kuresellesme surecinde dunyada ve turkiye de kadin emeginin konumu women labor in the world and...

8/7/2019 Kuresellesme Surecinde Dunyada Ve Turkiye de Kadin Emeginin Konumu Women Labor in the World and Turkey in

1/199

T.CMARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSKTSAT ANA BLM DALI

ULUSLARARASI KTSAT BLM DALI

KRESELE

ME SRECNDE DNYADA VE

TRKYEDE KADIN EMENN KONUMU

Yksek Lisans Tezi

pek YACIOLU ELKOL

Danman: Yrd. Do. Dr. Mehmet MAN

stanbul, 2006

A-PDF MERGER DEMO
http://www.a-pdf.com/http://www.a-pdf.com/


2/199

T.CMARMARA NVERSTES

KTSAT FAKLTESKTSAT ANA BLM DALI

ULUSLARARASI KTSAT BLM DALI

KRESELE

ME SRECNDE DNYADA VE

TRKYEDE KADIN EMENN KONUMU

Yksek Lisans Tezi

pek YACIOLU ELKOL

stanbul, 2006


3/199


4/199

NDEKLER

Sayfa No

TABLO LSTES........................................................................................ I

KISALTMALAR . III

1. GR 1

2. KAPTALZM VE KAPTALST RETM SRELERNDEK DNM

2.1. Emek Aralarndaki Deiim 4

2.1.1. Teknolojideki Deiim 4

2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim 6

2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde bilimsel dnem:

Taylorizm 8

2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde ikinci bilimsel aama:

Fordizm .. 8

2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son

Aama Esneklik ... 12

2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik . 15

2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri 18

a. levsel Esneklik .. 18

b. Saysal Esneklik .. 18

c. alma Srelerindeki Esneklik .. 21

. cret esneklii 21

d. Mesleki yapdaki deiim 22

e.Emek Gcnn Demografik YapsndakiDeiim 23

2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak . 26

2.1.3.3 gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc

Bakmndan Ekonomik Sonular 39


5/199

3. KTSAT KURAMI VE KADIN EME

3.1. Liberalist Kuramlar ve Kadn Emei 41

3.1.1. Muhafazakar Liberalist Kuram .. 41

3.1.2. Neoklasik Liberalist Kuram 42

3.1.3. Sosyal Liberalist Kuram . 44

3.2. Sosyalist ve Marksist Kuram . 46

3.3. Kadn gcnn Deerlendirilmesinde Yetersizlikler . 48

3.4.Emek Piyasas ve Kadnlar.. 55

3.4.1 Piyasa Asndan .. 58

3.4.2.Kadn Emei ve gc Kuram .. 61

3.4.2.1 gc Piyasasn Blmlenmesi . 61

3.4.2.2. kili Rol Yaklam .. 62

3.4.2.3. Yedek gc Ordusu Olarak Kadn . 62

3.4.2.4. Beeri Sermaye Kuram 63

3.4.2.5. Feminist Kuram 63

3.4.3. Cinsiyeti Meslek Ayrm. 64

3.4.4.Kadn Gzyle Kadn Emei 67

4.KRESELLEME SRECNDEK DEMLERN KADIN EMENE

YANSIMALARI

4.1. retim Biimindeki Yeni Gelimeler ve Emek Piyasasna

Yansmalar . 71

4.2. Yeni Uluslararas blm. 85

4.3. Gelimekte Olan lkelerde Enformel Sektr ve sizlik 87

4.4.Kresel Kapitalizmin Kadn gc zerindeki Etkileri 93

4.4.1 Karlatrmal stnlk Olarak Kadn: Emein

Kresel Esneklii .. 944.4.2 alma Yaamnda Kadn ve Kariyer .. 98

5. TRKYEDE KAPTALST RETM SRECNDE KADIN EME

5.1 Trkiyede Kadn gcnn stihdamdaki Yeri 108

5.2 Trkiyede Kadn Emeine Tarihsel Bak 128


6/199

5.2.1 1950 ncesi Dnem 130

5.2.2 1950-1980 Dnemi.. 131

5.2.3 1980 Sonras Dnem 133

5.2.3.1. Sanayi ve Hizmetler Sektrlerinde Baz Yapsal

Deimelerin Kadn gcne Etkileri 137

5.2.3.2. Kriz Dnemlerinde Kadn Emei.. 139

5.2.4 1990l Yllarda Trkiyede Kadn Emeinin Sektrlere Gre

Dalm 143

5.3 sizlik Oranlar ... 147

5.4 Sektrel Adan Kadn gc.. 153

5.5 Kadn gcnn Belirleyicileri 154

5.5.1 e Almada Ayrmclk ve cret Eitsizlii .. 157

5.5.2 Trkiyede Kadnlarn Eitimi .. 159

5.5.3.Trkiyede Enformel Sektr .. 165

5.6.Sendikal Faaliyetlere Katlm ... 171

5.7 Kadn gcnde cretli alma ve Kendi Hesabna alma .... 173

6. SONU .. 175

KAYNAKA . 183


7/199

I

TABLO LSTES

Sayfa No.

Tablo 1 : Kadnlarn Ekonomik Etkinlikleri .. 50

Tablo 2 : lkelere Gre Kadn ve Erkek alma Sreleri ve

Kadnlarn Ev ii/ Ev d Faaliyet Sreleri .. 54

Tablo 3 : Dnya gcndeki Byme .. 74

Tablo 4 : lkelere Gre Ticaret Yaps ............. 75

Tablo 5 : Toplumsal Cinsiyete Bal Gelime Endeksi ve

cretlerdeki Eitsizlik ............ 77

Tablo 6 : 1980 1999 Yllar arasnda Gney Dou Asyada

alan Kadn Nfus .. 77

Tablo 7 : Dnya gcnde Kadnlar . 80

Tablo 8 : lkelere ve Sektrlere Gre Ekonomik Faaliyetlerde

Toplumsal Cinsiyete Dayal Eitsizlik 1995-2002 ..... 82

Tablo 9 : 1980 1999 Dnyada Blgeler Baznda Kayt d Sektr

Eilimleri 89

Tablo 10 : eitli lkelerde Kadnlarn Ynetim Kademesindeki

Oranlar 1999 ..... 99

Tablo 11 : Trkiyede yerinde Karlalan Sorunlar . 102

Tablo 12 : Dnyada Blgelere Gre Kadnlarn Ynetsel lerdeki

Pay 1995 ...104

Tablo 13 : lkelere Gre Kadnlarn Yetki Analizi 2005 ..105

Tablo 14 : Trkiye ve AB lkelerinde Kadnn gcne Katlm

Oran 2003 .... 109

Tablo 15 : Trkiyede Kadnlarn alma Tercihleri ... 115

Tablo 16 : Trkiyede Kadn Nfusun Potansiyel Arama Oranlar.116Tablo 17 : gcne Katlma Oran, gcndeki Nfus, sizlik

Oran ve sizler inde Kadn Nfus 1988-2005 ......116

Tablo 18 : Yl, Cinsiyet ve ktisadi Faaliyet Kollarna Gre alan Nfus

Yzdesi . 119

Tablo 19 : Yl, Kadn ve teki Duruma Gre alan Nfus Yzdesi . 120


8/199

II

Tablo 20 : Yl, Cinsiyet ve renim Durumuna Gre gcne Katlma

Oran ..... 124

Tablo 21 : gcnn ve Cinsiyete Gre Dalm 1955- 1985 . 131

Tablo 22 : Faal Nfusun Cinsiyete ve teki Statye Gre Dalm

1955-1985 131

Tablo 23 : Trkiyede Nfusun isizlik ve gcne Katlma Oran

2002 2005 .. 141

Tablo 24 : Ev Kadn / Ev Kz Olmaktan Duyulan Memnuniyet . 141

Tablo 25 : gc Piyasasna likin Temel Gstergeler ... 149

Tablo 26 : stihdamn Sektrel Dalm ... 153

Tablo 27 : stihdamn Stat Dalm 154

Tablo 28 : Trkiyede Kadnlarn almasna likin Grler ... 155

Tablo 29 : Trkiyede Kadnlar Arasnda Meslek Seme mkan Olsa

Tercih Edilecek Meslek Tr ... 157

Tablo 30 : Trkiyede Kadn Nfusun Yabanc Dil Bilgisi .. 160

Tablo 31 : Eitim Durumuna Gre sizler ... 161

Tablo 32 : 1990Yl Nfus Saym Sonularna Gre 6 Ya zeri Nfusun

renim Dzeyi ... 161

Tablo 33 : Trkiyede Eitim Durumuna Gre gcnn Katlm . 161

Tablo 34 : KESKe Bal Sendikalarda Kadn ye Oran, ube ve Genel

Merkez Ynetimlerinde Kadnlarn Bulunma Oran 174


9/199

III

KISALTMALAR

AB Avrupa Birlii

BDT Birleik Devletler Topluluu

DB Dnya Bankas

DE Deer statistik Enstits

DT Dnya Ticaret rgt

BK ve i Bulma Kurumu

ILO International Labor Organization

IMF International Monetary Fund

KESK Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu

KOB Kk ve Orta Boy letme

OECD Organization For Economic Cooperation and Development

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

SSK Sosyal Sigortalar Kurumu

UN United Nations

UNDP United Nations Development Program

yy Yzyl


10/199

1. GR

Kapitalist sistemin 1970li yllardan itibaren girdii yapsal kriz karsnda gndeme

gelen yeniden yaplanma sreci asl olarak sermayenin, ticaretin, mallarn kresellekte serbeste dolamasnn nndeki tm engellerin kaldrlmasn hedeflemitir.

