leesfragment vrouw zoekt god - lauren winner

Lauren F. Winner

Vrouw zoekt God

Vrouw_zoekt_God_WINNER_druk1_binnenwerk_drukklaar_27-3-2012_NS.indd 3 27-03-12 17:44

Copyright © 2012 Uitgeverij Kok – Utrechtwww.kok.nl

First published in the United States under the title: Girl Meets God: on the path to a spiritual life.Copyright © 2002 by Lauren F. WinnerPublished by arrangement with Algonquin Books of Chapel Hill, a division of Workman Publishing Company, Inc., New York.

Vertaling: Martha OsbornOmslagontwerp: Lucas Reinds, PankraOmslagfoto: © Lee Avison, Trevillion ImagesISBN 978 90 435 0169 9ISBN E-BOOK 978 90 435 2011 9NUR 320/716

Alle Bijbelcitaten zijn ontleend aan de Nieuwe Bijbelvertaling, © Nederlands Bij-belgenootschap 2004, tenzij anders vermeld.Bijbelcitaten op de volgende pagina’s zijn ontleend aan de Nieuwe Bijbelverta-ling, © Nederlands Bijbelgenootschap 1951: p. 27: Exodus 31:15; p. 95: Lucas 3:21-22; p. 125: Lucas 12:52, 53; p. 153: Psalm 141:2; p. 218: Psalm 96:10-13; p. 244: Matteüs 26:38; p. 260: Ruth 1:16-17; p. 276: Lucas 12:48; p. 281: Matteüs 18:3; p. 305: Deuteronomium 22:12.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

All rights reserved. No portion of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means – electronic, me-chanical, photocopy, recording or any other – except for brief quotations in printed reviews, without the prior written permission of the publisher.


Voor Jo Bailey Wells die zowel Paulus als Apollos is geweest(1 Korintiërs 3:6)

en ter nagedachtenis aan Iola Jimeson Cogdill (1909-1994)


Inhoud

Loofhuttenfeest 9 Oxford, Mississippi 11

Advent 33 Morgengebed: Johannes 8 35 All Angels’ 39 Bekeringsverhalen 49 Op zoek naar een kerststal met Hannah 78

Kerst 83 Mijn iconen en ik 85

Epifaniëntijd 93 Doop 95 Toe Bisjevatmuffins 98 Bekeringsverhalen 104 Classificatie 117 Familiebanden 125 Lowell House 129 Winterse bruiloft 132

Lijdenstijd 135 Evangelisatie op Aswoensdag 137 Vasten 141 Iola 148 Gebedsleven 161 Randi wacht gespannen op een telefoontje 167 Lachende bananen, gemarmerde maansikkels en andere lichaamsversieringen 169


Stille Week 173 Palmzondag 175 Holocaustfantasieën 179 Sederverhalen 181 Het viaticum 196 Pasen met Opal 205

Pasen 213 Het feest van de verboden vruchten 215 Beda 216 Hemelvaart 217 Biecht 221 Familiereünies 231 Twee begrafenissen en een bruiloft 233 Alles wat je ooit wilde weten over engelen 236

Pinksteren 241 Sjavoeot 243 Mijn bijbel 255 Het Bijbelboek Ruth 257 Tongentaal 270 Fruitschilmesje 276 Pelgrimstocht naar Albemarle 278 Geloofsbelijdenis 285 Mary Johnsons merklap 289 Religieuze oplevingen 293 School van heiliging 295 Wederopbouw van een Joodse bibliotheek 299

Advent 309 Sabbatsmorgen 311

Verantwoording 315

Noten 316


Loofhuttenfeest


11

Oxford, Mississippi

Toen de staat Mississippi nog drooggelegd was, reden de stu-denten van Ole Miss en andere inwoners van Oxford die een borrel wilden, naar Memphis, net over de staatsgrens. Daar sloegen ze bier en whisky in en vervoerden dit in de koffer-bak terug naar huis. Memphis was ook de plaats waar je heen ging als je elegantere kleding zocht dan de kleding van Neil-sons warenhuis. Als je je verveelde en je gevangen voelde in de kleine, warme binnenstad en zin had om te dansen moest je ook in Memphis zijn. Je hoefde Oxford echter niet uit om Cherry Coke te krijgen, die je met twee rietjes samen deelde bij de Gathright-Reed drogist en je hoefde Oxford ook niet uit om naar de kerk te gaan. Er waren meer dan genoeg kerken: bap-tisten, methodisten, episcopaalse kerken en pinkstergemeen-ten oftewel voor elk wat wils.

Voordat ik deze week in Oxford aankwam voor een confe-rentie over de geschiedenis van het Zuiden, was ik één keer eerder in zowel Oxford als Memphis geweest, tijdens twee verschillende reizen. In Memphis was ik bruidsmeisje op de bruiloft van mijn vriendin Tova. Deze feestelijke gebeurte-nis werd gevierd in Peabody, het beroemde hotel waar een-den in de binnenfontein zwemmen en waar, volgens velen, de rivier de Delta begint. Oxford staat mij minder helder voor de geest. Het was destijds een tussenstop tussen Nashville en Hattiesburg op een nogal gehaaste onderzoeksreis voor mijn masterscriptie, een waas van archieven en interviews over ge-schiedsoverlevering. Ik kwam niet toe aan de activiteiten die echt horen bij een bezoekje aan Oxford, zoals picknicken voor


12

het begin van een voetbalwedstrijd of een ode aan Faulkner voordragen.

Deze reis naar Oxford belooft niet per se rustiger te worden. Ik ben hier om mijn essay over de burgerrechtenbeweging te presenteren, daarnaast is mijn agenda volgepland met het luis-teren naar historici in het auditorium. De conferentie is vrij-dag afgelopen, maar ik blijf nog tot zondagmorgen. Mijn plan is om op zaterdag één typische Oxfordactiviteit te doen. Het is echter niet in mij opgekomen dat ik op zaterdag datgene zal gaan doen wat bij uitstek typerend is voor Oxford, namelijk naar Memphis gaan.

De conferentie blijkt al met al stressvol te zijn. Stressvol om-dat ik me de jonge, onbekwame promovenda voel die een essay presenteert ten overstaan van beroemde historici van wie ik kasten vol met boeken heb. Ook mijn scriptiebegeleider is aan-wezig. Stressvol omdat mijn jurk net een beetje te strak zit en ik uit New York vertrokken ben zonder een paar extra kousen mee te nemen. En stressvol omdat een van de andere sprekers op deze conferentie een vroegere geliefde is. Het gaat nooit lukken om hem te ontlopen.

