66 E 'ike 'ia ana ka hana akamai a ka Hawai'i i mea e ho'opololoi ai i ka

hemahema 0 ka 'a1emanaka hahai mahina, '0 ke kaulana mahina, rna ka helu mahina

'ana. '0 keia ho'okomo 'ana i ka malama pili he mea e ho'onoho ai i nli malama

ma'amau rna ka wli a me ke anilli kupono. E kukli 'ia ana e pili ana i ia ho'opololoi 'ana

rna ka mahele 2.5.2.4. Ukali a Pili.

'A'ole hiki ke ho'ohala aku i ka mana'o 0 nli 'atikala e pili ana ike kaulana

mahina 0 nli mea klikau a pau. Kliko'o nli mea klikau a pau, he 'a1emanaka hahai mahina

ko ka Hawai'i. Wahi a nli mo'olelo, na nli akua kahiko i ho'okumu ka ho'onohonoho

'ana i nli wli, nli malama a me nli pO kapu, ana nli klihuna e hahai a mlilama i ia 'ike. Na

66 Lunar year.

36

ke kahuna kilokilo e kilokilo aku i ka hana a ka mahina poepoe i kelii me keia malama i

ka wii kahiko a he mau kiihuna kilokilo keia i a'o i ka niinii pono 'ana i nii mea kiko'I 0

kelii me keia mahina a pelii aku. Ua ho'omaopopo loa liikou i ko liikou helu mahina 'ana.

2.2.3. KA HO'OMAKA 'ANA I KA MAKAIIIKI Hou

Ho'omaka ka makahiki hou i ka manawa i pi'i a'e ai nii hokil huihui 0 Makali'i.

Ke pi'i a'ela ia mau hOkil mai ka hikina mai rna ka manawa like e napo'o iho ai ka Iii, a

ho'omaka ka malama hou me ka pO mahina '0 Hilo, rna laila no e ho'omaka ai ka helu

'ana i ka makahiki hOU.67 Wahi a Johnson, na ka Hawai'i wale no ia helu 'ana.68 He mea

nui keia 'ike i ka ho'omaka 'ana i ka makahiki hou, no ka mea, ua pono ke kilo hokil

Hawai'i e ho'omaopopo i ke ka'apuni 'ana 0 ka honua, ke ka'a 'ana 0 ka honna a puni ka

Iii, ke ka 'a 'ana 0 ka mahina a puni ka honua, nii malama 0 ka mahina i piha ai ka

makahiki a me ka pi'ina 'ana a'e 0 nii hOkil.69 Kiiko'o no ho'i au i ko Johnson mana'o a

he la'ana maika'i keia e kuhikuhi aku i ke ka'ina hana 'epekema. '0 ia ho'i ka haka

pono 'ana, ka mahu'i 'ana i kekahi hopena 0 ka hana, ka ho'ii'o 'ana i ka hana, ka ho'oia

'ana, a me ka 'ike pololoi 'ana i ka hopena.

No laila, '0 ke kaulana mahina he 'ano 'alemanaka e hahai aku ana i ke 'ano 0 nii

kau, nii hOkil 'ae'a ,nii malama a me ka pO mahina. He mau mahele 'ike ia i ka

'onaehana kaulana mahina, a he 'onaehana 'epekema Hawai'i no ia.

67 Fomander 1999:330, Malo 1951:33. 68 Johnson 2000:33 . • , Ibid.

37

2.3. NA KAU

No ke kau - Aia 'elima mau 'ano no ka ho'oka'awale 'ana i ka makahiki. '0 ka

ma'a mau, ho'ohapa 'ia ka makahiki i 'elua kau. '0 ke kau Ho'oilo a Kau ka ma'amau.70

Aia 'eono mau malama rna ka Ho'oilo a 'eono mau malama rna ke Kau. E niinii i ka

paukO melemele 0 ke Ki'i 2.1 no ia ho'omahele 'ana. Ho'ohapa 'ia ka makahiki i ke kau

pulu, '0 ia ka Ho'oilo, a i ke kau malo'o, '0 ia ke Kau.71 Ma Kaua'i a me kekahi mau

'aina 'e a'e, '0 Miihoemua ka hapa malo'o 0 ka makahiki me 'eono malama rna ia kau a

'0 Miihoehope ka hapa pulu 0 ka makahiki me 'eono malama rna ia kau. E niinii i ka

paukO rniiku'e 0 ke Ki'i 2.1 rna lalo nei no ia ho'omahele 'ana.72 Wahi a Kamakau, '0

Makali'i ke kau mua a '0 Ho'oilo ke kau hOpe.73 E niinii i ka paukO hinahina 0 ke Ki'i

2.1 no kii Kamakau.

Eia ho'i, ua h6 'ike aku kekahi wahine no Moloka'i iii Alexander i nii inoa no

'ekolu mau kau, '0 Makali'i, Ho'oilo, a Kau. Aia 'eM mau malama rna loko 0 ke kau

Makali'i, 'ehii mau malama rna ke Kau, a 'eM mau malama rna ke kau Ho'oilo.74 E niinii

ike Ki'i 2.1 rna ka paukO 'oma'oma'o rna lalo nei no ia ho'omahele 'ana.

Ho'omahele 'ia ho'i ka makahiki e Kepelino i 'ehii mau kau. '0 ka La'aulu

(La'au ulu), ke Kau, ka La'amake (Lii'au make), a me ka Ho'oilo.75 Aia 'ekolu mau

malama rna loko 0 nii kau piikahi. E niinii ike Ki'i 2.1 rna ka paukO polfi rna laID iho nei

no ia ho'omahele 'ana.

70 '0 Kauwela ka hua'olelo a iliou e ho'ohana nei rna ke au 'ano. Ma ia pepa Dei, e warno ana au ka hua'Blelo 0 Kau e like me ka'u i 'ike aku ai rna na palapala kahiko. 71 Pogue 1848:17, Malo 1951:30, & Poepoe 1906 rna Ka Na'i Aupuni i 0 Nowemapa. 12 Emerson qtd. in Malo 1951 :33. 73 Kamakau rna Ka Nupepa Kuolwa 05 Aukake 1870, Buke IV, Helu 31. 74 Alexander qtd. in Malo 1951 :30. 75 Kepelino 1932: 83.

Malom. &Poenoe

Emerson

Kamakau

Na Kau 0 ka Makahiki

Kau (Wela) - 6 malama

Mahoe mua (6)

Makali ' i (6)

La'aulu (3) (La'au ulu)

Kau (3)

Ho'oilo - 6 malama

Miihoe hope (6)

Ho'oilo (6)

La (3)

(U'au make)

Ho'oilo (3)

12

12

12

12

'0 ka mea nui rna ia rnau ho 'ornahele ' ana, he 'umikiirniilua ka huina nui 0 na

38

rnalama 0 lake 0 ka rnakahiki ho'okahi . No laila, aia 'umikurniilua rnau rnalama rna lake

o ka rnakahiki rna'amau. E 'ike auane' i ka ho 'oponopono 'ana i ka rnakahiki me ka

ho 'okorno 'ana i ka rnalama a he ' urnikiirniikolu ka huma nui 0 nii rnalarna i ka rnakahiki

ho 'okahi.

2,3.1. Nii Kau no ka 'Oibana Lawai'a

Aia 'elua kau i ' a i pa 'a loa rna nii kapu nui, ' 0 ke kapu 'opelu a me ke kapu aku.

Va kau ke kapu lawai 'a rna 0 ke kaulana rnahina. Ma ke kau Ho'oilo, kau 'ia ke kapu i

ka lawai 'a aku, he i'a kai hohonu ia, rna ka rnalarna 0 Kii ' elo, ' 0 ia ka rnahina ' 0 lanuali i

ko Malo helu rnakahiki .76 Ia wii no, ho'onoa ' ia ke kapu i ka lawai 'a 'opelu 'ana, '0 ka

' a 'ei ' ana. Ma ke Kau, kau 'ia ke kapu i ka 'a'ei 'opelu 'ana rna ka rnalarna 0

Hinaia'ele 'ele, ' 0 ia ka rnahina '0 lulai i ko Malo helu rnakahiki .77 Ma ia wii no, ho 'onoa

'ia ke kapu 0 ka lawai 'a aku, '0 ka hI aku no ka inoa 0 ia ' ano lawai 'a 'ana aku. He

76 Malo 195 1:3 I. n Malo 1951 :30.

39

waiwai ia ho'omaopopo 'ana, no ka mea, ua 'ike ka lawai'a i ke kau ho'ohua a me ke kau

holo 0 na 'opelu a aku. Ho'ohlilike aku ka po'e kahiko i ka holo 'ana 0 kela me keia i'a

me kela me keia malama 0 ka makahiki. Nana pono ka lawai 'a i na hana a na mea ola ma

ka laupapa, ke kai kilo he'e, ke kai kohala a pilla aku. Ho'ohui 'ia keia mau hana i kela

me keia malama 0 ka makahiki. Malama 'ia ka 'ike ma 0 ke kaulana mahina i mea e

ho'omaopopo ai ka wa kilpono e mlilama ai i ka i 'a. He hanana no ia i lawa pono ka

'opelu a aku i 'ai no ke kaiaulu i kela me keia makahiki.

2.3.2. Nii Kau no ka 'Oihana Mahi 'Ai

He mea nui na kau i ka mahi 'ai. Ma ke kau ua nui, 'a'ohe ana hana, a ke mao ka

ua he hana nui kana. Ma ke kau Ho'oilo he wa pulu ia, noho akula na kanaka i loko 0 ko

lakou mau hale a nala lauhala,78 holehole wauke, 'oai 'olona a i 'ole niu a ho'oponopono

. k h 79 1 a pono ana.

'0 ka Ho'oilo ka wa e mae ai na la'au ma muli 0 ka ua nui. Va kapa 'ia keia wa

ke kau la'amake (la'au make). Halena na lau 0 ka mea kanu a nao nui na 'iole i ka mea

kanu a mea 'ai.80 No laila, 'a 'ole nui ka hana aka mahi 'ai ma ia wa.

'0 ke Kau ka wa e ulu ai na la'au ma muli 0 ka pa maika'i 'ana 0 ka la. Va kapa

'ia keia wa ke kau la'auli (la'au uli). Ma hope pono 0 ka mao 'ana 0 ka ua, a 'elo'elo

mau ka lepo, mahi aku no ka mahi 'ai i ka lepo 0 kona mau mlila i mea e makaukau ai ka

'aina no ke kanu 'ana. Kanu ho'i ka mahi 'ai i na 'uala 0 na Kona. He 'uala '0'0 koke no

78 He hua'olelo Maui no ka 'ulana lauhala 'ana. 79 Handy, Handy a me Pukui 1991:39. 80 Kepelino 1932:83.

40

ia.81 '0 ke Kau ka wii i lawa pono ai ka mea kanu. Pa'ahana no ka mahi 'ai rna ia

manawa.

2.5.3. Nii Kau no ka 'Oihana Kilokilo

I ko Kepelino mana'o, ho'omaopopo nii kiihuna i ka ho'omahele 'ana i ka wii 0 ka

makahiki.82 Aia 'elua kau nui i miilama maika'i 'ia e ke kilokilo. '0 ke kahuna kilokilo

ka mea e hiikilo aku i ka hikina no ka puka 'ana aku i nii hoku Huihui 0 Makali'i. Ua

haka pono ke kilokilo i ka lani a wiinana aku i ka wii kupono e puka maoli ai ia mau hoku

a ho'omaka no ke kau Makahiki. Ke puka a'e nii hOku Huihui 0 Makali'i i ka hikina i ka

wii e niipo'o a nalo like ai ka Iii i komohana, a 'ike akula ka po mahina mua 0 ka malama,

'0 ia '0 Hilo, rna laila ka wii e ho'omaka ai ka hanana Makahiki. Ua nui ka hana a ke

kilokilo rna ka wii Makahiki me nii papahana Makahiki. '0 ka niinii 'ouli a me ke a1aka'i

'ana i nii hana haipule nii hana a ke kilokilo. Niina no i hana i ia mau papahana rna nii pO

mahina kupono 0 ka wii Makahiki. Niina no i ho'oponopono i ka helu 'ana i ke kaulana

mahina. Niina no i hiikilo aku i nii hQ'aiIona e ho'omaka ana i ka wii no ke kilkulu a

ho'ola'a 'ana i nii heiau luakini.

Ua hana nui ho'i ke kilokilo rna ke kau ho'ola'a luakini. He mea nui ka ho'oliilii

'ana i nii ha'awina haipule i ka pO mahina kupono. I ka wii haipule luakini, 'a'ole pono

ka ua iki, a 'a'ole pono ka pii 'ino ka makani. No laila, he mea nui ke kilo pono 'ana aku

i ka lani i ko pono ka hopena 0 nii pule rna nii 'aha a me nii ha 'awina haipule 'e a 'e rna ia

wii ho'ola 'a luakini. 'A 'ole ola loa ke kilokilo i wiinana hewa i nii 'ouli. 83

81 Na Poepoe rna Ka Na 'i Aupuni i ka Iii 010 Nowemapa 1906. 82 Kepelino 1932:85. 83 Fornander 1919:71.

41

He 'oihana nui ke kilokilo i ka wil kahiko. Na ke kilokilo i kuhi aku i nil pO rnahina e kau

a e noa ai nil kapu 'o'ole'a rna ka wil Makahiki.84 Niina no i kuhi aku i nil pO rnahina e

kau hou ai nil kapu no nil haipule 'aha rna ka luakini a pelil akU. 85 Niina no i ho'onoho

pono i ke kaulana rnahina i ka'i pono nil po 0 nil rnalarna rna nil rnakahiki pakahi.

84 Pomander 1919:18; Malo 1951:33. " Ibid.

42

MOKVNA 3. NA MALAMA

o ka makahiki Hawaii, 0 ka huina ia 0 na maLama he umikumamaLua, nona na La 360.

- Kepelino

Kepelino's Traditions ofHawai'i

Ma ka mahele nei, e hO'ike ana au i ka pilina 0 ka malama rna ka ho'omahele 'ana

i ka wa a me na inoa malama. '0 keia ka mahele maulua no ho'i ia 'u no ka wehewehe

'ana rna muli 0 na kaila like 'ole 0 ka ho'onoho 'ana i na inoa malama i kela me keia

mokupuni, i kela me keia moku 'aina, a i kelii me keia liilani kilokilo. Ma ka mokuna nei

e ho'ike 'ia ana kekahi mau 'ano 0 ka ho'onohonoho kaulana mahina 'ana.

3.1 KA HO'OKUMU 'ANA I NA INOA MALAMA

I kela me keia palapala i hO'ili'ili 'ia, ua ho'ike aku ke kumu i kapa 'ia aku ai na

inoa malama 0 ka makahiki rna na wahl like 'ole 0 Hawai'i nei. Wahl a Mrs. Wiggin, ka

makuahine '0 Mary K. Pukui, ua kapa 'ia aku na inoa malama rna Ka'ii rna muli 0 ke

'ano 0 ke anila.86 Wahl a Ka'alakea, he kiipuna no Maui, ua kapa 'ia aku na inoa

malama rna KIpahulu rna muli 0 ke 'ano 0 ke kai, ka i'a a me ke anila.87 Warn a Handy

rna rna ka liikou puke, i ka mana'o 0 na kfipuna rna na wahl like 'ole e pili ana i na inoa 0

na malama e h6'ike i ke kumu i kurn 'ia rna laila.88 A, e 'ike 'ia na inoa malama rna

Kaua'i i like ho'i me ka hana a ka i'a. Va ho'ohui ho'i au i na ho'onoho malama like 'ole

rna ka pakuhi Ki'i 3.1 rna ia mokuna nei .

•• Handy, Handy a me Pukui 1991:29. 87 Ma ke kilka kama'ilio 'ana i ka makahiki 1993 i KaupO . .. Handy, Handy a me Pukui 1991:29-37.

43

3.1.1. Nii Kuhiakau 'Elua89

'Elua a'u kuhiakau no ke kumu i ho'onoho 'oko'a 'ia ai na malama rna na

mokupuni pakahi. '0 ka mana'o mua, he mahu'i wale ka'u e pili ana i ka ne'epapa 'ana

aka mahina a '0 ka mana'o 'elua, ua ho'ohui au i kekahi mau mana'o e pili ana i ka

mahina.

No ka mahu'i mua, '0 kahi paha 0 ka mea kilo hokii e haka pono ala i kela me

keia hana e la'a me na kau i'a, na kau hua'ai a pela aku ke kumu no ka ho'onoho 'oko'a

'ana i na inoa malama 0 ke kaulana mahina. Aia kekahi mau mea e kako'o ai i ko'u

kuhiakau mua. Ma 'Olowalu i Maui, holo aku ka paununu90 rna kahi 0 ka mahina 0

Iune.91 Aka, rna KIpahulu, hO'ea mai ka paununu i ka mahina 0 'Aukake.92 Ke holo aku

na paununu a ha 'a1ele ia 'Olowalu, ho'ea kela mau paununu i 'ekolu mahina rna hope

maila i ka mahina 0 'Aukake rna Kipahulu. Va haka pono ka po'e kahiko i ka holo 'ana 0

ka paununu i kela me keia moku'aina a malama ho'i ia 'ike, '0 ka holo 'ana 0 ia mau

paununu, me ka malama 0 ke kaulana mahina. Ho'ohui 'ia ka holo 'ana 0 ka i'a me ka

malama 0 ka makahiki a ho'omana'o 'ia ho'i ka 'ike rna 0 ke kaulana mahina. Va hiki i

na kilo hOkii ke wanana aku i ka malama e holo ana i ka i 'a rna muli 0 ka hiikiIo pono

'ana i ka malama 0 ka makahiki. 'Oko'a ka hana a ka i'a, manu a meakanu i kela me

keia moku'aina a mokupuni. No laila, e 'oko'a ana na inoa malama rna na moku a pau.

'0 ko'u mahu'i 'elua, aia na liilani kilokilo like 'ole. Hwlo paha na kahuna

kilokilo i na maka like 'ole rna ka lewa a me ka honua i mea e kokua i ka ho'onohonoho

89 Kuhiakau _ '0 ia ka mahu'i 'ana i kekahi hopena, '0 ka hypothesis keia. 90 He W3 'opio ia i ke ola 0 ka uhu rna hope 0 lea 'ohua 'ana. '0 ka paununu ka puana Maui a'u e ho'ohana nei. '0 panuou ka puana 'ana rna na wahi 'e a'e. "Wahi a Bernard Bulawan, he kupuna lawai'a '0 ia. No Lahaina, Maui mai '0 ia. '0 ia ka makuakane 0 ka mea kakau. 92 Wahi a Kahu David Ka'alakea rna ke kilka kama'ilio 'ana i ka makahiki 1993.

'ana i na malama 0 ka makahiki. Wahi a Johnson e pili ana i ke kaulana mahina 0

Moloka'i:

... the aberrant Moloka'i practice, therefore, of beginning the year with the Pleiades (Makali'i) about mid-April in our calendar may imply that the Moloka'i calendar at one time

44

was oriented to heliacal risings of stars in the ecliptic (Johnson 1981:23).

'0 kapi'i 'ana 0 ka haku rna ke ao ma'ama'ama ka mana'o 0 heliacal. No ka halau 'ike

o ke kilo haku rna Moloka'i, '0 ka pi'i 'ana 0 na haku i ke kakahiaka ka mea e alaka'i ana

i ka ho'onoho 'ana ina inoa malama rna ke kaulana mahina. Wahi a Kepelino, '0 na

klihuna ki'i ke 'ano kahuna e ho'omaopopo i ka ho'onohonoho 'ana i na malama 0 ka

makahiki. Penei kana kuhikuhi 'ana:

o ka poe ike kapu (kahuna kii) wale no ka ike pololei loa, rna ka hooponopono ana. A mamuli 0 kekahi kahuna hoomanakii o ka wa kahiko i hooponoponoia'i nei; no ka mea 0 lakou no ka i ike i ke ano 0 na manawa 'ha, a me na loina 0 kela malama keia malama, a me ke ano 0 kela keia malarna i mea e maopopo ai ka lakou oihana pule (Kepelino 1932:85).

I ka ialani '0 Kanalu. aia kekahi mau hOku 'ai malama i kelli me keia malama 0

ka makahiki. '0 Kapolo ka inoa 0 ke kanaka kilo haku rna ia iaiani kahuna. Aia

'umikumliha mau haku alaka'i no na malama 0 ka makahiki.93 Wahi a Kapolo, '0 ka wa

o Haianiku ia ho'onohonoho 'ana i na maiama 0 ka makahiki.94 Kuhikuhi 'ia maila ka

pilina rna waena 0 na haku like 'ole a me na inoa malama rna ke kaulana mahina. '0

H61aniku ke kanaka nona ia 'ike 0 ka ho'onoho malama 'ana a ua maIama 'ia kona 'ike

rna ia llilani a Kanalu rna.

93 Namakaokeahi 2004:100. 94 ibid.

45

Ma ke Kumulipo, i ka wii 'umikilmiilua a hiki i ka wii 'umikilmiiha, na Wiikea mii

i ho'onohonoho i ka wii 0 ka makahiki rna 0 ka ho'okumu 'ana i nii pO kapu. Kuhikuhi

mai '0 Johnson:

Wiikea's role in adjusting the ritual calendar to the institution of tabu nights in the month and year is an important detail in the thirteenth wii of creation, the symbolic significance of which is the basis of the sidereal month of 27 and 113 nights per sidereal lunation (Johnson 1993: 135).

'0 ka ne'epapa 'ana 0 ka mahina ka mana'o 0 sidereal. '0 Wiikea ke akua i ho'omahele

aku i ka wii 0 ka makahiki.

Kuhikuhi aku '0 Kamakau iii Milipomea, he kahuna kilokilo, '0 ia ka i ho'okumu

i nii kau a me nii pO kapu rna ko Wiikea wii. Ua ho'onoho hou '0 Milipomea i nii malama

rna ka makahiki. Helu papa 'ia e Kamakau nii inoa 0 nii kiihuna loea 0 Kaua'i a O'ahu.

Kuhikuhi aku '0 ia i ko liikou ho'onoho pono 'ana i ka wii 0 ka makahiki.95 Wahi a

Kamakau:

o ka poe helu a hooponopono i na malama 0 ka makahiki, 0

ko Oahu poe kilohoku a me ko Kauai ka poe akamai loa i ka hooponopono ana, a me ka mahele pono ana i ke ano 0 ka la, o ka mahina a me na hoku, a me ka papa hulihonua 0 ka aina (Ke Au Okoa 10 PepeluaJi 1870).

Aia ka mana 0 ka ho'onoho 'ana i nii malama 0 ka makahiki rna nii liilani

kilokilo. '0 keia paha kekahi kumu i 'oko'a ai ka ho'onoho 'ana i nii inoa malama rna nii

wahi like 'ole. E niinii 'ia ana kekahi mau pakuhi 0 ka ho'onoho 'ana i nii malama rna ke

kaulana mahina 0 nii kiinaka a mokupuni like 'ole .

• 5 Ma Ke Au Dkoa 10 Pepeluali 1870, Buke 5, Helu 43: I.

46

3.2. NX PAKum

E ho'ike 'ia aIm ana ka ho'onohonoho like 'ole 'ana i na inoa malama rna na

mokupuni like 'ole. He nui wale ka ho'onohonoho like 'ole 'ana i kela me keia malama

rna na 'apana 'aiDa like 'ole. Wahi a Kepelino, "Aole no he kulike 0 na helu malama rna

keia paeaina, okoa ko kela, a okoa ko keia.,,96 E hO'ike 'ia ana na palmhi 0 'eM mau

'onaehana ho'onoho rna keia mahele. I ka'u ho'ili'ili 'ana ina 'onaehana ho'onohonoho

malama, ua hO'ili'ili 'ia he 'umikiimawalu mau ho'onoho malama.

3.2.1. Nii Mokupuni

Eia kekahi pakuhi 0 ka ho'onohonoho 'ana ina inoa malama i keJa me keia

mokupuni. Va pa'i 'ia keia mau ho'onohonoho 'ana rna ke kohi 0 hope 0 ka Malo puke

rna ka mokuna 'umikiimruua. Ma ia mokuna, wehewehe aku '0 Malo e pili ana i ka

ho'omahele 'ana i ka wa, na inoa malama, na inoa pO mahina a me na pO kapu 0 ka po'e

kahiko. Va palapala '0 Emerson i na ho'onohonoho malama 0 'eM mau mokupuni rna ka

pakuhi rna lalo nei.97 '0 ka mea minamina rna kana wehewehe 'ana, '0 ia ke kuhikuhi

'ole aku i kahi i loa'a mai ai keia 'ike ia Emerson. '0 ka mea hoihoi loa ia'u, '0 ia na

inoa 0 na malama. 'Ane like na inoa malama, aka ua ho'onohonoho 'ia rna kahi 'oko'a i

keJa me keia mokupuni. Ma ka pakuhi, ua kuhikuhi no '0 Emerson i na inoa 0 na kau rna

na mokupuni 'eha.

% Kepelino 1932:85. 97 Ma nii kuhi. 0 1.10 0 Malo 1951:33.

Kelekolia

Mei

Iune

'0 ia na malama rna

na kau

Ilciilci

'Ilcua Hilinaehu Hilinama

Kau Ho'oilo Kau Kau

Ilcuii *

Ka'elo

llciiki

'IJrua Hinaia'ele'ele

Welehu Miihoemua

Makali'i

Ka'elo Hilinama Kaulua Hilinehu

-______________________ *~H~0~'oma~k~a7k~a~~~ no l

3.2.1.1. Kolamu Kelekolia a me Hawai'i

Ma ke kolamu mua, aia na inoa 0 na mahina rna ka 'alernanaka Kelekol.ia. '0

keia na inoa rna 'amau ia Kakou i keia ao e ne 'e nei rna ka ' alemanaka e hahai aku i ka

ne 'epapa 'ana 0 ka Iii. '0 ke kolamu ' alua ka ho'onoho 'ana i nii inoa malama ma ke

47

kaulana mahina i ka mokupuni '0 Hawai ' i. Ho'omaka ka rnakahiki hou rna Hawai ' i i ka

malama '0 Ka'elo i ke kau Ho'oilo. Ho'ornaka ke Kau i ka rnalama '0 llciilci a pau ia kau

i ka rnalama '0 ' Ilcua.

3.2.1.2. No Moloka ' i

'0 ke kolarnu ' akolu ka ho'onoho 'ana ina inoa malama rna Moloka'i.

Ho'ornaka ka rnakahilci i ka rnalama '0 'Ilcuii rna ke kau Ho'oilo. Ho'ornaka ke Kau i ka

48

malama '0 Nana a pau ke Kau i ka malama '0 Welehu. Aia 'elua kau 0 ka makahiki rna

Hawai'i a Moloka'i, '0 ia '0 ka Ho'oilo arne ke Kau.