Buna paralel olarak retim srelerinde deiiklik yaplm; 1980 sonrasnda

uluslararas sermaye dolamnn hzlanmas ve uluslararas ticaretin genilemesini

takiben Fordizm, uluslararas piyasalarn deiken yapsna ve tketicilerin standart

mallardan daha ziyade deiik zellikler tayan rnlere olan talebindeki arta ayak

uyduramamas ile atrdamaya balamtr.

Kapitalist kreselleme srecinde etkin rol oynayan IMF, DB ve DT gibi kresel

kurumlar sistemin yeniden yaplanmasnda itici g olmulardr. cretlerin ve sosyal

harcamalarn kstlanmasn ieren kemer skma politikalarn,retimin ve emein

esnekletirilmesini; emein rgtszletirilmesini ve sendikaszlatrlmasn ieren

emek alanna ynelik politikalarn uygulamaya konmasnda karar mekanizmalar

olmulardr.

te yandan, gelimi, gelimemi tm ekonomilerde iletmelerin hedefinin gittike

artan oranda igc maliyetlerinin drlmesine yneldii ve bu amala, retim

srecinde ve emek piyasasnda esneklemenin yeni sermaye birikim biimi olarak

ortaya kt ileri srlmektedir. Bu aamada kadn istihdam nemli bir rol

oynamaktadr. Fiyatlar drebilmek, emek youn teknolojiler kullanan lkelerde

byk lde igc maliyetlerinin drlmesine bal olduundan, ucuz emek saylan

kadn igc kullanm artmaktadr. Kresel istihdamda gitgide oranlar artmakta olan

kadnlar bir ok aratrmaya konu olmu ve kapitalist kresellemenin dnya genelinde

kadn istihdam zerinde dourduu ortak etkiler ve sorunlar halen incelenmektedir.

Post endstriyel dnem denen bu sreteki oluumlara hakim olmak ve gelimeleri

daha iyi analiz edebilmek iin emek piyasasndaki varlklar gitgide artan kadnlar ile

ilgili daha fazla almaya ve aratrmaya ihtiya vardr.


11/199

2

Kapitalist retim srelerindeki dnmn kadn emeine ne ekilde etki ettiini

anlayabilmek iin kapitalizmin balangcndan itibaren emek ile etkileimini analiz

etmek gerekmektedir. Emek aralarnda ve teknolojide yaanan deiimler direkt emek

gcne de yansyacaktr. kinci blmde, retim yapsndaki deiimler ve aamalardan

bahsedilerek gnmzde bu dnmler kadn emei ile ilikilendirilmektedir. Emek

rgtlenme biimlerinin geliimi ve sonucunda ulalan esnek retim sistemi ve

enformel ekonomiye deinilerek kresel anlamda emek srecinin ulat son noktaya

deinilmektedir. Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde

almann potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar

toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki

genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir.

nc blmde iktisat kuramnn kadn emeine bak as ve farkl yaklamlar ele

alnarak geleneksel yaklamlarn konuyu aklayabilirlii tartlmtr. Kresel

kapitalizm iin iktisaden nem tamayan ev ileri ve ocuk bakmn stlenen

milyonlarca kadnn sosyal refah da kapitalist kreselleme srecinde gndem dna

itilmitir.Blmn sonunda, kadn igcnn deerlendirilmesinde iktisat biliminin

yetersiz kald noktalara da deinilerek kadn istihdamnn incelenmesinde yeni

boyutlara ve kavramlara niin gerek olduu aklanmaktadr.

retim biimindeki yeni gelimelerin emek zerinde kresel yansmalar drdnc

blmde detayl incelenerek ve kadn igcne odaklanarak gnmze dek

istatistiklerle ve rneklerle resmedilmektedir. zelletirme politikalar ve retim

srelerinin paralanmas ok sayda kadn kayt d sektrde almak zorunda

brakmaktadr. Emek yapsndaki dnm srecinde emek gcnn en arpc nitelii,

onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli dzeyi olmutur. Sermaye kresel

boyutta yaplanrken; vasfsz emek, snrlar iine hapsolmakta, kresel yaplanmasngerekletirememektedir. Kadnlarn igc piyasalarnda ikinci konumda ve geici

olarak grlmesinin en nemli nedenlerinden biri olarak vasfsz igc nitelii

vurgulanmakla beraber bu sreci besleyen dier iktisadi faktrler ve toplumsal cinsiyet

rollerine de deinilmektedir.


12/199

3

Kayt d alma dzeninin yaygnlamasyla kadnlarn dk cretli, az beceri

isteyen, ksmi zamanl, geici ve kayt d ilerde istihdam var olan kadn erkek cret

eitsizliklerini daha da artrmtr.Kayt d sektr ve esnek alma sistemi gelimekte

olan lkeler ve dnya genelinde deerlendirilmekte Trkiye ile karlatrlmas iin

zemin oluturulmaktadr. Bu blmde emek piyasas ve kadn igc hem emek

piyasas asndan hem de kadn igc asndan ele alnarak alma yaamnda

kresellemeyle geleneksel olann korunup korunmad ve yaanan deiimler

incelenmektedir.

Beinci blmde Trkiyenin kapitalist retim srecindeki tarihsel analizi yaplarak

dnyada yaanan dnmlerin Trkiyede uzantsnn olup olmad tartlmaktadr.

Trkiye yeniden yaplanma srecine, kresellemenin lokomotifi IMF ve Dnya

Bankas gzetiminde 24 Ocak kararlar ile girmi ve piyasa ekonomisine gei askeri

darbe koullarnda balatlmtr. Yabanc sermayeye tannan ayrcalklar ve avantajlarn

kapsam geniletilmi; borlanmaya ve zelletirmeye dayal bir ekonomik model tercih

edilmitir. alma yaamn esnekletiren ve rgtszletiren uygulamalar, fiilen ve

yasal olarak balatlmtr. Kreselleme srecinde, dnyada olduu gibi Trkiyede de

igc maliyetlerini asgari dzeylerde tutabilmenin en nemli aralarndan biri de kadn

igcnn piyasaya katlmnn artrlmasdr. Kresel dzeyde retim, ihracata dayal

byme stratejileri, artan rekabet basklar ve istihdam ilikisinin deierek daha

esneklemesi gibi etkenler kadnlarn igcne katlmn ve dolaysyla istihdamn

artrmaktadr. gcne katlan kadn saysndaki art 'istihdamn kadnlamas' olarak

nitelenir, Trkiyede istihdamn kadnlamasndan ne lde bahsedilebilir, Trkiye,

dnyadaki srecin bir modeli midir? Beinci blmde bu sorulara cevap aranmaktadr.


13/199

4

2. KAPTALZM VE KAPTALST RETM SRELERNDEK DNM

2.1. EMEK ARALARINDAK DEM

2.1.1. Teknolojideki Deiim

Kapitalist ekonomide emein esi bulunmaktadr: nsann kiisel faaliyeti, iin

konusu ve i aralar. Marxn tanmlamasna gre emek arac iinin kendisi ile emek

konusu arasna soktuu ve faaliyetinin ileticisi olarak yararland bir eydir.1 bu adan

baklrsa btn alet ve makineler emek aracdr.

Teknoloji kavram, tanm gerei emek aralarndaki yetkinleme ynnde bir anlam

iselletirmitir. Yani emek aralarna ilikin dinamik bir sreci ifade eder. Marxn

anlatmyla basit aletler; aletlerin birikimi;bileik aletler; bileik aletlerin bir tek el

tertibat ile insan tarafndan harekete geirilmesi; bu aralarn doal glerle,

makinelerle harekete geirilmesi; bir tek motora sahip makineler sistemi; makinelerin

ilerlemesi...2

Tarihsel geliimi iinde teknolojik sre iki aamada incelenebilir:3

1-Tarmsal ve fiziksel donanm tanmlayan aa dzey teknolojiler. Tarmsal toplum

ve tarmsal teknoloji ile endstriyel toplum ve fiziksel teknoloji bu aamada yer alr.

2-Yksek dzey teknolojiler. Hizmet toplumu ve sosyal teknoloji ile bilgi toplumu ve

enformasyon teknolojisi ise hi-tech ad verilen bu dzeyde yer alr. Gnmzde mikro

elektronikler ve enformasyon teknolojisi, biyoteknolojiler, yeni hammaddelerin

bulunmas emek srecinde oluan nemli deiikliklere iaret etmektedir. Mikro

elektronikler ve enformasyon teknolojisi ile biyoteknolojiler emek aralarnda yaanan

deiimi yanstrlar.