Hij heet Steven en is eveneens historicus. We hebben gepro-beerd een ‘trans-Atlantische’ relatie te onderhouden, Steven in Arkansas (waar hij promoveert) en ik in Engeland (waar ik mijn master afrondde). Maar ik kreeg het benauwd, om re-denen die ik zelf nog steeds niet helemaal begrijp, en in mei heb ik onze relatie uitgemaakt. Ik heb hem zes weken geleden, begin augustus, voor het laatst gezien tijdens een gespannen middag in Virginia. Hij moest voor onderzoek in de Alderman Library zijn en kwam langs bij mijn moeder op de dag dat ik daar aan het inpakken was om te verhuizen naar New York. Ik was moe en zat ergens anders met mijn gedachten en we maakten ruzie. Hij zei dat ik tegen hem schreeuwde, zoals je dat doet tegen iemand van wie je houdt. Dat ontkende ik en toen vertrok hij. Later keek mijn vriendin Hannah me streng aan (het was weliswaar tijdens een telefoongesprek, maar ik


13

kon voelen dat ze streng keek) en zei: ‘Dat was geen slimme zet. Je had hem niet moeten zien.’ ‘Tja’, zei ik. Dat was het enige wat ik zei. Ik kon niets anders bedenken.

Twee maanden later bel ik Hannah vanaf het vliegveld, op weg naar Mississippi. ‘Veel plezier op de conferentie’, zegt ze, ‘bel ons even als je aangekomen bent.’ Dan voegt ze eraan toe: ‘Zorg ervoor dat je Steven niet in je eentje ontmoet, zoals thuis in Virginia gebeurde.’

In eerste instantie negeert Steven me op de conferentie. Hij begroet mij niet, hij kijkt mij niet eens aan. Op de tweede avond van de conferentie gaat iedereen naar een receptie in de episcopaalse kerk en is Steven aangeschoten tegen de tijd dat ik daar arriveer. Dit is de enige keer dat ik hem betrapt heb op ook maar de schijn van dronkenschap. Stevens puberteit in Bos-ton was vol criminaliteit. Vanaf zijn twaalfde blowde hij elke dag, viel hij flauw door drugsgebruik, hij stal antiek en blikken voedsel uit winkels, dronk te veel whisky en reed vervolgens de auto van zijn moeder in de prak. Eens had een vriend een paar honderd dollar gekregen van de kerk om boodschappen te doen voor een uitje. Steven en hij gaven al het geld uit aan drugs en hebben vervolgens voor 400 dollar aan inkopen ge-stolen: ham, liters melk, zakken appels enzovoorts. Ik weet niet helemaal zeker wanneer hij ophield met het overtreden van de wet – het tijdsverloop van die periode is altijd wat vaag geble-ven – maar ik denk dat het tijdens zijn eerste universiteitsjaar was. Sindsdien bewandelt hij het rechte pad, sterker nog: het rechte en uiterst smalle pad. Steven rookt niet. Zit niet ach-ter vrouwen aan. Drinkt amper alcohol. Zwemt elke dag. Eet ’s ochtends tarwekiemen in zijn havermout.

Maar daar staat hij dan, op de patio van de episcopaalse kerk. Hij slaat rode wijn achterover en heeft waterige oogjes, wat ik weet doordat hij eindelijk oogcontact maakt met me. Zijn blik is uitnodigend genoeg, daarom loop ik op hem af en we praten over ditjes en datjes, over hoe talentvol zijn essay was en of hij van plan is om mij de rest van ons professionele


14

leven te negeren. Als iedereen naar binnen gaat om te eten, blijven wij buiten staan praten. Uiteindelijk glippen we via de achterkant van de kerk weg en zoeken we een restaurant, waar ik een cocktail drink en de lekkerste kip eet die ik in maan-den heb geproefd. Daarna gaan we naar het graf van William Faulkner, een spannende en authentieke Oxfordactiviteit. Ste-ven zegt dat je daar whisky hoort te drinken als eerbetoon aan Faulkner. Dus zoeken we een kleine slijterij en daar kopen we een klein flesje Maker’s Mark, zoals ze je in een vliegtuig geven. We gaan bij de grafsteen zitten, ik bibber een beetje op deze septemberavond, terwijl ik denk aan het overlijden van Willie Morris afgelopen zomer. Mijn vriend Pete, die toen in Jack-son was, had een fles George Dickel gedronken als eerbetoon aan Willie Morris en was daarna naar de boekwinkel Choctaw Books gegaan om The courting of Marcus Dupree te kopen. Ik denk aan Faulkner die hier begraven ligt naast zijn vrouw, ter-wijl ze een zeer ongelukkig huwelijk hadden, en ik probeer me te herinneren waarom ik de relatie met Steven verbroken heb. Dit is misschien wel waar Hannah bang voor was.

‘Wat doe je zaterdag?’ vraag ik. Ik herinner me vaag dat Ste-ven maanden geleden had gezegd dat hij naar Hattiesburg wil-de gaan om onderzoek te doen. Als hij dit nog steeds van plan is, ga ik misschien mee. Ik kan gemakkelijk een dag doorbren-gen in de archieven in Hattiesburg, en het is altijd beter dan alleen in Oxford te blijven, vooral nu ik Faulkner ‘gedaan’ heb.

‘Ik ben van plan naar Memphis te gaan’, zegt hij.‘O ja, waarom dan?’‘Er is een kerk waar ik in augustus geweest ben, toen ik in

Memphis was. Ik denk erover om terug te gaan.’‘Maar Steven, het is morgen zaterdag. Mensen gaan op zon-

dag naar de kerk.’Hij schraapt zijn keel en kucht: ‘Het is een Messiasbelij-

dende, Joodse gemeente. Synagoge. Die komen op zaterdag samen, weet je.’

Dat weet ik. Ik ben tenslotte Joods. Ik heb ontelbaar veel


15

zaterdagen besteed aan de aanbiddingsdiensten in synagoges van de ene of andere gezindte. Op die bruiloft in Memphis waren veel orthodoxe Joden: kosjere, sabbatrespecterende Jo-den in eenvoudige kleding, die Hebreeuwse liedjes zongen. De rondtollende, uitzinnige mannen en vrouwen dansten apart van elkaar, de bruiloft was op een zondag, en ik had de ochtend daarvoor de vertrouwde gebeden gezongen in het vrouwenge-deelte van de orthodoxe sjoel van Memphis.