3.2.1.3. No O'ahu

'Oko'a nil inoa 0 ke kau rna nil mokupuni '0 O'ahu a Kaua'i. Aia 'elua kau 0 ka

makahiki rna O'ahu a Kaua'i. '0 ke kau Mahoemua a me ke kau Mahoehope nil inoa 0 ia

mau kau 'elua. No O'ahu rna ke kolamu 'ahil, ho'omaka ka makahiki hou i ka malama '0

Nana i ke kau Mahoemua a pau ho'i ia kau rna ka malama '0 Mahoemua. Ho'omaka ke

kau Mahoehope i ka malama '0 Mahoehope a pau ho'i ia kau i ka malama '0 Kaulua.

3.2.1.4. No Kaua'i

'0 ke kolamu 'alima nil inoa malama 0 Kaua'i. Ho'omaka ka makahiki hou i ka

malama '0 'Ikuil i ke kau Mahoemua. Ho'omaka ke kau Mahoehope i ka malama '0

'Ikuil a pau ho'i ia kau i ka malama '0 Hinaia'ele'eIe. Ho'omaka ke kau Mahoehope i ka

malama '0 Mahoehope a pau ia kau i ka malama '0 Hukipau.

Ma ka ho'ohaIikelike 'ana i nil ho'onohonoho 'ana i ka malama rna nil mokupuni

'eha i ka pakuhi, ua like nil inoa 0 ka hapa nui 0 nil malama. 'Oko'a ho'i 'ekolu inoa

malama rna ka mokupuni 0 Kaua'i, '0 ia '0 Hilioholo, Hilionalu a me Hukipau. He mau

inoa malama i kii wale i ke kaulana mahina '0 Kaua'i. 'A 'ole i wehewehe mai '0

Emerson i ke kumu i ho'onoho 'ia ai nil malama rna kahi i 'ike 'ia i kela me keia

mokupuni.

3.2.2. Nii Pakuhi Hahai Mahina

Eia ho'i 'elua pakuhi 'e a'e e hO'ike aku i ka ho'omaka 'ana 0 nil malama hou i

waenakonu 0 nil malama Kelekolia. He mea nui keia, no ka mea, peia no e helu 'ia ai ka

'alemanaka hahai mahina. Ho'omaka ka malama hou ke puka a'e ka po mahina '0 Hilo a

49

hahai aku i ke ka'i 'ana aku 0 nii po mahina a hO'ea io Muku. Helu 'ia ka 'alemanaka

Kelekolia i ka ne'epapa 'ana 0 ka Iii. Akii, hahai aku ke kaulana mahina i ka loli 'ana 0

ka hi 'ohi 'ona 0 nii pO mahina pilkahi. '0 ka rna 'amau i kelii me keia maIama, ho'omaka

ka maIama hou rna waenakonu 0 nii maIama Kelekolia. Na Alexander ka pakuhi mua rna

ka 'ao'ao hema. He minamina na'e, 'a'ole '0 Alexander i hO'ike aku i kahi i loa'a mai ai

kona'ike.

Ma ka 'ao'ao 'akau, '0 Kaunamano ka mea i ho'iikilka aku i ka pakuhi 'aIua.

'A 'ole i wehewehe aku '0 Alexander e pili ana i kahi i noho ai '0 Kaunamano. 'Oiai,

'a 'ole hiki ke 'ike no ka mokupuni hea ka 'ike 0 nii pakuhi 'elua, he mea hoihoi no na 'e

ia mau pakuhi 'elua no ka mea, 'a'ole i ho'omaka nii kau 'elua, '0 Kau a Ho'oilo, i ka

manawa like. Hiki no ke ho'ohiilikelike aku i ua mau pakuhi hahai mahina me ka pakuhi

mua i ka 'ao'ao 43. Ua like kii Alexander ho'onoho inoa maIama 'ana me ka pakuhi 0

Hawai'i. I kii Kaunamano, 'a'ole hiki ke kuhi pololoi i kahi 0 kona 'ike. 'Ane like kana

ho'onoho inoa maIama 'ana me ko O'ahu. Ka'i like 'eiwa mau inoa maIama, mai

Welehu a hiki i Ka'aona. Hiki ke mahu'i no kekahi ahupua'a '0 O'ahu paha kii

Kaunamano ho'onoho maIama.

50

Na Pakuhi 'Elua:

Na Kelekolia Na Alexander Kelekolia Kaunamano

Now -Kek Makali'i Now-Kek Ka'ulua Kek - Ian Ka'elo Kek - Ian Nana Ian - P~ Kaulua Ian - Pe Welo P~-Mal Nana Pe - Mal Ikiiki MaI-A~ Welo A~-Mei Jk' Y 11 '1

Ka'aona Mei - Iun

MaI-A~ Ka'aona ~-Mei Miihoemua

Miihoehooe Mei - Iun Iun - lui Hinaia'ele'ele Iun - luI Hina'ia'ele'ele lul- Auk Hilinaehu Iul- Auk Welehu

Auk - Kep Hilinama Ke - 'Oka 'Ikua 'Oka - Now Welehu

Auk-Kfl>.. Makali'i Kfl>..- 'Oka Ka'elo 'Oka- Now 'Jkua

Kau Ho'oilo Kau Ho'oilo

Ki 'i 3.2 Ki'i 3.3

3.3. NA HO'OKUMU INOA 0 NA MAI~AMA

Ma ka ho'akiika a na mea kiikau 0 ke kaulana mahina, ho ' ike ' ia aku i ke kurnu i

kapa ' ia aku ai i kela me keia inoa malama. He la 'ana maika'i keia no ke kuana

'epekema Hawai ' i,98 no ka mea ho'ohui 'ia aku na inoa malama me ka hana a ka i ' a, na

hua 0 ka lau ' ai, na pa 'apa'a'ina 0 ka la ' au hihi, na 'ano 0 ke au 0 ke kau, na hi'ohi'ona 0

ke kai, na ' ano 0 na mea kanu a me ka moe 'ana 0 ka Huihui Hoku, ' 0 ia na hakii ' 0

Makali ' i mao Wahl a Cajete he kuana ' epekema 'oiwi ia. Wahi ana:

Native science encompasses such areas as astronomy, falming, plant domestication , plant medicine, animal husbandry, hunting, fishing, metallurgy, and geology in brief, studies related to plants, animals, and natural phenomena ... the nature of human knowing and feeling; the nature of human relationship to the cosmos; (Cajete 1999: 2) .

.. Hawaiian scientific espistemology.

51

'0 ka mea ha'oha 'o 0 ko Cajete mana 'o, ua like ka mana'o 0 kona po 'e 'oiwi, '0

ka Tewa Pueblo, me ko Hawai'i po 'e kahiko. Va haka pono no ka Hawai ' i i nii pilina

honua a ua ho'ohiilikelike aku ia mau pilina honua me na inoa malama 0 ka makahiki .

Eia kekahi la'ana e ho ' ike aku i ka baka pono 'ana 0 ka Hawai'i i ka pilina honua a me ka

ho'ohui ' ia ' ana i ia ' ike me nii malama 0 ka makahiki. No Kalua'ahu i Moloka' i ' 0 O.K.

Kapule.99

Na O.K. Kapule Kelekolia no Kalua'aha

lanuali 'lkua

P~uali Hina'ia'ele'ele

Malaki Welo

A~Wa Makali'i

Mei Ka'elo

lune Kaulua

lulai Nana

Aukake Ikiiki

K~akem'.2a Ka'aona

'Okak~a Hilinehu Nowem'.2a Hilioamii.

Kekem'.2a Welehu Ki'i 3.4

I ka bo'oka 'awale 'ana i ka wa 0 ka makahiki rna Kalua'aha, aia 'ekolu mau kau i loko 0

ka makahiki piha. Aia 'eha mau malama rna nii kau pakahi, a aia ' umikilmiilua mau

malama rna ka huina nui 0 ka makahiki piha. Wehewehe piha '0 KapuIe e pili ana i nii

inoa 0 na kau ' ekolu i ka makahiki. Wahi a Kapule, ' 0 Makali'i ka inoa 0 ke kau mua rna

muli 0 ka pale mau 'ana 0 nii 'opua i ka la.100 Ma ka pakuhi, aia ke kau Makali'i rna ka

mahele 'oma'oma'o. Ho'omaka ke kau Makali ' j j ka malama '0 '!kuii a pau ho ' j ja kau

.. Kapule qtd in Malo 1951 :33. 100 Ibid.

52

Makali'i i ka malama ' 0 Makali ' i. Aia ' eha mau rnalarna rna ia kau. Eia ke kau

holo'oko 'a '0 Makali'i:

Ianuali 'Ikua

P~uali Hina'ia'ele'ele

Malaki Welo

A~ila Makali'i Ki'i 3.5

'0 ke Kau ka rnahele 'alani rna ka pakuhi. Kapa ' ia akula ia wa '0 kau rna rnuli 0

ke kau ' ana i ke kapa i ka la e ho'omalo'o ana. Ho 'ornaka '0 Kau i ka malama ' 0 Ka'elo

a pau ho ' i ia kau i ka malama '0 lkiiki Aia 'eha rnau malarna rna ia kau. Eia ' 0 Kau rna

lalo nei:

Mei Ka'elo

Iune KauJua

lulai Nana

Aukake lkiiki 3.6

'0 Ho 'oilo ka inoa 0 ke kau hope rna ka rnahele polu 0 ka pakuhi. Va kapa 'ia

aku ia wa '0 Ho 'oilo rna muu 0 ka ho 'ololi mau 'ana i ke 'ano 0 ke au. Ho 'ornaka ke kau

Ho'oilo i ka malama ' 0 Ka 'aona a pau ho ' i ia kau i ka rnalama ' 0 Welehu. Aia 'eha rnau

rnalama rna ia kau. Eia ' 0 Ho 'oilo rna lalo iho nei:

Welehu 3.7

I ko Kapule ho 'iikiika piha 'ana, hiki ke ' ike aku i na pili 0 ka honua me ka

ho 'okumu 'ana 0 ia rnau pilina honua ina inoa rnalama. Na'u no i ' unuhi ka mana 'o

53

Pelekane i ka 'olelo Hawai'i. Ma ka puke a Malo kahi i loa'a ai ka 'olelo Haole. 101 Eia

ka Kapule ho'akaka 0 nil inoa rnalama, ua waiho 'ia na inoa malama rna ke 'ano i 'ike 'ia

rna ka Malo puke:

No Ikuwa - '0 ia ka mahina mua. Nui ka ua 'ino a wawa ho'i ka lani me ke ku'i 'ana 0 ka hekili.

No Hinaiaeleele - Ma muli 0 ka pO'ele'ele 0 nil ao 0 ka lewa. No Welo - No ka welo 'ana a ke kukuna 0 ka la. No Makalii - '0 keia ka hopena 0 ia kau. A ho'omaka a'ela ke Kau, '0 Ka-elo

ka malama 'elima. No Ka-elo - Ma muli 0 ka nui 0 na 'uala a i ka 'uhuki 'ia 'ana e ka mahi 'ai.

"Ua piha ka hokeo a kaelo mawaho." No Kau-Iua - Ma muli 0 na wa'a kaulua. No Nana - Lana malie na wa'a i ke kai malie. No Iki-iki - He malama wela a ikiiki no ia. No Kaa-ona - Ho'one'e aku ke kai i ke one i ona la. No Hilinehu - Ehuehu ka 'ehu 0 ke kai. No Hilinama - Hili pono ka lawai'a i ke kaula 0 kona wa'a. No Welehu - Ma muli 0 ka nui 0 ka lehu rna ke kapuahi. (Kapule qtd. in Malo 1951 :34).

Ua 'oko'a ko Kaunamano mau wehewehe 'ana e pili ana i nil malama rna ke kau

Ho'oilo i kana helu malama 'ana. Ua waiho 'ia nil inoa malama rna ke 'ano i 'ike 'ia rna

ka puke, penei kana:

No Ikuwa - He malama wawalo nui i ke kani 0 ke kai, hekili a 'ino. No Ka-ulua - Ua pi'i a 'e na hOkii 'elua rna ka inoa '0 Ka-ulua i ka

hikina. No Nana - Nanana, '0 ia ka 'oni 'oni 'ana 0 nil pOnua manu i nil

pilnana manu. No Ikiiki - Ikiiki na mea a pau rna muli 0 ka pani 'ia 'ana i na 'Ipuka

eke au. No Kaaona - Ua ho'iho'i 'ia na pua ko malo'o i ke kaupaka hale (Kaunamano qtd. in Malo 1951:35).

Ma ko Kaunamano wehewehe 'ana i nil rnalama 'eono i luna a'e, ua ho'ohui 'ia

ke 'ano 0 ka honua, ka pi'i 'ana 0 na hokil a me ka hana 'ana a na manu a pela aku me nil

101 Malo 1951:34.

inoa 0 nil malama plikahi. He la'ana maika'i keia i ke kapa 'ana aku i na inoa 0 na

malama rna ke 'ano a me ka hana 'ana 0 ka honua, ka pi'i 'ana 0 na hoku a me ka hana

'ana a na manu a pilla aku.

54

I ka nana pono 'ana 0 na po'e akamai, '0 ia na kilo hoku, ike 'ano 0 na kau, a

kapa aku llikou i ka inoa 0 kela me keia malama e hlikilo ana me ke 'ano 0 na kau. '0 ke

kai kupikipiki'o, ka hekili, ka pi'ina hOku, na ho'omalo'o 'ana 0 na kahawai, ka nanana 0

na punua manu, na ho'ohua 'ana 0 na i'a, a me na kau 0 na i'a, a pilla aku ke kumu i kapa

'ia aku ai na inoa 0 na malama i kela me keia mokupuni. 'Oko'a ka hana, 'oko'a na

mlika i ka lani, 'oko'a ka ho'onoho 'ana i na inoa malama 0 ke kaulana mahina i kela me

keia mokupuni.

'0 ka mea like rna na ho'onoho mahina a me ka helu 'ana 0 na kaulana mahina a

pau, '0 ia ka huina nui 0 nil malama 0 loko 0 ka makahiki. Aia 'umikUmaIua mau

malama 0 loko 0 ka makahiki ho'okahi. '0 ia ka helu ma'amau 0 ka makahiki rna ka

helu 'ana 0 ka makahiki. E hO'ike ana ka mahele 3.5 i ka helu 'ana 0 ke kaulana mahina

a me ka makahiki metonika i kapa 'ia rna ka inoa Hawai'i, he malama Ukali a i 'ole he

malama Pili.

3.4. UKALI A PILrlPILI A UKALI

I mea e ho'omaopopo hou ai i ke kUlana makahiki metonika,102 e wehewehe hou

au e pili ana i ke 'ano 0 ka helu 'ana i ka makahiki metonika. He makahiki maoli no rna

ka 'alemanaka hahai mahina. No ka makahiki rna 'amau, he 'urnikumaIua mau malama 0

loko 0 ka makahiki. No ka makahiki metonika, he 'urnikumlikolu mau malama 0 loko 0

ka makahiki.

102 '0 ia ka makahiki i ho'okomo 'ia i kekahi malama hou aku i ka makahiki rna'arnau.

55

Pili ka makahiki metonika me ka 'alemanaka hahai mahina, no ka mea he

'alemanaka hahai mahina no ia. '0 ka ma'amau, aia 354 (29.5 x 12 = 354) mau Iii rna

loko 0 ka makahiki 0 ka 'alemanaka hahai mahina. Aia 'umikiimiikahi mau Iii i koe ke

ho'ohalike aku i ka huina nui 0 nii Iii rna ka makahiki rna ka 'alemanaka hahai mahina.

'0 ka huina nui 0 nii Iii rna ka makahiki Kelekolia, aia 365.25. Va ho'opololoi 'ia ke

koena 0 ka Iii e ke kahuna kilokilo me ka ho'okomo 'ana i ho'okahi malama hou aku 0

loko 0 ka makahiki piha. Ma ke 'epekema kahiki, kapa 'ia keia 'ano makahiki, he

makahiki metonika. He 'umikiimiikolu mau malama ko ka makahiki metonika. Kapa 'ia

keia ho'okomo 'ana, he malama Ukali a i 'ole he malama Pili e ka po'e kahiko. 103 Va

pono e ho'okomo i ka malama hou aku rna hope 0 ka hala 'ana 0 'elua a i 'ole 'ekolu

makahiki piha, ho'okomo 'ia ho'okahi malama holo'oko'a rna waena 0 nii malama

ma'amau. Malia paha, ho'ohana 'ia ka hua'olelo Ukali rna kekahi mau mokupuni a

ho'ohana 'ia ka hua'olelo Pili rna nii mokupuni 'e a'e. Ma keia pepa, ua koho au i ka

hua'olelo Pili, no ka mea, '0 keia ka hua'Olelo a Poepoe i koho ai rna kana mau ho'iikiika

'ana. He 'onaehana ia e ho'oponopono ai i ka hemahema rna ke ka'i pono 'ana i nii

malama 0 ke kaulana mahina.

Ma kii Poepoe mau 'atikala, kono aku '0 ia i ka mea heluhelu e a'o pii me ia i ia

ho'okomo 'ana i ka malama Pili. Noi aku '0 ia i ka mea heluhelu e ki'i i ke "kaulana

mahina" 0 nii makahiki 1902 a me 1905 rna ka niipepa a wehewehe akula '0 ia e pili ana i

kahi e ho'okomo ai i ka Malama Pili. 'Oiai, ua 'olelo aku '0 Poepoe, "He kanakolu paa

103 Ma kekahi rnau 'atikala a Poepoe i pa'i ai rna Ka Na'i Aupuni rna nii Iii 20 - 250 'Okakopa i ka rnakahiki 1906.

56

ka nui 0 na la 0 loko 0 ka mahina hookahi rna ka helu a ko Hawaii nei poe,,,l04 hO'ike aku

'0 ia i ka mea heluhelu e pili ana i na pO mahina lele, '0 ia ka ha'ule 'ana i ka pO 0 Muku

rna kekahi malama a i ka ho'okomo hou 'ana i ka pO Muku rna kekahi malama '15 a'e. He

hO'oia ka wehewehe 'ana a Poepoe i ka 'onaehana ho'omahele wa 0 ke kaulana mahina, a

he 'alemanaka hahai mahina ke 'ano 0 ko Hawai'i e like me ka Emerson i mahu'i iho ai.

Ho'ike aku '0 Poepoe i ka manawa kiipono e ho'okomo iho ai i ua malama hou,

he malama Pili rna ke kaulana mahina. Penei ka Poepoe:

o keia malama ukali a pili hoi, oia paha ka mea i oleloia e ka haole, he intercalary nwnth, a 0 ka mahina maoU hoi, he entire month, oia no ka mahina (month) 0 30 la (Ka Na'i Aupuni 23 Okakopa 1906).

Ua haka pono ke kilokilo i ke ka'ina 'ana 0 ka pO mahina rna ke kaulana mahina

a ho'oponopono 'ia iho ke kaulana mahina i holo pono ai na makahiki. E nana rna ka

'ao'ao a'e i ka pakuhi Ki'i 3.8 me na inoa 0 na malama "maoli" a me na inoa 0 na

malama Pili i ho'ohui 'ia rna kahi i koe ai ka malama. Ho'ike '0 Poepoe i kahi e

ho'okomo ai 0 ua mau Pili 0 ka makahiki. '0 ka mea hoihoi loa e pili ana i na inoa

malama Pili, he mau inoa hokii a hokii 'ae'a ho'i na inoa malama Pili. '0 Kamoho'ula

ke kahuna i hO'ike aku e pili ana i ka papahana kilokilo rna kekahi puke kakau lima ana a

ua pa'i hou '0 Poepoe i ka mana '00 loko 0 ia puke rna ka niipepa Ka Na 'i Aupuni i ka ta

280 Kepakemapa. Wehewehe mai '0 Poepoe, he kahuna kilo hOkii kaulana loa '0

Kamoho'ula i ka wa kahiko a ua waiho '0 Kamoho'ula i kana puke kakau lima rna ke

kula '0 Lahainaluna me na inoa 0 na hokii a hokii 'ae'a. '0 ka minamina ho'i, ua pau

104 Na Poepoe rna Ka Na'i Aupuni i ka Hi 10 0 Nowemapa 1906.

57

paha ia puke klikau lima a Kamoho 'ula i ke ahi rna ka hale waihona puke ' 0

Lahainaluna, 105

'A 'ole i moakaka ke kumu i ho 'okomo 'ia kekahi malama Pili rna waena 0 kekahi

mau malama a 'a 'ohe malama Pili rna kekahi mau malama 'e a 'e, He mea nui paha keia

malama Pili ia Poepoe, no ka mea, ua klikau '0 ia e pili ana i ia '5naehana malama Pili i

'elua manawa,

P ' - aI P'l' 106 enel na rn ama 1 I:

Nii Malarna Malama

~ ~ ~ Kii'elo Maliu lan -~

2 Kaulua Lana ~-Mal

3 Nana Mal-Ape

..i Welo A~- Mei

~ -~ Ka'aona lun -lu

7 Hinaia'ele'ele Hikikaulono lun - lui Puanakau lul- 'Auk

Hikik~meha Iul - 'Auk

J.l!!. -~ 8 Miihoernua Auk-~

9 ~ ~-'Oka

~ Ka'iiwela

+ ~~~ 10 Ikuii Kapawa 'Oka - Now

H5kiiuea 'Oka-Now

~ 'Oka - Now Welehu Uliuli ~-~

Melernele Now - Kek

12 Makali'i Hikikauelia Kek - Ian , ,

Ki'l 3,8

lOS Ua puhi 'ia a pau ka Hale Waihona puke 0 Lahainaluna i 'eona mau manawa. He p6maika'j no, ua pa' j iho '0 Poepoe i ko Kamoho'ula mau manu'o 0 oalo loa ia mau momi. '06 Na Poepoe rna Ka Na '; AllplIlI; i ka Iii 25 0 'Okakopa 1906,

58

Ma ke kakau mua, aia kana wehewehe 'ana e pili ana i ka malarna Pili i ka nupepa

Ka Na'i Aupuni i ka makahiki 1906, a rna hope maila ua puka hou ia wehewehe 'ana i ka

nupepa Kuokoa Home Rula i ka makahiki 1908. Va ho'okomo '0 Poepoe i ka mana'o 0

ia malarna Pili rna kana mana mo'olelo '0 Hi'iakaikapoliopele

Va pa'a loa ka hana 0 ka lewa, '0 ia ke ka'i 'ana 0 na hoku 'ae'a, hoku, la a me

ka honua, ina kilokilo. He kuana 'epekema Hawai'i no ia. He mau inoa hOku na

Malarna Pili a ua pono ka po'e kahiko Hawai'i e haka pono i ke ka'ina 'ana i ka lewa i

keia me keia malarna.

3.4.1. Wehewehe • Ana 0 ka Malama Pili

Eia ko'u kuhiakau no ka ho'okomo 'ana i na malama Pili. No na malarna

ma'arnau, pili keia me keia malarna i kekahi hoku alaka'i. Ke ho'omaka ka malarna hou,

pi'i ho'i kekahi hokil me ia malarna hou a kapa 'ia aku ia hOkil he hOku alaka'i. Pili na

hOku alaka'i me ka malama a '0 ka hapa nui 0 ka manawa, like ho'j ka inoa 0 ka malama

me ka inoa 0 ka hoku alaka'i. Va haka pono paha na kahuna kilo hOku i ka lewa i kela

me keia malarna a ke pi'i lohi ka hoku alaka'i rna kekahi malarna, huli aku ke kahuna kilo

hoku i kekahi hOku 'e a'e e pi'i ana rna mua a i 'ole rna hope 0 ka malarna ma'arnau a

ho'okomo 'ia kekahi malarna hou, '0 ia ka malama Pili, i holo pono ke kaulana mahina.

He makahiki metonika ia. Ma ka ho'okomo 'ana, ua 'ike paha na kilo hOku i kekahi

hOku a hOkil 'ae'a e pi'i ana rna ia manawa a 1iI0 '0 ka inoa 0 kela mahina Pili ka inoa 0

ia hOku e pi'i like ana. I mea e holo pono ai ke kaulana mahina i keia me keia makahiki,

ua ho'okomo no na Pili rna kahi i lohi loa ai na hOku alaka'i ma'arnau. Ke pi'i a'e ka pO

mahina '0 Hilo a ho'omaka ka malarna hou rna mua 0 kona hokil alaka'i pono'J: 0 ka

malarna ma'arnau, ua ho'okomo 'ia paha kekahi malarna Pili me ka inoa 0 kekahi hoku

'e a'e e pi'i ana i ia wa hemahema. Eia ko'u kuhiakau, '0 keia mau hokii e pili a ukali

ana ma mua a i 'ole ma hope paha 0 na hOkii alaka'i ma'amau na hokii alaka'i no na

malama Pili.

59

Va huli au i na inoa hOkii a pela aku ma ke rnele '0 Kumulipo. Aia ka Poepoe

helu laina 'ana rna ka pakuhi i ia 'ao'ao a'e. Va 'ike 'ia rna ka pakuhi ka ho'op3.lua 'ia

'ana 0 na inoa malama me na inoa hokii, hOkii 'ae'a rna ke Kumulipo i ka wa

'umikiimaha. He la'ana paha ka wa 'urnikiirnaha 0 ke Kumulipo i ka ho'onoho 'ana i na

rnalama rna ke kaulana mahina. I ko'u mana'o 'ana, pili ho'i ka malama ma'amau me ka

hOkii alaka'i. Pili ho'i kekahi mau hokii a hokii 'ae'a me ka malama Pili. Aia paha

kekahi mau hokii e pi'i pii ana me na hOkii alaka'i a he hokii pili paha kona inoa.

No laila, i ko'u rnahu'i 'ana, ke holo na malama rna'amau rna ka makahiki a

ho'ornaka kekahi malama hou me kona hokii alaka'i 'ole, rna laila paha e ho'okomo ai ka

malama Pili. Huli a'ela ke kilo hokii i na hOkii a hOkii 'ae'a e pi'i a'e ana rna ia manawa

a ho'ohui 'ia ho'i ka malama Pili me ka hOkii a hOkii 'ae'a ma ia wahi ka'i hema 0 ka

makahiki. Ke ho'okomo 'ia ka malama Pili, aia 'umikiimakolu mau malama 0 loko 0 ka

makahiki a he makahiki metonika no ho'i ia.

'A 'ole i piha pono ka Poepoe ho'akaka le'a 'ana i ka wa e ho'okomo pololoi ai '0

na malama Pili, aka he ho'ike pono ia i ka ho'ohana 'ana i na hokii, na hOkii 'ae'a, a me

na welo 0 ka honua no ka ho'onoho 'ana i ke kaulana mahina.

Na Malama Pili Wehewehe Mana'o He hokU keia i ke mele Kumulipo i ho'opalua 'ia me

1 Mali'u Kaulua. 39. Lewa Maliu, lewa Kaulua. He inoa paha keia i ho'opokole 'ia. '0 Lanakamalama paha

2 Lana ka inoa piha. 40. Lewa Lanakarnalama; lewa Nana. '0 Sirius paha keia.

3 Hikikaulono 45. Lewa Kapawa; lewa Hikikauolono. '0 Rigel ka inoa Pelekane 0 ia hoku. Wahi a Poepoe, he

hoku alaka'i ia no Maui Komohana. 43. Lewa Puanakau; 4 Puanakau lewa Le 'ale 'a.

S Le'ale'a Ho'opalua 'ia '0 Le'ale'a me Puanakau i ke Kumulipo. Ua like keia hoku me Hikikaulono. Wahi a Poepoe, '0

6 Hikikaulonomeha Sirius keia hoku. Aia kekahi mau hoku a me hoku 'ae'a rna ka inoa 0

Haku'ula, '0 ia '0 Antares; Betelguese, Mercury, & Mars. He mau h6ku 'ula ho'i keia mau hoku. 46. Lewa Hokuula;

7 Haku'ula lewa Poloahilani '0 keia ka inoa 0 na hoku 'ae'a, '0 Venus laua '0 Jupiter.

8 Ka'awela 47. Lewa Kaawela; lewa Hanakalauai HO'opalua 'ia keia hoku me Hikikauolono rna ke Kumulipo.

9 Kaoawa 45. Lewa Kavawa; lewa Hikikauolono. '0 Oea paha ka pela 'ana 0 ia hoku. Wahi a Kuhelani, he hoku keia. Ho'opalua 'ia '0 Kaho'oea rna ke Kumulipo me

10 Hakuuea Kiki 'ula. 21. Lewa Kikiula; lewa Kaho 'oea.107 Wahi a Poepoe he hoku kahuna keia. 10. Wahi a ka Hale Naua, he hoku alaka'i keia i ka mokupuni '0 O'ahu a haku kia'i i ke ali'i '0 Kakuhihewa. 109 46. Lewa Hokuula; lewa

11 Poloahilani Poloahilani. Wahi a Poepoe, he haku keia no Bolabola i Tahiti.

12 Uliuii 48. Lewa Uliuli; lewa Me/ernele. He hoku miihoe keia i noho 'ia rna kekahi kahoakalani i kapa 'ia '0 Na Kao, '0 ka 'iliuapo 0 Orion ho'i keia.

13 Melemele 48. Lewa Uliuli; lewa Melerne/e. '0 Hikianalia paha ka pela 'ana 0 ia hua 'Olelo. Wahi a Johnson & Maheiona, he haku keia i 'ike 'ia rna

14 Hikianelia Apelila a i Kepakemapa. '0 Spica ho'i keia. 110 ..

Ki'13.9

107 Ma ka nupepa Ka Hue Hawaii 19 Nowemapa 1856. 108 Ma Ka Na'i Aupuni 15 Okakopa 1906. 109 Ma na palapal. kakau lima. ka Hale Naua 1880. 110 Johnson & Mahelona 1975:3

60

61

He mau pane paha na malama Pili i ko Fomander, Emerson, a me Alexander rna

mau niineniine 'ana i ka ho'onoho 'ana i na malama. Wahi a Poepoe he ho'onoho ho'i ia

a kekahi po'e kahiko no na malama 0 loko 0 ka makahiki.1ll Va 'ike paha '0 Poepoe i

keia mau ninau a Fomander rna, no ka mea, 'olelo mai '0 Poepoe rna kana 'atikala i keia

mana'o a penei ka Poepoe:

... ina e holo pono keia hoonohonoho kaulana mahina rna ka imi ana aku 0 keia wa, alaila, e lilo ana keia i mea e hoohele pololei ia ai na kaulana mahina a kulike loa me ka helu a ka haole (Ka Na'i Aupuni 25 'Okakopa 1906).

3.5. NA BOKIJ, BOKIJ' AE' A, A ME NA MALAMA

Ma ka puke, The History of Kanalu, wehewehe aku ka mea kakau e pili ana i na

inoa 0 na hOkii i ho'ohui 'ia me na inoa malama. No HOianikii keia 'ike ho'onoho

mahina. Aia 'umikumiiha mau haku no na malama pakahi 0 ka makahiki. Va like loa ka

hapanui 0 na inoa malama rna ia helu papa 'ana a Kanalu rna aka, aia 'elua malama rna ia

helu papa 'ana i 'ike 'ole 'ia rna na ho'onoho ma'amau. '0 Hinaakai'aiki a me

Hinaakai 'anui na inoa 0 ia mau malama 'oko'a. Wehewehe mai '0 Kanalu rna, he mau

hOku no ia. I ko 'u mahu'i 'ana, he mau hOku paha ia e alaka'i aku i na malama pili.

Penei ka wehewehe 'ana e pili ana i na hOkii alaka'i, he 'umikiimiiha ka huina nui:

III Ka Na 'i Aupuni 19 Okakopa 1906, Buke II, Rein 118.

62

14 Hoku no ka malama me ko lakou mau inoa pakahi.

1 Ikuwa 8 Mahoehope 2 Hilinehu 9 Nana 3 Hilinama 10 Hinaakai 'aiki 4 Kaulua 11 Hinaakai 'anui 5 Ikiiki 12 Kaaona 6 Welo 13 Welehu 7 Mahoemua 14 Hinai eleele

(Namakaokeahi 2004:100)

'Ike 'ia ka ho'opalua 'ana ina inoa 0 na malama me na inoa 0 na hokii 'ae'a rna

ka wa 'umikiirnaha 0 ke Kumulipo. Eia ka Poepoe helu papa 'ana i ke mele Kumulipo

rna ka niipepa Ka Na 'i Aupuni i ka la 24 0 ka mahina 0 Kepakemapa i 1906.112 Va huki

au i na laina 0 ke Kumulipo rna laiD nei me na inoa 0 na hokii 'ae'a i ho'opillua 'ia me na

malama:

13. Lewa Kaawela; lewa Kupoilaniua 39. Lewa Maliu; lewa Kaulua 40. Lewa Lanakamalama, lewa Nana 41. Lewa Welo, lewa Ikiiki 42. Lewa Ka'aona, lewa Hinaia'ele'ele 44. Lewa Hikikauelia; lewa Kaelo (ibid)

I ka mo'olelo '0 Kamiki, helu papa 'ia na inoa 0 ka malama me ka inoa 0 ka hokii

rna kekahi mau paukii rnele. Like ho'i ka inoa 0 ka hOkii me ka inoa 0 ka malama. Eia

'elua paukii laina 0 ke mele i helu papa 'ia na inoa 0 ka la, ka ua, ka makani, ke kai, ka

millie a me ka hokii. He la'ana maika'i na paukii 'elua e hO'ike aku, ua like a like na inoa

o na hokii me na inoa 0 na malama.

112 Ka Na'i Aupuni 1906, Buke 11, He1u 96.

Penei na paukO 'elua:

A laila:

Kauluaokarnalarnaikekihiokarnabinanui 0

Ka 'ulua ka la, Ka'ulua ka ua, Ka'ulua ka makani, Ka 'ulua ke kai, Ka 'ulua ka malie, Ka'ulua ka Hoku e kau nei (Ke Au Hou 4 lanuali 1911).

Kabea mai la ke kupunawahine: Mai, 0 oe mai la ka ie e Kaelo elo ka malarna, Kaelo elo ka la, Kaelo elo ka ua, Kaelo elo ka makani, Kaelo elo ke kai, Kaelo elo ka malie, Kaelo elo ka Hoku e kau nei (ibid).

'Ike 'ia rna ia mau laina mele, '0 Ka'ulua ka inoa 0 ka malarna, ka la, ka ua, ka

63

makani, ke kai, ka miilie a me ka hokO e kau a' e nei. A peia pO no ka inoa 0 ka malarna

'0 Ka'elo. He kako'o paha ia mau laina mele i luna a'e i ko'u mabu'i 'ana, he hokii

alaka'i ko ka malarna ma'arnau a he hOkil alaka'i ko ka malarna me ka inoa like.

He kuhikuhi paba keia i ka haka pono 'ana ana klihuna kilo hokii i ka lani a ho'ohana no

ina hOkO a me na hokO 'ae'a e alaka'i aku i ka ho'onohonoho 'ana i na malarna rna ke

kaulana mabina.

3.6. NoNA HO'OPA'APA'A 'ANA

I ka 'u noi'i 'ana i na mea hoihoi 0 ke kaulana mabina rna ka punaewele paena '0

Ulukau, 'ike 'ia kekahi 'atikala a J.L. Kukahi rna ka nOpepa Ka Makaainana e

ho'ohalabala aku ana i ka helu malarna 'ana a kekahi kanaka 'e a'e rna kekahi nOpepa 'e

a'e. Va ho'ohalabala aku '0 Kukahi i ka ho'akaka hewa 'ana i na inoa malarna rna ka

64

'atikala a D.M. Punini Jr rna ka nupepa Ka Leo 0 Hawaii. I 13 Ua kiikau '0 Punini e pili

ana i ka bo'omana'o 'ana i na la nui 0 ka Hawai'i rna 0 ka helu malama a ka po'e kabiko.

Penei kekahi pauku Ii ' iIi 'i 0 kana 'atikala:

Ke aneane aku nei kakou e komo i loko 0 ka rnalama 0 Kaelo, ka rnalarna hoi i olelo ia e ka poe kahiko, "Kaelo ka malama, helu a ka Hawaii" ( Ka Leo 0 Hawaii 2 I Malaki 1895).

Ma muli 0 ka Punini mau laina mua 0 kana 'atikala, ua ho'ouna koke '0 Kukahi i

-kona mana '0 rna kekahi niipepa 'e a 'e. 'Ohumu aku '0 Kukahi i ka Punini wehewehe

'ana e pili ana i ka wa e ho'omaka ai ka malama '0 Ka'elo i ka makahiki. Eia bo'i kekahi

' apana 0 ka Kukahi 'atikala a me ka pakuhi 0 Malo rna:

Kaelo. . . . . . .. . . hll.uni ~uhl& ..... ' . . . . , . .. Feberulrl N.I1 ..... . ', . . . . . . . . . . .".~ki W ~!'\' ... . . '.' . , ... , '.' .. A.peri}u lkutl. .. . . ... . . . . . . ..... M.i

Kelekolia Ka'elo Kauiua

]{8"O on . .. . . .. .. ..... l\lA,e .HI D.; ... 1t'91 ~ . . .. . I.ul.i

Nana Malaki Welo

M.bqe. !lt 11 & • ••• • •• ••• , , AlIlI:lte . M.b ..... hope . ... ... ... Sepa&o,lI:Itiua n~U)\'~ .... ... .. . . .. .. , ~k'JOb .. Welebll . . . . .. NO\-'eIUSba lIahlh .. . . .. . ... D.keme'\;s

Mei Ikiiki Ka'aona

Hinaia'ele'ele Aukake Miihoemua

.0 k. belu mal.lil. 1I"';;.i j Ii';. k .. i." J : L. K ·UE:ARI . .

HOlIOllllu, ·~ar.ki Z:? lS~f' . •

Welebu Makali'i

Kj'i 3.10 Ki ' i 3.1 I

Hiki ke ' ike me ia pakuhi i luna a'e, ua Like no a Like ka Kukahi ho 'onoho inoa malarna

'ana me ka Malo rna ho 'onoho inoa malarna ' ana.

" , Pa' i ' ia ka 1.L. Kukahi ' aukaJa rna ka Iii 01 i ApeWa rna 1895. Buke 3, Helu 4: I. P.'i ' i. ka D.M. Punini '.tik.l. i ka la 21 0 Malaki rna 1895.

65

Noi aku '0 Kukahi iii Punini no ke kumu i kiikau hewa ai '0 ia i ka inoa 0 ka

maiama rna ka nupepa, no ka mea, e huikau ana nii 'opio ke 'ike aku liikou i ia pa'i hewa

'ana i na inoa malama. Ho'ohui aku ' 0 Kukahi i kekahi pakuhi me ka ho'onoho 'ana i nii

inoa maiama 0 ke kaulana mahina a me nii inoa mahina 0 ka 'alemanaka Kelekolia. 'Oiai

ua kakau '0 Punini i kana 'atikala ma ka mahina '0 Malaki, ke mahu'i a'e nei au, '0

'Apelila ka maiama ana e kuhikuhi aku ana ma nii laina mua 0 kana 'atikaia i ka nupepa

'0 Ka Leo 0 Hawaii. 1 14 Ua nana aku au i ka 'u pakuhi me nii ho'onohonoho like 'ole 0 nii

inoa maiama a ua 'ike a'e au i 'elua wahi rna Maui me ka malam.a '0 Ka'elo rna kahi 0

ka mahina '0 Apelila. Eia ka mea hoihoi, ua pololoi na kanaka 'elua. Ke ho 'ohiilikeLike

aku i ka Kukahi helu maiama 'ana me ka 'u pakuhi ho'onoho inoa malama, hiki ke 'ike no

ka mokupuni '0 Hawai'i ka Kukahi helu ' ana a no Maui ka Punini helu 'ana. E nana i na

pakuhi rna laio nei i ka ho'onohonoho 'ana i na inoa malama 0 Maui:

Ianuaii

lune

lulai

114 Ma ka Iii 2 1 0 Malak; 1895.

Na S.W. K.

'Ikuii

Ka'aona

Ikiiki

Hilina Hilinama Hilinehu Welehu

~~ .1

'lkua Welehu

. ,. 1

Nana Welo

Hina'ia'ele'ele HiJinehu Hilinama

66

'0 ke kolamu mua na inoa mahina '0 ka 'alemanaka Kelekolia. Na S.W.K. ke

kolamu 'alua a na Nawahineelua ke kolamu hope. Hiki ke 'ike, ua pololoi pil ko Punini

ho'onoho 'ana i na inoa malama me ka S.W.K. rna ka mokupuni '0 Maui a me ka

Nawahineelua rna ka moku ' 0 KIpahulu i Maui. Ua pololoi '0 Punini laua ' 0 Kukahi.

3.7. No KA PA 'A' ANA I KE K ilLANA LNOA MALAMA

I ka makabiki 1972, ua ho' ili ' ili ' ia na mana '0 Like 'ole 0 ke kaulana mahina e

Handy rna a Pukui. Ua nlnauele aku liikou i 'eiwa mau kilpuna no Ka ' il, Kona, KaupO,

Nahiku, Keone 'o ' io, Hiina a me Kualoa. Ua huli aku liikou i na mea i kiikau 'ia rna na

palapala like 'ole a Malo, Kamakau, KepeLino a me Poepoe.

Kelekolia

Mei-Iun

lui-Auk

Kulana Pa'a Hawai'i

, . 1

Kaulua

Nana

Ikiik:i

aona

Hinai 'ele'ele

Hilinaehu

Oka-Now '!kuii

Now-Kek Welehu Ki'i 3.13

Ma muli 0 ia mnauele a noi ' i ' ana, ua pa'a no ke killana ho'onoho malama 0 ke kaulana

mahina a kakou e ho 'ohana nei i ia ao e ne'e nei. 11 5 Hiki ke 'ike rna ka Ancient

Hawaiian Moon Calendar a ka 'Ahahui 0 Prince Kilhio rna, ua ho 'ohana '0 Bobbee

" 5 Handy, Handy a me Pukui 1972:37.

Mills, ke alaka'i 0 ia papahana, i na palapala i ho 'iii 'iii 'ia e Handy rna a Pukui rna ke

'ano he mau mole kumu Ili rna ia 'alernanaka nei.

Ma muli paha 0 ka hana a Handy rna a Pukui a me ka pa'i 'ana 0 ka hana a

Bobbee Mills rna me ka Ancient Hawaiian Moon Calendar, ua pa'a a'ela no ke ka'ina

'ana 0 na inoa malarna i keia manawa no.

Ma ka pakuhi i ka 'ao'ao rna mua iho, 'ike 'ia 'elua kau, '0 ka Ho'oilo rna ka

'oma'oma'o a me ke Kau rna ka 'alani. E like me ka ma'arnau, he 'umikiimaIua mau

malarna ko ka makahiki piha.

3.8. No NA 'OIHANA IIA W AI'I

67

Ua hahai aku no na 'oihana like 'ole i ka 'ike 0 ke kaulana mahina rna ka lakou

mau hana i mea e mahuahua ai ka hua 0 ka lakou mau hana. E nana 'ia ana kekahi mau

pfi 'ulu 'oihana Hawai'i, '0 ia ka lawai 'a, ka mahi 'ai a me ke kilokilo kahi i malarna 'ia ai

ka 'ike 0 ke kaulana mahina rna ka lakou mau hana.

3.8.1. No ka 'Oihana Lawai'a

Ua ho'omaopopo ka lawai'a i ka malarna kfipono e hei aku ai i ka maIolo, ka

he'epali, ka honu, ke akule, ka moi, ke 'anae, ka 'oarna, a me na i'a like 'ole rna muli 0

ka inoa 0 na malarna rna ke kaulana mahina 0 kona 'aina. Ua haka pono ka lawai'a i ka

holo koke 'ana 0 na palaoa, no ka mea, ke hO'ea mai na palaoa i kapakai '0 ia ka wa e

Mnau nui ana na 'ohua manini a pae i uka. 1l6 Ho'ohui 'ia ho'i ka lawai'a i keia hanana a

ka palaoa a me na 'ohua manini me ka malarna 0 ke kaulana mahina a pela no ka lawai 'a

e malama ai i ka 'ike 0 ke kaulana mahina.

"6 Kliko'o like keia mau kanaka lawai'a i ia mana'o: '0 Kuloloio, 1995; Dedmen, 2003; Pai, 2006.

68

Eia kekahi mana'o no ka ho'ohalikelike 'ana i na inoa malama 0 ke kaulana

mahina, ka hana a na mea ola rna ka laupapa a me ka holo 'ana 0 ka i 'a. Ma ka malama

'0 Ka'aona, ho'omakaukau ka lawai'a ina 'upena 'a'ei, no ka mea, he malama ia e

ho'omaka ana ka holo 'ana 0 nii i'a. 117 '0 keia malama ka wii e ho'ohua nui ai nii piiko'a

rna Hawai'i. Ke ho'ohua na pilko'a, lapakii nii i'a a pau i ka 'ai 'ana i ia mau hua ko'a,

nii ukuko'ako'a, a me nii 'Olaula. 118 'Olelo 'ia, i ka rnalama '0 Ka'aona a i 'ole na inoa

malama i ka'i like me ka mahina Kelekolia '0 Iune, ho'ea mai na i'a like 'ole i kapakai e

'ai ai a he wii ia no ka lawai 'a 'ana. 1l9

Wahi a Taylor, '0 ka rnalama '0 Ka'aona ka rnalama e 'ike nui ai na kauhulu

'opelu. 120 Ku'u 'ia na 'upena a hei aku i nii 'opelu no ka ho'omalo'o 'ana rna mua 0 ke

kau 'ana i ke kapu 'opelu rna ka malama '0 Hinaia'ele'ele. 121

3.8.2. No ka 'Oihana Mahi 'ai

Ua kapa 'ia aku na inoa 0 na malama rna hope 0 ke 'ano 0 ke au rna kahi a ka

mahi'ai i mahi ai. '0 ke 'ano 0 ke au ka mea i alaka'i aku ka mahi 'ai i kana hana. Eia

ho'i ka Poepoe mau mana'o e pili ana i ka 'oihana mahi 'ai a me nii malama i ho'olala 'ia

ka mahi 'ana i ka 'ai. 'A 'ole '0 ia i kakau iho e pili ana i nii malama a pau. Wahi a

Poepoe:

I17Malo 1951:31. II. Ma nil paena punaewele '0 National Oceanic Atmospheric Administration (NOAA) a me Coral Reef Outreach Netweork (CRON). 119 Kiiko'O no keia mau kanaka i ka mana'o. '0 S.W.K. 1890; Kawaikumaiikamakaokaopua 1923; Malo 1951; Taylor 1995; & Bulawan 2006. 120 He 'opelu "kii" e hui ana rna ka 'iii kai. Kapa 'ia keia 'ano i'a kil he p6¢ i'a. 'Ano like ka mana'o 0 ka ~pO i'a me ka 'Olelo pelekane, hefish ball.

21 Taylor 1995:35.

Kaelo - He malama keia e mahiai ole ai ka mahiai Ikiiki - 0 keia ka malama e kanu nui ai na uala 0 na Kona. Hinaiaelele - He malama mahiai a he malie (Ka Na'i Aupuni 30 - 31 'Okakopa & 01 Nowemapa 1906).

69

3.9. 'OLELO NO'EAU

He mea kokua ka 'olelo no'eau i ke ki'ina hana a na paulehua i ka lakou mau

'oihana. 122 Aia kekahi mau 'olelo no'eau e ho'omaopopo aku i ka paulehua e pili ana i

ka malama kupono e hana ai i kela me keia papahana. Eia kekahi mau hanana lawai 'a i

ho'ohui 'ia me ka '5lelo no'eau i mea e malama pono ai '0 ia i ka wa kupono e holoholo

ai.

1. No ka malama Ka'elo:

'0 Ka'elo ka malama, pulu ke aho a ka lawai'a, a puleileho ke kai o Ka'elo. He wa 'okaikai keia a pae mai ka limu i kaha one. Hahai maila na i 'a e 'ai i ka limu (pukui 1983:262).

2. No ka malama Kaulua:

'0 Kaulua ka malama, '010 ka '6pii malolo a ka lawai'a. '0 Kaulua ka malama e holo nui ai ka maJolo (Pukui 1983:266).

3. No ka malama Hilinehu:

Hilinehu ka malama, kii ka nehu. He wa keia e kahe nui ai ka nehu (Pukui 1983: 107).

He waihona 'ike ka '5lelo no'eau i mea e maJama pono ai ke ki'ina hana a ka lawai 'a.

122 Ma keia pepa nei, '0 ka mana'o 0 paulehua, '0 ia ke kanaka e malama a hana ana ina pilina a pau 0 na 'oihana Hawai'i kahiko. He Cultural Practitioner.

70

MOKUNA 4. NA. PO MARINA

Ua lilo keia mau po he 30 i mau kukui lamalama e hoomaikeike mai ana i na wa maikai

tw ka lawaia a me ka mahiai ana.

- J.M. Poepoe

Moolelo Hawaii Kahiko

Wahi a Kepelino, ''ua helu ka poe Hawaii kahiko i na la 0 ka mahina ... 0 kekahi

helu ia 0 ko Hawaii nei naauao kahiko." 123 Kuhikuhi akula '0 ia i kahi i lawe mai ai keia

'ike kaulana mahina, "na Hawaii-nui kahiko no i lawe mai mai Kalan'a Kahiki-Honua-

kele maio Oia hoi he tausani mau makahiki ka oi aku, mamua 0 ka puka ana mai 0 na

Kalawina maanei."I24

'Oiai, 'oko'a nil inoa malama rna waena 0 nil mokupuni a me nil moku a ahupua'a

ho'i, i ka 'u noi'i 'ana, ua pa 'a no nil inoa 0 nil pO mahina mai Hawai'i a i Kaua'i. '0

ko'u minamina no na'e, 'a'ole au i ntnauele aku i kekahi Ni'ihau no ka ho'ohiilikelike