1 Karl Marx, Kapital 1, ev. A. Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar, 1978,s.195.2 Marx, s. 198.3lker Belek, Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar,1999, s. 37


14/199

5

Teknolojik gelime, makine ve makine sistemlerindeki gelimelerle bugnk yksek

teknoloji dzeyine ulaan srecine balamtr. Makinelerin evrimindeki temel

gelimenin onun bykl, komplekslii ve operasyon hz deil;onun almalarnn

kontrol edildii ortamn kendisi olduunu belirtmektir. Bir rnek verilirse ilk ve son

daktilolar arasnda pek bir fark yoktur nk hepsinin kontrol yine kullanann

elindedir. Makinelemenin ilk aamasnda hedeflenen sadece makine hareketlerindeki

sreklilik ve enerji dnmnn salanmas olmutur.

kinci aamada ise makinenin kendi operasyonlarndan kendisini kontrol etmesini

salayacak yeni mekanizmalarn eklenmesi sz konusudur. Bu kontrol, makineye

nceden yklenen ara emirlerine gre olmaktadr ve burada bilgisayarlar devreye

girmektedir.

Bilgisayarlarn nesnelerin retimine uygulanmas sonrasnda, tasarm sreci hzlanm

olup yaratclk, orijinalite ve hz retime damgasn vurmutur. Artk makineler

bilgisayarn uzants olmutur. Endstrinin doasn deitiren bu kombine sistem

bilgisayarla entegre imalat (computer integrated manufacturing) ve bilgisayar

destekli endstri (computer aided industry) diye tanmlanmaktadr.

Bilgisayarla entegre imalat bilgisayar destekli teknolojiyi birletirir ve bunlardan

esnek imalat hcre ve adalar yani esnek imalat teknolojisi entelektel ii, bilgi

iisi, ve ii snfnn nitelik deitirerek, snf olmaktan kmas gibi grlerin

nesnel zeminini oluturmaktadr. iler genellikle sistemin denetlenmesi ve

gzetiminden sorumludur. Bu nedenle ilev ve becerileri iindeki ok eitli ileri

yrtebilecek veya denetleyebilecek kadar ok ynl olma durumundadr.4

retim teknolojisindeki gelimeler toplumsal yaantnn her alannda ve insanngndelik yaantsnda ok nemli etkiler yaratabilecek potansiyele sahiptir. Ancak tek

bana bilgisayarlarn ya da daha genel bir deyile teknolojinin bu deiiklikleri

yarattn sylemek doru olmaz. Bu hzl gelimelerin yan sra, teknolojik

4 J. Masuda, Managing The Information Society, Massachussets: Basil Blackwell , 1990, s. 45.


15/199

6

gelimelere uyumlu tarzda retim ortamnn da yeniden dzenlenmesi gerekmektedir.

Gerekten de teknoloji tarihi bir anlamda da retim dzenlemeleri tarihi niteliindedir.

Bu balamda teknoloji tarihinin ikinci bileeni, retimin yapsndaki deiimin de

incelenmesi gerekir.

2.1.2. retimin Yapsndaki Deiim

Her teknoloji, retim srecindeki balantlar bakmndan daha geni bir etki alanndaki

dnmleri de ieren ilikilere sahiptir. retim sreci iinde bu dnmler retim

ortamndaki emek gc ve retim aralarnn yeni rgtlenme tarzlar olarak

belirmektedir. Yani bu deiiklik iki temel bileene iaret eder;bir yandan retimin canl

esinin (insan ksmnn; emek gcnn) yeniden dzenlenmesine ve te yandan da

retimin cansz elerinin yani emek aralar ile hammaddelerinin organizasyon

biimine ve canl e ile iletiim tarzlarnn yeniden dzenlenmesine.

Emein dnm yolunun banda ilkel bir rgtleni biimi yer alr. Burada kendi

ihtiyac kadar retim olan feodal retimden farkl olarak ok sayda iinin ayn

zamanda, ayn yerde, tek bir kapitalistin patronluu altnda ayn trden meta retmek

zere bir arada almalar sz konusudur. ok sayda iinin bir araya gelii, deiik ve

daha ileri emek aralar halen kullanlmyor olsa da, emein ritmini ortaklatrm, ritmi

egemenin denetimi altna almtr. Emein retici gc, bu ekilde teknolojideki bir

yenilik aracyla deil, ancak emein yeniden rgtlenmesiyle artrlmtr ve bu yalnzca

basit bir elbirlii ile salanmtr.5

Emek aralaryla, ayn i kolunda retim srecine derin bir iblmnn sokulmas ile

manifaktr retim aamasna geilmitir. iler belli iblm kollarnda

uzmanlamaya ynlendirilerek, retkenlikleri artrlmtr.

5S. Mc Carthy, The Dilemma of Non Participation, C.J. Lammers and G. Szell (ed.), International

Handbook of Participatin in Organisations, Organisational Democracy, London: Oxford UniversityPres, 1989, s. 128.


16/199

7

James Wattn buhar makinesi ile ortaya kan makineli retimde , manifaktr

dneminde pek ou ayr ayr zanaatlarla gerekletirilen aamalarn nemli bir ksm

tek bir makinede birletirilmi ve makine pek ok zanaatnn yerini almtr. Mlkiyet

ilikilerindeki kapitalist gelime, tarihsel balamda ilk kez i sreci iinde ynetim

olarak yansmtr. Ynetim iyeri dzeyinde egemenlik siyasasnn biimi olmaktadr.

Bylece retim srecinde dnme faaliyetiyle eyleme faaliyeti birbirinden

ayrlarak ayr snflarn sistematik aktiviteleri haline gelmitir.

blmnn, alma zamannn daha verimli ve disiplinli kullanlmas dnda baka

bir ekonomik getirisi daha bulunmaktadr; iblm ve emek gcnn

ucuzlatlabilmesi. Charles Babbage, emek srecinin paralanmasnn bu sreci

birbirinden farkl basitlik dzeylerinde olan paralara bldn ve her parann

btnden daha basit olduunu belirtir. Bu blmlenmi, basit paralarda alacak emek

gc, btn gerekletirecek olana gre daha niteliksiz olup daha ucuza satn

alnabilir. Sonu olarak emek gcn ucuzlatmann en basit ve en genel yolu, ii ve

emek gcn bilinebilen en basit elementlerine kadar paralamaktr.

Charles Babbage ve Andrew Ure emein organizasyon biimiyle ilk kez ilgilenen ve

emein organizasyonunu rasyonalize etmek isteyen iktisatlardr. Grlerini ortaya

koyduklar dnem ve sonraki dnem; 19. yy sonlar ve 20. yy balar arasnda yarm

asrlk bir zaman aral vardr. Aradan geen bu srede iletmeler iyice bym, bilim

retim srecine amal ve sistematik tarzda uygulanm ve retim giderek hem

okuluslu hem de tekelci bir karakter kazanmtr. Bu dnem baz iktisatlar arasnda

Birinci (sermayenin yaygn birikim rejimi) ve kinci Endstri Devrimleri (tekelci

kapitalizm) olarak tanmlanmaktadr.

Yukarda bahsedilen i ynetimi disiplini, Birinci Endstri Devrimi denilen dnemeilikindir. Devrimlerin ikincisindeki i ynetimi disiplinini ise Fredercih Winslow

Taylor aklar.


17/199

8

2.1.2.1. Emek rgtlenmesinde Bilimsel Dnem: Taylorizm

Taylorizm, emek srecindeki btn kontroln (yalnzca formal anlamda deil; srecin

her admnn kontrol ve dikte edilmesi anlamnda ve performans modunu da

belirleyecek tarzda) ynetime gemesi gerektiini savunmaktadr.6 Burada ana

prensibi vardr:

- Emek srecinin becerisizletirilmesi, basitletirilmesi. Dolaysyla btn retim

srecinin paralanmas.

- Beyin almasnn retimden alnarak, planlama dzeyinde merkeziletirilmesi.

Kol ve kafa ilerinin tamamen ayrlmas.

- inin yapt iin her aamasnn ynetimce planlanmas ve bu plann iiye

direktifler eklinde verilmesi.

Taylor iin kontrolnde zaman almasn polarize etmitir. Bu, almann her

aamasnn kronometrik olarak denetlenmesi ve standardize edilmesi anlamna

gelmektedir: Belli bir ii gerekletirmek iin gerekli her bir hareket en ksa ne kadar

srede yaplabilir? Tm bu almalarda cevap aranan soru budur. Ama i iinde

tesadflerden ileri gelebilecek emek ve enerji kayplarnn en aza indirgenmesidir.

Bylece emek kendi canl somutluundan arndrlm olmaktadr.7 Taylorizm sayesinde

makine, ayn zamanda emei derinden kontrol etmenin bir arac durumuna getirilmitir.

2.1.2.2. Emek rgtlenmesinde kinci Bilimsel Aama: Fordizm

Fordizm akla ilk olarak kinci Dnya Sava sonrasndaki yeni sermaye birikimi

rejimini getirmekte ve ekonomik, sosyal, ideolojik yeniden yaplanmaya iaret

etmektedir. Emek ve teknolojinin rgtlenmesi konusunda ise Fordizm Taylorizmdensonraki aamadr ve Taylorizm emein makine bandaki rgtlenmesini dile getirirken,

Fordizm emekle birlikte makineli sistemin fabrika sistemi iinde yeniden

dzenlenmesini ifade etmektedir. Burada deien ey, ilik ii organizasyon,

6ule Necef, Emein zgrlemesi zerine , ktisat Dergisi, say: 369, Temmuz 1997, s. 50.7Belek, s. 59.


18/199

9

makinelerin birbirine kar konumlar, dolaysyla da emein makineler karsndaki

dzenleniinin yeniden belirlenmesidir. Fordist emek sreci, yar otomatik bant tipi

retimi (assembly line) dnyaya tantmtr.