Dat was voordat ik zwichtte voor Jezus en toegaf dat ik al die jaren met Hem had gevochten zoals je vecht met iemand van wie je houdt. Ik heb het ‘zondaarsgebed’ gebeden en ben gedoopt. Ik weet alles van de Joodse eredienst op zaterdag. Dat is een van de dingen die je weet als je onderdeel bent van de olijfboom, waarop alle medechristenen zijn geënt.

v

Mijn evangelische vrienden proberen altijd de rafelrandjes bij te knippen en glad te strijken van wat ze ‘mijn getuigenis’ noe-men, zodat het in hun keurig nette, ‘wedergeboren’ verteltrant past. Ze vragen om een exacte datum, een tijdstip zelfs, en ik weet nooit wat ik tegen hen moet zeggen. Het nauwkeurig te dateren bekeringsverhaal heeft immers goede papieren. Pau-lus, de beroemdste Jood die Jezus omarmde, heeft de toon ge-zet voor het dramatische, dateerbare bekeringsverhaal. Hij was op reis naar Damascus, zo vertelt Lucas ons, om de fanatieke leerlingen van die pasgestorven timmerman te vervolgen toen Jezus aan hem verscheen. Paulus werd zijn volgeling in plaats van zijn vijand. Eeuwen later was John Wesley, de grondlegger van het methodisme, op een bijeenkomst in Aldersgate Street. Terwijl hij luisterde naar Luthers voorwoord bij zijn uitleg van de Romeinenbrief, werd hij ‘in zijn hart geraakt’.1 Op dat mo-ment – zo schreef Wesley later in zijn dagboek – voelde hij dat ‘ik alleen op Christus vertrouwde om gered te worden; en dat me verzekerd werd dat Hij al mijn zonden had weggenomen,


16

ja zelfs die van mij, en dat Hij me had gered van de zonden en van de dood.’ Ook minder vooraanstaande personen hebben dramatische bekeringsverhalen. Mijn lerares natuurkunde zat aan haar keukentafel te lezen in het Evangelie volgens Marcus toen ze, in een ogenblik, wist dat Jezus echt God is en gestor-ven was voor haar zonden. Mijn vriend Tim wijdde zijn leven aan Christus toen hij vier was, tijdens een zendingsconferentie van ‘Bibletown’, in Boca Raton, Florida. Hij zag een poppen-kastvoorstelling over Jezus die op de deur van je hartje klopt. Dus opende hij zijn hart en liet Hem binnen.

Mijn verhaal past niet in dit stramien van bekeringsverha-len. Een literatuurwetenschapper zou opmerken dat er te veel ‘scheuren’ in de ‘vertelling’ aanwezig zijn. Maar wellicht zou hij ook opmerken dat juist de scheuren de interessantste delen van een tekst zijn, dat we daarvan iets nieuws kunnen leren.

Ik had geen ‘openbaring-op-de-weg-naar-Damascus-erva-ring’. Ik kan niet tegen vrienden zeggen dat ik op 8 januari 1993 christen werd, of op mijn twintigste verjaardag. Wat ik hun kan vertellen is dat ik opgroeide in een Joods gezin. Ik kan hun ver-tellen over mijn droom waarin Jezus mij redde van een ont-voering. Ik kan hun vertellen dat ik toen wakker werd en zeker wist, zo zeker als ik ooit iets zeker heb geweten, dat die droom van God kwam en over Jezus ging, over dat Hij levensecht was en waarachtig en zeker. Ik kan hun vertellen over het lezen van At Home in Mitford, een charmante, enigszins zoete roman over een episcopaalse priester in de staat North Carolina, een roman die me deed verlangen naar iets wat christenen lijken te bezitten. Ik kan hun in elk geval vertellen over mijn doop.

Een paar jaar na de droom en een jaar voor mijn doop zat ik te warme cider te drinken met een presbyteriaanse predi-kant die ik al kende sinds mijn eerste week op de hogeschool van Columbia. ‘Dominee Mike’, zei ik, ‘ik geloof dat ik in Jezus begin te geloven.’ Dominee Mike nam een slok cider en zweeg. Uiteindelijk zei hij: ‘Weet je, Lauren, je kunt niet zomaar schei-den van je Joodse geloof.’


17

Ik voelde me alsof iemand me in mijn buik had gestompt. Dominee Mike drong erop aan dat ik met de studentenrabbijn zou praten en zei toen: ‘Ik had geen idee toen je wilde afspre-ken, dat je over het christendom zou beginnen. Ik dacht dat je misschien uit de kast wilde komen als lesbienne.’ Dat zou, op een campus die geobsedeerd is door identiteitspolitiek, waar-schijnlijk gemakkelijker geaccepteerd worden dan een Joodse studente die begint te ratelen over Jezus.

Een paar weken later liep ik de boekhandel van het Union Theological Seminarium binnen en kocht daar een Book of Common Prayer, wat voelde als het meest gewaagde wat ik ooit had gedaan. De volgende dag gaf ik al mijn Joodse gebeden-boeken weg. Ik liet ze anoniem achter op de trap van een na-bijgelegen sjoel, zoals in een vroeger tijdperk een ongehuwde moeder misschien haar pasgeboren baby achter zou laten op de stoep van een weeshuis.

Ik heb niet meer met dominee Mike gesproken sinds die morgen. Dat gesprek vond drie jaar geleden plaats. Ik heb een keer of wat geprobeerd hem een brief te schrijven, om te zeg-gen: ‘Ik was echt uit het veld geslagen door die opmerking van je over scheiden van het Joodse geloof, zo terloops bij je krui-melcake’. Maar de brief klopte niet. ‘Beste dominee Mike, weet je nog de laatste keer dat we elkaar spraken, bij de Hongaarse bakkerij’, en verder kwam ik niet.