'ana i ko laila mau inoa po mahina.

Ma ka puke wehewehe 'olelo Hawai'i a Pukui rna, penei ka mana '00 ka po

mahina, '0 nii po 0 ka mahina, days (lit., nights) of the month. 125 '0 ia wale no ka la'ana

i ho'ike 'ia rna ia puke wehewehe a 'a'ohe mana'o rna ka puke wehewehe a Andrews e

pili ana i ka po mahina. 126 No laila, '0 ka pO 0 ka Po'alua rna ka mahina '0 rune kekahi

'ano la'ana 0 ia wehewehe 'ana. 'Ike 'ia no keia hopuna 'olelo rna kil Kepelino mau

wehewehena. Kiikau 'ia penei:

KE KIKO 45. KA MAHINA 10 HVA o Hua ka 13 0 na po 0 ka mahina e kau ai (Kepelino 1932:107).

123 Kepelino 1932:99. 124 Ibid. '" Pukui a Elbert 1986: 333. 126 Andrews, 2003.

71

A laila:

KE KIKO 54. KA HIKINA MAHINA 10 OLEKULUA o Olekulua ka 22 0 na po mahina (Kepelino 1932:111).

Va like ka mana'o 0 ka po 0 ka mahina a me ka po mahina i kii Kepelino mau

wehewehe 'ana. 'Ike akula au i ka hopuna 'olelo, '0 pO mahina rna kekahi mau 'atikala 0

nil nupepa 'olelo Hawai'i. He mana'o 'oko'a paha ko nil mea kakau rna nil 'atikala like

'ole. Ho'ohana 'ia keia hua'Olelo rna nil 'ano 'elua. '0 ke 'ano mua, kuhikuhi a'e kekahi

mea kakau e pili ana i ka hi 'ohi 'ona 0 ka mahina rna keia 'atikala mua.127

MAHINA KONANE - 0 ka po Poalua iho nei ka oi 0 na po mahina 0 keia pule. Va ike lea ia na aouli lani, a ua moakaka maoli i ka ike aku ana maka (Ka Nupepa Kuokoa 24 Nowemapa 1866).

Ma ka la'ana i luna a'e, ho'ohana 'ia ka hopuna 'olelo po mahina rna ke 'ano he mau pO

ia i 'ike aku ai i nil 'ano 0 nil hi'ohi'ona 0 ka mahina.

'0 ka mana'o 'e a'e, '0 ka inoa 0 nil hi'ohi'ona 0 ka mahina i kela me keia pO ka

mana'o 0 pO mahina. Ma ka mo'olelo He Moolelo Kaao Mone Tikero, 'ike 'ia ka hopuna

'olelo po mahina rna ke 'ano he inoa bi 'obi 'ona 0 ka mahina piha, '0 Mahealani.128

'Olelo 'ia penei:

He wahine oia a'u i hoohalike aku ai i ka nani 0 kona mau he1ehelena me ka po mahina piha 0 Mahealani (Ka Makaainana 08 Ianuali 1894).

Ma ka la'ana i luna a'e nei, ho'ohana 'ia ka mana'o pO mahina rna ke 'ano he mau inoa

like 'ole ia 0 nil bi 'obi 'ona 0 ka mahina a hiki ke 'ike '0 Mahealani ka inoa 0 ka pO

mahina piha.

127 Ka Nupeka Kuokoa 1866. Buke 5, Helu 47:2. 'A'ole i pulima ka mea kiikau i kana 'atikala. 128 Makaainana 1894, Buke I, Helu 2:3. 'A'ole i pulimaka mea kiikau i ka mo'olelo.

72

No laila rna ka'u pepa nei, e like me nii la'ana i luna a'e, ke ho'ohana au i keia

hopuna'olelo, '0 ka po mahina ho'i, '0 ka hi 'ohi 'ona a me nii inoa ia 0 nii mahina piikahi

o kelii me keia po.

4.1. KA HEw 'ANA I KA Po MAHINA

Ua helu ho'i ka po'e kahiko i kelii me keia pO mahina 0 loko 0 ka malama

ho'okahi. Ma ke kaulana mahina, he kanakolu ka nui 0 nii pO mahina. Loli akula ka inoa

o ka pO mahina ke loli aku ka hi 'ohi 'ona 0 ka mahina.

'Oko'a nii mana'o rna waena 0 nii akeakamai a pau e pili ana i ka wii i ho'omaka

ai ka Iii. 'Oiai he iwakiiluakiimiihii mau hola i loko 0 ka Iii ho'okahi, 'a'ole i helu 'ia nii

hola a me nii minute e ka Hawai'i. 129

'Oielo 'ia e Taylor, ho'omaka ka Iii hou ke napo'o iho ka Iii. Ke napo'o hou ka Iii

i ia ahiahi a' e, '0 ia kekahi Iii piha. 130 No laila i kona wehewehena, '0 ke ahiahi 0 kekahi

Iii a i ke ahiahi 0 ka Iii a'e ka mea i helu 'ia ai, he Iii piha. Wahi a Fomander, ho'omaka

ka Iii hou i ka hola 'umikumiilua rna ke kulu aumoe a hiki i ia hola like 0 ke kulu aumoe

rna hope pono, he Iii piha no ia.131 Kapa 'ia keia hola 0 ke kulu aumoe, '0 Huli ka I'a rna

muli 0 ka huH 'ana 0 ke Kuamo'0.132 Wahi a Johnson, ho'omaka ka pO hou i ka manawa

e pi'i ai ka mahina i ke ahiahi a i kona napo'o 'ana iho i ke kakahiaka a 'e. 133 'A 'ole i

kuhikuhi 'ia aku ka heluna nui 0 nii hola rna kelii Iii keiii Iii.

129 Malo 1951:33. 130 Taylor 1995:28. 131 Fomander 1969:332. 132 Na Kupahu i kuhikuhi aku i koia inoa. '0 I'aleleiaka, Anianiakalani, Kau, Kai 'a a me Kuamo'o kekahi mau inoa '0 a'e 0 ka Milky Way. Ho'omana Kahiko, Helu 33. Ka Nupepa Kuokoa 1865, Buke 4, Helu 52:4. 133 Johnson 1981 :30.

73

No ka'u pepa nei, e hahai ana au i na hi'ohi'ona 0 ka rnahina. No ka'u helu 'ana,

ke pi'i a 'e ka pO rnahina hou rna ke ao 0 ka la a i 'ole ka pO 0 ka pO rna kekahi la a pi'i

hou a'ela ka pO rnahina ike ao a pO 0 ka la a'e, he la piha no ia ia'u. 'Oko'a ho'i ka hola

e pi'i ai ka rnahina rna kela la keia lao E hahai ana au i ka rnahina. Penei kekahi la'ana.

Pi'i a'e ka pO rnahina '0 Hilo rna kahi 0 ka hola 'eono 0 ke kakahiaka. A ke pi'i hou a'e

ka pO rnahina rna ke kakabiaka 0 ka la a'e, he la piha no ia.

4.1.1. Ka 'Epekema Kahiki 0 ka Mahina

Eia ho'i ka ho'ornaopopo 'epekerna Kahiki rna ka rnahele nei i rnoakaka ka'u

wehewehe 'ana i ka loli 'ana 0 ka bi 'obi 'ona 0 ka mahina rna kela pO keia pO rnahina. I

ke ka'ina 'ana 0 ka rnahina rna ka lewa, puka a'e ka pO rnahina i ka lewa rna kahi 0

kanalima rnau minuke rna hope rnai 0 ka pO rnahina rna rnua pono ona i kela me keia pO.

No laila, loli akula ka manawa e pi'i ai ka rnahina rna na pO rnahina a pau i loko 0 ka

rnalama ho'okahi. He mea nui keia i ka helu 'ana i ke kaulana rnahina, no ka mea, 'a'ole

i like ka manawa e puka a'e ai kela me keia pO rnahina. '0 ia ke kurnu i 'ike ai ka

rnahina rna ke ao i kekahi manawa, a 'ike 'ia ka rnahina rna ka pO i kekahi manawa 'e a 'e.

He mea nui keia i ke kanaka nona ka wanana 'ana i ke kaulana rnahina 0 na pO rnahina.

Ho'ornaka ka rnalama hou rna ka pO rnahina '0 Hilo a pau ia rnalama i ka po

rnahina '0 Muku. I loko 0 ia rnau pO rnahina he kanakolu, ho'ornahele 'ia na pO i na

anahulu, he 'ekolu. Aia 'umi man pO rnahina rna loko 0 ho'okahi anahulu. No laila, aia

'ekolu anahulu 0 loko 0 ka rnalama ho'okahi. l34 Wahi a Poepoe, aia 'ekolu 'ano 0 ka

rnahina. 135 '0 ka ho'onui 'ana a'e, '0 ka poepoe 'ana, a '0 ka 'emi 'ana. '0 ke kolamu

lJ4 Poepoe rna k. nupep. Ka Na'i Aupuni 10 Nowernapa 1906; Johnson 1981:22. 135 N. Poepoe rna kana '.tikal. i Ka Na 'i Aupuni rna 160 'Okakop' 1906.

74

mua 0 ka pakuhi ke anahulu mua, '0 keia ke anahulu e ho'onui ana ka mahina. '0 ke

kolamu 'elua ke anahulu 'elua, '0 keia ke anahulu e piha poepoe ai ka mahina. '0 ke

kolamu hope ke anahulu 'ekolu, '0 keia ke anahulu 0 ka 'emi 'ana 0 ka mahina. Eia na

anahulu 'ekolu rna lalo nei:

Anahulu 1 Anahulu 2 Anahulu 3

Hilo Hilna 'Olekilkahi Hoaka Mohalu 'Olekiilua Kilkahi Hua 'Olepau Kiilua Akua Kaloakilkahi

Kilkolu Hoku Kaloakiilua Kilpau Miihealani Kaloapau

'Olekilkahi Kulu Kane 'Olekiilua Lii'aukilkahi Lono

'Olekilkolu Lii'aukiilua Mauli 'Ole(kii)pau Lii'aupau Muku ..

Ki'14.1

Va kapa 'ia na inoa 0 na pO mahina rna hope 0 ka hi'ohi'ona 0 ka mahina, na kapu akua,

a me na pilina honua. l36

Wahi a Kepelino, aia 17 pO huihui a 13 pO ka'awale. 137 '0 na pO mahina '0 Kil,

'Ole, La'au, a '0 Kiiloa na pO huihui a he 17 ka huina nui 0 ia mau pO 0 ke kaulana

mahina ho'okahi. Aia 'eM Kil, 'eM 'Ole i ka hapa mua a 'ekolu 'Ole i ka hapa hope 0 ke

ka'i 'ana 0 ka mahina, 'ekolu La'au a 'ekolu Kiiloa. '0 na pO mahina i koe, '0 ia na pO

ka'awale, he 13.

136 Handy, Handy & Pukui 1972:37-39. IJ7 Kepelino 1932:8!.

75

4.1.2. Nii Hi'ohi'ona 0 ka PO Mahina

Eia ho'i na wehewehe 'ana 0 kela me keia hi'ohi'ona pO mahina. E lo'ihi ana ka

wehewehe 'ana aka, pono no e ho'akaka maika'i i ia mana'o i holo pono nei mokuna.

Ka'apuni ka mahina a puni 0 ka honua, he 27.3 mau la ka lo'ihi 0 ia ka'apuni 'ana me

'elua pO no ka ho'i 'ana rna kahi i ho'omaka ai, loli ho'i ka hi'ohi'ona 0 ka mahina rna ia

ka'apuni 'ana i kela pO keia pO, ke 'ike aku mai ka honua nei. '0 ka hi'ohi'ona 0 ka

mahina ka mea e helu ana rna ke kaulana mahina.

Hilo - He puahilo ka mahina. Pi'i a 'e ka mahina rna kahi 0 ka hola 'eono 0 ke

kakahiaka a napo'o iho rna hope pono 0 ka la ike ahiahi. He pO mahina uliuli no. I

kekahi mau malama, 'ike lihi 'ia ka mahina rna ia manawa. Wahi a Poepoe, he mo'owini

keia pO mahina ke nana aku rna ia Manawa no. 138

V Hoaka - He hoaka no keia mahina ke 'ike aku. Kohu like ka pO mahina me he

hoaka pUka 0 ka hale la "rna lalo 0 ka 'ae hua pili 0 ka pUka komo.,,139 Va like ko

Kepelino mana '0, '0 keia ke kumu i kapa 'ia aku ai '0 ka pUka komo 0 ka hale he

hoaka. 140 Napo'o ho'i ka mahina rna kahi 0 ka hola 'ehiku 0 ke ahiahi.

) Kukahi - '0 keia pO mahina kekahi pO kapu ike akua '0 Ku. 'A'ole i 'ae like na

akeakamai e pili ana i ka manawa e ho'omaka ai ke kapu no Ku, aka, 'ae like na

akeakamai a pau no Ku ia pO mahina. 141 "Ku" a 'e no ia pO mahina rna ka lewa i ke ao rna

ka la holo'oko'a. Pi'i a'e ia rna kahi 0 ka hola 'ewalu i ke kakahiaka a napo'o ho'i rna

kahi 0 ia hola like 0 ke ahiahi.

138 Na Poepoe rna kana 'atikala i Ka Na'; Aupun; rna IO Nowemapa 1906. 139 Na Karnakau rna kaoa 'atikala '0 "Mooolelo Kahiko Helu IS" i Ke Ao Okoa 17 Pepeluali IS70. 140 Kepelino 1932: \0 I. 141 Va like ka rnana'o '0 Sheldon, Dibble, Malo, Kamakau, Kepelino a me Poepoe.

76

) KUlua - Kil no ka pO mahina rna ka hola 'eiwa 0 ke kakahiaka a napo'o rna kahi 0

ka hola like i ke ahiahi. No laila, kil a 'e no keia po mahina i kea 0 i ka hapa nui 0 ka la.

Ma kekahi mau palapala, noa na kapu 0 Kil i ke kakahiaka 0 ia pO mahina no. » Kilkolu - 'Ike 'ia no keia pO mahina rna kahi 0 ka hola 'umi 0 ke kakahiaka,

Wahi a Malo, he Ja kapu keia no Kil.142 Pi'i a 'e no ia pO mahina rna ka lewa i ke ao a

napo'o i ka po rna kahi 0 ka hola 'umi 0 ke kakahiaka.

D Kilpau - '0 keia ka pO mahina hope 0 na Kil 'eha. Pi'i a'e no ia pO mahina rna

kahi 0 ka hola 'umikilmakahi 0 ke kakahiaka.

D 'Olekilkahi - '0 keia pO mahina ka 'Ole mua 0 na 'Ole 'eM. Kapa 'ia keia pO

mahina '0 'Olekilkahi rna muli 0 ka 'ole 0 ka mea e loa'a ana. 143 Ikaika loa na au 0 ke

kai, no laila, 'a 'ole hiki ke lawai 'a, 144 'a 'ole hiki ke hoe pono i ka wa 'a rna na pO mahina

o na 'Ole. 145 Va 'olelo 'ia, he wa e ho'oponopono ai i na pono hana. l46

Pi'i a 'e ka po mahina 0 'Olekilkahi rna kahi 0 ka hola 'umikilmaJua 0 ke awakea.

t) 'OlekUlua - '0 keia ka pO mahina 'elua 0 ka pO 'Ole i kil a loa'a maila no ho'i ka

'ole. '0 keia ka pO i kapa 'ia '0 ka mahina hapaha, a i 'ole quarter moon, rna ka 'olelo

Pelekane. Pi'i a 'e ka pO rnahina rna kahi 0 ka hola 'urnikilrnalua 0 ke awakea.

() 'Olekilkolu - '0 keia ka pO mahina 'ekolu 0 na pO 'Ole a loa 'a like maila no ho'i

ka 'ole. Mau no ka pilikia 0 na au 0 ke kai a me ka hoe wa 'a 'ana a pela aku. Pi'i a 'e ka

pO rnahina rna kahi 0 ka hola 'ekahi 0 ka 'auinala.

142 Malo 1951 :32, Pogue 1858: 18. 143 Na Poepoe rna kana 'atikala i ka 'ao"ao mua 0 ka niipepa Ka Na'; Aupuni i 13 Nowemapa 1906. '44 Kepelino 1951: 105; na Poepoe rna kana 'atikala i ka 'ao'ao mua 0 ka niipepa Ka Na'; Aupun; i 13 N owemapa 1906. '45 He kupuna kaulana '0 Kahu Kawika Ka'alakea i Maui. No KIpahulu, Maui '0 ia. Ua mnauele maua '0

Becka J(j'i!a iii ia rna Kaho'olawe i ka makahiki 1998 e pili ana i ka nohona paniolo rna Kiiheia i Kaho'olawe. 146 Taylor 1995:33.

77

£) 'Olepau - Ua pau nii pO 'Ole rna ia pO mahina. E maika'i ana ke au 0 ke kai a '0

ia ka po mahina hope 0 ke anahulu mua. Pi'i a'e ka po mahina rna kahi 0 ka hola 'elua 0

ka 'auinaIii. o Huna - Hilnii 'ia nii kihi 'oi 0 ka mahina. '0 keia ka pO mua 0 ke anahulu 'elua a

'0 ia ka pO mahina mua e poepoe ai ka mahina. Pi'i a'e ka pO mahina rna kahi 0 ka hola

'ekolu 0 ka 'auinaIii. o Mohalu - Mohala maila ka poepoe me he mea Iii ua pehu no ka mahina. 'Ane

piha ka mahina ke niinii akU.147 Pi'i a'e ka mahina rna kahi 0 ka hola 'eM 0 ka 'auinalii. o Hua - Killike ka pO mahina 0 Hua me he hua moa Iii. He pO kapu keia i ka wii

kahiko no ke kiimauli 'ana i nii hua 'ai mua rna ka miila'ai i nii akua rna nil maIama

piikahi. 148 '0 Kepelino liiua '0 Valeri nii mea kiikau i wehewehe aku e pili ana i ke

kiimauli 'ana. 149 Pi'i a'e ka pO mahina rna kahi 0 ka hola 'elima 0 ka 'auinalii. o Alma - Aia 'ehii mau mahina piha poepoe i ka helu mahina 'ana a ka Hawai'i.

'0 Akua ka pO mahina piha mua. 'Oiai, '0 Hua ka po e kiimauli ai i nii akua, '0 Akua

ho'i kekahi pO kapu ho'i. I ko Kepelino mana'o, na Kane i hana ka mahina a rna ia pO no

i ho'oka'awaIe ai ka pilina 0 ka mahina me ka honua nui.150 'DleIo mai '0 Poepoe, '0

keia ka pO e mii'au hele ai nii 'e'epa a me nii akua rna muli 0 nii mohai i kiimauli 'ia e ke

kanaka. 151 Pi'i a'e ka mahina rna kahi 0 ka hola 'eono 0 ke ahiahi.

OHOku - '0 Hoku ka pO mahina 'eluae piha poepoe ai konahi'ohi'ona. Maka

mana '0 Hawai'i, '0 keia ka mahina piha maoli, no ka mea, ua pi'i a 'e ka pO mahina rna

147 Poepoe rna kana 'atikala i ka 'ao'ao mua 0 ka niipepa Ka Na'i Aupuni i 13 Nowemapa 1906. 148 He 'a1ana rnahalo keia i na akua no ka ho'oulu nui 'ana 0 na 'ai. Elbert & PukuiI986:126. 149 Kepelino 1932:107; Valeri 1985:196. IS. Kepelino 1932:109. 151 Na Poepoe rna kana 'atikala i ka niipepa Ka Na 'i Aupuni 14 Nowernapa 1906.

78

kahi 0 ka hola 'eono a 'ehiku paba, a kau ihola rna kabi 0 na hoi a like 0 ke kakahiaka a ' e.

No laiJa, he pO piha ia e noho a 'e ai ka mahina i ka lewa lani.

Aia 'elua pO mahina 0 Hoku. '0 Hoku 'Ili ka rnua. Ma ke Kau ka wa e 'iii ai ka

rnahina rna muli 0 na pO pOkole. '0 Hoku PaJemo ka lua 0 na Hoku rna muli 0 kona kau

' ana iho i ka manawa e pi ' i aku ai ka la. '0 ka rna 'amau, rna ka Ho 'oilo keia Palerno

'ana. 152

" ./

Mahealani - '0 MaheaJani ka pO mahina 'ekolu e piha poepoe ai ka mahina. Ke

pi 'i a 'e ka po mabina, he lenaJena kona 'ano ke nana aku. '0 keia ka mahina piha i ka

mana '0 0 ka 'epekema Kahiki, A i kekabi rnau heluna rnabina, kapa ' ia keia pO rnahina

rna ka inoa '0 Hoku Ili a i 'ole MaJani no ka noho rnau 'ana 0 ia mahina poepoe rna hope

o ka puka 'ana aku 0 ka la i ke kakabiaka. Pi ' i a 'e ka pO rnahina rna kahi 0 ka hoi a 'ehiku

o ke ahiahi.

Kulu - '0 keia ka po mahina hope e piha poepoe ai ka rnahina. 'Vme a 'e na

•

mabina poepoe piha rna rnua 0 ia pO rnahina i ka wai a ua kapa ' ia aku ka inoa 0 ia pO

rnahina rna rnuli 0 ke kulukulu ' ana 0 ka ua.153 He pOuliuli ia pO a hOO i ka pi ' i ' ana 0

keia rnahina. Pi'i a 'e ka pO mahina rna kahi 0 ka hola 'ewaJu 0 ka po. A rna na kaulana

rnahina i waiho 'ia rna na niipepa 0 ia wa, "kulu iho" a ha 'ule no ka helu 'ana i ia po

rnahina a lele ke kaulana mahina mai ka pO '0 Hoku a i ka pO mahina '0 La'aukiikahi.

Malia paha, ua kapa 'ia aku ka inoa 0 ua pO mahina nei '0 Kulu rna rnuli 0 ia hana.

JS2 Kako'o no keia mau mea kiikau i ia mana 'o e pili ana i na Hoku 'elua. Poepoe, 1906; Handy, Handy a me Pukui 1991 ; & Taylor 1995. 113 Handy, Handy a me Pukui 1972:4 1.

79 o Ui'aukiikahi - '0 keia ka pO mahina e 'emi iho ai ka nui 0 ka poepoe 0 ka

mahina. 154 Ua like kona hi 'ohi'ona me ka pO mahina 0 Hua. 155 'Olelo 'ia, rna muli 0 ka

'ume 'ia 'ana a'e 0 ka wai e na mahina piha, piha loa na la'au i ka wai la'au. 156 '0 keia

ke kumu i 'ohi ai na kahuna la'au lapa'au i ka liikou la'au rna keia pO mahina nei. Ikaika

loa na mea kanu i na pono Iii 'au. 157 Ma muli 0 ka pi'i lohi 'ana 0 ka mahina, he pOuliuli

no keia po. Pi'i a'e ia mahina rna kahi 0 ka hola 'eiwa 0 ka pO. o La'aukiilua - '0 keia ka pO mahina 'elua 0 na La'au e rnaika'i ana no ka 'ohi

'ana i ka la' au lapa' au. 158 He pouliuli no ka pO a hiki i ka pi'i 'ana aku 0 ka rnahina. Pi' i

a'e ka pO rnahina rna kahi 0 ka hola 'umi 0 ka pO. o La'aupau - '0 keia ka po rnahina hope 0 na La'au. Wahi a Taylor, '0 keia ka la

hope e 'ohi ai i ka la'au no ka lapa'au 'ana. Ulu a'e ke kurnulii'au rna ia pO rnahina.159 '0

keia ka pO mahina hope loa 0 ke anahulu 'elua. Pi'i a 'e ka pO rnahina rna kahi 0 ka hola

'umikiimiikahi 0 ke aumoe.

() 'Olekiikahi - Ua hiki mai na 'ole hope 0 ke kaulana mahina. Aia 'ekolu 0 ia mau

'Ole rna ia hapa hope 0 ke ka'ina 'ana 0 ka mahina. Kapa 'ia keia pO mahina he kolu

hapahii e ka po'e 'epekema Kahiki. E like me na 'Ole 0 ka hapa mua 0 ke ka'ina pO

mahina, he 'ole ka loa 'a rna ia mau pO. Ikaika na au 0 ke kai. '0 keia ka po rnahina mua

no ke anahulu 'ekolu. Pi'i a 'e ka pO mahina rna kahi 0 ka hapalua hola 'umikiirniikahi 0

keaumoe.

154 Poepoe rna kana 'atikala i ka niipepa Ka Na'i Aupuni 16 Nowemapa 1906. 155 Ibid. I" Burr qtd. in Handy, Handy & Pnkui 1991:40. 157 Handy, Handy a me Pnkui 1912:39. 158 Taylor 1995:46. ,59 Taylor 1995:46.

80

() 'Olekiilua - '0 keia ka po 'elua 0 na 'Ole e kil ai rna ke kulu aurnoe. Va like loa

na pilina 0 keia pO rnahina me 'Olekfikahi 0 ke anahulu rnua. Pi'i a'e ka rnahina rna kahi

o ka hola 'urnikilrnalua 0 ke aurnoe.

ct 'Olepau - '0 keia ka 'ole hope 0 na 'Ole 'ekolu. Va pau ho'i ka loa'a 'ole 0 na

mea like 'ole rna ia pO rnahina. Ho'ornaka ke kapu no KaJoa, '0 ia ho'i '0 Kanaloa, i ia

pO rnahina. 160 Pi'i a 'e ka rnahina rna kahi 0 ka hapalua hola 'umikilrnaJua 0 ke aurnoe.

ct KaJoakfikahi - '0 keia ka pO rnahina rnua no na KaJoa 'ekolu. He loa ka pOuliuli

rna ia rnau pO no ka mea, 'a'ole puka a'e ka rna'arna'arna 0 ka rnahina a hiki i ke

kakahiaka nui. Pi'i a'e ka pO rnahina rna kahi 0 ka hola 'ekahi 0 ke aurnoe.

C1 KaJoakfilua - '0 keia pO rnahina lea pO 'elua e kil ai na KaJoa. He pO loloa ia i ka

pOuliuli. Ke puka aku ka Ja rna ia kakahiaka, ua noa ke kapu no Kanaloa. 161 Pi'i a'e ka

pO rnahina rna kahi 0 lea hola 'elua i ke kakahiaka nui.

er KaJoapau - '0 keia ka pO rnahina hope 0 na Kiiloa. 'A 'ole i 'ike 'ia keia pO

rnahina a hiki i ke kakahiaka nui rna rnua pono 0 ka rnoku 'ana aku 0 ka pawa 0 ke ao.

Pi'i a 'e lea pO rnahina rna kahi 0 ka hola 'ekolu 0 ke kakahiaka.

cr: Kane - '0 keia ka pO rnahina kapu no ke akua '0 Kane. Wahi a kekahi rnele

kahiko, '0 ia ke akua 0 ka pO'ele'ele 0 na lewa, na hokil 'ula, ka Ill, a me ka rnahina.

Ho'ornana 'ia na akua e kanaka rna ia rnau pO a me na pO rnahina 'elua rna hope rnai, '0

na po rnahina '0 Lono a me Mauli. 'A'ohe rna'arna'ama a ka rnahina rna ia po. 'Ike 'ia

ua pO rnahina rna ka pawa 'ana 0 ka lani. Pi'i a'e ia rnahina rna kahi 0 ka hola 'eha 0 ke

160 Ua like ka mana'o 0 Pogue 1858:18; Poepoe 1906 i Ka Na'i Aupuni, Buke II, Helu 144; Kepelino 1932: Ill; Malo 1951:32; & Valeri 1985:195. 161 Ua like k:a mana'o a Pogue 1858: 18; Poepoe 1906 i Ka Na'i Aupuni, Buke 11, Helu 144; Kepelino 1932: 111; Malo 1951 :32; & Valeri 1985: 195.

81

kakahiaka. Wahi a Kamakau, ua ho'omaka nil pO:kolu akua, '0 ia '0 Kane, Lono a Ko: e

hana i ka lani a me ka honua rna ia pO mahina a hiki i ka pO mahina '0 KO: a '0 ia ke kumu

he Ia kapu nui '0 KO:kahi. 162

( Lono - '0 keia ka pO mahina e ho'omana'o ai iii Lono, ak:il aia no keia ho'omana

'ana rna ka wa kapu no Kane. 'Ike 'ia ka po mahina rna ka moku 'ana 0 ka pawa. Pi'i

a'e ka pO mahina rna kahi 0 ka hola 'elima 0 ke kakahiaka.

C Mauli - '0 keia ka pO mahina i noa ai ke kapu no Kane. I kekahi manawa, 'a 'ole

i 'ike lihi 'ia aku ua pO mahina nei rna muli 0 ka ma'ama'ama ikaika 0 ka lil. Pi'i a'e ka

mahina rna mua pono 0 ka puka 'ana a'e 0 ka Ia rna kahi 0 ka hola 'oono. e Muku - 'Ike 'ole 'ia no ia pO mahina rna muli 0 kona pi'i pO: 'ana a'e me ka Ia i

ke kakahiaka. Holo a napo'o pO: ia po mahina me ka la i ka la holo'oko'a. Kapa 'ia paha

ka pO mahina '0 Muku rna muli 0 ka muku 'ana 0 ua pO mahina rna kekahi mau malama

o ke kaulana mahina. I kekahi manawa, puka ho'i '0 Muku i ke kakahiaka a i ka napo'o

'ana 0 ka mahina ike ahiahi, '0 Hilo ho'i kona inoa.

He mea nui ka ho'omaopopo 'ana i ka manawa e pi'i a iho ai ka po mahina, a he

mea nui ka ho'omaopopo 'ana ike kumu i kapa 'ia aku ai na inoa 0 ia mau pO mahina no