Bant tipi retim sayesinde iiler makineler arasnda kouturup durmazlar nk

makineler hareketli bir bant sistemi ile birletirilmitir. Artk Taylorist ilkeler daha

acmasz bir ekilde ilevini srdrmektedir; iin rutizasyonu, derin i blm, planlama

ile el iinin birbirinden kopuk karakteri. Her bir makine tek bir ii ve her bir ii de bu

makineyi kumanda etmek zere konumlandrlmtr.8

Akan bant sistemi sayesinde rnlerin standardizasyonu, retimin sreklilii ve kesinlik

(amalar arasndaki iliki zamansal bakmdan kesin olarak tanmlanmtr)

salanmaktadr. Bant sisteminde bir ileme tabi klnan bir parann ii biter, sistemde

bir nceki makinede yer alan dier para boalan makineye aktarlr. Ayrca btn

amalar iiler iin en basit biimde tanmlanm ve retim sistemi buna gre

dzenlenmitir.

Bu gelime iinde ii, akan sistem nnde kontroln tamamen yitirmi ve tam

anlamyla bu sistemin ak iinde kaybolmu bir konuma dmtr.Komnist

Manifestoda El emei ne denli az beceri ve g harcamas gerektirirse, baka bir

deyile, modern sanayi ne denli geliirse, erkek emeinin yerini o denli kadn emei

alr. Gr ifade edilmektedir.9 Bant ak hznn ayarlanmas sayesinde

retimin hznn da istenildii zaman azaltlp istenildii zaman arttrlmas iinin

edilgen konumunu kantlar niteliktedir.

Bant sistemini ilk uygulayan otomobil endstrisinin devi ve uygulamaya adn veren

Henry Ford olmutur. Ford 1912-13 dneminde kendi fabrikasnda retim srecinderadikal deiiklikler yapmtr. Biricisi makinelerin operasyon srecindeki sraya gre

art arda dizilmesi ikincisi ise, makinelerin birbirine kayan bir bant sistemi ile

8 Masuda, s. 53.9 Marx, Engels, Komnist Parti Manifestosu, ev. Sol Yaynlar Yayn Kurulu, Ankara: Sol Yaynlar,1998, s. 19.


19/199

10

birletirilmesi. Her iki uygulama da gerekli emek gcn ciddi biimde azaltmtr.

Deiiklikler ncesinde Fordun T model otomobilinin asesinin toplanmas iin gerekli

zaman 12.5 saat iken; 1914te uygulamadan hemen sonra 1.5 alma saatine inmitir.

Bu gelimeler maliyetleri azaltlmasn salamtr.

in sosyal organizasyonu yani emek rgtlenmesi bakmndan da Fordizmin kendine

zg iki zellii vardr:

1- Amalarn basitletirilmesi (dekompozisyonu) yani becerili amalarn becerisiz

olanlardan tam ve kesin biimde ayrlmas. Bylece ii snf saylar az olup becerili

ileri yapanlarla, saylar ok ama becerisiz ileri yapanlar olarak iki ana gruba ayrlr.

2- Emek gcnn organik bir btn durumuna getirilmesi yani kolektif emein

yaratlmas. Baka bir deyile btn iinde her bireyin retken katksnn,

dierlerininkine bal olmas. Bu ikinci nokta Taylorizm ile Fordizm arasndaki asl

farktr nk Taylorizm amalar basitletirip niteliksizletirse de amac bireysel iiye

brakmtr. Fordizm ise bireysel iiyi makine ile birletirerek Marxn Kapitalde

iblm balam iinde szn ettii kolektif emei en tam biimde gelitirmitir.10

Bir retim teknii olarak Fordizm Taylorizmden gereksiz hareketlerin elenmesiyle

deil gereksiz iilerin karlarak onlar yerine makinelerin geirilmesiyle ayrldn

belirtmektedir. Taylorizm ilik dzeyinde insandan kaynaklanan israf unsurlarn yok

ederken; Fordizm bunun tesinde, makinelerden makinelerin diziliinden kaynaklanan

israf boyutunu en aza indirmeyi hedeflemi ve bunu baka sosyal ve ideolojik

uygulamalarla beslemitir. Fordizmin getirdii sosyal, ideolojik, ahlaki unsurlar onun

etki alann ilik dzeyinin ok tesine tarm ve post kapitalistlerin endstriyalizm

olarak tanmladklar sistemin ortaya kmasna neden olmutur.

Sermayenin yeniden yaplanmas anlamnda Fordizm ar sanayi hamlesi denilen

olaydr. Byk makineler makine sistemleri ve fabrikalar bu sistemi tanmlamaktadr.

10 Mc Carthy, s. 120.


20/199

11

Ayn, standart miktarlarda retilmesi esastr. Buna kitlesel retim (Mass Production)

denir.

Bu zellik ayn zamanda Fordizmin snrlarn da oluturmaktadr. Amalarn belli bir

derecenin tesinde paralanmas, Fordizmin zaman israfn azaltan ynn ortadan

kaldrabilmekte, tam tersi zaman israfna neden olan bir etki dourabilmektedir. Belli

bir derecenin zerinde ama fragmantasyonu iin makinelerin daha da zelletirilmesi

olanakl olamamaktadr. Bu makine denilen teknolojinin kendi doal yapsndan ileri

gelen bir snrllktr ve almas olanakszdr. kincisi amalarn belli bir derecenin

tesinde paralanmas balang amacna tam ters bir sonu retmekte daha fazla

paralanma neticesinde makinelerin kendisi zaman kaybna neden olabilmektedir.11

Ek olarak bant tipi retimde sistem zerindeki her bir makine retim dizgesi iinde belli

bir aamay temsil etmektedir ve her bir aamadaki iin, ilenen para bir sonraki

aamaya (makineye) gemeden nce bitirilmesi gerekmektedir. Btn standardizasyona

ramen paralarn bitirilmesi iin gereken zaman birbirinden ounlukla farkl

olabilmekte ve bu da sistemde desenkronizasyona neden olabilmektedir. te bu da

sistemde beklemelere, zaman kayplarna yol amaktadr.12

Kitlesel Fordist retim teknolojisi ve rgtlenmesindeki yksek standardizasyon;

koordinasyon ve kontrol maliyetlerinin artmasna neden olmaktadr. blmnn

derinletirilmesi kontroln zaman iinde bir sorun olarak belirmesine neden olmu ve

zellikle kriz dnemlerinde kontrol maliyetleri firmalar iin bir dezavantaj etkeni olarak

ortaya kmtr. Fordist fabrikalar ok byk sayda ve ilevi retim srecinin

gzlenmesi, st dzey ynetime aksaklklar ve iiler hakknda rapor sunmak olan bir

ara ynetim kademesini istihdam etmek zorunda kalmtr. Bu maliyet faktrn de

Fordizmi sonradan krize srkleyen ve dorudan emek rgtlenmesi boyutuyla ilintiliyapsal snrllklardan birisi olarak incelemek gerekmektedir.

11 Belek, s. 67.12Masuda, s. 66.


21/199

12

Fordizm yalnzca makineleri standardize etmekle ve onlarn amalarn

paralamakla kalmamtr; ayn zamanda emei de paralamtr. ok dar bir

alanda ileri derecede zelletirmi, emein iini boaltp ve kavramlatrma eylemini

iiden tamamen koparmtr. iler zaman iinde buna ok belirgin tepkiler

gstermitir. Bu tepkilerin en yaygn biimi ie devamszlk, ie kar isteksizlik,

verimsiz alma, sk i deitirme, sk hastalanma eklinde olmutur ve tm bunlar bir

maliyet kusurudur.

doyumsuzluu sorunu Fordizm sonras yeni rgtlenme biimleri araynda son

derece etkili bir gereke olmutur. Taylordan hemen sonra ii seimi eitimi ve

motivasyonun kesin yntemlerinin gelitirilmesine ynelik olarak endstri psikolojisi ve

fizyolojisi gelimitir. Bunlar ii psikolojisinin i ortamyla uyumlulatrlmasyla

ilgilenmilerdir. Zamanla bu disiplinler iin iiye gre uyumlandrlmas sorunsalna

kaymlar ve daha insancl bir zeminde gelimilerdir. Ancak kapitalist emek

organizasyonuna kkten zm getirilememitir.

2.1.2.3. Emek ve Teknolojinin rgtlenmesinde Son Aama Esneklik

Yukarda sz edilen sorunlara zm getirmek zere yol kan yeni teknolojiler ve

emek rgtlenme biimleri esnek retim olarak bilinmektedir. Esneklik, kapsam

olduka geni ve yalnzca retimle snrl olmayan bir alandaki deiiklikleri nitelemek

iin kullanlmaktadr. Esnek retim Fordizmin kart ve alternatifi olarak

kullanlmakta ve nerilmektedir. Emein ve teknolojinin yeniden rgtlenmesi

balamnda esnek bir retim organizasyonu iki soruna zm getirmelidir:

lk olarak Fordist teknoloji dzenlemesinin iinde barndrd zaman kayb ve kalite

dklne neden olan snrllklarn almas. kinci olarak ise Fordist emekrgtlenmesinin neden olduu ie yabanclama sorunlarnn en aza indirilmesi.