Toch ontdekte ik dat de beeldspraak van dominee Mike tref-fend was: het inruilen van mijn Hebreeuwse gebedenboek voor een episcopaals Book of Common Prayer voelde als het aanvra-gen van een echtscheiding. Het was de enige juiste vergelijking die in me opkwam. Hoe christelijker ik werd, hoe minder ik te maken wilde hebben met het jodendom. Elke nieuwe christe-lijke gewoonte, aankoop of christelijk gebed ging gepaard met het afleren van een Joodse gewoonte, het staken van een Joods gebed. Ik doneerde mijn spullen voor het vieren van ‘Havda-lah’ en een van mijn gebedssjaals aan een synagoge. Ik ging me te buiten aan kreeft en werd dronken van de droogste, duurste


18

flessen wijn van Amarone die ik kon vinden. Ik verkocht do-zen vol zestiende-eeuwse poëzie en Hebreeuwse commentaren op de Thora aan een boekhandel in Chapel Hill. Ik kreeg een mailtje van mijn vriendin Leah, toen bezig met judaïstiek aan de universiteit van Duke, waarin stond: ‘Ik was net bij een an-tiquarische boekhandel in de Franklin Street en heb daar voor een prikkie een Mikraat G’dolot gevonden. Er stond “Lauren Winner” aan de binnenzijde, dat ben jij toevallig toch niet, of wel soms?’ Ze vroeg niet waarom ik mijn bibliotheek aan het verkopen was.

De enige Joodse gewoonte die ik niet opzij kon zetten was het bakken van ‘challah’, wat ik nog steeds bleef doen elke vrij-dag. Een challah bestaat uit twee misvormde, gevlochten bro-den, gemaakt van volkorenmeel, een recept dat ik van mijn vriendin Simone had geleerd. Een paar weken voor mijn Bat Mitzvah hadden we een lange middag besteed aan het bakken van challah, bij haar in de keuken. Deze ervaring zorgde ervoor dat ik toegelaten werd op de universiteit: mijn toelatingsessay ging over het bakken van brood als feministische ervaring, over vrouwen die van generatie op generatie keukengeheimen aan elkaar doorgeven. Best wel wereldwijs vond ik mezelf, toen ik het schreef op mijn vijftiende. ‘Zes kopjes bloem, vier ge-klutste eieren, een pakje gist’, enzovoort. Echtscheiding is niet makkelijk. Ik ben verbonden met het jodendom, zoals mijn ouders met elkaar verbonden zijn. Ze zijn niet meer getrouwd, maar ze hebben samen wel dochters. Dus soms zien ze elkaar, op bruiloften en bij diploma-uitreikingen, en soms bellen ze naar elkaar, over een gezamenlijk duur verjaarscadeau voor mij of mijn zus.

Ik gaf al mijn Joodse boeken weg en liet al mijn Joodse ge-woonten gaan, maar hoe meer tijd ik met andere christenen doorbracht, hoe meer ik doorkreeg dat het jodendom mijn blik op het christendom vormde. Het vormde de manier waarop ik de Bijbel las, hoe ik dacht over Jezus en mijn begrip van wat Hij bedoelde als Hij sprak over het juk van de wet. Ik merkte


19

dat mijn hart soms nog Joodse liedjes zong. Ik dacht dat ik al mijn Joodse dingen weg had gedaan, maar ik ontdekte dat dat niet zo was. Ik had alleen maar wat boeken weggegeven en mezoeza’s en kandelaars. Ik had niet mijn blik op de wereld weggedaan, of de namen die ik kende voor God, en het groot-ste gedeelte van die woorden en die blik waren Joods.

Kort nadat ik het Book of Common Prayer had gekocht, ver-huisde ik naar Engeland, om een master geschiedenis te vol-gen op Clare College, Cambridge. Cambridge is de plaats waar ik gedoopt ben, waar ik voor het eerst aan het sacrament van het avondmaal deelnam en waar ik christelijke liturgie en ge-zangen leerde kennen. In Cambridge leerde ik ook eenvoudige uitdrukkingen, zoals ‘Ik ben christen’ en ‘Ik ga zo naar de kerk’.

Toen ik twee jaar daarna terugkeerde naar New York om te promoveren, leerde ik iets nieuws: hoe ik christen kon zijn in een buurt waar iedereen me kende als een orthodoxe jood. Ik wist niet hoe ik aan Joodse vrienden moest vertellen dat ik christen was geworden, wist niet hoe ik aan mijn hoogleraren moest uitleggen dat ik nu wel naar college kon komen tijdens Rosj Hasjana. Ik wist niet eens hoe ik moest reageren toen een attente katholieke kennis van me, blij dat ik weer terug was in New York, had gereserveerd om met me te gaan eten bij een koosjer restaurant op de East Side.

Vlak na Labor Day, nauwelijks drie weken na mijn terug-keer naar New York, reisde ik af naar Baltimore om af te spre-ken met een Joods echtpaar, dat nu episcopaals was geworden. We zaten ongemakkelijk in de keuken van hun verbouwde vic-toriaanse huis koffie te drinken en te kletsen. Ze wisten niet zo goed wat ik kwam doen en ik kon het niet goed uitleggen. Uiteindelijk flapte ik eruit: ‘Ik verstop elke keer mijn kruisje onder mijn bloes als ik iemand zie met een keppeltje. Afge-lopen vrijdag ben ik zelfs achter een fruitkraam op de markt weggedoken, omdat ik een oude studievriendin zag. Het was duidelijk dat ze net van de sabbatsdienst kwam, terwijl het ook


20

overduidelijk was dat ik op weg was naar een Italiaans restau-rant waar ik verboden dingen ging doen, zoals geld uitgeven op de sabbat en verboden voedsel eten, zoals garnalen en ham.’

‘O’, zei de vrouw van het stel. ‘Nu snap ik het. Je bent naar ons toegekomen omdat je probeert uit te vinden hoe je je leven weer op kunt bouwen.’

In de trein van Baltimore naar New York nam ik me een paar dingen voor: een Hebreeuwse ‘siddur’ kopen; mijn vrien-din Tova bellen, die ik al ontweek sinds ik christen was gewor-den; en een Messiaans-Joodse synagoge bezoeken.

Messiaans-Joodse synagoges zijn het spirituele thuis voor Jo-den die christen geworden zijn, maar die wel sommige Joodse gebruiken willen behouden. Ze gaan naar de kerk op zater-dag, bidden soms in het Hebreeuws en vieren sommige Joodse feestdagen. De mannen dragen gebedsdoeken en keppeltjes. De vrouwen kleden zich bescheiden en bedekken soms hun haar.