ka mea, 'ike 'ia 'auane'i rna na 'ao'ao e hiki mai ana i na hana a ka po'e kahiko i hana

aku ai i kela me keia pO mahina rna muli 0 ko ka Hawai'i haka pono 'ana aku i ke 'ano 0

ka pO mahina me ke 'ano 0 ka pilina honua.

4.1.3. Nii Inoa Ao 0 ka Po Mahina

Eia ho'i kekahi mana'o 'e a'e e pili ana i nil pO mahina. He inoa ko ka po mahina

i ka pO a laila i ke kakahiaka rna hope pono 0 ia po mahina, he inoa ao kona. Ma waena

'62 Na Poepoe rna Ka Na 'i Aupuni i ka 18 0 Nowemapa 1906.

-- -- - - -----

82

no 0 ka Poepoe rno'olelo ka'ao no Hi'iakaikapoliopele, ua ho'okorno no '0 ia i kekahi

rnahele a '0 e pili ana i na inoa 0 ke ao a i 'ole la rna hope pono 0 kekahi rnau po rnahina 0

ke kaulana mahina. Wahi ana, he inoa ko ka pO rnahina a he inoa 'oko'a ko ka lao No

Pele rna ia 'ike kaulana rnahina a eia kekahi pakuhi rna lalo iho e ho'ike aku i keia

mahele kaulana mahina 'e a'e i loa'a maila rnai 0 ka Poepoe rno 'olelo ka'ao no

Hi 'iakaikapoliopele. 163

Po 0 ka Malama Inoa 0 Ice Ao UiHebedoma

Muku Kaha uli Wednesda

Hilo Mau'urnae Thursd'!Y.

Hoaka Abiwela Frida Kiikahi 'Ohule Awakea Saturd'!Y.

Kiilua Kahakino Sunday Kiikolu Anuenue Kuk~kahi Mond'!Y.

K~u Ke Alamuku Tuesda

'Olekiikahi Kaha uli Wednesda

'Olekulua Mau'urnae Thursda..r. 'Olekiikolu Ahiwela Frid'!Y.

'Ole au 'Ohule Awakea Saturda

Huna Kahakino Sunday • • Ki'14.2

Ma ke kolarnu rnua, 'ike 'ia nii inoa 0 na po mahina rna 'arnau 0 ke kaulana

rnahina. Ho'ornaka ke kolarnu me ka po mahina '0 Muku a ho'oka'ina 'ia no ia mau po

mahina a hiki io HUDa, aia 'urnikiimiilua rnau pO mahina ka huina Dui 0 ia pakuhi. Ma ke

kolamu 'elua, aia Da inoa 0 ke ao rna hope 0 ka puka 'ana aku 0 ka po mahina. Ma ke

kolarnu hope, aia na inoa 0 na la 0 ka pule rna 'arnau. He 'ano uapo keia mau inoa 0 Da

po mahina a ao me na Iii hebedorna 0 ka 'alemanaka Kelekolio. Hoihoi ho'i keia

" J Na Poepoe rna ka Dupepa Kuokoa Home Rilla i ka mokuna XV 0 ka mo'olelo Kaao 0 Hiiakaikapoliopele 1908.

83

ho'onoho 'ana 0 ka 'alemanaka, no ka mea, me he mea la, he mau inoa la 0 ka pule

Hawai'i kahiko, 'a'ole na'e i ho'ohana 'ia, ho'okumu hou 'ia ai na pO 0 ka pule, e la'a me

ka Po'akahi, ka Po'alua, a pela aku.

Ma kekahi 'atikala 'e a'e a Poepoe, ua wehewehe '0 ia e pili ana i ia mau inoa 0

na la mai ka wa kahiko mai i malama maika'i 'ia rna loko 0 ka mo'olelo 0 Pele rna. 164

I kana wehewehe 'ana, no Pele rna ia 'ike a ua ho'ohaJikelike '0 ia i na inoa

kahiko, '0 ia ke kolamu rnua '0 "La Hebedorna Hawai'i," me na inoa rna'amau 0 ka la

rna ka 'alernanaka rna ke kolamu hope '0 "La Hebedoma Karistiano.,,165 Ma ke kolamu

'alua, ua huli au i na rnana'o 0 ia mau Ia hebedorna Hawai'i. '0 ka mea hoihoi 0 ia rnau

inoa Ill, he mau inoa anuenue, 'ano kapu a 'ano kanaka no ia.

'0 ka minamina, 'a'ole hOO ke kuhi pololoi i ke kurnu i kapa 'ia aku ai na Ia i ia

mau inoa a 'a'ole '0 Poepoe i wehewehe pono rnai rna ka mo'olelo '0 Hi'iaka a i 'ole rna

ka 'atikala i ka rnakahOO 1906 e pili ana i ia mau inoa Ia. '0 ka mea hoihoi loa e pili ana i

ia 'alemanaka, aia 'ehiku rnau inoa la a like ho'i keia me ka pule Hebedoma. Pehea e

ho'onohonoho ai keia 'alemanaka i holo pono ka malama i ka rnakahik:i?

164 Na Poepoe rna k. niipepa Ka Na'i Aupuni i 18 Nowemapa 1906. 165 Hebedoma _ '0 ia ka hua'olelo paip.l. no 'ehiku Iii a i 'ole 'ehiku makahiki.

E nana i ke Ki'i 4.3:

Hawai'i -Anuenue

Healamuku

Mau'urnoe

Ahiwela

AhuAwakea

Kaha kino

Ke 'Ano -Anuenue

he anuenue pili ia Kane a me Kanaloa l66

he kapu wahine l67

he kapu kane 168

pili ho'i me ke kau 'ana 0 ka la rna ka 1010. He

84

La

Po'akahi -

Po'alua -

Po'akolu -

Po'aha -

Po'aono -

Ma ka Poepoe webewebe 'ana, aia 'ehiku rnau inoa 0 ka la a ina holo no na inoa la rna ia

ka'ina 'ana aia 28 rnau inoa Iii rna bo'okahi rnalama 0 Pele rna (7 x 4 = 28). Ina bo 'onui

ka huina la me ' urnikiirnillua rnau rnalama aia 336 rnau la i loko 0 ko Pele rna rnakahiki

(12 x 28 = 336). Aia 365 rnau la i ka rnakahiki Kelekolia. Eia ka mea boihoi loa, aia 29

rnau la i koe rna ia makahiki 0 Pele rna (365 - 336 = 29). He rnalarna Pili paba na la i

koe akula 0 ia helu rnalama 'ana, he 29? Penei paha. '0 ko'u kuhi wale no ia. Aia paha

kekahi rnau pane no ia nlnau i loko 0 na 'ao'ao gula 0 na nupepa 'o1elo Hawai'i.

166 Ma ke mele kahiko '0 Kiikulu /en palm Kapil (J lUI Leo. 167 He kapu wahine keia i kau 'ia rna ka wa i kahe ai ka waimakalehua. 168 '0 Mau'umae paha ka pela 'c a'e 0 ia inoa. He kapu kane no in rna ka haipule luakini. 'Oiai no ka ho 'ola hOll 'ana ke kino kupapa'u 0 Lohi'au keia wehewehe 'ana, ua kau n6 '0 Pele i ia 'ana kapu rna luna '0 Hi'jaka.

4.2. No NA MO'OLELO 0 NA PO MARINA

Wahi a Cicero e pili ana i ka rno'olelo kulurna, ''These impious tales are merely

the picturesque disguise of a sophisticated scientific theory.,,169 Eia kekahi rnele i

kuhikuhi aku i ka ha'awina no ke kai hO'e'e 'ino a me ka pO rnahina '0 'Olekiikahi. He

rno'olelo ia e pili ana ike Kaiakahinali'i.

4.2.1. Kaiakahinali'i

85

He rno'olelo keia i pa'i 'ia rna ka nupepa Ka Lama Hawaii i ka rnakahiki 1834 rna

loko 0 'elua rnau helu 0 ka nupepa. He rno'olelo pokole ia e pili ana iii Kii 'ula liiua '0

Hina'aikamalama. Ho'ike 'ia ka pilina 0 ka pO rnahina 0 'Olekukahi me ka 'e'e 'ino 'ana

k k · Kahinal'" 170 o e ru a 11.

Ma ia rno'olelo, ua ake nui kekahi a1i'i, '0 Konikonia kona inoa, e lawe iii

Hina'aikamalama i wahine nana. '0 Ku'ula ke kaikunane 0 Hina'aikamalama a ua kokua

'0 Kii 'ula iii Konikonia e hopu i kana kaikuahine rna a nii ki'i lii'au i kiilai 'ia. Ua waiho

'ia keia rnau ki'i rna kahi 0 ko Hina 'aikamalama wahi noho rna nii pO rnahina '0 Kiiloa a

lawe '0 Konikonia iii Hina'aikarnalama i wahine nana. 'Oiai 'a'ole i ho'ike 'ia aku i ka

inoa 0 ka pO rnahina i kii ai nii ki'i i rnaunu na Hina 'aikamalama rna ia rnahele 0 ka

rno'olelo, 'olelo 'ia ua kanikau nui nii rniikua 0 Hina'aimalama iii ia, i nii Iii, he

kanakolu, a laila, ho'ouna a'ela nii rniikua i ke Kaiakahinali'j e 'e'e rna uka 0 ka honua e

'imi iii ia. Ma ka rno'olelo, hO'ike akula '0 Hina'aikamalama i kana kane hou, '0

Konikonia i ka ho'orniikaukau a me ka ho'ouna 'ana ike kai 'e'e a kona rnau rniikua e

huli iii ia. Ua ho'orniikaukau liikou no ia kai 'e'e 'ino rna ka pO rnahina '0 'Olekukahi.

169 Cicero, 1972:148. 1'7<1 Uhi 'ia ka 'aina e ka nalu ounui.

Inii helu hope kiikou mai ka pO mahina '0 'Olekukahi, h6'ea hou rna ka pO mahina 0

'Olekukahi i kahi 0 ke kapu a Kanaloa. l7I He kanakolu ka helu 'ana i ka malama 0 ke

kaulana mahina holo'oko'a.

He mo'olelo keia e ho'ike ana i ka pilina 'epekema a me ka pilina ho'omana i

miilama 'ia rna 0 ka mo'olelo kuluma. Ua miilama 'ia no keia 'ano 'ike rna loko 0 nii

'oihana Hawai'i kuluma like 'ole.

4.3. NA 'OIHANA

86

E niinii 'ia ana rna keia mahele i na 'oihana like 'ole i ho'oliilii 'ia rna muli 0 na pO

mahina e pi'i a'e nei i kela me keia po. 'Oiai ua nui a hewahewa ka hana a ka po'e

kahiko, ua koho au i ka lawai 'a, ka mahi 'ai a me ke kilokilo i mau mea e niinii pono ai.

'0 ka'u pahuhopu hiiiki rna ua mokuna nei, '0 ia ka ho'ike 'ana aku i ke kumu i ho'olala

'ia ai nii hana i hana 'ia rna nii 'oihana rna muli 0 ka maopopo le'a i ka po'e kahiko i ke

'ano 0 ke kai, ke 'ano 0 ke au honua, ke anila, ka hanana a na manu a pelii aku rna 0 ka pO

mahina. Ua pili no ka haka pono 'ana i ke 'ano 0 ka honua, ke 'ano 0 ka hana me iCe 'ano

o ka pO mahina i mea e miihuahua ai ka hua 0 na hana like 'ole.

'0 kekahi mea e ho'omana'o ai rna nii ho'iikiika 'ana i nii hana i ho'ohui 'ia me ka

po mahina, 'a'ole like a like loa nii hana 'ana 0 nii 'oihana i kelii me keia mokupuni. He

laula ka mana'o 0 nii hanana a'u e ho'ike nei rna keia mahele. '0 ka hana 'oi loa e hana

ai ina hoihoi kekahi e a'o i nii hanana i ho'ohui 'ia me ka 'ike 0 nii pO mahina kupono rna

nii 'iipana 'iiina like 'ole, '0 ia ke a'o 'ana i nii hana ma'amau mai na kupa 0 ka 'iiina maio

I7l Malo 1951 :32.

87

4.3.1. No ka Lawai'a 'Ana

Wahi a Kahaulelio e pili ana ina 'oihana lawai'a a mahi'ai, "0 na 'oihana nui a

hanohano ihola no keia 0 ko kakou lahui.,,172 Va pololoi no. I ka wa kahiko, he ola

maika'i ka nohona 0 ke kaiaulu i ka lawai 'a. Ma ke au nei, ke lohe 'ia ka hua'olelo

lawai 'a, unuhi koke 'ia ka hua 'olelo me ka mana '0 he 'oihana ia e lawe i ka i 'a. 'Ae like

au i keia unuhina, aka he 'oi aku ka hana a ka lawai'a. No'u iho, he kanaka kiilai mea

moana ka lawai 'a. 173 Va pono ke kanaka lawai 'a e ho'omaopopo i na kau kiipono e

lawai 'a ai, '0 na kau 0 na i 'a like 'ole, i ke 'ano 0 ke kai, ka holo 0 na kai au, '0 ia ka

pi'ina a ihona 0 ke kai a me ka holo 'ana 0 na au 0 ke kai. Va hiki i ka lawai 'a ke 'ike

koke i ke kiHana 0 na kaheka. Ina he pilikia ko ke kaheka, ho'ololi ka lawai'a i kana 'ohi

'ana. 174 Va 'ike koke ka lawai 'a i ke kiHana 0 na kaheka, na ko'a, na kai kohola, na 'umu

a i 'ole na ku 'una, na loko i 'a, a pelii aku. I ka haka pono 'ana a ka lawai 'a i ke kai, he

'ike koke kona i ke ola pono 0 ke kai a rna muli 0 kona nana pono 'ana, ho'omaopopo '0

ia ina wahi ana i'a i hui a 'ai ai. Ho'ohui 'ia ihola ho'i e ka lawai'a na mea ana i haka

pono ai me ka pO mahina puka mau a malahilahi kana hana.

No na ko'a, ua ho'ahu ka lawai 'a ina pOhaku rna kahi i hui pinepine ai na i'a rna

muli 0 kona haka pono 'ana i kahi e hui ai ka i'a a ho'ohui 'ia ho'i keia 'ike me na pO

mahina e pi'i a'e nei. Hanai akula '0 ia i kana mau ko'a a miilahilahi ka hei 'ana a'e i na

i 'a rna ka pO mahina kiipono.

Loli ho'i ke 'ano 0 ke kai au, '0 ia ka pi'i a iho 'ana 0 ke kai rna muli 0 ka

mahina. Peia pii no na au 0 ke kai, '0 ia ka holo 'ana 0 na au. He mana ko ka mahina i

172 Ma ka puke pa'i bou. Kahaulelio 2006:xvi. 173 He kanaka 'epekema nana e kalailai i na mea pili kai_ 174 Wahi aLes Kuloloio rna ka buaka'i i Hakioawa, Kaho'olawe i ka rnakabiki 1995.

88

luna 0 ke kai au a rna muli 0 ia mana, kii mai ke kai maumau rna mua 0 ka pi'i 'ana 0 ka

mahina, a ke kii pololoi ka mahina i ka lewa, he kai a malo no ia. Me ia 'ike, ua hiki i ka

lawai 'a ke ho'oliila aku ike 'ano 0 kana lawai 'a 'ana. Ua haka pono ka lawai 'a i ka

hanana a ka pO mahina i ke kai au a 'ike no ka lawai'a i ka hana a na i'a rna ia wa. A '0

'ia ka lawai 'a i ke 'ano 0 ka lawe i 'a kiipono 'ana rna 0 ka mana a ka po mabina i ke kai.

'0 ka pO mabina ka mea e kuhikuhi aku ana i ka lawai 'a i kana hana i kela me keia pO

mahina. Ma muli 0 ka ho'omaopopo 'ana 0 ka lawai'a i ka pO mahina e holoholo ai, ua

ho'omaopopo '0 ia i ke 'ano 0 ke kai a me ke 'ano 0 na au 0 ke kai. Me ia 'ike, ua koho

'0 ia i ke 'ano pono lawai 'a ana e lawai 'a ai, a ua lawe '0 ia i na i 'a rna ka pO mabina

kiipono. I ka noi'i 'ana a Handy rna a me Pukui i na kiinaka lawai 'a rna Punalu 'u i ka

mokupuni '0 O'abu, kiiko'o 'ia akula ke ka'ina hana a ka lawai'a penei:

Observation of times and weather at Punalu 'u, O'abu, seems to indicate that the following is a very simple formula by which one may understand the relationship of Hawaiian rules for fishing to the actual conditions of weather and ocean in different phases of the moon (Handy, Handy and Pukui 1991:40).

He la'ana maika'i ka paukii i luna a'e i ka ho'ohui 'ana i ka lawehana a ka

lawai'a me ke 'ano 0 ke au, ke 'ano 0 ke kai a me ka po mabina e kii a'e ana. '0 ka pi'i a

iho 'ana 0 ka pO mahina ka mea e hQ'ike aku i ka lawai 'a i ka hana kiipono e hana ai i

kela me keia pO mabina.

4.3.2. No ka Mabi 'Ai

Kau palena 'ia ka hana a ka mahi 'ai rna muli 0 na pO kapu a me na 'ano 0 ke au 0

na kau. '0 ka honua 'elo'elo a malo'o i na kau like 'ole 0 ka makahiki ka mea a ka mabi

'ai e nana nui ai. '0 ia no ka mea e alaka'i ana i ka mahi 'ai i kana hana. '0 ka inoa a me

89

ka mana'o 0 ka pO mahina kekahi mea 'e a'e nana e alaka'i aku i ka mahi 'ai i kana hana

a hana 'ole i kela me keia pO mahina.

'A 'ole paha like ka hana a ka mahi 'ai me ka ka lawai 'a. 'Oiai, pi'i a iho akula ke

kai au rna muli 0 ke 'ano 0 ka pO mahina, no ka mahi 'ai ho'i, 'a'ole nui ka loli 'ana 0 ke

anila i kela me keia pO mahina no ka mahi 'ai. '0 kaho'omaopopo 'ana i ka mana'o 0 na

inoa 0 na pO mahina a '0 ka ma'ama'ama 0 ka mahina i kela me keia pO na mea nui i ka

hana a ke kanaka mahi 'ai, no ka mea, rna 0 ka ho'omaopopo a ka mahi 'ai i ka

'onaehana pO mahina e ho'oliila 'ia ai kana mau mea e mahi 'ai ai. No laila, he 'epekema

no keia 'ano, 'oiai, he 'onaehana 'ike e pili ana i kekahi 'oihana 0 ka lahui.

Wahi a na kupuna, I ka 'olelo no ke ola, i ka 'olelo no ka make. 175 Kupono keia

'olelo no'eau rna ia mahele, no ka mea, he mana ko ka 'Olelo a hahai aku ka mahi 'ai i ka

mana'o 0 na inoa pO mahina. No ka pO mahina, ho'ike aku ka inoa 0 ka pO mahina i ka

mahi 'ai i ke kanu a kanu 'ole 'ana i kela me keia mea kanu. He mana ko ka 'Olelo a e

'ike 'ia ana no kekahi mau la'ana 0 na inoa pO mahina rna ka mahele 4.3.3. Kilokilo.

4.3.3. No ke Kilokilo

Va a'o 'ia ke kahuna kilokilo a kilo h6ku i na mea e pili ana i ka pi'i, ka ho'oku'i,

a me ka iho 'ana 0 na hOku, ka la, ka mahina, a me na hO'ailona 'e a'e e hO'oiloilo ai i ka

'ino a me ka maika'i 0 ke 'ano 0 ka lewa.176 Na ke kilokilo a kilo h6ku e ho'omaopopo a

ho'onoho aku i ke kaulana mahina i kela me keia makahiki. Na lakou e nana a unuhi aku

ina hO'ailona like 'ole 0 ka lewa a me ka honua. He mea nui keia 'oihana i na 'oihana 'e

175 Pukui 1983:129. 176 Na Poepoe rna Ka Na'; Aupun; i kekahi rnau 'atikala i nil Iii 25 - 28 Kepakernapa 1906.

90

a'e, no ka mea, '0 ke kilokilo ka mea e kuhi a wanana aku ana i ka loli 'ana 0 na kau a me

ka ho'okomo 'ana i na malama Pili i ka wa kilpono 0 ke kaulana mahina.

Va a '0 'ia '0 ia e ke kumu i 'ailolo 'ia rna ka 'oihana kilokilo. Ma kona wa

haumana, noho pii '0 ia me kana kumu a hiki i kana 'ailolo 'ana.177 Va pono ka haumana

e nana i ka ka loli 'ana 0 na kau, ke kau 0 ka ho'opiinana 'ana a na manu kai, ke kau i'a

kii, ke kau ho'ohua i'a, ke kau maio'o a 'elo'elo 0 ka honua a pela aku. Hiikilo ka

haumana kilokilo i ke 'ano 0 ke kai, ka makani, ka ua a me ka miilie rna 0 ka hi 'ohi 'ona 0

kela me keia maiama 0 ka makahiki. Hiikilo ho'i ka haumana i na hi'ohi'ona 0 kela me

keia pO mahina 0 ka malama a ho'opa'a '0 ia i ia 'ike. A ho'opa'ana'au '0 ia i na loina,

'a'o 'ia a'ela '0 ia i ka 'oihana nana uli. A pa'a pono ka nana uli 'ana ia ia, a'o 'ia a'ela i

ke kilo 'ouli 'ana. Ke wanana pono akula ka haumana kilokilo i ke 'ano 0 ke au rna mua

o ka loli maoli 'ana mai a pololoi kana wanana 'ana, hiki a'ela i ia haumana kilokilo ke

'ailolo a lilo i kahuna kilokilo.178

He kfilana nui ke kahuna kilokilo i ka po'e kahiko. Nana no i aiaka'i aku i ke aii'i

nui i ka manawa kiipono e kau a noa ai na kapu. Ho'onoho ke kilokilo i ke kaulana

mahina 0 ka makahiki i holo pono na kau a me na pO kapu. Nona no ke kuleana e aiaka'i

pono ina hana kiilai 'iiina no ke ali'i nui i mea e ola pono ai ke kaiaulu. E like me ka

Kepelino i 'Olelo aku ai, na ke kilokilo e ho'iikiika i ka hana a ke ali'i e hana ai. A ua

hahai no ke aii'i i ka 'olelo a ke kilokilo. Ina hewa ke kilokilo, '0 ka make akula no ia. 179

177 Na Kamakau i Ka Nupepa Kuokoa i ka Iii 05 'Aukake 1865; na Poepoe rna Ka Na 'i Aupuni i kekahi mau 'atikala i nii Iii 25 - 28 Kepakemapa 1906. 1'" S.N. Hale'ole qtd. in Pomander 1919:57-59 & 66-76. 179 Kepelino 1932:131.

91

4.4. NX PIUNA Po MAHINA A NX PAULEHUA

Ma keia mahele, e hO'ike li'ili'i 'ia ana nil hana a nii paulehua, '0 ia ka po'e

lawai 'a a me ka po'e mahi 'ai, e hana ai rna 0 ka hi'ohi'ona pO mahina. 'Oiai he mahele

nunui ia, hiki ke 'ike i nii mana'o 0 ia mau 'oihana i Nil Paku'ina 0 hope 0 ia pepa.

Va pono nil paulehua e ho'omaopopo i ka pi'i a iho 'ana 0 kelii me keia pO

mahina, no ka mea, '0 ka pO mahina ka mea e kuhikuhi aku ana i nii paulehua i ka hana

kilpono e hana ai. He mea nui ka wil e pi'i ai ka mahina, no ka mea, kaomi a 'ume ho'i

ka mahina i ke kai a me ka wai a 'ike koke ka lawai'a ike 'ano 0 ke kai a ho'oliilil 'ia

kona 'ano lawai 'a 'ana rna muli 0 ka pi'i a iho 'ana 0 ke kai. No ka mahi 'ai, '0 ka

mana '00 ka inoa pO mahina ka mea nui.

Penei rna ke anahulu mua: No nii pO mahina '0 Hilo a Hoaka, he Ii 'iii 'i ke 'ano 0

ka mahina, no laila e li'i1i'i ana ka hua 'ai. No nil pO Kil, no ka lawai'a he maika'i wale

ka holoholo 'ana i ke kakahiaka rna mua 0 ke awakea rna ia mau pO. No ka mahi 'ai, e

ulu a'e no nii mea kanu a kii ki'eki'e a'ela. No nii pO 'Ole, he 'ole ka loa'a no ka lawai'a

a me ka mahi 'ai.

Penei rna ke anahulu 'alua. '0 ia ke anahulu i ho'onui a poepoe ai ka mahina.

Pi'i a'e no nii pO mahina '0 Huna a io Hua rna ka 'auinalil, pi'i a'e no nil pO mahina '0

Aleua a io KuIu i ke ahiahi, a pi'i no nii pO mahina '0 La'au i ka pO. No ka lawai'a he wii

pa 'ahana rna ia anahulu 'alua. No ka mahi 'ai, he pa 'ahana no '0 ia rna muli 0 ka

mii'ama'ama 0 ka mahina a me ka mana'o 0 nii inoa 0 ia mau pO mahina.

Penei rna ke anahulu hope. '0 ia ke anahulu i emi ai ka mahina. I ia mau po

mahina '0 'Ole a io Kiiloa, pi'i a'e ka mahina rna ke kulu aumoe a pi'i a'ela ho'i nii pO

mahina '0 Kane a io Mauli i ke kakahiaka nui a pi'i a holo pil ho'i '0 Muku rna ka Iii

92

holo'oko'a. No ka lawai 'a a me ka mahi 'ai, he wa maika'i 'ole na 'Ole, aka rna na pO

rna hopemaila.pa.ahana no liikou.

4.5. NA 'OULI KANAKA

E like me na malama 0 ka makahiki, ua ho'ohui 'ia ke 'ano 0 ka pO mahina me ke

'ano 0 ke kanaka i hanau 'ia i kela me keia pO mahina. Ua kiikau no '0 Poepoe a me

Kepelino e pili ana i ia mau 'ouli kanaka.180

No kekahi mau po mahina, he mau wanana maika'i na 'ouli kanaka, a no kekahi

he mau wanana maika'i 'ole na 'ouli kanaka. I ka hapa nui 0 ka manawa, '0 ka inoa 0 na

pO mahina ka mea i kuhikuhi aku i ke 'ano 0 ke kanaka i hanau 'ia i kelii me keia po

mahina. Eia kekahi la'ana, na Poepoe ka paukii mlla, na Kepelino Keauokalani ka

paukii 'alua a na Kawika Ka 'alakea ka paukii hope.

No ka pO mahina '0 Hua, penei ka mana'o 'ouli kanaka a Poepoe:

o ke keikikane e hanau ia ana i keia la; he keiki maikai; aole nae he lehulehu 0 kana mau keiki ke loaa kana wahine. He hookahi a elua no paha ana mau keiki. Aka, 0 ka wahine e hanau ana i keia la, he wahine hanau nui i ke keiki (Ka Na'i Aupuni 14 Nowemapa 1906).

Penei ko Kepelino mana'o 'ouli kanaka:

Hanau ke kanaka ia la, he kane kuloaa, a pela no ka wahine. He kanaka nae i alohaia e ka lehulehu, he lokomaikai, a he ohua nui. A he inoa kaulana no hoi, ke hanau kane; a ina he wahine, aole (Kepelino 1932: 107).

Penei ko Kawika Ka'alakea mana'o i ka nInauele i Kaho'olawe i ka makahiki 1998:

Ke hanau ke keiki rna ia pO mahina, he keiki i makemake nui e 'olelo. Ke hana '0 ia, e miihuahua no kana hana. '0 ka pilikia no na'e, e makemake nui '0 ia i ka holoholo 'olelo (Kaalakea).

180 Poepoe i Ka Na'i Aupuni i \0 - 180 Nowemapa 1906; Kepelino 1932: 99 - 113.

93

He la'ana wale no na paukfi 'ekolu i luna a'e 0 na mea a'u i ho'ili'ili ai e pili ana i

ia mau mea hoihoi i ho'ohui 'ia rna 0 ke kaulana mahina. 'Ano like keia 'ano wanana

'ouli kanaka me ke 'ano wanana 'ana 0 ka Pake a me na lahui 'e a'e. He 'ano 'onaehana

malama 'ike no keia.

E nana 'ia ana i ka mokuna hope 0 keia pepa ka hana a na pau\ehua 0 keia ao e

ne'e nei no ka ho'ola hou 'ana i ka 'ike kaulana mahina rna ka lakou mau 'oihana.

94

MOKUNA 5. I KEIA AU E NE'E NEI

() lewa ka hOkii, jj lewa ka malama, jj lewa ka honua nui a Kane

He Pule Kahiko - '0 Kane, '0 Kiikapao