Esneklik kavram istihdam hacim ve biimlerinde, rn niteliinde, emek

piyasalarnda, i pratiklerinde, teknolojide, organizasyon formunda Fordist kat

dzenlemelerin ve standardizasyonun esnetilmesi, yumuatlmas anlamna


22/199

13

gelmektedir.13 Ksaca emek srecinde ve onun birinci dereceden balantl olduu tm

mevcut yaplarda bir deiimi, Fordist kalplardan uzaklamay ve bilgisayarl

teknolojinin verdii olanaklarla Fordizm ncesi i kalplarnn birletirilmesini ifade

etmektedir.

Esneklik temel olarak internal (isel) ve external (dsal) esneklik olmak zere ikiye

ayrlmaktadr. Bunlardan ilki iletme iindeki ve daha ok da ilik dzeyindeki

deiiklikleri anlatmaktadr. Buna gre isel esneklik, iinin iyerinde farkl amalar

gerekletirebilecek ok ynl beceri ve alkanlklarla donatlmas (esnek emek gc);

bunun iin uygun teknolojilerin ve emek ve teknoloji rgtlenme biimlerinin (esnek

teknoloji) kullanlmasdr. Buradaki uygun teknoloji biimi iinin ok ynl amalar

iin almasna olanak salayan bilgisayarlardr. Bylece esnek imalat sistemi

internal esneklii tanmlamaktadr.

Dsal esneklik ise igcnn yeni istihdam biimlerini ve firmann baka firmalarla

yeni iliki biimlerini tanmlayan bir kavramdr. retim dizgesi iindeki eitli ilerin

szlemeler yoluyla baka firmalara devredilmesi (outsourcing) bu kapsamda

anlabilir.14

retim sisteminin merkezi sektrleri artk Fordist kitlesel retimde odaklanmamaktr.

kinci Dnya Sava sonrasnda endstriyel gelime kalplar deimi ve srkleyici

farkl endstri grubu ortaya kmtr. Bunlar; yksek teknolojili imalat sektr, youn

dizayn faaliyetleri ile karakterize (ve bir anlamda zanaat olarak tanmlanan) sektrler

ve son olarak da finansal hizmetlerdir. Bu sektrlerin tmnde esnek retim sistemleri

organizasyonlarn temel unsuru durumundadr. Genel amal alet ve makineler ok

ynl emek sreleri kullanlmakta, firmalar arasnda yeni tr iblm gelimektedir.

Btn bunlar Fordist tekniklerden kkl biimde farkldr. Oysa Fordizmde temel ilke

bant aknn srekli klnmas, rnlerin ok miktarda ve standardize retimi, buna

13 K. Nielsen, Towards a Flexible Future Theories and Politics, B. Jessop (ed.),The Politics ofFlexibility, Restructuring State and Industry in Britain, Germany and Scandinavia: London: Billingand Sons, 1991, s.54.14 Belek, s. 60.


23/199

14

uygun snrl amal makinelerin gelitirilmesi ve bylece teknolojinin zelletirilmesi,

ilik iinde amalarn iyice paralanmas ve iilerin sk biimde denetimiydi.

retimdeki esneklii tanmlamak iin esnek imalat sistemi kavram kullanlr. (Flexible

Manufacturing System). Buna sistem 24 de denir nk, 16 saati insansz gece vardiyas

olmak zere, retimin bilgisayar denetiminde 24 saat srdrlmesidir.15

Esnek retim sistemi mikro elektronikleri ve mekanik mhendislii kk lekli

retim ile birletirir. Srete bilgisayarlar makineleri dier alma istasyonlarn nakli

kontrol edip enformasyon kontroln salarlar. Bu da istee gre ve az sayda rn

retimini olanakl klar. Bylece maliyetin en aza indirgenmesi ve kalite arttrm

salanm olur. Sipari zerine az sayda kaliteli retim yapma esasn benimsemi bu

sistem esnek imalat sistemi olarak tanmlanmaktadr.

Merkezi bir bilgisayar sistemin her aamasn kontrol edecek ve bylece az insanla ve

az hatayla her tr parann retilmesi salanacaktr. Bu gelimeye otomasyonun ikinci

aamas denir. Birinci aamada 1960l yllarda veri ileme merkeziletirilerek kontrol

operasyonlar kontrol odasnda toplanmtr. Otomasyonun ikinci aamas 1970lerde

retimde mikroilemcilerin uygulanmasyla balamtr. Bu aamada video kameralar

devreye girmitir. 16

Esnek imalat sisteminin temel amalar kontrol edilemeyen deiken saysnn

azaltlmas, yksek becerili makinistlere bamlln azaltlmas ve dolaysyla emee

dorudan bamlln azaltlmas, el mdahalesi yerine otomasyonun kullanlmas, stok

miktarnn azaltlmas olarak zetlenebilir. 17

15 Nielsen, s. 57..16 P. Osterman, How Common Is Work Place Transformation and Who Adopt It?,Industrial RelationsRelive, 42, 1994, s, 6.17 Osterman, s. 8.


24/199

15

Esnek retim sistemlerinin emek gcnde ok ciddi deiiklikler oluturduu ne

srlr. yle ki esnek retimin esnek emek gc Fordist retimin kitlesel iisinden

farkldr. Emek gcnde kkl deiiklikler yaanmtr.

2.1.3. Emek Gcndeki Deiiklik

Post kapitalistlerin saptad en nemli dnm alanlarndan biri de emek gcdr.

Gerek emein gerek retim aralarnn yeni dzenleni biimleri emek gcnn

niteliinde yapsal deiiklikleri koullamaktadr. Sz konusu deiiklik hem emek

gcnn niteliklerinde, onun entelektel kapasitesinde; hem de emek gcnn meslek

ve retim sektrlerine gre dalmnda; hem de ya ve cins yapsndadr.

Emek gcndeki en nemli dnmlerden birisi esnek uzmanlama olarak

adlandrlabilir. Artk emek gc makinenin kulland, paralanm, kendi emei ve

emek arac zerindeki kontroln yitirmi emek gc deildir. Tam tersine makine

insann kontrolne girmekte, bylece insann yaratcl, fiziksel ve entelektel

kapasiteleri gelimektedir.18 Makineler rutin ileri stlenmilerdir. nsana kalan ilerin

ou mental; zihinsel ilerdir. Bunlar aratrma almalar, kompleks global

sorunlarn zm, bireylere mdahale, kamu ilikileri gibi ilerdir. Bugn en nemli i

amalar enformasyonun elde edilmesi, sorun zme, yaratc fikir retimi, yeni

durumlara yant verme yeteneinin gelitirilmesidir.19 Btn bu gelimeler bir yandan

emek gcnn eitim dzeyini, bir yandan da bilgi youn mesleklerin orann

arttrmaktadr. Yaratc bilin kendi potansiyelini gelitirmek iin snrsz olanaklar

bulmaktadr.

Yeni emek gcnn en arpc nitelii, onun eskisiyle kyaslanmayacak kadar eitimli

dzeyidir. Emek gcnn en fazla younlat meslekler profesyonel olaraktanmlanan ve hizmet sektrnde yer alan retmenlik, salklk ile bilgisayarl

18 E. Pelaez and J. Hollaway, Learning to Bow: Post Fordizm and Technological Determinism, W.Bonefeld and J. Hollaway, Post Fordism and Social Form a Marxist Debate on the Post FordistState, London: MacMillan Press, 1991, s. 136.19 Mc Carthy, s.127.


25/199


26/199

17

ierisinde zihinsel ve bedensel faaliyetlerin yeniden birletirilmesi sreci olarak ifade

edilmektedir.

Grup teknolojisi ve hcresel imalat dzenlemelerinin yapld ve bilgi youn

sektr olarak gze arpan hizmet sektrnde bunun somut rnekleri grlmektedir.

Teknolojinin hcresel rgtlenii iinde esnek emek gc; emek gcnn yapmakta

olduu ilerin kapsamnn genilemesi; emek gcnn ok ilevli durumda olmas ve

her trl srete, her trl ii yapabilecek ekilde eitilmi olmas anlamna

gelmektedir. Bu durum firmaya talep deiiklikleri srasnda emek gcnden tasarruf

salama olana da vermektedir. 23

Emek gcnn ok eitli ileri yapabilecek tarzda eitilmesi daha ok i ortamndaki

rotasyonlarla salanmaktadr. Bu sistem erevesinde her ii, bulunduu atlyedeki

tm ileri srayla dolaarak renmekte ve giderek de tmnde uzmanlk

kazanmaktadr. 24

zetlemek gerekirse, ok ilevlilik, yksek eitim dzeyi, belli bir yere bal olma

zorunda kalmama, hiyerarik dzenlemelerden kurtulma, kafa ve kol emeini

birletirme, yaratclk gibi zellikler yeni emek gcnn nitelikleri arasnda

saylmaktadr. Teorisyenler bu deiimin ardndaki itici gcn bilgisayar teknolojisi

olduunu belirtmektedirler. Bilgisayar teknolojisinin, teknolojik zellikleri nedeniyle,

kendisini kullanan emek gcn ok ynl ve yaratc olmaya ynlendirdii; kimi kez

de bilgisayarlarn yineleyici ve monoton ileri stlenerek emek gcne yaratc i

alanlar at belirtilmektedir. Emek gcnn ykselen eitimi ve entelektel dzeyi

hemen tm post kapitalist yazarlarn ortak gr durumundadr. 25

23 Burcu Gediz, M.Hakan Yalnkaya,Trkiyedestihdam,sizlik ve zm nerileri: EsneklikYaklam Celal Bayar niversitesi, BF, ktisat Blm, Manisa, Aralk 1999,www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc, (15 Ekim 2004).24 N. Rassool, Post Fordism? Technology and New Forms of Control, British Journal of Sociology ofEducation, vol. 14, 1993, s. 229.25 Gediz ve Yalnkaya, www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc.