Ik heb Messiaanse Joden altijd gehaat. Ze hebben altijd iets in me opgeroepen wat me gillend weg deed rennen. Die haat is niet bepaald een christelijk gevoel, maar toch voel ik het zo. Ze hebben me altijd hysterisch gemaakt, van mijn stuk gebracht en de stuipen op het lijf gejaagd. Ik wil hen beetpakken, door elkaar schudden en zeggen: ‘Maak een keuze! Kies één gods-dienst!’ Maar in de trein terug vanuit Baltimore werd ik ge-troffen door plotselinge sympathie voor hen. De keuze maken tussen het Joodse en het christelijke geloof is niet gemakkelijk. Al je Joods-zijn aan het voet van het kruis achterlaten is niet eenvoudig. Misschien weten Messiaanse Joden iets wat ik niet weet.

Dus het lijkt voorzienigheid dat, terwijl we bij het graf van Faulkner zitten, Steven – die nog minder Joods is dan Quentin Compson* – zegt dat hij zaterdagmorgen naar Brit Hadasha gaat, de thuisbasis van de Messiaanse Joden in Memphis.

* Een fictief personage van Faulkner


21

v

Tova blijkt toevallig ook in Memphis te zijn tijdens het week-end van mijn geschiedenisconferentie. Ze is op familiebezoek voor Sukkot, het Loofhuttenfeest. Tijdens het autoritje vanaf Oxford stel ik me voor dat ik Tova tegenkom. Ik weet dat dat niet zal gebeuren, ze zit immers weggestopt in haar ouderlijk huis en in de synagoge, mijlenver van Brit Hadasha. Ze eet een feestmaal, dat haar moeder bereid heeft in de sukkah van de familie, en ze zingt mijn favoriete sabbatsliedjes.

Loofhuttenfeest is een van de dingen die ik opgaf voor Je-zus. Ik gaf Poerim op, waar ik dol op ben, en kashrut, waar ik dol op ben, en challah in honing dopen op Nieuwjaar, waar ik dol op ben. Allemaal omdat een uiterst vastbesloten timmer-man uit Nazaret me het hof heeft gemaakt. Mensen vragen me soms of ik het jodendom mis. Ja, natuurlijk mis ik het. Ik mis het poerimfeest, challah en de manier waarop de spijswetten elk stukje eten heiligen. En ik mis bovenal het zitten in een sukkah.

God zegt ons in Exodus 23, Leviticus 23 en Deuteronomium 16 hoe we Loofhuttenfeest moeten vieren. Eerst leren we dat we een ‘feest moeten vieren’ voor God als we ‘de oogst van het land hebben gehaald’. Vervolgens leren we dat het Loofhutten-feest plaatsvindt op de vijftiende dag van de zevende maand, Tishri, gedurende zeven dagen. In die tijd moet ‘iedere gebo-ren Israëliet in een loofhut wonen, om jullie kinderen eraan te herinneren dat ik de Israëlieten in hutten liet wonen’. De Bijbel gebiedt ons om vol vreugde Loofhuttenfeest te vieren: ‘Wees vreugdevol tijdens het feest, jij, je zonen en dochters, je slaven en slavinnen, en de Levieten en de vreemdelingen, de wezen en weduwen die in je stad wonen.’

Met het Loofhuttenfeest bouwen Joodse gezinnen elk een loofhut, om te denken aan de hutten waar de Joden in woon-den toen ze veertig jaar in de woestijn verbleven. We weten niet zo goed hoe die eerste woestijnhutten eruitzagen. Rabbi


22

Akiva, een Talmoeddeskundige, zegt dat de oorspronkelijke loofhutten kwetsbaar en bouwvallig waren, gemaakt van twijg-jes, boomschors en cactusnaalden. Maar een andere rabbijn, Eliezar, zegt dat de loofhutten veel indrukwekkender waren – het waren ‘wolken van heerlijkheid’ die de Joden vergezelden tijdens al hun omzwervingen door de woestijn, beschermden tegen nachtdieren en zorgden dat ze niet verdwaalden. Tegen-woordig is de loofhut die je bouwt een kubus van twee bij twee meter, gemaakt van spaanplaat, spijkers en touw. Je bedekt het dak met groene takken (de bedekking heet een ‘schach’ en moet genoeg licht doorlaten om de sterrenhemel te kunnen zien) en je vraagt buurtkinderen om tekeningen op de muren te hangen. Je gebruikt al je eten en drinken in de loofhut en soms slaap je er zelfs.2 Ik mis het Loofhuttenfeest omdat je juist tijdens het verblijf in een loofhut veel leert over je afhankelijk-heid van God, omdat zelfs de stenen muren van je huis in feite broos zijn. Het geheim zit hem in het vasthouden van die les-sen, dat je er nog aan denkt als je het gammele hutje uit elkaar hebt gehaald en weer aan de eettafel van je ruime keuken eet.

Tijdens de dienst in Brit Hadasha stel ik me voor dat we na afloop bij Tova langsgaan, neerploffen in de loofhut van haar familie en met hen lunchen. Ik stel me voor dat ik blijf na-praten boven het kanten tafelkleed in de loofhut, zit te kletsen over feestdagen en naar de wolken en de lucht kijk door de takken en bladeren van de schach.

Natuurlijk ploffen Steven en ik helemaal niet neer in een loofhut. We gaan in plaats daarvan in de binnenstad in een barbecuerestaurant eten.

Brit Hadasha ligt aan de I-240 en is een nietszeggend gebouw. Als je niet wist dat de naam ‘nieuw verbond’ betekent, zou je kunnen denken dat het een verbouwde synagoge is. Steven en ik zitten een paar minuutjes in zijn groene auto, kijkend naar de auto’s die de parkeerplaats vullen: de gebruikelijke verzame-ling minibusjes en SUV’s, verlopen Honda’s en oude Volvo’s. Ik


23

kijk naar de auto’s vol vrolijke vrouwen en kinderen die vervol-gens naar het heiligdom paraderen en vraag me af wat ik hier doe. Had ik dit niet anoniem in New York kunnen doen? Is het echt een goed plan om de zaterdag door te brengen in een ge-bedshuis met mijn ex-vriend? Mijn handen trillen en ik speel met de gedachte om in de auto te blijven zitten en twee uur in mijn roman te lezen, terwijl hij naar binnen gaat om te bidden.

Steven onderbreekt mijn gedachtestroom. ‘Ik vind het hier fijn omdat deze mensen allemaal buitenbeentjes zijn’, zegt hij. ‘Ze horen nergens helemaal bij – niet bij Joden, niet bij christe-nen. Christen-zijn betekent er niet bij horen, Lauren, het bete-kent dat je niet in deze wereld past. Die episcopaalse vrienden van jou zijn geen buitenbeentjes.’