Ma ka pepa nei, ua makemake au e hO'ike aku i nil pilina like 'ole 0 ke kaulana

mahina i mea e kuhikuhi aku ai i nil welD 0 ia 'onaehana 0 ka ho'onohonoho 'ana i nil

kau, nil maIama a me nil pO mahina. He mea ia e ho'ike pono aku he 'onaehana

'epekema Hawai'i e millama ana i ka ho'omahele 'ana i ka 'alemanaka Hawai'i.

Va niinil 'ia ke 'ano 0 nil 'aIemanaka 'ehil a hO'ike 'ia aku nil kaila like 'ole 0 ka

ho'omahele 'ana i nil kau 0 ka makahiki. Va ho'ike 'ia nil la'ana like 'ole 0 nil WelD a me

nil mana'o i kiiko'o i nil mahele like 'ole 0 ke kaulana mahina. Va niinil 'ia ka ho'okumu

'ana i nil inoa malama rna nil mokupuni like 'ole a nil pilina 0 ka ho'onohonoho 'ana i nil

maIama i kelil me keia moku. Va kuhikuhi aku au i ke 'ano 0 ka ho'okomo 'ana i nil

malama Pili a i ko'u mau mahu'i e pili ana i nil maIama Pili a me nil hOku aIaka'i a hOkii

'ae'a ho'i. Va niinil 'ia no nil 'oihana a me ka ho'ohana 'ana ike kaulana mahina i mea e

ho'omaopopo ai i nil hana kiipono e hana ai i kelil me keia maIama. A ua ho'ike 'ia nil

pilina 0 nil pO mahina rna 0 nil hi' ohi 'ona 0 ka mahina a rna 0 nil hana 0 nil 'oihana like

'ole. He 'onaehana ke kaulana mahina e ho'onohonoho pono ana i ka wil i kelil me keia

makahiki, i kelil me keia kau, i kelii me keia rnaIama a i kelil me keia pO mahina.

5.1. I KEIA Au

A pehea keia au? Ma muli 0 ko'u hoi i ka 'onaehana kaulana mahina, ua

kiikiikiikil au me kekahi mau kiipuna i ake nui e ka .anaIikemaii ko liikou mau mana '0

me a'u. Iil liikou, ua hiki i ke kanaka Hawai'i ke noho i ke au hou me nil 'enehana hou a

e hana pii me ka 'ike 0 ke kaulana mahina. Iil liikou, 'a 'ohe ka 'awaIe.

95

No 'Anakala Kawika Ka'alakea, ua hanai 'ia '0 ia me ke kaulana mahina i

KIpahulu. He paniolo '0 ia, he lapa 'au '0 ia, he limahana kaiaulu '0 ia, he kahu '0 ia a he

mahi 'ai '0 ia. Va pili ke ao honua lSI ia ia i kana mau hana a pau. Peia pii me ko

'Anakala Harry Mitchell. Va nui kana mau 'oihana aka ua pili no '0 ia me kona ao honua

rna 0 ke kaulana mahina. He mea nui ke ao honua ia Jaua a rna laila ka waiwai 0 ka 'ike i

ke kaulana mahina.

Ho'opa'apa'a mau e na kanaka 'opio i ka waiwai 0 ka 'ike rna ke kaulana mahina

ia llikou i keia au 'ano. Nrnau mai llikou ia'u i ia mau ninau, "He aha ka waiwai 0 ia 'ike

kaulana mahina?" a i 'ole, '''A 'ole au lawai 'a, 'a'ole au kanu mea kanu, noho au rna

Honolulu. Pehea e kokua ana keia 'ike kaulana mahina ia'u?" He mau ninau maika'i

keia a he mau ho'ailona maoli no keia ia klikou i ko klikou pili 'ole i ke ao honua.

No laila, he aha ka waiwai 0 ia 'ike? He pohihihi keia nInau ke no'ono'o 'ia. Ma

keia au 0 ka ipod a me na mIkini pa'ani pa'alima, 'a'ohe pili 0 ke kaulana mahina me ia

mau 'enehana hou. Nalu nui ko'u no'ono'o i pane. Pehea klikou e ho'opili ai i ke

kaulana mahina me kil klikou hana i keia au?

Eia kekahi mau mo'olelo e pili ana i nil kanaka e ho'ohana nei i ka 'ike 0 ke

kaulana mahina i ka llikou 'oihana rna keia au 'ano. He kuhikuhi keia mahele i kahi e

ho'illa ai i ke kaulana mahina rna nil 'oihana like 'ole.

5.1.1. Ho'iila Hou

Me ka ho'aJa hou 'ana i na 'oihana Hawai'i like 'ole i ke au 'ano, e ho'onui a'e

ana na kanaka i na pilina a pau e pili ana i ko llikou 'oihana Hawai'i, e la 'a me ka

181 Pili Kaiapuni = '0 kahi a puni 0 ke kanaka. Environment

96

Mo'010no,182 Mo'okil/ 83 Mo'okane/84 Mo'okanaloa, 185 Mo'opapa,186 mahi 'ai, lawai'a,

lapa'au, kalai pOhaku, kiilai la'au, 'oihana hakihaki kanaka, 187 ho'okele wa'a a pela aku.

'A'ole i pau i ka helu 'ia e a'u na 'oihana i ho'ohana i ke kaulana mahina, he mau mea e

koe mai nei no. Ke ulu a'e nei ka 'i'ini nui 0 ia mau kanaka e a'o pil i na 'ao'ao

ho'omana 0 ia mau 'oihana Hawai'i. Ke a'o nei keia mau paulehua Hawai'i i na pilina

like 'ole i mea e lilo ai lakou i lae'ula rna ka lakou mau 'oihana pakahi a pau.

Aia kekahi po'e e noke nei e miilama i ka lakou mau 'oihana Hawai'i. 'Oiai

lakou e hana nei rna na 'ano hana like 'ole i ke au 'ano. He mau kumu a'o, kumu

kulanui, pu'u kani, limahana ke'ena, luna ke'ena, a pelii aku no. '0 ka mea nui e pili ana

ia lakou a pau, he mau kanaka keia e ho'opa'a nei i na pilina like 'ole 0 na 'oihana

Hawai'i rna ke au 'ano. '0 ka hula, ke oli, ke kaka'61elo, ka ho'omana kahiko, ka la'au

lapa'au, ka mo'okil'auhau, ka lawai'a a me ka mahi 'ai na 'oihana Hawai'i 0 ia mau

'oihana Hawai'i a'u e no'ono'o nei.

No ka hapa nui 0 ia papa he mea hou ka ho'ohana 'ana i ka 'ike kaulana mahina

rna ka lakou mau 'oihana. Wahi a na paulehua, rna mua 0 ko lakou ho'omaopopo 'ana i

ka pilina mahina, 'a'ole he mea nui ka pO mahina ia lakou. 'A'ole lakou i no'ono'o iki e

pili ana i ka pO mahina i ka ho'oliila 'ana aku i kekahi hanana a ke ho'a'o nei lakou e a'o

182 He paulehua e matama a alaka'i ana i ka papahana ho'omana 0 ke akua '0 Lono. 183 He paulehua e malama a alaka'i ana i ka papahana ho'omana 0 ke akua '0 Kil. 184 He paulehua e malama a alaka'i ana i ka papahana ho'omana 0 ke akua '0 Kane. '" He paulehua e malama a alaka'i ana i ka papahana ho'omana 0 ke akua '0 Kanaloa. 186 He paulehua e malama a alaka'i ana i lea papahana ho'omana 0 ke akuahina '0 Papa. 187 Kapa 'ia '0 lua i keia manawa.

97

i ia 'onaehana i mea e holo pono ai kii liikou hana. Penei ko Keali'i Reichel mana '0 rna

kona 'ano he kumu hula: 188

'A'ole au i ho'oliilii aku me ka 'ike le'a i kekahi mau haipule rna muli 0 ka pO mahina. A pau nii haipule a ho'omaopopo 'ia ia'u, rna laila no ka ho'oia'i'o 0 ka pilina pO mahina. (Ha'ae Wale Hanauna Lolo, ho'ike. Malaki, 2007)

Ua like ho'i ko Hind mana'o me ko Reichel. 189 'A 'ole '0 ia i no'ono'o nui e pili

ana i ke kaulana mahina akii, ke holo pono a i 'ole pono 'ole kekahi hanana a

ho 'omaopopo akula kekahi iii ia i ka pO mahina i pi'i rna ia Iii 0 ka hanana, rna laila no ka

ho'oia'i'o i ka pilina.

Wahi a Hind:

'Diai maopopo ia 'u nii inoa a me nii pilina 0 kelii me keia pO mahina, ke ho'omaopopo ia'u i ka pO mahina rna hope 0 kekahi hanana nui a ua holo pono, he hO'oia keia ia'u i ke akamai 0 ko kiikou mau kUpuna. (Ha'ae Wale Hanauna Lolo, ho'ike. Malaki, 2007)

Aka, no nii kumu i ho'omaopopo mua i ke kaulana mahina a me nii pO kapu 0 ka

malama, 'oko'a ho'j kii liikou mau pane. Wahi a Holt-Padilla, 19Q ho'oliilii no '0 ia i kana

mau hanana hula rna nii pO mahina. Ho'ike mai '0 Holt-Padilla:

Inii '0 au ke alaka'i 0 kekahi mau haipule ho'omana, hanana hula, a i 'ole wii 'imi na'auao, inii ho'ii'o nui ho'i au e ho'oliilii iho i keia mau hanana rna kekahi mau pO mahina kilpono. (Ha'ae Wale Hanauna Lolo, ho'ike. 17 Malaki 2007)

I" He Imrnu hula '0 Keali'i Reichel i ka rnolmpuni '0 Maui. Nui kana noi'i 'ana i na mele, hula a pule kahiko. He paulehua '0 ia a '0 ko'u kumu mele a oli keia. 189 He paulehua '0 Mehanaokala Hind. No O'ahu '0 ia a nui kana noi'i 'ana i na mo'okii'auhau 0 ko O'ahu ali 'i. '0 ko'u lrumu mo'olcti'auhau a rno'opapa keia. 190 He lrumu hula '0 Holctilani Holt-Padilla. No Maui '0 ia. Nui kana noi'i 'ana i na mele, hula a pule kahiko 0 Maui. He paulehua '0 ia a '0 ko'u kurnu hula keia.

Wahi a Kanahele:[9[

Ke ho'omaka ke kanaka e hahai aku i ke ka'ina 'ana 0 na pO mahina, pono ho'i ke kanaka e maka'ala i ke 'ano 0 ke anila, ke 'ano 0 ke kai, ke 'ano 0 ka lani, a pela aku. He kokua keia ho'omaopopo 'ana i ke kanaka e ho'okama'aina hou ai '0 ia me na welD like 'ole 0 kana 'oihana a me na mahele like 'ole 0 ka pilina honua. (Ha'ae Wale Hanauna Lolo, 17 Malaki 2007)

98

Ho'ii'o kekahi paulehua e ho'alo i ka ho'olala 'ana i kana mau halawai ke'ena rna

kana hana i na pO mahina '0 'Ole. Wahi ana, '''0 ka nele ka hopena." No laila, ho'olala

'0 ia i na halawai rna na pO mahina '0 Kfi a i 'ole rna Hoku i 'ole ka hopena e nele. Peia

pfi me kekahi paulehua e a '0 nei i ka papa mahi 'ai. Kapae noliikou i ka mahi 'ai 'ana i

na 'Ole a pau 0 'emi auane'i na mea i loa'a. Ma ke ke'ena hana, a i 'ole rna ka mala 'ai,

no'ono'o 'ia ihola na pO mahina '0 'Ole. He 'ole paha ka mea e loa 'a. '0 keia ke ku'j

'ana 0 ka 'epekema '''oia'i'o'' a me ka ho'omana. Mana'o 'ia, 'a'ohe mea ulu pono i na

'Ole a pelii e 'ike ai kanaka, 'a'ole ulu pono na hana 0 ia pO mahina.

Ho'omiikaukau '0 Reichellaua '0 Nahale-'a, he kumu i ka papa mahi 'ai rna ke

kulanui kailiulu 0 Hilo, i ka wa kfipono e kanu ai i ka laua mau mea kanu. [92 Wahi a

Nahale-'a, ke a'o nei '0 ia i kana mau haumana e pili ana ike kaulana mahina. Aka,

makemake '0 ia e ho'a'o e kanu i ke kalo rna na po mahina a pau a 'ike aku i ka hopena.

He hana 'epekema Hawai'i no keia.

191 He kumu kula nui, kumu hula, a loea mea Hawai'i '0 Kauka Pua Kanabele. Nui kana noi'i 'ana ina mele, hula, pule, mo'olelo a ho'omana Hawai'i. '0 ko'u kumu a kumu oli keia. 192 He kumu kula nui kaiaulu '0 Hilo '0 Kihei Nahale- '3. He paulehua mahi'ai '0 ia a '0 ko'u kumu lawehana mahi' ai keia.

Wahiana:

'Oiai a'ohe a'u 'ike rna na kanu 'ana rna mua, no ka mea ua kanu wale miikou rna na la like 'ole, i keia manawa e maka'ala ana no au i ka miikou hana. I ko'u mana'o, he kuana 'epekema ko ka Hawai'i no ka mea, ua pili loa ka Hawai'i me kona kaiapuni honua ... I ko'u mana'o ua 'ike ke kahuna e pili ana i kona pili 'oihana, pili ho'omana, a me ka pili kupanaha 0 ke ao honua. He 'onaehana ia a he 'epekema no (AMATYC, 24 lulai 2006).

Ma kekahi ho'ike i Waikahekahe, Hawai'i, e pili ana i ka hana a kekahi kula

99

kauwela '0 Kiikulu Kumuhana ka inoa, wehewehe maila ke alaka'i ia miikou e pili ana i

ka liikou mau mo'oha'awina. 193 Noho na haumana me liikou no 'elima pule. HoTo na

kumu e a'o aku i na haumana i ka 'epekema Hawai'i rna 0 ke kaulana mahina. Kanu

liikou i ke kalo, ka mai'a, a me na mea kanu 'e a'e i kela me keia pO mahina i 'ike koke

na haumana i na hopena 0 ia kanu 'ana. A hO'ike maila ke alaka'i ia miikou i 'elua mau

lalani mai'a a me kekahi mau kumu kukui i kanu 'ia i 'eono makahiki aku nei. Ma ka

lalani hema, ua kanu 'ia na mai 'a a me na kumu kukui i ka pO mahina '0 Mahealani. Ma

ka lii.lani 'iikau, ua kanu 'ia na mai 'a a me na kumu kukui i ka pO mahina '0 Muku. 'Oi

a'e ke ki'eki'e, rna kahi 0 'eha a 'oi mau kapua'i, 0 na mai'a a me na kumu kukui i kanu

'ia rna ka pO mahina '0 Mahealani.

Kuhikuhi maila ke alaka'i, '0 na mai 'a i kanu 'ia rna ka pO mahina '0 Muku, he

lo'ihi ke kano mai'a aka he poupou na hua mai'a. No na mai'a i kanu 'ia rna ka pO

mahina '0 Mahealani, he nui na 'eka mai 'a rna ke kano aka he WlWI no na 'e na hua mai 'a

rna na 'eka. He ha'awina maika'i keia i na haumana no ka mea, ho'i mai na haumana i

kela me keia kauwela a hiki ia liikou ke 'ike koke i ka hopena 0 ka ho'ohana 'ana i ia

193 Anna Kon, Kumu Kauwela rna Kiikulu Kurnuhana. He h(j'ike rna Waikahekahe, Hawai'i. 17 Malaki 2007.

'onaehana kaulana mahina no ke kanu 'ana. Ua 'olelo mai ke alaka'i, "He ha 'awina

'epekerna Hawai'i keia na na haumana."

5.2. KEKUANA 'EPEKEMAHAWAI'I

100

Ma mna 0 ka ho'okumu 'ia 'ana 0 na kula mua rna Hawai'i nei, 'a'ohe hua'olelo

kiko'Io ka Hawai'i 0 ia wa no ka hana 'epekeroo. '0 ia hua'olelo ka i haku 'ia aku nei

no ke kuhi 'ana i ka 'ike no'eau me ka hana akamai e pili ana i ka honua a me ke ao rna

na 'ano like 'ole. Ike kuana'ike Hawai'i, '0 na akua ka mea i hana i na mea kamaha'o

rna ka honua me ke ao akea. A he mana ko na ma, he mana ko ka honua, a he mana ko

ke kanaka. '0 mana paha ka hua'olelo kuluma i ho'ohana likea 'ia no ka mana'o

'epekema e like me ka makou e ho'ohana nei.

Ma hope 0 ka ho'omaka 'ana 0 na kula mua rna Hawai'i nei, ua ho'okumu 'ia na

papa 'epekema, 'a 'ole na 'e rna ia inoa. Ma ia manawa no, '0 akeakamai ka hua 'olelo i

ho'ohana 'ia ia wa no ia mea he 'epekema, 'imi na'auao a 'imi 'ike, a he kanaka ho'i ia

me ke aloha nui i ka 'imi na'auao 'ana i ke akeakamai. He hua'61elo laula '0 akeakamai.

Ma ka puke wehewehe a Andrews, 'olelo 'ia, "Ake nui ke kanaka i ke akamai, he

philosopher.,,194 No laila, '0 ke kanaka a me ka hana 'imi na'auao na mana'o laula 0

akeakamai.

I keia manawa, '0 'epekema ka hua 'olelo hou no ka hana klilai 'ike. 'Oiai '0

akeakamai kekahi hua'olelo laula i ho'ohana 'ia no ka mana'o 'epekema, rna keia pepa e

ho'ohana ana au i ka hopuna 'olelo 'epekeroo Kahiki no ka 'epekema ma'amau, a e

ho'ohana ana au i ka hopuna 'olelo 'epekeroo Hawai'i no ka hana kuluma 0 ke akeakamai

rna ke 'ano he hana 'epekema. A '0 ke kuhikuhi 'ana aku i na welo 0 ka 'epekema

194 Andrews 1865: 42.

101

Hawai'i kekahi pahuhopu 0 keia pepa i mea e moakaka le'a ai na mahele 0 ke akeakamai

i kapa 'ia he 'epekema Hawai'i i keia Iii.

He hua'olelo Helena '0 episteme i ho'ohawai'i 'ia a 'epekema. Eia ho'i ka

wehewehena 0 Episteme: '0 ka mole no keia hua'olelo 0 ka hua'6lelo '0 Epistomology.

'0 ka mana '00 ia hua 'olelo, he 'onaehana 'ike 0 kekahi killana mana '0 i 'iipono 'ia e

kanaka no kekahi Wii.'95 He kUpono no keia mana'o 0 ka 'epekema, no ka science, no ka

mea, he 'onaehana 'ike ka 'epekema no ka manawa a hild i ka 'upu 'ana a'e 0 kekahi

mana'o 'e a'e.

No laila, '0 ke kiilailai 'ana i na hanana 0 ke ao holo'oko'a ka mana'o 0 ke kuana

'epekema Hawai'i. Wahi a ke kumu akeakamai 'oiwi '0 Selin, hiki ke 'ike i ke kuana

'epekema rna na liihui 'oiwi a pau. Eia kona mana'o:

As for defming science, if we wish to study science in non-Western cultures, we need to take several intellectual steps. First, we must accept that every culture has a science, that is, a way of defining, controlling, and predicting events in the natural world. Then we must accept that every science is legitimate in terms of the culture from which it grew (Selin 2000:v-vi).

Ina kako'o 'ia keia mana'o 0 Selin, he aha na hunahuna 'ike a welo 0 ka 'epekema

Hawai'i? Hiki no ke kuhikuhi aku i nii welo 'epekema Hawai'i rna ke kaulana mahina.

5.2.1. Nil Welo 'Epekema Hawai'i

Ma ka 'epekema Kahiki, penei e wehewehe ai ka hana a ke kanaka 'epekema:

2. Systemized knowledge derived from observation, study, and experimentation carried on in order to determine the nature or principles of what is being studied. 3. A branch of knowledge or study, esp. one concerned with establishing and systematizing facts, principles, and methods, as by experiments and hypotheses. (Webster 1988: 1202) .

• 95 Oxford: 2005, 568. Unuhi 'ia e ka Mea Kakau.

102

No laila, eia ke ka'ina hana 0 ka 'epekema: '0 ka haka pono 'ana i kekahi mea, ka

ninau a kuhiakau 'ana, '0 ia ka mahu'i 'ana, i ka hopena 0 ia mea e haka pono 'ia nei, ka

ho'li'o 'ana e loa'a ka hopena i makemake 'ia a me ka 'ike 'ana i ka hopena 0 ka ho'li'o.

'0 ia ka 'epekema. '0 ke ka'ina hana ka mea e kuhi kiko'I ana i ka hana 'epekema. Me

ia 'ike, hiki no ke kuhikuhi aku i nli welo 'epekema i 'ike 'ia rna ke kaulana mahina.

E nanli 'ia ana ke kaulana mahina a me nli 'oihana Hawai'i i helu papa 'ia rna ka

pepa nei, '0 ia ka 'oihana a ka lawai 'a, ka mahi 'ai a me ke kilokilo.

5.2.1.1. Lawai'a

No ke kanaka lawai 'a, he mea nui ka ho'omaopopo 'ana i ke kaulana mahina rna

kana mau hana. Ua pono '0 ia e ho'omaopopo i nli kau 0 ka makahiki, nli kau 0 nli i'a a

me nli kau kapu i 'a e la 'a me ke kau 0 ke kapu 'opelu a me ka 'ahi. '0 ke kaulana

mahina ka mea e kuhikuhi pololoi aku ia ia i kana mau 'ano hana e hana ai i kelli me keia

malama a pO mahina ho'i. Ua haka pono ka lawai'a i ke kai a 'ike koke '0 ia i nli hana

ma'amau 0 na i'a a ho'ohui '0 ia i ia 'ike me ka malama a pO mahina ho'i 0 ke kaulana

mahina. He kalailai mau kana hana, 'a'ohe oki. A '0 a'ela '0 ia i nli wahi a nli i'a e hui a

'ai ai. Ho'omaopopo '0 ia i ka pi'i a iho 'ana 0 ke kai e like me kana i 'ike ai i ka pi'i a

iho 'ana 0 ka mahina. Kuhi a'ela ka lawai'a i ke 'ano hana lawai'a e maika'i ana no ka

hopu 'ana i ka i'a. HoTo '0 ia i kana mau lawe hana a 'ike '0 ia i ka hopena 0 kana

hana. Klipae '0 ia ike 'ano ka'ina hana196 lawai'a maika'i 'ole a ho'a'o '0 ia i ke 'ano

ka'ina hana 'e a'e a loa'a ili ia ka hopena maika'i. Mlilama ihola ka lawai 'a ike ka'ina

hana i ho'oko i ka hopena maika'i. '0 kana mau 'ano ka'ina hana ka ho'okahua no

kana ka'ina hana 'epekema a ho'ohui 'ia ia ka'ina hana rna ke kaulana mahina i mea e

196 Methodology.

103

malama ai i ka 'ike. '0 kekahi papahana ma loko 0 ia ka'ina hana a ka lawai 'a, '0 ia

kona pule 'ana aku i kona mau akua a ko ka hopena i makemake 'ia. He 'apana nui ka

pule 'ana i na akua ma ke ka 'ina hana a ka lawai 'a.

Va like ke ka'ina hana a ka lawai'a ma kana 'oihana me ka hana a ke kanaka

'epekema. Haka pono ka lawai 'a i ka hana aka i 'a; 'upu a 'e ke kuhiakau; pule aku ka

lawai'a i kona mau akua a ko pono ka hopena; ho'a'o ka lawai'a i kana hana ma muli 0

kona kuhiakau; puka a i 'ole piholo ka hopena; ho'a'o hou ka lawai'a i kana ka'ina hana

me ka hopena i puka pono a i 'ole ho'ololi ka lawai'a i kana lawe hana i puka maika'i ai

ka hopena; mruama ka lawai 'a i ka hana me ka hopena maika'i a kapae '0 ia i na ka'ina

hana me ka hopena maika'i 'ole. Ke ho'opa'a 'ia ke ka'ina hana e ka lawai'a, pule aku '0

ia i kona mau akua a ko no ka hopena maika'i. He ka'ina hana 'epekema Hawai'i keia.

5.2.1.2. Mahi 'ai

'A'ole like ka hana aka mahi 'ai me ka hana a ka lawai'a. No ka lawai 'a, pi'i a'e

a iho aku ke kai au ma muli 0 ke 'ano 0 ka pO mahina, 'a 'ole i loli nui ke anila i kela me

keia pO mahina. Aka, no ka mahi 'ai, '0 na kau 'elo'elo a malo'o, ka ma'ama'ama 'oko'a

a ka pO mahina i kela me keia pO a me ka mana '0 0 na inoa 0 ka pO mahina ka mea nui i

ke kanaka mahi 'ai.

Va like no na'e ka lawe hana a ka mahi 'ai me kahi hana 'epekema, no ka mea, ua

like kana ka'ina hana me ke ka'ina hana a ke kanaka 'epekema. Va haka pono ho'i ka

mahi 'ai i ke 'ano 0 ka po mahina a me ke 'ano 0 ke au, ua ho'a'o a'ela '0 ia i kana mau

lawe hana mahi 'ai, 'ike 'ia ka hopena, malama 'ia ka hopena maika'i, kapae 'ia akula ka

hopena maika'i 'ole a ho'ohui 'ia keia 'ike me ka inoa 0 ka pO mahina 0 ke kaulana

mahina. A ke pa 'a ke ki'ina hana i ka mahi 'ai, pule aku '0 ia i kona mau akua i ko pono

104

ai ka hopena i nil manawa a pau. Millama 'ia ke ki 'ina hana rna ke kaulana mahina. He

ki'ina hana 'epekema Hawai'i no ia.

5.2.1.3. Kilokilo

He 'oihana 'epekema ke kilokilo. Millama pono ke kilokilo i ke kaulana mahina

no nil 'omana like 'ole. '0 ka mea kilokilo ka mea e hakilo pono i ka pi'i, ho'oku'i, a

mo 'ana 0 nil hOkfi, nil hOkii 'ae'a, ka Iii, ka mahina, a me nil ho'ailona 'e a'e e ho'oiloilo

ana i ka 'ino a e wanana aku i ka maika'i 0 ke 'ano 0 ka lewa a me ka honua. Va kaulona

nil kahuna kilokilo i ia mau mea 0 ka lewa a ho'opa'ana'au i nil au ka'apuni 0 ia mau

mea. Ho'opa'ana'au 'ia ia mau ka'apuni 'ana i mea e ho'omaopopo ai i ka ha'ina 0 kana

haka pono 'ana. He ki'ina hana 'epekema no ia. Wahi a Selin, rna nil liihui 'oiwi 'e a 'e a

puni ka honua, he mea nui ke kilokilo a he hana 'epekema no ia. Penei kil Selin:

They [non-Western cultures 1 studied the movement of celestial objects to help keep time, to guide them in hunting, navigating and planting, to detennine principle in leadership and community, and to predict and explain terrestrial events. Astronomy was essential for regulating the calendar and eventually for navigating and mapmaking. Astronomy was also part of the triumvirate of stars and beings, and spirit that dominated the cosmology of many ancient cultures. (Selin 2000:xix).

'0 ia ho'i, '0 ka hana a ke kanaka 'epekema, '0 ia ka haka pono 'ana, ka 'upu 'ana a'e i

ke kuhiakau, ka ho'a'o, ka puka a i 'ole ka pfuolo 'ana 0 ka hopena, ka ho'il'o hou j puka