27/199

18

2.1.3.1. Emek Gcnde Esneklik Trleri

a. levsel Esneklik

levsel esneklik iletmenin kendi emek gcyle ilgilidir. blmnn ve alma

organizasyonundaki paralanmann tersine dndrlmesini ierir. Amalarn,

becerilerin yaygnlatrlmasyla; i hareketliliin artrlmasyla baarlr. Bu nedenle

ekip almas, iin geniletilmesi ve zenginletirilmesi, iteki paralanmann azaltlmas

ve dier insan kayna ynetim teknikleri (eitim ve performans deerlendirme

teknikleri, iletiim programlar, kalite emberleri) uygulanr bu yntemlerin tm

sermaye ve ynetime dorudan iiyle temas etme olana salamakta ve sendikal

rgtlenmeyi pek ok konuda devre d brakmaktadr.26

Teknolojik gelime gerekletike, ilevsel esnekliin salanmas iki farkl dzenleme

ile salanr. Bunlarn ilki mesleki biliim ve becerilerin deitirilmesi ikincisi de ilerin

beceriye ilikin ieriinin ve almann organizasyonunun deitirilmesidir. rnein

Volvo otomobil fabrikasnda, eskiden var olan be i kategorisi tek bir kategoride

birletirilmitir ve bugn btn iilerin bu sonuncu iin uzman olmas beklentisi

hakimdir. Bu durum emek gcne esneklik kazandrmakta ve onlarn birimler

arasndaki rotasyonunu daha olanakl klmaktadr. levsel esnekliin baka bir yntemi

ise alma saatlerinin esnekletirilmesidir. Haftalk alma saatlerinin azaltlmas buna

rnek olabilir. Teknolojik gelime de buna frsat tanmaktadr.

b. Saysal Esneklik

Esnek uzmanlamann emek gc zerinde olumsuz etkilerinin de bulunduu genel

kabul gren bir gerekliktir. Olumsuz etkiler iinde en gze batan istihdamnsermayenin gereksinimlerine gre dzenlenmesi anlamna gelen saysal esnekliktir.

i snfnn i gvencesi dzeyde tanmlanr;

26 J. Rifkin, The End of Work, The Decline of The Global Labor Force and The Down of PostMarket Era, NewYork: G.P. Putnams Sons, 1995, s. 58.


28/199

19

a. stihdam gvencesi: bir iinin alt firmadaki i gvencesi.

b. Mesleki gvence: bir iinin belli bir firmada belli bir amac gerekletirmedeki

sabitlik derecesi.

c. Emek piyasas gvencesi: Farkl ilerde de olsa bir iinin emek piyasasnda kalma

becerisi.

levsel esnekliin zellikle mesleki gvence, saysal esnekliin ise zellikle istihdam

ve emek piyasas gvencesi zerinde olumsuz etkide bulunduu bilinir.

Sektrlere gre bakacak olursak i gvencesi balamnda uygulanan esneklik trleri

yledir:

1- Dsal saysal esneklik, yani ii saysnn iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas.

2- Dsallama, yani firma ilerinden bazlarnn taeron szlemesi yoluyla firma

dnda yaplmas.

3- sel saysal esneklik, yani alma saatleri ve dalmnn iverenin ihtiyalarna

gre ayarlanmas.

4- levsel esneklik, yani iilerin ilerinin iverenin ihtiyalarna gre ayarlanmas.

5- cret esneklii, yani retkenlik ve piyasa koullarna gre emein

dllendirilmesi.27

Bunlara uzmansal ve corafi esneklik de eklenirse 20. yzyln sonunda ortaya kan

ii modelinin detayl bir resmi elde edilebilir. Emek esneklii ynndeki gidi her ne

kadar farkl lkelerde uluslara zg farkl grnmlere brnse de kresel apta bir

eilimdir ve daha kk igc topluluklarna, iyerlerinde daha az kurallara, daha zayf

sendikalara ve ekonomik dalgalanmalara bal olan cretlere doru bir giditir. Saysal

yada dsal esneklik emek gc saysnn gerektii / istenildii gibi deitirilebilmesigc / yetenei anlamn tamaktadr. Bu, bir baka deyile ie alma ve iten

karmalarda sermayeye tannan serbestinin artmas demektir. zellikle Avrupa

lkelerinde buna ynelik yeni hukuki dzenlemeler getirilmektedir ve klasik sosyal

27 Rifkin, s. 67.


29/199

20

devlet formunda nemli krlmalar yaanmaktadr. Bu nedenle saysal esneklik konusu

emein sendikal ve siyasal tepkilerini zerinde toplayan bir alandr.

1970lerin ortalarna kadar Avrupa Topluluu lkelerinde istihdam biimlerini

dzenleyen temel yasal ara tam sre alma idi. Son yllarda durum deimektedir.

Bu nedenle bunlara atipik , hatta istikrarsz istihdam biimleri denilmektedir.

Saysal esneklikte tip ii kategorisi oluur.

1. Profesyoneller, teknisyenler ve organizasyonel ilerde grevli olan yneticiler:

Ortak noktalar merkezde yer almalardr.

2. Asli olmayan iler iin zaman zaman szlemeli olarak altrlan uzmanlar.

3. Yar sreli ve geici olarak altrlan ve dk becerili olan evre iiler. 28

Grld gibi saysal esneklik dorudan doruya i gvenlii kavram ile ilintilidir.

Saysal esneklik uygulamalar i gvenlii dzenlemelerini tehdit eder. Bu nedenle

saysal esnekliin az sayda gvenceli iiler ile yksek sayda gvencesiz iilerden

oluan ikili bir emek piyasasna yol atn saptanmaktadr.

Saysal esneklik konusunda en ok zerinde durulan konulardan birisi de deiik bir

istihdam biimi olarak ev almasndaki arttr. rnein ABD iin ev almas ile

ilgili veriler bu lkede tarm d yaklak yirmi milyon insanda ev almasnn farkl

biimlerde ortaya kt ve toplam emek gcnn % 18,3n oluturduu

kaydedilmitir. Bu saylarda nceki yllara oranla artlar grlmektedir.29

Ayn durum Avustralyada da geerlidir. Avustralyada ev almasn kullanan i

yerlerinin oran % 12dir. Bunun %80i yar sreli alma biimindedir. Ev

alanlarnn %87si kadndr. Yar sreli alan ev alanlarnn %92sini kadnlar

oluturur.

30

ngilterede yaplan aratrmalarn verileri de yar sreli iilerin saysnda

28 Rassool, s. 233.29 A.Tickcell and J. A. Peck, Accumulation, Regulation and Th Geographies of Post Fordisms: MissingLinks in Regulationist Research, Progress in Human Geography,vol. 16, 1992, s.216.30 Dilek Hattatolu, Ev Eksenli almada ocuk Emei ve Kadn Emeilikileri, ktisat Dergisi,Say: 430, Ekim 2002, s. 54.


30/199

21

1981 ve 1985 arasndaki dnemde %16lk bir art olduunu ve yar sreli alanlarn

8,1 milyona ykseldiini gstermektedir. 31

c. alma Srelerindeki Esneklik

Bu konu balangta sermayenin inisiyatifi ile gndeme gelmi ve sendikalarca kar

klmtr. Ancak zellikle son yllarda kadn emeinin ve tersiyer sektrn

genilemesiyle sendikalarla patronlar arasnda bir fikir birlii zemininin doduu

belirtilmektedir. Sendikalar bir yandan resmi alma saatlerinin azaltlmas ynnde

bask grubu oluturmaya alrken, bir yandan da bu esneklik trn, normal srelerde

alma olana olmayan emek gc kesimlerini (zellikle de kadnlar ile aznlklar) bir

avantaj olarak kullanmaya ynelmektedir.

Aslnda esnekliin alma srelerinde gerekletirilen biimi ile saysal biimi nemli

oranda akmaktadr. Her ikisi de istihdam koullarnn dzensizletirilmesine ve bu

ynde mevcut olan kstlamalarn yok edilmesine yneliktir. Bunun tesinde cret

esneklii, dzensiz alma koullar iin getirilmi eitli tazminat mekanizmalarnn

da yok edilmesini hedeflemektedir.