Als we naar binnen gaan worden we begroet door een vrouw van middelbare leeftijd, met kort grijs haar en lange oorbellen. ‘Goede sjabbes. Welkom in Brit Hadasha. Is dit jullie eerste keer?’ Steven begint een lang antwoord te geven, dat hij hier op Rosj Hasjana is geweest, maar dat ik er voor het eerst ben. ‘En waar komen jullie vandaan?’ Voordat hij weer een lang en ingewikkeld verhaal kan ophangen, zeg ik gauw: ‘Arkansas’, waar Steven woont. Ik pak mijn ‘nieuwe bezoeker kaart’ en ga een zitplaats zoeken.

Een man gekleed in tallis, een gebedssjaal, staat op een po-dium voor in de ruimte waar een klein koor staat opgesteld aan zijn rechterhand. Het koor begeleidt de gemeente in het zingen van de liederen die geprojecteerd worden op de wand. In de hoek van de kamer is een kring van vrouwen aan het dansen, een variatie op de hora. Ik ben hierop voorbereid, ik heb namelijk pas een etnografie gelezen van een Messiaans-Joodse gemeente waarin de auteur uitlegt dat dansen een be-langrijk onderdeel is van de Messiaanse erediensten. Ongewild voel ik me aangetrokken om met hen mee te gaan dansen. De dans herinnert me aan het dansen op Tova’s bruiloft. Ik heb nog geen groep anglicanen gevonden die houden van Joods volksdansen.


24

De eredienst bestaat voornamelijk uit liederen, met af en toe een spontaan gebed voor de afwisseling. Niemand heeft het over het Loofhuttenfeest, het lijkt geen deel uit te maken van de dienst. Waarom doen jullie alsof je Joods bent, vraag ik me geërgerd af, als je niet het ritme van de Joodse kalender volgt? Sinds ik gedoopt ben probeer ik te leven volgens de seizoenen van advent en lijdenstijd, maar tot nu toe leef ik nog altijd vol-gens de Joodse feestdagen.

Het ontbreken van het Loofhuttenfeest is slechts een van de vele dingen die me storen tijdens de dienst. De mannen met roze satijnen keppeltjes, zo weggelopen uit een synagoge in de jaren tachtig, storen me mateloos. De goud-met-bordeaux ge-kleurde vlaggen waarop ‘Yeshua’ staat, storen me ook. En de muziek stoort me. In plaats van de melancholische melodieën, die iedereen kent die ook maar een beetje vertrouwd is met de eeuwenoude Joodse cantorijtraditie, lijken de mensen in Brit Hadasha genoegen te nemen met liedjes die klinken alsof ze uit een willekeurige evangelische kerk afkomstig zijn. Het enige verschil is dat in de liedjes van Brit Hadasha wat He-breeuwse woorden gebruikt worden.

Het jodendom van Brit Hadasha is te vergelijken met rozij-nen in een cake; dat gevoel heb ik de hele ochtend. Je proeft de rozijnen wel, maar ze veranderen de smaak van de cake niet echt. De orde van dienst heeft geen verband met de Joodse li-turgie en het is voor mij onduidelijk of de andere kerkgangers denken dat hun Joods-zijn een ander begrip van Jezus geeft dan de presbyteriaanse kerk verderop in de straat.

Af en toe bid ik zachtjes of de Heilige Geest overuren mag draaien in mijn hart en mij zo zal helpen om hen niet meer te veroordelen, om in te zien dat deze mensen de opgestane Heer vereren. Maar ik wil eigenlijk niet dat God dit gebed verhoort.

Loofhuttenfeest komt aan het einde van het seizoen van boe-tedoening, twee weken na Rosj Hasjana, het Joodse nieuwjaar, en Jom Kippoer, de grote verzoendag. Als onderdeel van het


25

boetedoen zeggen Joden speciale gebeden op, die slichot he-ten. De slichot beginnen op de zaterdag voor Rosj Hasjana om middernacht, omdat de rabbijnen denken dat de hemelen dan het meest openstaan voor gebeden. Tussen de gebeden van de slichot is er een gebed dat je ook op Rosj Hasjana en Jom Kip-poer zult bidden, en op alle dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kippoer in. Dit gebed gaat over de dag waarop God Zijn laatste oordeel vormt over wie zal leven en wie zal sterven, wie Hij zal vergeven en wie Hij zal straffen: Adonai, adonai, el rachum v’chanun, erech apayim, vrav chesed v’emet, notzer chesed lala-fim, nosey avon vafesha v’chatahah v’nakeh. ‘De Heer, de Heer, van compassie, die genade geeft en traag van woede is, die vol is van barmhartigheid en trouw, die duizend generaties lang Zijn liefde belooft, die misstappen, overtredingen en misda-den vergeeft en die verzoening schenkt.’ Het is een lijst, af-komstig uit het vierendertigste hoofdstuk van Exodus, van de dertien barmhartige eigenschappen van God. Eigenschappen die volgens de rabbijnen het meest glanzen tijdens de periode van boetedoening.

Het gebed herinnert God niet aan onze verdiensten maar aan Zijn vermogen onze zonden door de vingers te zien, en wordt gezongen op een melodie die je bijblijft. Het is mijn lie-velingsmelodie uit de gehele canon van liturgische liederen. Het lied is in mineur gecomponeerd, zit vol met herhalingen en klinkt als een klaagzang. Sommige mensen zeggen dat de Joden dit lied uitschreeuwden toen ze naar de gaskamers van Treblinka en Sobibor liepen.

In Brit Hadasha zingen we een ‘overwegend-Engels-maar-met-een-snufje-Hebreeuws’ liedje, dat ook op het genoemde slichotgebed gebaseerd is. Maar dit deuntje is levendig en heeft een vurig en pittig ritme. Halverwege het liedje verlaat ik de zaal en baan ik me een weg tussen de kring van dansende vrouwen door, naar het damestoilet. Daar staar ik in de spiegel en denk na. Ik zou wensen dat deze dienst naadloos was, maar de naden zijn overal te zien. Het deel van mij, dat naar Brit


26

Hadasha wilde gaan in de hoop de oplossing te vinden om het jodendom met het christendom te verenigen, is teleurgesteld. Ik zal geen oplossingen vinden in een kerk die denkt dat ge-klap en getrommel op Adonai, el rachum v’chanun een goed idee is. ‘Dit is vast waarom ik zo’n hekel aan hen heb’, zeg ik hardop tegen mijn spiegelbeeld. ‘Ik heb vast een hekel aan hen omdat ik wil dat ze mij een methode geven om een christelijke jood te zijn, terwijl ik weet dat hun methode nooit de mijne zal zijn.’ Nadat ik onfatsoenlijk lang op het toilet ben gebleven, ga ik terug naar mijn zitplaats naast Steven en installeer me voor meer praisemuziek, het lezen van de Thora en de preek. Aan de overkant van het gangpad glimlacht een jong meisje met rood haar en een wit strohoedje naar me, terwijl ze een dansje doet.