pono ai ka hopena a i 'ole ka ho'ololi 'ana i ka hana i puka maika'j ka hopena, a laila

mwama 'ia ka hopena maika'i a kilpae 'ia ka hopena maika'i 'ole. A ke ho'opa'a 'ia ke

ki 'ina hana e ke kilokilo, pule aku '0 ia j kona mau akua i mea e ko ai ho 'j ka hopena

maika'i. Penei ho'i nil we/o 0 ka 'epekema Hawai'i a kohu like aku no i ke ka'ina hana

'epekema kahiki no ho 'j ja.

105

Na ke kilokilo i ho'onohonoho i ke kaulana mahina a na ke kilokilo i ho'okau a

ho'onoa ina kapu 0 ka makahiki. Va ho'omaopopo '0 ia i na kau ka'apuni 0 na mea 0 ka

lewa a ua ho'ohui 'ia ia 'ike rna 0 ke kaulana mahina.

'0 ka 'epekema kiilai 'ike honua - '0 ia ke 'ano 'epekema pili honua like 'ole,

kiilai 'ike moana - '0 ia ka marine biologist, kiilai kilo hOku - '0 ia ka astronomer, kalai

mea kanu - '0 ia ka botanist, kiilai mea ola - '0 ia ka biologist, kiilai aniau - '0 ia ka

meteorologist, kalai ho'omana - '0 ia ka theologist, a me ka makemakika kekahi mau

'apana 'epekema rna na 'oihana i hahai aku i ke kaulana mahina.

5.2.2. Nii Mana'o Paulehua

Ma keia mahele nei, e nana 'ia ana ka mana'o 0 kekahi mau paulehua e pili ana i

na welD 'epekema Hawai'i. Va ninauele aku au i kekahi mau liila 0 ka hui '0 Hii'ae Wale

Hanauna Lolo. '0 ka papahana a ia hui, '0 ia ka noi'i 'ana ina mo'olelo, mele a pule

Hawai'i kahiko i waiho 'ia rna nii nupepa 'olelo Hawai'i, na puke kahiko a me na

palapala rna na waihona 'ike like 'ole.

Penei ka ninau i biipai 'ia i mua 0 lakou a pau: Va ho'omaopopo anei ka Hawai'i

e pili ana i ka 'epekema rna mua 0 ka hiki 'ana mai 0 Kapena Kuke i Hawai'i i ka

makahiki 1778, ka ho'omaka 'ana 0 ka pili mau 'ana me ka 'epekema 0 ko na 'aina 'e?

Eia ho'i rna Ialo iho kekahi mau mana '0 no Holt-Padilla, he kumu kula kaiaulu a kumu

h I M ·· h-"k . 197 U a no aU!, 1 Ole mal:

197 He kumu kula nui kaiiiulu '0 Maui '0 Hokiilani Holt-Padilla. He paulehua '0 ia a '0 ko'u kumu hula, kumu eli, a kumu papahana ho'omana Hawai'i keia.

Ina '0 ka 'epekema ka 'ike a me ka wehewehe pono o kekahi hanana; a ua 'ike 'ia i ia hanana i mau manawa e ke kanaka a wanana akula i ka hopena 0 ua hanana la, ina '0 keia ka mana'o no 'epekema, he 'epekema ko ka Hawai'i. Kilo pono lakou i ko lakou kaiapuni honua, ho'a'o i ko lakou mau kuhiakau, kapae aku i na hopena maika'i 'ole a maJama i na hana e ko ai na hopena maika'i (Holt-Padilla rna Ha'ae Wale Hanauna Lolo, he hO'ike i 17 Malaki 2(07).

Eia kekahi mana'o 'e a'e no Reichel i hO'ike mai:

'Ae. No'u iho, ua ho'ohana ka Hawai'i i ko lakou 'epekema pono'! rna 0 na mahele like 'ole 0 ka nohona, '0 ia no ka ho'omana, ka lawe hana ma'amau a me na 'oihana kiipono i ola a mahuahua pono lakou i ko lakou nohona (Reichel, rna Ha'ae Wale Hanauna Lolo, he hO'ike i 17 Malaki 2(07).

106

Ma ka 'ao'ao kaJai inoa mea ulu Hawai'i, eia ka mana'o 0 Kanahele, he paulehua

a he kumu 'olelo Hawai'i, i ho'ike mai: 198

'Ae. '0 ke kapa 'ana i na inoa 0 na i 'a, na manu, na mea kanu, na makani, na ua a pilla aku kekahi la 'ana maika'i 0 ka 'epekema Hawai'i. Ua kapa aku lakou i na inoa 0 na mea kanu a pau. He mau inoa kiko'! ko kekahi mau mea kanu 0 ka 'ohana like e la'a me ka Naupaka Kahakai a me ka Naupaka Kuahiwi. '0 nehe ka inoa o na bidens a pau. 199 He mau la 'ana maika'i keia no ka mea 'a'ole hiki ke kapa aku i na inoa mea kanu ina 'a'ole lakou i nana pono i na hune 'ike Ii 'iIi 'i 0 kela me keia mea kanu. He kilo 'epekema keia (Kanahele, rna kana papa 'olelo 28 Pepeluali 2(07).

Ike kako'o 'ana i ka 'onaehana kaulana mahina, eia ho'i ka mana'o 0 Kanahele,

ke kumu kula nui kaiaulu '0 Hilo, i hO'ike mai: 2OO

198 He paulehua '0 Ku'u1ei Kanahele. '0 ko'u kumu mo'olelo Pele keia. 199 '0 Bidens: He mea kanu 0 ka 'ohana Asteraceae. 200 He kumu kula nui kaiaulu '0 Hilo '0 Kauka PuaJani Kanaka'ole Kanahele. He paulehua '0 ia a '0 ko'u kumu oli a kumu papahana ho'omana Hawai'i keia.

No'u iho, '0 ke kappa 'ana ina inoa 0 na pO mahina a Pau ka la'ana maika'i 0 ka hana 'epekema. Ua lawa ihola ho'i keia la'ana ia'u (Kanahele rna Ha'ae Wale Hanauna Lolo, he hO'ike i 17 Malaki 2007).

E like no me ka mea i 'ike 'ia akula rna luna a'e no, kako'o na paulehua i ka

107

mana'o e pili ana i ke kuana 'epekema Hawai'i rna mua 0 ka makahiki 1778. Ina '0 ke

ki'ina hana ka mea i hO'oia'i'o i ka hana a ka po'e 'epekema, ina 0 ka 'onaehana kaulana

mahina ka mea i pa'a pono ai ka ho'ailona i ia ki'ina hana 'epekema Hawai'i. Ma 0 na

mokuna 0 nei pepa i hO'ike 'ia aku nei no e ka mea kakau na ki'ina hana i malama 'ia e

na 'oihana Hawai'i rna 0 ke kaulana mahina. E like no me ia 'o1elo a na kfipuna, 'a 'ole

pau ka 'ike i ka hiilau ho 'okahi, peia pii me keia pepa, 'a'ole pau i ka helu 'ia rna 'ane'i.

Makemake au e ho'omau aku i ka noi'i 'ana i na welo 'e a'e i ho'oia aku i na mahele like

'ole 0 ka 'epekema Hawai'i rna waho aku 0 ke kaulana mahina. E ho'omau ana paha

ka'u noi'i 'ana i ia mana'o i keia mua a'e nei. 'Oiana no.

5.3. NA HOPENA

He aha Ia ka'u e hana ai me ia 'ike 0 ke kaulana mahina? 'A 'ole hiki i keia

'apana 0 ka 'ike kiipuna ke ola ina 'a 'ohe kanaka e maIama maika'i ana i ia 'ike. Ma keia

pepa kumumana'o, ua pau i ka ho'ike 'ia na mahele a pau 0 ke kaulana mahina i loa'a

ia'u rna 0 ka'u papahana noi'i. Malia paha, he 'ike e koe aku nei i kekahi waihona 'ike.

'A 'ole au i noi'i aku i na mele a me na pule a pau 0 ka po 'e kahiko i malama 'ia rna na

palapala like 'ole. He ho'omaka maika'i no na'e keia pepa a hiki no i na haumana laeo'o

e hiki mai ana ke ho'onui aku i ia 'ike 0 ke kaulana mahina.

108

5.3.1. Nil Pahuhopu 'Ehil

'0 ka'u mau pahuhopu 'ehli no ka'u pepa knmumana'o, '0 ia ka ho'ike 'ana aku i

nli waihona 'ike 0 ke kaulana mahina, ka 'onaehana kaulana mahina, ka 'onaehana

'epekema Hawai'i a me ka ho'olale 'ana i nli kurnu. Penei e ho'oko 'ia ai:

5.3.1.1. No na Waihona 'Ike

Va ho'omaka no keia pepa kumurnana'o me ka hO'ike 'ana aku i nli waihona 'ike

o ke kaulana mahina. Va hO'ike 'ia aku kekahi 0 nli palapala ko'iko'i i miilarna maika'i i

ka 'ike 0 ke kaulana mahina. Kuhikuhi a'ela au i nii mea kakau i kakau e pili ana i ke

kaulana rnahina rna nii nupepa a me nii palapala 'olelo Hawai'i, Ho'ike a 'ela au i kli

Poepoe ho'ohana 'ana i na rno'olelo rna ka nupepa '5lelo Hawai'i, '0 Ka Mo'olelo

Kahiko a me Ka Mo 'olelo 0 Hi'iakaikapoliopele i waihona 'ike no nii pilina 0 ke kaulana

rnahina rna ka nupepa '5lelo Hawai'i, Va unuhi a'ela au i nii pilina kaulana rnahina rna

kekahi 0 na mo'olelo a me nli 'atikala niipepa. 'Ike 'ia no ka waiwai 0 ka wli

'umikumiihii rna ke Kurnulipo no ke kuhikuhi 'ana i ka ho'omahele 'ana i ka wa 0 ka

makahiki, a pela me kekahi mau '5lelo no'eau i waihona 'ike 0 ke kaulana mahina. Va

'ike no rna keia pepa kumumana'o, he mau waihona 'ike nii palapala kahiko, nii 'atikala a

rno'olelo 0 ka nupepa 'olelo Hawai'i, nli 'olelo no'eau a me nii mele kahiko.

5.3.1.2. No ka 'Onaehana Kaulana Mahina

Va ho'ike 'ia no rna nii mokuna 0 nei pepa i nii mahele like 'ole 0 ia 'onaehana

ho'omahele wii '0 ke kaulana mahina. Ho'omaka 'ia me nii hua'olelo pili mahina, a

wehewehe akula au e pili ana i nii hua 'olelo '0 rnalarna, mahina, a me pO mahina. Va

h5'ike a'ela au i nii 'alemanaka 'ehii, '0 ka 'alemanaka Kelekolia, ka 'alemanaka hahai

mahina, ke kaulana mahina a me ka makahiki metonika. A, hO'ike 'ia ka ho'omahele

109

'ana 0 nil kau 0 ka makahiki i pa'i 'ia rna nil palapala like 'ole. 'Ike 'ia nil mana'o like

'ole no ka hO'okumu 'ana i nil inoa malama a ho'onoho 'ia nil pakuhi me nil nil malama 0

ka makahiki i nil moku 'ilina like 'ole 0 Hawai'i nei. Va nilnil 'ia ka 'onaehana malama

pili a me ka pilina i nil hOkfi a hOkfi 'ae'a ho'i i alaka'i aku i ka ho'onoho 'ana i ia mau

malama. Kuhikuhi akula au i kekahi mau 'atikala 0 nil nfipepa me ka ho'opa'apa'a 'ana 0

'elua kauaka e pili ana i ka ho'onohonoho hewa 'ana i nil malama a laila ua wehewehe au

e pili ana i ka pa'a 'ana 0 ke kiilana kaulana mahina i keia ao e ne'e nei.

A laila, helu papa 'ia nil pilina 0 nil pO mahina kanakolu, nil anahulu 'ekolu, a me

nil 'oihana Hawai'i, '0 ka lawai 'a, ka mahi 'ai a me ke kilokilo ia mea, i ho'oHUiI 'ia ai kil

lakou mau hana rna 0 ke kaulana mahina. A, ua kuhikuhi keia pepa i nil mahele like 'ole

o ka 'onaehana kaulana mahina.

5.3.1.3. No ka 'Onaehana 'Epekema Hawai'i

Va kuhikuhi 'ia no nil welo 0 ka 'epekema Hawai'i i ho'okino 'ia rna ke kaulana

mahina. Va hO'ike au rna nil mokuna 0 keia pepa i nil 'oihana i ho'olaJiI i kil lakou mau

hana rna 0 ke kaulana mahina. Helu papa 'ia nil ka'ina hana 0 ia mau 'oihana i mea e

ho'akaka ai i nil mahele 0 ka hana 'epekema Hawai'i. Va kuhikuhi no au i ka like a like

'ole 0 nil ka'ina hana rna waena 0 ia mau 'oihana 'ekolu a me ke ka'ina hana 0 ka

'epekema Kahiki. A, '0 ke ka'ina hana ka mea e kuhikuhi aku ana i nil welo 'epekema

Hawai'i rna ke kaulana mahina. Me keia kuhikuhi 'ana i nil welo 'epekema Hawai'i, ua

loa'a a'ela ka'u pahuhopu haiki, '0 ia ka hO'ike 'ana aku i ke kumu i ho'olaJiI 'ia ai nil

hana i hana 'ia rna nil 'oihana rna muli 0 ka maopopo le'a i ka po'e kahiko 0 ke 'ano 0 ke

kai, ke 'ano 0 ke au honua, ke ani1a, ka hananaa nil manu a pelil aku rna ka pilina i ke

kaulana mahina. Ua pili no ka haka pon~ 'ana i ke 'ano 0 ka honua, ke 'ano 0 ka hana

me ke 'ano 0 ka pO mahina i mea e mlihuahua ai ka hua 0 na hana like 'ole.

5.3.1.4. No ka Ho'olale 'Ana i nil Kumu

110

'0 ka pahuhopu nui 0 keia palapala kumumana '0 ke Idpapa 'ana i ala e hiki ai ke

ho'ala hou 'ia ka ho'ohana mau 'ia ho'i 0 ke kaulana mahina i na papa ha'awina 0 keia

lao Ua paku'i no au i kekahi mau 'ike e pili ana i ke kaulana mahina rna ka mahele '0 Nil

Paku'ina i hiki ai i nil kumu ke lawe a ho'ohana rna ka papa 'ano, e la'a no me 'Elima

Hana rna ka Papa. Hiki no ke ho'ohana i ia mau 'ao'ao i ha'awina le'ale'a rna ka papa 0

na kiilana 'epekema. He hana ia e ho'oia ana ike akamai 0 ka Hawai'i a ho'oulu hou ia

'ike i nil kanaka 0 ka hanauna nei a me nil pulapula rna hope aku.

I lake no 0 ka nui 0 nil palapala like 'ole i ho'ili'ili 'ia e pili ana ike kaulana

mahina, he Idpapa wale keia ho'a'o i ke kahua e ho'opaepae ana i ke akamai 0 ke kanaka

Hawai'i rna ke killana 'epekema Hawai'i. He wahi ho'ike keia i na kanaka Hawai'i 0

keia au e holo nei, i ke akamai 0 ka po'e kahiko, 'a'ole no he kahiko ka 'ike rna ke 'ano

'a 'ole pili iii kakou Hawai'i 'ano, he pili no. He puka komo wale no ia a he kono aku

keia i na haumana e hiki mai ana e lawemaii pahaku hou a'e a e Idpaepae i ke kahua

pa'a no ke kilkulu 'ana i ka halau 'ike Hawai'i. E ola mau ka 'ike 0 ke kaulana mahina.

5.4. HE MELE - () HANAU Hou KA MARINA

() Hanao Hoo ka Mahina

o hanau ka mahina, '0 ka mahina ho'onui

'0 Mahina Ho'onui ka mahina, '0 piha poepoe,

'0 Piha Poepoe ka mahina, '0 mahina ho'emi,

Ho'emi ka Mahina a nalo iii Hina'aikamalama

'0 ke kaulana 0 ka Mahina, ua pa'a

'0 na pO mahina kanakolu, a manawakolu

'0 ka hui 'ana 0 na anahulu, a hulu

'0 ka ho'onohonoho malama, a miilama

Ua hakina ka Mahina

Nalo ho'i ka 'ike

Naholo ka malama

'0 ke keiki hele lani a Wiikea,

'0 Wiikea ka i luna, '0 Hina ka i lalo

A '0 hou ka 'ike 0 ke kaulana mahina

A '0 hou ka 'ike 0 na pO mahina

Ho'i hou na anahulu a piha ka malama

111

'0 ke keiki Mahina keia a Wiikea laua '0 Hina i ho'okauhua ai

'0 ia ho'i ha, '0 ka Mahina Iii

Hanau hou ka Mahina

'0 ka Mahina ho'i auane'j ko luna Iii,

'0 wai Iii auane'i ko lalo nei?

'0 wai la? '0 ke Kaulana Mahina!

Aia! Aia! Aia ho'i ha!!

Na Kalei Tsuha Ma Kolo, i Maui

1012007

112

PAPA KUMOLE

Alexander, w.n. 1888. Ancient Systems of Land Tenure in Polynesia in Thrum's

Hawaiian Annual: Honolulu, Hawaiian Historical Society.

Andrews, Lorrin. 1865. A Dictionary of the Hawaiian Language. Honolulu: Henry M.

Whitney

- 2003. A Dictionary of the Hawaiian Language. Honolulu: Island Heritage

Publishing, 1st Edition, 2nd Printing.

Emerson, Nathaniel B. 1990. Unwritten Literaute of Hawai'i - The Sacred Songs of

Hula - Twelfth Printing. Rutland, Va & Tokyo, Japana: Charles E. Tuttle Co.

- 1993. Pele and Hi'iaka - A Myth From Hawai'i Second Printing. Honolulu:

'Ai P6haku Press.

Haill, Ka'lna. 2007. Class presentation. Mo'olono and Mo'okanaloa- The Male Role of

Hawaiian Practitioners. Hawai'i Community College.

Hale Naua. (n.d). A Number of Stars the Ancient Hawaiians Used in their Astrology and

Astronomy. Nii Palapala i hO'ili'ili 'ia rna nii 1880. Holograph in the Hawai'i

State Archives, Honolulu.

Hale'ole, S.N. 1919. Ho'iikiika in "Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore."

by Abraham Fomander. Honolulu: Bishop Museum Press.

Handy, E.S. CraighiJl. et al. 1972. Native Planters. Honolulu: The Bishop Museum

Press.

Handy, E.s. Craighill & Pukui Mary K. 1998. The Polynesian Family System in Kii'ii,

Hawai'i. Honolulu: Mutual Publishing.

113

Hind, Mehana. 2007. Presentation. Ha'ae Wale Hanauna Lolo. Pana'ewa, Hawai'i.

March 17.

Ka'alakea, David of Kipahulu. 1998. Interview by author and Becka Ki'ili, July 8-10,

Honokanai'a, Kaho'olawe, interview not transcribed, KIRC report # 07/98.

Kaaua, D. 1879. "He Mana Anei Ka Anaana." Ka Nupepa Kuokoa. 'Apelila 26.

Kahaulelio, Daniel. 1902. "He Mau Kuhikuhi No Ka Lawaia Ana." Ka Nupepa Kuokoa.

Pepeluali 28.

- 2006. Ka 'Oihana Lawai 'a - Hawaiian Fishing Traditions. (M.K. Pukui, trans.)

(M.P. Nogelmeier, ed.) Honolulu: Bishop Museum Press.

Kalaniheana, Moses. 1836. "No Na Malama." Ke Kumu Hawaii. Mei 25.

Kamakau, Samuel M. 1866-67. Series printed in the Hawaiian Language Newspaper

Ka Nupepa Kuokoa

- 1865. "No ke Ao Hoku." Ka Nupepa Kuokoa. 'Aukake 5.

_ 1870. "Moolelo Kahiko Helu 18." Ke Ao Okoa. Pepeluali 17.

- 1891. "Instruction in Ancient Hawaiian Astronomy." Hawaiian Annual: Honolulu.

-1932. Na Po'e Kahiko. Honolulu: The Kamehameha Schools Press.

- 1976. The Works of the People of Old- Na ka Hana a ka Po'e Kahiko.

(trans.ed) Honolulu: The Kamehameha Schools Press.

- 1992. Ruling Chiefs. Honolulu: The Kamehameha Schools Press.

- 1996. Nogelmeier, M. Puakea, ed. Ke Kumu Aupuni. Honolulu: K. S. Press.

- 2003. Nogelmeier, M. Puakea, ed. Ke Aupuni Mo'I. Honolulu: K. S. Press.

Kame'eleihiwa, Lilikalii. 1992. Native Lands and Foreign Desires - Pehea La E Pono

Ai? Honolulu: Bishop Museum Press.

114

Kanahele, Pualani. et aI. 1990. Maui Chants: Alu Like Inc. & Native Hawaiian Library

Project: University of Hawai'i Press.

- 1991. Interview in Kaho'olawe An Island Treasure. Video produced by the

Kaho'olawe Island Conveyance Commision. Wailuku, Hawai'i.

- 2007. Presentation. Ha'ae Wale Hanauna Lolo. Pana'ewa, Hawai'i. March 17.

Kanahele, Ku'ulei. 2007. Presentation. Ha'ae Wale Hanauna Lolo. Pana'ewa, Hawai'i.

March 17.

Kaunamano, J.K. 1865. "Haina 0 na ninau a Kanikahuipa 0 ka la 50 lune." Ka Nupepa

Kuokoa. lune 29.

Kawaikaumaiikamakaokaopua, Z.P.K. 1923. "Ka Helu Malama A Ka Poe Kahiko 0

Hawaii A Me Ko Lakou Ano." Ka Nupepa Kuoko!!, 'ao'ao 7.

Keauokalani, Zephyrin 'Kepelino'. 1932. Kepelino's Traditions of Hawai'i. (M.W.

Beckwith, ed.). Honolulu: Bishop Museum Press.

Kukahi, J.L. 1895. "Article-Unnamed." Ka Makaainana. Apelila 01.

Kuloloio, Leslie. 1995. Kilkiikiikli. Protect Kaho'olawe 'Ohana. Hakioawa, Kaho'olawe.

Kupahu. 1865. "Ho'omana Kahiko - Helu 32." Ka Nu~pa Kuokoa. Kekemapa 30.

Malo, David. 1847. Ka Moolelo Kahiko. He palapala kakau lima.

-1951. Hawaiian Antiquities. N.B. Emerson, Trans. Honolulu: Bishop Museum

Press.

Manu, Moke. 2002. Keaomelemele He Mo'olelo Ka'ao No Keaomelemele. trans.

Mary Kawena Pukui. Honolulu: Bishop Museum Press.

Meyer, Manulani. 2004. Ho'oulu: Our Time of Becoming. (2nd ed.) Honolulu: 'Ai

P6haku Press.

1\5

Mitchell, H. K. 1981. Handwritten manuscript of Hawaiian names of the moon pha..;;es.

Unpublished.

- 1990. Interview by author, Hakioawa, Kaho'olawe.

Nahale-'ii, Kihei. 2007. Class Presentation. Papa Mahi 'ai 156. Hawaiian Lifestyles

Program. Hawai'i Community College.

- 2006. Mathematics in Hawai'i. American Mathematics At Two Year Colleges

Summer Institute.

Nogelmeier, M. P. 2005. Forward. In Mooolelo Hawaii-The History of Hawaii. by

Sheldon Dibble. (Ke Kupu Hou. Hawaiian Language Reprint Series. Honolulu:

Hawaiian Historical Society.

- 2003. Mai Pa'a I Ka Leo: Historical Voice in Primary Materials. Looking

Forward and Listening Back. Unpublished doctoral dissertation, University of

Hawai'i, Manoa.

Oxford University. 2005. The New Oxford American Dictionary. (2nd' ed.) New York:

Oxford University Press Corp. Inc.

Pai, MiiheaIani. 2006. Interview by author, September 30, KIC Kona Base Curriculum

Development Project.

Papa Moolelo 0 ka Papa Kuauhau Alii 0 Hawaii. 1882. Puke 1. Minutes of Meetings

held from 06 Pepeluali 1882 - Malaki 1884. Hawai'i State Archives, Honolulu.

Poepoe, Joseph Moku'ohai, 1906. "Ka 'Oihana Kilo Hokii". Series printed in the

Hawaiian Language Newspaper - Ka Na'i Aupuni. 21 Kepakemapa - 15

'Okakopa.

- 1906. "No Ka Mahele 0 Na Wa." Series printed in the Hawaiian Language

Newspaper - Ka Na'i Aupuni. 15 'Okakopa - 18 Nowemapa.

-1908. "Ka Mo'olelo Ka'ao -0- Hi'iakaikapoliopele." Kuokoa Home Rula.

116

-1929. "Moolelo Kahiko no Hawaii." Hoku 0 Hawaii. Iulai 30 - 'Okakopa 1.

Pogue, J.F. 1858. Ka Mooolelo Hawaii. Honolulu: Hale Paipalapala Aupuni.

Pukui, Mary Kawena, and Elbert, Samuel H. 1986. Hawaiian Dictionary Second

Edition. Honolulu: University of Hawai'i Press.

Pukui, Mary Kawena, Elbert, Samuel H. and Mookini, Esther T. 1977. Place

Names of Hawai'i. Honolulu: University of Hawai'i Press.

Pukui Mary K., Haertig, E.W., & Lee, C.A. 1979. Niinii I Ke Kumu - Volume 1.

Honolulu: Hui Hanai.

- 1979. Niinii I Ke Kumu Volume 2. Honolulu: Hui Hanai.

Pukui, Mary K. 1983. 'Olelo No'eau: Hawaiian Proverbs & Poetic Sayings. Honolulu:

The Bishop Museum Press.

Punini, D.M. 1895. "Article-Unnamed." Ka Leo 0 Hawaii. Malaki 21.

Prince Kiihio Hawaiian Civic Club. 1979. Annual Ancient Hawaiian Moon Calendar

(ed) Barbara "Bobbee" Mills. Honolulu: Prince Kiihio Hawaiian Civic Club.

Unknown Author. 1862. "Naeriloka." Ka Hoku 0 ka Pakipika. Iune 12.

117

Unknown Author. 1911. "Kaao Hooniua Puuwai no Kamiki." Ke Au Hou. Ianuali 04-

lune08.

Bulawan, Bernard Nu'uhiwa. 2006. Family discussion about traditional '6pelu fishing

practices utilizing trained Barracuda in Lahaina, Maui.

Beckwith, Martha Warren. 1970. Hawaiian Mythology. Honolulu: University of

Hawai'i Press.

- 1951. The Kumulipo - A Hawaiian Creation Chant: Honolulu: University of

Hawai'i Press.

Burr, H.S. 1978. Quote in Native Planters-In Old Hawai'i by Handy, Handy & Pukui.

Pg. 40. Honolulu: Bishop Museum Press.

Cajete, Gregory. 1999. Native Science - Natural Laws of Interdependence. New

Mexico: Clear Light Publishers.

Cicero, Marcus. 1972. The Nature of the Gods. London: Penguin Books.

Chapin, Helen. 1996. Shaping History: The Role of Newspapers in Hawai'i. Honolulu:

University of Hawai'i Press.

- 2000. A Guide to Newspapers of Hawai'i. 1834 - 2000. Honolulu: University

of Hawai 'i Press.

Christian, A. 1951. Forward in Hawaiian Antiquities by Malo. Pg. xix. Honolulu:

Bishop Museum Press.

Chun, Malcolm N. 1988. I Ka Wa 0 Kamehameha - In the Time of Kamehameha.

Honolulu: The Folk Press.

118

-1996. The History of Kanalu - Mo'okii'auhau 'Elua. (trans. ed.) First People's

Production.