. cret Esneklii

cret esneklii cretlerin hem bireysel hem de kurumsal performansa bal olarak

belirlenmesidir. Bunun sermayenin uluslararas rekabete uyum zorunluluundan ileri

geldii belirtilmektedir.32

Bugn zellikle ucuz emek gc kullanan evre kapitalist lkelere aktarlan emek

youn sektrlerde, merkez lkeler iinde cretlerin drlmesi nemli bir rekabetunsuru olarak ne kmaktadr. Bunun yolu ise zellikle dzensiz istihdam biimleri

iin cret esneklii olmaktadr.te yandan sendikal harekete halen gl olduu dzenli

31 Rifkin, s. 71.32 Tickcell and Peck, s. 214.


31/199

22

istihdam alanlarnda cret esnekliinin oluturulmas bu lkeler iin olanakl

olmamaktadr. 33

stn vasfl iiler iin kresel pazarn mevcut olduu bilinmektedir. Bu kiilere btn

lkelerin kaplar aktr. Dnyann herhangi bir lkesinde i arayabilir ve alabilirler.

gelimekte olan lkelerde bile bunlar lke iinde ya da herhangi bir firmada tutmak iin

astronomik cretler demek gerekmektedir. Oysa vasfsz emein pazar yereldir ve ona

dier kaplar kapaldr. Dier bir deyile vasfsz emek yerel piyasa koullaryla

yetinmek zorunadr.34

d. Mesleki Yapdaki Deiim

Emek gcnn deiimi balamnda vurgulanan bir baka gelime emek gcnn

meslek gruplarna dalmnda hatta mesleklerin yapsnda yaanan deiikliktir. 1972 -

1983 dneminde hem hizmet hem de orta snf mesleklerde byk bir art olmutur.

Art hizmet sektrnde daha belirgindir. Tarm iilerindeki azalma dikkat ekecek

kadar byk boyuttadr. Btn bunlar uyaran enformasyon teknolojisidir. Enformasyon

teknolojisi mesleki yapy iki yoldan deitirmitir. Bu teknoloji ile ou btn iler

otomatize edilmektedir. Bu zellikle beyaz yakal meslek gruplarnda ciddi

deiikliklere yol amakta ve teknoloji becerisiz memurlarn yerini almaktadr. Bylece

meslek gruplar ierisinde becerisizlerin azald, buna karn orta ve st dzey becerili

olanlarn direk artt ters piramit grnmnde bir yap ortaya kmaktadr.

Emek gcnn beceri dzeyinin art ynndeki bu gelime, rne zel becerilerin

yeterli olduu ktlesel retim aamasndan; geni bir beceri spektrumuna ve sorun

zc becerilerin kazanld aamaya dorudur. letmeler asndan hem eldeki emek

gcnn retim gereksinimleri dorultusunda deiik beceriler iin i iinde eitilmesi,hem de batan gereksinimlere uygun emek gcnn seilmesi iin stratejilerin

gelitirilmesi direk nem kazanmaktadr. Bu stratejiler u ekilde zetlenebilir.

33 Belek, s.88.34 Glten Kazgan, Kreselleme ve Ulus Devlet , stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2002, s. 213.


32/199

23

1. yi ve kapsaml eitimi olanlarn ie alnmas,

2. Dar bir merkez emek gc kadrosunun hazr bulundurulmas, bunun dnda

gereksinim olduka dardan szlemeli ve ksa sreli olarak kadro teminine gidilmesi,

3. Yksek okul mezunu istihdam gcnn istihdam edilmesi.

Almanya, Norve, sve, Kanada, Amerika, ngiltere gibi gelimi lkelerde bu

dnmlerin hzla yaand 80li yllara kadar yaplan gzlemler sonucunda tm bu

lkelerde bu srete el iilerinin orannn azald, buna karlk yneticiler, memurlar,

sat elemanlar, profesyoneller, yar profesyoneller ve becerili hizmet alanlarnn

orannn artt saptanmtr. Hizmet sektrnn geliimi son yllara damgasn

vurmutur. malat sektrnn nemi gitgide azalmtr. Bu srece

deendstriyalizasyon denmektedir. Bu dnemde el iilii azalrken post endstriyel

dnemin karakteristii saylan yneticilik, profesyonel ve yar profesyonel meslekler ve

hizmet alanlarnda art gzlenmektedir. Bylece mesleki yapdaki deiim post

kapitalist tezlerin vurgulad en nemli alanlardandr.

e. Emek Gcnn Demografik Yapsndaki Deiim

Emek gcndeki esneklemenin bir dier sonucu emek gc iinde kadn orannn

artdr 1970 ve 1980ler boyunca birok blgede resmi olarak istihdam edilen kadn

saysnda nemli bir art gereklemitir. En gze arpan gelime ise Gney Asya,

Meksika ve dier blgelerde elektronik sayesinde istihdam edilen kadn saysnn ani

artdr. 1990larda esnek emek yoluyla kresel feminizasyon olarak zetlenen bir

durum karmza kmtr.

Burada feminizasyon terimi emek igc ierisinde yer alan kadn saysnn artn,

son kapitalist dnemdeki kayt dlama ve dier yeniden yaplanmalarla balantlkabul etmektedir. Baka bir deyile, kadnlarn alt ilerle zdeletirilen i

eidinin, emek ilikilerinin, gelir ve gvensizliin yaylmas sonucu gibi nedenlerle

geleneksel olarak erkeklerin alt ilerin dnme uramas ya da feminizasyonu

kastedilmektedir.


33/199

24

Emek gcndeki kadn oran artnn en ok gze arpt sektrlerden biri de biliim

sektrdr. rnein Tokyoda biliim hizmetlerinde kadn alanlarn oran 1980-1985

dneminde %300 orannda artmtr. Erkeklerdeki art ise %130dur. Bylece toplam

iinde kadnlarn oran %8,8den %15e ykselmitir.35 Bu sektrdeki emek gc

programlayc ve sistem mhendislii gibi mesleki gruplar bulunmaktadr ve yksek

dzeyde beceri gerektirir. Bu sektrdeki kadnlar genellikle yar sreli almaktadr ve

kadnlardaki yar sreli alma, erkeklerden daha yksektir. Japonya genelinde

kadnlarn %22,8, erkeklerin ise %5i yar sreli almaktadr. 36

Kuzey Amerika ve skandinav lkelerinde kadn emek gc incelendiinde 1950 ile

1980li yllar arasnda kadn emek gcnn toplam iindeki oran ciddi ekilde

artmtr. Oranlar Amerika iin %28 ve %42, Kanada iin %21 ve %40, Norve iin

%27 ve %42, sve iin %26 ve %46, Finlandiya iin ise %41 ve %47dir.37 Kadn ve

erkek cinsler iin alabilir nfustaki istihdam oranlar arasnda da farkllk

bulunmaktadr. 1975 ve 1983 yllar iin erkek nfusta istihdam olanlarn oran ayn

lkeler iin %85 dzeyinde seyretmi ve deimemitir. Buna karlk kadn nfusun

istihdam oran yaklak %50 dzeyinden % 65e ykselmitir. 38

Kadn istihdamndaki bu art neredeyse tamamen hizmet sektrlerinde meydana

gelmitir. Bylece kadnlarn cretsiz geleneksel ev ilerinden, cretli post

endstriyel ilere doru kaydklar tespit edilmektedir. 2005 sonu itibariyle

erkeklerin %56s endstriyel ekonominin geleneksel sektrlerinde istihdam olurken;

kadnlarn 2/3 post endstriyel sektrde yer almaktadr.39 Kadn emek gcnn

art Fordist endstriyel dzenlemenin ortaya koyduu ve erkei gzeten cins ayrmc

politikalarnn teknolojik gelime ile yklmasna balanabilir. zellikle hizmet

35 Shalmali Guttal, Women and Globalisation, Presentation at the Conference: Strategies in the ThaiWomens Movement in the 21th Century, Bangkok, March 28 29 2000,http://www.focusweb.org/publications/researchpapers/Research%20Papers/women%20and%20globalisation.html, (11 Nisan 2004).36 S. Walby, Flexibility and The Changing Sexual Division of Labor, S. Wood (ed.), TheTransformation of Work , London: Unwin Hymann, 1989, s. 135.37 Christa Wicherich, Kreselle[tiril]en Kadn. Eitsizliin Geleceinden Raporlar. Tun Tayan,Fsun Tayan (ev.). Ankara:Trk Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, 2004, s. 43.

38 Walby, s.132.39 ILO, Global Employment Trends Brief,USA, January 2006. s. 2.


34/199

25

sektrnn gelimesi kadn evdeki kapal konumundan kurtararak, rneklerden de

anlalabilecei gibi zellikle de Asyada onu post endstriyel i alanlarnn iine

ekmitir. Ayrca post endstriyel sektrn en nemli alt gruplarndan birisi olarak

deerlendirilen sosyal hizmetlerin de kadnlar tarafndan yerine getirildii

belirtilmektedir.

Post endstriyel sektrlerdeki kadn egemenlii aslnda bir anlamda 1950lerin

ncesine bir geri dn ifade etmektedir.40 nk 1950li yllara kadar zellikle

tekstil, yiyecek ve deri endstrilerinde yine kadn istihdam egemenlii sz konusuydu.