De rabbijn is halverwege een prekenserie over het boek Jo-zua. ‘Zo, dat is weer eens wat anders’, fluister ik. ‘Een hele pre-kenserie over iets uit het Oude Testament. Dat zou je in een gewone kerk nooit meemaken.’ Steven sust me voordat ik kan beginnen over een van mijn favoriete stokpaardjes, namelijk die van ‘christenen-denken-dat-de-Bijbel-begint-bij-Mattëus’.

De preek gaat deze week over Jozua 7. In hoofdstuk 7 steelt Achan, afkomstig uit de stam van Juda, wat zilver en goud en een prachtig gewaad; daarop neemt Jozua Achan mee naar een vallei, waar hij gestenigd wordt. Het boek Jozua leert ons dat vanaf dat moment die vallei bekendstaat als de vallei van Achor, ‘de vallei van moeilijkheden’.

De rabbijn leest verder in het hoofdstuk op de manier waar-op rabbijnen lezen uit de Talmoed, de verzameling van de be-langrijkste commentaren op de Tenach ‘Waar wordt nog meer de vallei van Achor in de Bijbel genoemd?’ vraagt hij. Dit is een favoriete rabbijnse strategie – als een woord slechts twee of drie keer voorkomt in de Bijbel, doet God dat om ervoor te zorgen dat we bij zo’n tekst denken aan andere passages waar datzelfde woord in voorkomt. Dit is ook de manier waarop de rabbijnen hebben uitgezocht welke activiteiten verboden zijn


27

tijdens de sabbatdag. Er zijn twee woorden voor ‘werk’ in het Hebreeuws, ‘avodah’ en ‘melacha’. In de Thora komen we het woord avodah geregeld tegen, maar God heeft melacha slechts twee keer gebruikt; in de lijst van de negenendertig handelin-gen die nodig waren bij het bouwen van de tabernakel, en in de verzen die ons verbieden om te werken tijdens de sabbat, zoals Exodus 31:15: ‘Zes dagen mag men arbeiden, maar op de zevende dag zal er een volledige sabbat zijn, de Here gehei-ligd.’ De rabbijnse traditie stelt dat God melacha op die twee plaatsen gebruikte, opdat we een verbinding zouden leggen: de activiteiten die nodig waren voor de bouw van de tabernakel zouden ook verboden moeten zijn op de sabbatdag.

Het Hebreeuwse woord achor komt voor in Jozua en later in Hosea 2:15, waar God belooft de vallei van Achor om te vormen tot een deur van hoop. ‘En wat bedoelt God’, vraagt de rabbijn van Brit Hadasha nu, ‘als Hij spreekt over het omvor-men van deze vallei van Achor, deze vallei van moeilijkheden, tot een deur van hoop? Hij geeft ons het antwoord in Johannes 10:9, waar Jezus zegt: “Ik ben de deur: wanneer iemand door Mij binnenkomt zal hij gered worden.” De deur die in Hosea beloofd was, een belofte die teruggreep op Jozua, is Jezus. Hij is de enige deur die alle moeilijkheden van Achor ongedaan kon maken.’

Zijn manier van lezen is duizelingwekkend, ik ben ver-dwaasd. Ik heb, sinds ik christen geworden ben, niemand op deze manier uit de Heilige Schrift horen lezen. De rabbijn deed precies datgene wat de uitleggers van de Talmoed deden toen ze de verboden voor de sabbat uit dat woord melacha wisten te persen. Er is toch iets Joods aan deze plek, denk ik, zelfs het belangrijkste Joodse ‘iets’ wat er is: ze lezen de Bijbel op de Joodse wijze.

Het verbinden van het Oude met het Nieuwe Testament door de rabbijn heeft me zo geraakt dat ik amper merk wat er gebeurt: een oproep tot bekering. ‘Als er hier iemand is die de Heere Jezus niet kent’, zegt de rabbijn, ‘dan nodig ik diegene


28

uit om naar voren te komen en met mij te bidden of de Ver-losser in je leven mag komen.’ We zouden bij een optreden van Billy Graham kunnen zijn. Tijdens de oproep huilt Steven voorovergebogen in zijn stoel, alsof hij net het verdrietigste nieuws ter wereld heeft gehoord. Terwijl hij eigenlijk iets heel geweldigs heeft gehoord, namelijk dat Jezus is gestorven om zijn zonden te verzoenen. Hij huilt en ik zit naast hem met mijn hand op zijn rug en mijn wang op zijn schouder. Ik bid dat de Heilige Geest in zijn hart mag gaan wonen en ik dank de Heilige Geest voor de geweldige dingen die Hij allemaal al heeft gedaan.

Het stel achter ons juicht het uit en bevestigt de woorden van de rabbijn met het uitroepen van amen; het doet me denken aan zwarte baptisten. Niemand geeft gehoor aan de oproep van de rabbijn. Dat verbaast me niets, maar toch is het een beetje triest, omdat een onbeantwoorde oproep tot bekering te verge-lijken is met een overgebleven stuk taart.

v

In de auto terug naar Mississippi vloeien er geen tranen. We luisteren naar Patsy Cline. Steven rijdt te hard en we worden aangehouden door een agent die eruitziet alsof hij weggelopen is uit een goedkope misdaadfilm. Nadat de agent is weggereden en Steven de bekeuring op de achterbank heeft gemikt, draait hij zich naar me toe en zegt: ‘Jij denkt zeker dat je vriendjes bent met agenten, hè? Je wordt niet zenuwachtig als je wordt aangehouden.’ Je zou denken dat Steven een zwarte, middelba-reschoolleerling is in een donkere nacht in Los Angeles, maar hij is gewoon stoer aan het doen. Hij hangt de wijze straatjon-gen uit Boston uit tegenover de beschermd opgevoede dochter van een rechter uit het Zuiden.