Cummings, Thelma "Aunty Kahili." 2001. Personallnterview for a Cultural Impact

Assessment of Ka'ehu for Development No. 0001-1. Kauahea, Maui, Hawai'i.

Dedmen, Palikapu. 2003. Presentation. October Event - 30 year Celebration.

Honokanai'a, Kaho'olawe.

Dibble, Sheldon. 1909. A History of the Sandwich Islands. Honolulu: Thrum.

- 2005. Mooolelo Hawaii-The History of Hawai'i. Honolulu: Hawaiian Historic

Society.

Forbes, David W. 1999. Hawaiian National Bibliography 1780--1900. Volume 1-1780-

1830. Honolulu: University of Hawai'i Press.

Fornander, Abraham. 1877. An Account of the Polynesian Race. Rutland, VT: Charles

E. Tuttle.

-1916 -1920. Collection of Hawaiian Antiquities and Folk-Lore. Honolulu:

Bishop Museum Press.

Gulko, David. 1999. Hawaiian Coral Reef Ecology. Honolulu: Mutual Publishing

Company.

Guralnik, David.B. 1983. Webster's New World Dictionary of the American Language.

(ed.). New York: Warner Brothers.

119

Gutmanis, June. 1983. Na Pule Kahiko Ancient Hawaiian Prayers. Honolulu: Editions

Limited.

- 1995. Pohaku Hawaiian Stones. La'ie, Hawai'i: Bringham Young University.

- 1989. "The Hawaiian Sky." Unpublished photocopy.

J.S.K. 1863. "Wahine Hoopunipuni." Ka Nupt;pa Kuokoa. 'Apelila 18.

Johnson, Rubellite K. 1981. Kumulioo The Hawaiian Hymn of Creation. Hawai'i: Ku

Pa'a Publishing.

- 1983. Ahu a 'Umi in the Symbolic Frame of Cosmic Time. Report. Univeristy of

Hawai'i.

-1993. "HAW 261." Mo'olelo Hawai'i-World of the Hawaiian. University of

Hawai'i, Mlinoa. Spring 2006.

- 2000. The Kumulioo Mind: A Global Heritage-In the Polynesian Creation Myth.

Honolulu: Self Published.

- 2001. Essays In Hawaiian Literature - Part I Origin Myths and Migration

Traditions. Honolulu: University of Hawai'i.

Johnson, Rubellite K. & Mahelona, John_K. 1975. Na Inoa Hokil- A Catalogue of

Hawaiian and Pacific Star Names. Honolulu: Topgallant Publishing Company,

Ltd.

Reichel, Keali'i. 2007. Presentation. Ha'ae Wale Hanauna Lolo. Pana'ewa, Hawai'i.

March 17.

S.W.K. 1890. "Helu Malama Hawaii." Ka NUvella Kuokoa. Kekemapa 13.

Selin, Helaine & Xizochun, Sun. 2000. Astronomy Across Cultures:The History of

Non-Western Astronomy. Dordrect: Iauwer Academic Publishers.

Silva, Noenoe K. 2004. Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistence To American

Colonialism. USA: Duke University Press.

120

Solomona. 1834. "He Mea Ia E Hoolaha Ike, A He Mea Hoi E Pono Ai Ke Kulanui." Ka

Lama Hawaii - Helu 10. April 18.

Spielberg Nathan & Anderson, Byron. 1995. Seven Ideas That Shook The Universe.

(Second Ed.). New York: John Wiley & Sons, Inc.

Sterling, Elspeth. 1998. Sites of Maui. Honolulu: Bishop Museum Press.

Taylor, Clarice. 1957. Hawaiian Almanac. Honolulu: Tong Publishing Company, Ltd.

-1995. Hawaiian Almanac. (Reprint) Honolulu: Mutual Publishing.

Thrum, Thomas. 1900. Thrum's Annual. Chicago: McClurg

- 1917. Brief Sketch of the Life and Labors of S.M. Kamakau, Hawaiian

Historian. Hawaiian Historical Society Annual Report for 1917.

Valeri, Valerio. 1985. Kingship & Sacrifice - Ritual and Society in Ancient Hawai'i.

Chicago: University of Chicago.

Nii Paena Punaewele:

Hawai'i Coral Reef Network Outreach. http://www.hawaiireef.org

National Oceanic and Atmospheric Administration. http://www.noaa.gov/

Ulukau. http://www.ulukau.org

121

NApAKU'INA

1. 'ELIMAIIANAMAKAPAPA

Eia 'elima mau hana no na haumana rna na papa 7 -12. He mau hana li'i e ho'onui aku i

ka 'ike 0 ke kaulana mahina rna ke kula.

E Ho'ohana i nii Inoa 'Alemanaka Kelekolia

No ka 'aIemanaka Kelekolia, e ho'ohana i na inoa 0 ia 'aIemanaka '0 ia '0

'aIemanaka Kelekolia a i 'ole 'aIemanaka rna ka papa. E ho'ike aku i na inoa 0 na

mahina, '0 ia '0 IanuaIi, PepeluaIi, Malaki a pela aku. Ma ka nanaina 0 ia 'aIemanaka,

aia na pule, he 4.5 ka lo'ihi. Ma na mahina 0 ia 'alemanaka, he 29,30 a i 'ole 31 mau la

ko kela me keia mahina. He mau inoa ko na la 'ehiku 0 ka pule, '0 ia '0 ka po'akahi, ka

po'aIua, ka po'akolu a pela aku. Aia 24 mau hola i kela me keia la piha a, he

'umikiimiilua mau mahina ko ka makahiki rna ka 'aIemanaka Kelekolia.

E Ho'ohana i nii Inoa Kaulana Mahina

No ke Kaulana Mahina, e ho'ohana i na inoa 0 ke kaulana mahina rna ka papa. E

ho'ike aku i na inoa 0 na maIama 0 ke kaulana mahina, '0 ia '0 Ka'elo, Kaulua, Nana a

pelii aku. Ma ka nanaina 0 ia kaulana mahina, aia 'ekolu anahulu. E ho'ike aku i na inoa

pO mahina, he kanakolu, '0 ia '0 Hilo, Hoaka, Kiikahi a pela aku. E ho'ike aku i ka hola

e pi'i a 'e ai kela me keia pO mahina. He 'umikiimiilua mau maIama ko makahiki 0 ke

kaulana mahina. Ke holo hemahema ka makahiki rna ke ka'ina 'ana 0 na malama e

ho'okomo i ka maIama pili rna kahi 0 ka haIa 'ana i 'elua a i 'ole 'ekolu makahiki.

122

'Elua 'A1ernanaka rna ka Papa

E ho'ike'ike i 'elua 'alemanaka rna kekahi paia 0 ka papa, '0 ka 'alemanaka

Kelekolia a me ke Kaulana Mahina. E hO'ike aku i ka hola e pi'i a iho ai ka lil i kelil me

keia Ill.

Nii Hi'ohi'ona Mahina

E ho'ohui 'ia aku i kekahi kInona 0 ka pO mahina e kil. nei i kelil me keia lil i

ho'okama'ilina ai nil haumana me nil hi'ohi'ona a pau 0 nil pO mahina. E ho'ike aku i ka

hola e pi'i a iho ai kelll me keia pO mahina rna ka papa hQ'ike'ike. No nil papa 0 ke kula

waena a 'oi, e noi aku i nil haumana e huli aku i nil hola e pi'i a iho ai nil kai au i kelil me

keia III a e kilkau iho i ia mau mana'o rna kekahi puke mo'omana'o.

E A '0 i ke Mele, Kamali'; 'Ike 'Ole; ka Helu Po

I mea e pa'a ai nil haumana i nil inoa 0 nil pO mahina a pau e a'o i ke mele i kapa

'ia '0 Kamali'i 'Ike 'Ole i ka Helu Po me kekahi pil'ani pa'i lima a e ho'oma'ama'a i ia

pil 'ani pa'i lima i kelil me keia lil a ho 'opa 'ana 'au nil haumana i nil inoa a pau 0 ke

kaulana mahina. He hana le'ale'a no ia.

Kamali'i 'Ike 'Ole I Nii Helu Pii

Kamali'i 'ike 'ole i nil helu pO

Muku nei, Muku ka rnalama,

Hilo nei, kau ka Hoaka,

'EM Kil, 'EM 'Ole,

Huna, Mohalu, Hua, Akua,

Hoku, Mahealani, Kulu

'Ekolu La 'au, 'ekolu 'Ole, 'ekolu Kaloa

Kane, Lono, Mauli, Muku

2, HE 'OIAlKE' A NO KA PAPA:

123

Eia ka la'ana 0 ka 'oloke'a no ka papa 400 me kekahi "Lunar Observation sheet." Hiki i

na kumu ke ho'ohana n6 rna ka papa.

Kaulana Mahina

HWST4 __

Na Kalei Tsuha i hana

2006

124

Hawaiian ##:it

16 weeks 3 exams 3 in-class Lab project I outside class Lab - Mandatory Final project

SUMMARY

Kaulana Mahina

Discussion Outline

The goal of this course is to teach students about the Hawaiian's comprehension of

hislher environment through the moon's cycle. This course will be an introduction to

Hawaiian ethno science.

This course will include the phases of the moon, the seasons, the moon's relationship

between akua and man, divisions of the heavens, astronomy, astrology, meteorology,

125

Hawaiian literature, and science. A comparison of the Hawaiian lunar science with other

Polynesian cultures will also be included.

This paper will include course prerequisite, an outline of each lecture, an outline of the

reading material, explanation of the lab experiments, outline of the three exams, lunar

observation sheet, and an outline of the fmal project and appendices of reading material.

ANTICIPATED COURSE CONTENT

It is anticipated that there will be two classes per week for sixteen weeks, therefore

concluding that there will be a total of 29 lectures, three tests, and one fmal project. There

will also be a total of four lab lectures which will include plant experiments.

Hawaiian religion, philosophy, and sacred practices will be a significant amount of this

course curriculum.

PREREQUISITE

Students must be currently enrolled in a 400 level Hawaiian language course.

GRADING

The following are the anticipated calculations for grading students. The grading scale

will be based on the following points:

Three exams - 50 possible points for each exam

Class participation and completion of daily readings

Attendance

Points will drop for every three classes missed

Final Project

Total:

A 350-400

B 349- 300

C 299-250

D 249-200

= 150

50

50

126

LECTURE OUTLINE

WeekI

Class # 1 - LAUNA AKU, LAUNA MAl

Class # 2 - '0 KANE, '0 KOKAPAO - A '0 i ke mele.

Class # 3 - THE KUMULWO - wA 'AKAHI

Class # 4 - KUMULWO - W A 'UMIKOMAMAHA - '0 na hokii 0 ka lewa.

Class #5 - DIVISIONS OF THE HEA YENS

Class #6 - KILO LAN!. KILO HOKD, KILO 'OULI, MALAMA

Class # 7 - DIVISIONS OF THE LUNAR MONTH

Class # 8 - DMSIONS OF THE YEAR

Class # 9 - MALAMA - Months of the Year

Class # 11 - THE SCIENCE OF THE MOON - '0 KA PO MAHINA HEA .!CEIA?

Class # 12 - ANAHULU 'AKAHI - HllD A HOAKA

Class # 13 - ANAHULU 'AKAHI - '0 NA PO KD

Class # 14 - FIRST EXAMINATION

Class # 15 - ANAHULU 'AKAHI - '0 NA PO 'OLE

Class # 16 - ANAHULU 'ALUA - HUNA & MOHALU

Class # 17 - ANAHULU 'ALUA - HUA & AKUA

Class # 18 - ANAHULU 'ALUA - HOKU, MAHEALANI & KULU

Class # 19 - ANAHULU 'ALUA - '0 NA PO LA'AU

Class # 20 - ANAHULU 'AKOLU - '0 NA PO 'OLE

Class # 21 - ANAHULU 'AKOLU - '0 NA KALOA

127

Class # 22 - ANAHULU 'AKOLU - KANE & LONO

Class # 23 - ANAHULU 'AKOLU - MAULl & MUKU

Class # 24 - SECOND EXAMINATION

Class # 25 - CEREMONIES & RITUALS BASED ON THE MOON



Class # 28 - MANDATORY OUTSIDE CLASS LAB

Class # 29 - UNDER THE POLYNESIAN MOON

Class # 30 - UNDER THE POLYNESIAN MOON

FINAL PROJECT PAPER DUE

Class # 32 - NUKUlllW A & AOTEAROA

Class # 33 - FINAL EXAM

FINAL PROJECT

128

The fmal project will be due on Week 16 of the semester. Students will be expected to

begin documenting lunar observations of two whole malama. A sample observation

sheet will be given at the beginning of the project for students to follow. Students will

document the following observations:

1. Daily notations of weather patterns;

2. Drawing of lunar appearance and characteristics;

3. Location of where the observation occurred;

4. Location of where the moon appeared;

129

5. Time of observation;

6. Daily tide predictions or charts; &

7. Any ocean observations

A 10 - 15 page final report of the observations and [mdings, together with a summation

of project, are to be turned in. Also to be included in the final report are the hi-weekly

notations of the planting experiments done during the semester.

This [mal project will be worth 150 points.

130

Lunar Observation Sheet

Date: Time of observation: _______ _

Location of observation: Where were you when you saw the moon?

Weather observations: Is it windy? Is it hot? Is it cold? Is it raining? What kind of rain? What kind of wind? How hot? Any thing you noticed about that particular day or night.

Daily tidal report: There are two sets of tides that usually happen daily. Record both.

Daily tide reports can be gotten from many resources. The newspaper gives daily tide reports and there are several surf reports on the various radio stations. Tide charts can also come from the internet. Visit sites such as United States Geological Service, NASA, Bishop Museum, or simply Google Hawai'i Tide Chart and see what you get. They have various predictions for different locations. Choose the location closet to you.

Shape of the moon observed: Draw the shape of the moon you observed.

3. HE MAu 'ATIKALA KEIA MAl NA. NUPEPA 'OLELO HAw AI'I MAl

Ke Kumu Hawai'i 25 Mei 1836 Buke 2, Helu 11:4

HONOLULU, Mei 14,1836.

NO NA MALAMA.

131

Auhea oe, e ke Kumu Hawaii? Ke hai aku nei au ia oe i ka helu ana 0 ko makou mau malama 0 Hawaii nei.

Eia ka helu ana; Ianuari 0 Kael0 ia makou. Feberuari 0 Kaulua " Malaki 0 Nana" Aperila 0 Welo" Mei 0 Ikiki " Iune 0 Kaaona " Iulai 0 Hinaiaeleele " Augate 0 Hilinehu " Sepatemaba 0 Hilinama " Okatoba 0 Ikuwa " Novemaba 0 Welehu " Detemaba 0 Makalii " Oia ke ano 0 ka helu ana i na malama 0 Hawaii nei. 0 ka helu ana i na la, he 30

no ia makou, aole keu. Pel a mai ko makou poe kahiko ia makou, ka lakou olelo ana maio NA MOSE KALANIHEANA.

Hoku 0 ka Pakipika Novemapa 7, 1861 Buke 1, Helu 7: 4

Ka hanau ana 0 na Malama.

o ke Ao ke kane 0 ka Po ka wahine, hanau mai ka laua 0 Kapaakuokahonua he keiki kane. 0 Kapaakuokahonua ke kane, 0 Kapapakuokahonua ka wahine, hanau mai ka laua 0 Kalaniiluna he keiki kane no, 0 Kalaniiluna ke kane, 0 Kahonua i lalo ka wahine, hanau mai ka laua, 0 Kekuahiwi he keiki kane no, 0 Kuahiwi ke kane, 0 Kekualono ka wahine, hanau ka laua 0 Kapapalimulimu he keiki kane no, 0 Kapapalimulimu ke kane, 0 Kapappaiahalaha ka wahine, hanau ka laua 0 Kekaiakea he keiki kane no, 0 Kekaiakea ke kane 0 Moanakea ka wahine, hanau ka laua 0 Hinaaimalama ka wahine, hanau 0 Ikuwa he keiki kane no, 0 Ikuwa ke kane, 0 Kapohakoeleele ka wahine hanau 0 Welehu he kane no, 0 Welehu ke kane, 0 Kaiehu ka wahine, hanau ka laua, 0 Makalii he kane, 0 Makalii

132

ke kane, 0 Haliilua ka wahine, hanau ka laua 0 Kaelo he kane, 0 Kaelo ke kane, 0

Kahoanoku ka wahine, hanau mai ka laua 0 Kaulua he kane no, 0 Kaulua ke kane, 0

Kaulawena ka wahine hanau ka laua 0 Nana he kane no, 0 Nana ke kane, 0 Kahueloiki ka wahine, hanau ka laua 0 Welo he kane no, 0 Welo ke kane, 0 Kahueloku ka wahine, hanau mai ka laua, 0 Ikiiki 0 Ikiiki ke kane, 0 Malamaihaneelekia ka wahine, hanau ka laua 0 Kaaona 0 Kaaona ke kane, 0 Malanaiku ka wahine, hanau ka laua, 0 Hinaiaeleele, he kane 0 Hinaiaeleele, ke kane, 0 Kapauliokalani ka wahine, hanau ka laua 0 Hilinehu a me Hilinama he mau mahoe laua, oia ka hanau ana 0 na malama, a me keia mookuauhau, ka hea ia ana 0 na inoa 0 na malama, rna ka helu a keia pae Aina, i ka wa kahiko a hiki i keia wa.

He mau hoailona. He mau hoailona kekahi a ka poe kahiko, a malaila no lakou e ike ai 0 mea nei malama, a 0 mea nei, penei, 0 ka malama ino, ua, hekili, 0 lkuwa no ia ia lakou nolaila kela inoa 0 Ikuwakapohakoeleele, a i ka malama e lehu ai ka pua ko a helelei iho, a a olikoae hoi ka pua 0 ka Ohia, 0 Welehu no ai, 0 Makalii hoi, he wi ke ano oia, nolaila, kela inoa 0 Makaliikaauhuhu paina, a 0 Kaelo 0 ka malama no ia e hoeelo ai ka huhu ie na poo, 010010 hoi ka opu malolo a ka lawaia 0 Kaulua, poha ka ula lena, puka ka huhui, oia ka wa makani, ia Nana he malama malie ia, au Koae, kaka ka opule a ka lawaia, 0 Welo hoi, oia ka malama ai, kupu na mea a pau, kuhi hewa ka Pueo i ka huelo 0

ka Hoi a me ke Pia, he huelo iole, a poi hewa. o ka malama 0 lkiiki, elua ano ia mahina he ikiiki i ka maona a me ka wi, i ka

ua a me ka la, e Kaaona oia ka malama ka pua, ua kau ia ka pua i ka uahi, hele a Kaaona, oia no hoi ka wa e kalai ai ke kuku upena a ka lawaia, 0 Hinaiaeleele hoi, ia malama 0

haiamu ka pala 0 ka ohia, eleele hoi ka umauma 0 ke Kolea, 0 Hilinehu, oia ka wa e ka hee ai ka nehu 0 Maalaea a me Kahului, 0 Hilinama 0 ka malama no ia e Pau ai ka makahiki, kaapuni ke akua loa, hookupu ka waiwai; pela ka moolelo rna ko Maui helu malama, aka, aole like me kona Mokupuni e ae 0 keia pae Aina. Aole no hoi like ka malama helu mua 0 ka makahiki, aka, rna ka moolelo kahiko i pai mua loa ia rna ko Hawaii helu, 0 Welehu ka malama pau 0 ka makahiki, a 0 Maka1ii ka malama helu mua, o na Hilina, no na mahoe rna ka Hawaii helu. Na G. W. K. MANUOKEKULA. Kalihi, Okakoba 14, 1861.

4. NA PAKUIlloNA 'OIHANA PILI Po MAIllNA

Eia 'ekolu mau pakuhi 0 nii anahulu 'ekolu e ho'ike ana i nii lawehana kfipono a ka

lawai 'a a me ka mahi 'ai rna nii pO mahina piikahi.

Anahulu I

Hoaka

KUkolu

Lawai 'a

He wa lawai'a no ia. Maika'i i ke kakahiaka a me ke ahiahi He wa lawai 'a 00 ia. Maika'i ike kakahiaka a me ke ahiahi

He wa lawai 'a no ia. Maika'i i ke kakahiaka a me ke ahiahi He wa lawai'a 00 ia. Maika'i i ke

wa . 'a 00 . kakahiaka a me ke ahiahi He W3 lawai 'a no ia. Maika'i i ke

Mahi'ai

bi 'obi'ooa 0 ka mabioa, 'a'ole maika'i ia pO e kanu ai oa mea kanu. 'Oiai be mo'owini ka bi 'ohi 'ona 0 ka mahina, 'a'ote maika'i ia po e kanu ai na mea kanu. Maika'i e kanu i na mea kanu e kii ki'eki'e ai. Maika'i e kanu i na mea kaou

•

. e kanu i oa mea kaou e kii ki'eki'e ai. Maika' i e kanu i oa mea kaou

•

mea e a He 'ole ka mea e loa 'a. 'okaikai ke 'aoo. Ikaika na au 0 ke Ho'opooopooo ka mahi 'ai i

meae a 'okaikai ke 'aoo. Ikaika 03 au 0 ke

meae a 'okaikai ke 'aoo. Ikaika na au 0 ke

meae a 'okaikai ke 'aoo. Ikaika na au 0 ke

133

Anahulu 2 Lawai 'a

Huna He mau Iii maika'i keia e lawai'a ai He pO mahina maika'i loa keia rna ke kai nu'u no nii 'ano lawai'a like 'ole i ka pO

Mohalu holo'oko'a.202 He wii lawai'a no ia. Maika'i i ke

Hua k~lrahiaka a me ke ahiahi o keia ka po mahina e poepoe a piha ka mahina. He mau pO mahina ia e pa'ahana ana ka lawai 'a i kana hana no ka mea, he

Akua kai nu'u a make ke 'ano.204 Pi'i ke kai i ke ahiahi, aia nii i'a 'ula a me nil i 'a 'ai limu rna na laupapa a kaheka. '0 ia ka wii e ho'olei ai ka 'upena. Wahi a

Hoku Handy rna, 'a'obe 'oulaula rna ka 'iIi kai rna ia pO piha.205

" " " "

Miihealani

Kulu " " " "

He 'oi iki ka maika'i i ua mau pO mahina i ka lawai' a ke hoe aim '0 ia i ke kai uti. E

U'aukiikahi loa'aoahakai'a, 'a'oleoaha. U'aukiilua E loa'a oaha ka i'a, 'a'ole oaba.

Ho'omaka ka makani 'Ole a me na au 0 ke U'aunau kai ikaika.208

101 Kepelino 1932: 107; Handy, Handy a me Pukui 1991 :38. 202 Na Poepoe rna Ka Na'i Aupuni i 16 Nowemapa 1906. 203 Handy, Handy a me Puku 1991:38. 204 Kepelino 1932:109; Handy, Handy a me Pukui 1991:38. '" Handy, Handy a me Pukui 1991:38.

134

Mahi'ai

Kanu 'ia ka ipu rna ka pO mahina 0 Huna no ka mea, e "Hunii" 'ia ana ka hua ipu rna laID 0 na lau a nui pu'ipu'i ka h 201 ua.

Kanu 'ia nii mea kanu e mohala nui ai nii pua.203

Kanu 'ia na mea kanu e hua nui ai nil hua. Pa'ahana no ka mahi 'ai rna ia mau Iii i ke kanu 'ana. Ma Alma, waiho ka mahi 'ai i kona mau kiimauli i nil akua nona. Kanu nui 'ia ka mea kanu. I ka pO 0 ia mau pO mahina, he mau pO ia e kanu nui ai i ka mai 'a rna laID 0 ka mii'ama'ama 0 ka pO mahina. Kanu nui 'ia ka mea kanu. I ia pO mahina, he pO e kanu nui i ka mai'a rna Ialo 0 ka ma'ama'ama okamahina. 'Olelo 'ia, "Kulu iho nii 'ahui mai'a" ma muti 0 ka 'eka rna nii kano nui.206 'A'ole maika'i keia man pO mahina no ke kanu 'ana rna muli o ka hua'olelo '0 la'au. E pa'a ana na hua 'ai me he \a'au liI. 207

" " "

" " "

206 Poepoe rna Ka Na'j Aupuni i 16 Nowemapa 1906. 207 Na Poepoe, rna kana 'atikala i 18 Nowemapa 1906; Kepelino 1932:111 ; Handy, Handy and Pukui 1991:39; & Taylor 1995:42. 208 Kepelino 1932:111; Poepoe rna Ka Na'i Aupunii ka la 160 Nowemapa 1906.

Anahulu 3

'Olelolkabi

Kaloakiilua

Looo

209 Pukui 1983:97.

Lawai 'a

He 'ole ka mea e a 'okaikai ke ' ano. Ikaika na au 0 ke kai a me ka makani. .. .. .. .. .. .. .. ..

He wii pa 'ahaDa ia i ka lawai 'a. 'Olelo 'ia be pO KaIoa keia, "ua 'e' e pupil."2OI) He wii pOuliuli ia e lawai ' a aku ai i ke

.. .. .. ..

He mau pO mabioa maika ' j keja j ka liibe'e, ka lamaJarna, ka bopu 'a 'ama a

210

.. .. .. "

Mahi 'ai

·a.

.. .. .. .. KaDu ' ia nii mea kanu rna nii pO Kaloa e ulu loloa ana. Kiikii ' ia ke kapa a loloa rna ia mau pO rnabiDa. 'Oai ' ia ho' i ke kaula a ' abo a loloa

.. " .. o ka noa, ua

rnakernake oui oii mahi ' ai i ua pO mahina no ka mahi 'ana i ka miila no ka mea, ' 0 Kane ke akua 0 na mea ulu wehiwehi.211 '0 ko Kane mana ka mauli ola rna loko 0

.. .. .. -ma po

mahioa. ua kanu 00 ka mabi

135

210 Ua k1iko'o n 6 keia mau kanab i ka maoa 'o like, '0 Poepoe 1906; Kepelino 1932; Handy, Handy a me Pukui 199 1; & Reichel 1998. 211 Taylor 1995:43.

ll~ l!braf~y€¦ · uni\!r-f..?c:ity of !·"i'c:.v\/f\ll~ l!braf~y kaulana mahina he...

Documents