Ik moet lachen en zoen zijn hals en voor de rest van de rit blijft Steven netjes 70 rijden, wat ons ook snel genoeg in Ox-ford brengt. Die middag drinken we ijsthee onder twee grote


29

bomen op de campus en ’s avonds hopen we op een regenbui om samen doorheen te kunnen rennen (die regenbui blijft uit). We houden elkaars hand vast en misschien bidden we ook wel eventjes.

De volgende ochtend staat Steven om vijf uur op om me naar het vliegveld van Memphis te brengen, vanwaar ik terug-vlieg naar New York en hij teruggaat naar Arkansas. Hij zegt me dat ik dit weekend vast zal vergeten zodra ik thuis ben, dat het een weekend was van gestolen tijd. Vier onwerkelijke da-gen waarin we samen ronddwaalden in een onwerkelijk klein stadje, en dat ik vast terugga naar mijn gewone leven en ons weekend samen gemakkelijk weer zal vergeten.

Ik geloof hem meteen. Hij kent me vrij goed en klinkt be-hoorlijk overtuigend. Ik stel me voor dat het allemaal vervliegt terwijl mijn vliegtuig boven Queens zweeft. Dat gebeurt alleen niet. Het vervliegt niet en als ik thuiskom bel ik Steven en zeg hem dat ik me verwonder over alle dingen waar we van gaan huilen: weggaan, Jezus, en te veel whisky. Hij vraagt me of ik denk dat we het nog eens moeten proberen, ‘een gezamenlijk leven op te bouwen’, en ik zeg: ‘Ja, ik denk dat we dat zouden moeten doen.’ We lachen allebei, hij in Arkansas en ik in New York en we hangen op. Ik rek me uit, drink een glas water en ga dan lange tijd douchen.

Simchat Thora, de feestdag die meteen op Loofhuttenfeest volgt, is de dag die de Joden in acht nemen om het lezen van de Thora te vieren. Elke week, in de synagoge, lezen ze een paar hoofdstukken uit de Thora, precies genoeg om de hele ‘chumash’, de vijf boeken van Mozes, in een jaar te lezen. Op Simchat Thora – letterlijk ‘vreugde der wet’ – leest een cantor het ‘parsha’, de laatste twee hoofdstukken van Deuteronomium en dan begint de gemeente weer van voren af aan met lezen. Er wordt teruggebladerd naar het begin, voor Mozes, voor de sla-vernij, voor Abraham en voor Noach en zelfs voor Adam, hele-maal terug naar het begin, de schepping van de wereld. Joodse


30

feestdagen beginnen ’s avonds en als ik de douche uitstap en mezelf in een grote roze handdoek wikkel, is de schemering al ingevallen. Simchat Thora gaat bijna beginnen.

Ik heb veel dingen te doen: koffers uitpakken, was draaien en opdrachten voor de universiteit. Er zijn bibliotheekboeken die ik nodig heb, ik heb mijn vader beloofd om hem te bellen bij terugkomst in New York en ik heb geen melk voor mijn ontbijt. Maar in plaats van huiswerk of was of melk, pak ik een lange, paarse jurk uit mijn kast. Verder vind ik ergens een panty en in de mand op mijn aanrecht een houten speld, ik doe die dingen aan en ga de wereld in, naar de sjoel, voor Simchat Thora. Naar de synagoge waar ik soms ter kerke ging in mijn studententijd, toen ik nog orthodox-Joods was. Een sjoel waar ze Hebreeuws en de Joodse melodieën kennen en niets weten over Jezus.

Simchat Thora is een van de weinige momenten waarop de mannen en vrouwen in een orthodoxe synagoge samen zijn. Na ‘ma’ariv’, het avondgebed, komen de vrouwen naar bene-den vanaf hun balkon en worden alle boekrollen van de Thora uit de ark genomen en danst iedereen ermee rond, boekrol voor boekrol, iedereen één voor één. Zo maakt men cirkels of kringen, wat in het Hebreeuws ‘hakafot’ heet, door de sy-nagoge. Deze cirkels stellen de kring voor die elk jaar door de hele Thora wordt gedanst. Tijdens het dansen bid je, Ana Ada-noi, hoshia na: ‘O Heer, red ons’. De gemeente maakt zeven verschillende rondjes door de synagoge. De hakafot kan uren doorgaan, steeds maar doorgaan.

Als ik in de synagoge aankom, is ma’ariv voorbij en is de menigte mannen en vrouwen al bijeen in het heiligdom. Ze kussen de Thorarollen en overladen hen die ze dragen met goede wensen: ‘Lang zul je leven’ zingen we de mannen toe die de Thora’s vasthebben. Het gebed is door alles heen verweven. Ana Adonai hoshia na. Red ons, red ons, red ons.

Na de hakafot zal er een lezing zijn uit de Thora, de verzen over het overlijden van Mozes. Morgen begint de lezing van de


31

Thora weer opnieuw: ‘In het begin schiep God de hemel en de aarde.’

Maar ik zal weggaan voor de Thoralezing begint. Ik kom al-leen voor een uurtje hakafot. Tijdens het dansen voel ik wat ik voor Steven voelde toen we samen aan de rand van Faulkners graf zaten: ik denk aan hoeveel liefde er was, en ik vraag me af waarom ik ooit ben vertrokken. Ik kijk naar de uitzinnige me-nigte, de blijdschap die ontstaat na een jaar lezen in de Thora. Terwijl ik kijk interpreteer ik de situatie. In de kerk zijn we onze weg aan het maken door het Evangelie van Marcus en deze week zijn we aangekomen bij het tiende hoofdstuk, waar Jezus met de Farizeeën redetwist over de echtscheidingswetten van Mozes. Ik realiseer me dat over twee maanden de advents-tijd aanbreekt, dan viert de kerk haar eigen Simchat Thora. Het begin van advent is het moment waarop de kerk ook de jaar-lijkse cyclus van Schriftlezingen beëindigt en opnieuw begint.

Terwijl we onze hakafot maken door de synagoge, zing ik de gebeden, ik zing Ana Adonai hoshia na, ana Adonai hatzlicha na. Ik bid met open handen, ik bid dat de Here onze God ons redden zal. En ik zie de Thorarollen voorbij dansen en ik weet dat ik al gered ben.


leesfragment vrouw zoekt god - lauren winner

Documents

the publisher

girl meets god

de nieuwe bijbelvertaling

by lauren

lucas reinds

de verboden vruchten

de volgende paginas

or transmitted