Ancak kinci Dnya Sava sonrasnda iki neden kadnlar evlerine dnmeye itmiti. Bir

yandan kadnlarn youn olduu bu sektrler ilk olarak rasyonalize edilen sektrler

olmutu. Dier bir deyile byk sayda ii iinden karlm ve ilk tercih edilenler

kadnlar olmutur. te yandan Fordizmin kurumsal yaps, i gvencesi, yaam boyu

aile geliri, isizlik sigortas gibi getiriler salaynca 1970lerden balayarak Fordist

sektrlerdeki gerileme, temel Fordist politikalarn deimesi, i gvencesinin

zayflamas, post endstriyel sektrlerin kadn emeine uygun yaps gibi etkenler

kadnlar yeniden ekonomik yaamn iine eken unsurlar olmutur.

ngilterede 2005 ylnda erkeklerin nn, kadnlarn ise sinin esnek istihdam

modelleri iinde alt bildirilmektedir. 1986 ylnda kadnlarn %46s, erkeklerin ise

yalnzca %7si yar sreli olarak istihdam edilmekteydiler.41 Kadnlar daha ok hizmet

sektrnde ve bunun iinde hemirelik, retmenlik gibi mesleklerle younlam

durumdaydlar. Bu mesleklerdeki kadn oran %71i bulmaktayd. Bylece ngilterede

kadnlarn post endstriyel sektrde ve esnek istihdam modellerinde istihdam edildikleri

anlalmaktadr. Belekin ifadesiyle,post endstriyel sektr, esnek olmann yan sra

daha feminizan bir sektrdr.42

ok daha fazla kadnn srekli olarak emek gc ierisinde yer almas kolaylkla emek

gc ierisine girip kabilmesi ya da emek gc ile dier ileri bir arada yrtebilmesi

40 Lise Vogel, Marksist Teoride Kadn, Mine ngren (ev.), stanbul: Pencere Yaynlar, 2003, s.16.41 Global Employment Trends Brief, s. 4.42 Tickcell and Peck, s.211.


35/199

26

sayesinde bir ok kadn ge yalara kadar emek gc ierisinde kalmaktadr.43 Burada

ilgin olan nokta 1990larda ihracata ynelik sanayilemenin daha derin anlamda

uluslararaslamaya sebep olmasyla birlikte bu eilimlerin de artmasdr. Kayt

dlama srecinin de bir sonucu olarak zellikle kamu sektrndeki istihdam

ierisinde erkek saysnda bir azalma, kadn saysnda ise bir art grlmektedir. 44

Devletin ekonomiye mdahale etmekten kanmas ve emek ilikilerinde esnekliin

yeni dstur haline gelmesi sonucunda istihdamn cinsiyet ablonunda bir deime

beklenmesi kanlmaz olacaktr.

2.1.3.2. Enformel Ekonomiyi Tanmlamak

70li yllarda gelitirilen yaklamlarda formel sektrn gelimesine bal, ikincil ve

geici olarak tanmlanan enformel igc piyasasnn formel igc piyasas tarafndan

ierilecei ve dntrlecei varsaylmtr (iki kesimli ekonomi yaklam).45 Bu

varsayma gre, geici bir durgunluk dneminden sonra salanan ekonomik byme ve

formel sektrde yaratlacak istihdamla enformel sektrn kapsam daralacaktr.

Enformel sektr, girdileri (hammadde, ara mal) ve nihai rn bakmndan formel

sektre bal olduundan, geriye dnk ve sorun kayna olarak grlrken, formel

sektr, enformel sektrde egemen olan dk verimlilik ve insan onuruyla badamayan

alma koullarna ada bir zm olarak sunulmutur.

lk yaklamlar arasnda, enformel sektrn, girdi ve igc maliyetlerini azaltarak

rekabet glerine katk yaptklar formel byk iletmelere baml ekonomik birimler

ve alanlardan olutuu dncesi de bulunmaktadr (yapsalc yaklam)46. Bu

yaklama gre, gelimi lkelerden ayr olarak, gelimekte olan lkelerde endstrinin

gelimesi enformel ekonomik faaliyetlerin genilemesini ieren farkl bir biim

43 N. Withford and R. Gruneu, Between the Policies of Production and The Politics of the Sign: PostMarxism, Post Modernism and New Times, Current Perspectives in Social Theory, vol. 13, 1993, s.77.44 Ronaldo Munck, Emein Yeni Dnyas, Mahmut Teke (ev.), stanbul: Kitap Yaynevi,2002 s.98.45 Tijen Erdut, gc Piyasasnda Enformelleme ve Kadngc,alma ve Toplum, 2005/3,http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126, (12 Mays 2006)46 Erdut, http://www.sendikanet.org/tr/modules/news/article.php?storyid=1126.


36/199

27

alabilecektir. Gerekten, enformel igc piyasas gelimekte olan lkelerde isizler ve

eksik istihdamdakiler iin balca istihdam kayna olarak kabul grm, ou zaman

sosyal gvenlik alarnn dnda veya iyi ilemedii koullarda asgari dzeyde de olsa

toplumsal uyumun salanmasna katk yapt iin rtl bir biimde desteklenmitir.

70li yllarda enformel sektrn, istihdam ve gelir yaratmak amacyla mal ve

hizmetlerin retimi ve datmna katlan kk lekli, aile mlkiyetinde, yerli

kaynaklar ile igc youn ve uyarlanm teknoloji kullanan, formel sistemin dnda

elde edilmi becerilerle dzensiz ve rekabeti piyasalarda faaliyet gsteren enformel

iletmelerden olutuu konusunda uzlama salanmtr47. 80li yllarda kresel

ekonomide meydana gelen gelimeler enformel sektr kavramna ilikin kukular

glendirmitir. Dntrlmesi beklenen enformel sektr hzla genilemi, enformel

istihdam biimleri gelimi lkelerde geleneksel sektrlerde formel istihdamn yerini

almaya balamtr. 90l yllarda enformel sektrn zellikleri ve formel sektrle

balantlarnn aklanmasnda yeni bir yaklam ileri srlmtr.48 Bu yaklama gre

enformelleme, devlet mdahalelerinin ve iletmelerin formel olmann getirdii

maliyetlerden kanmak iin enformel faaliyete ynelmelerinin bir sonucudur (ar

dzenleme yaklam). Ar dzenleme yaklam kurumsal balamn enformel

faaliyetleri artran bir etki yapabilecei dncesine dayanrken, gncelliini koruyan

yapsalc yaklam byk kapitalist iletmelerin enformellemeyi ieren

taeronlatrlm faaliyetlerinin etkisi zerinde durmaktadr.

Enformel sektrn formel sektrle ba artk, ucuz mal ve hizmet reticisi, ayn rn

piyasasndaki bir rakip veya igc fazlas iin istihdam kayna olmas gibi tipik

zellikleriyle snrl deildir. Enformel faaliyetler ekonomide geriye dnk faaliyetlerin

bir uzants olmaktan kmtr. Enformel sektr ktlarnn (ara veya nihai mallar)

formel sektr tarafndan kullanlmasyla kurulan ileri doru balantlar artmtr.Finansal ve fiziksel sermayenin (makineler) formel sektrden, enformel sektre doru

47 Jeemol UNNI, Informal Economy: Definition and Survey Methods, Gujarat Institute ofDevelopment Research, Gota, Ahmedabad, 2000, s. 2.48 Witheford and Gruneu, s. 88.


37/199

28

aknn yerini, formel sektrn enformel sektre katlmas almtr. gc ise her iki

ynde de akkanlk gstermektedir.

Formel ve enformel sektrlerde iletmeler arasndaki yapsal eklemlenmeyle formel ve

enformel igc piyasalar da karlkl baml hale gelmitir. Gelimekte olan lkelere

zg ve geici olduu dnlen enformel faaliyetlerin gelimi kapitalist ekonomiler

iin nemi artmtr. Dorudan yabanc yatrmlar ve kresel retim alarnn

genilemesi enformel retim sreleri tarafndan desteklenmektedir. Formel sektr,

maliyetleri azaltma kaygsyla enformel sektrle karlkl baml hale geldiinden,

enformel sektr dntrmesi iin hibir gereke kalmamtr.

1980 sonras enformel sektr yalnzca gelimekte olan lkelerde deil gelimi

lkelerde de olaanst bir patlama gstermitir. Hatta bu dnemde istihdam piyasasna

enformel sektr damgasn vurmutur. Enformel sektr hem tanmlayabilmek hem de

eitli lkelerde ald biimleri ortaya karmak olduka gtr. Literatrde enformel

sektr eitli biimlerde tanmlanm olmakla birlikte burada, devlet kontrol ve

dzenlemelerinin dnda kalan gelir getirici faaliyetler kastedilmektedir.49

Enformel ekonominin gelimesi aslnda geleneksel iktisat teorilerindeki gelime

modellerine aykr dmektedir. Sz konusu teoriler bir lkenin sanayilemesi ve

kentlemesiyle kk iletmelerin ve enformel ekonominin giderek yok olacan n

grmekteydi. Oysa son yllardaki gelimeler enformel ekonominin kalc ve byyen bir

sektr olduunu gstermitir. Enformel ekonomi, heterojen bir yap sergilemekle

birlikte lkeden lkeye deien formlaryla, hem gelimekte olan lkelerde hem de

gelimi lkelerde varln ve bymesini srdrmektedir.

Enformel ekonomi temel zellikle belirlenmektedir:

1. Devletle ilikisi,

2. Formel ekonomi ile sistematik balants,

49 Lourdes Beneria, Gender, Development and Globalisation, Routledge, London: 2003. s. 111.


38/199

29

3. gcnn zellikleri.

Son yllarda yaplan incelemeler enformel sektrn ekonomilerde marjinal bir konumda

bulunmayp, onun integral bir paras olduunu gstermitir. Byk firmalara enformel

faaliyetleri kullanarak dank retim ve datm alar yaratt bilinmektedir. Bunlar

hzla eski ve daha kat hiyerari ynetimlerinin yerini almakta, byk firmalar yar

otonom birimlere blnerek desentralize olurken, sz konusu birimler de olabildiince

devlet denetiminden kurtularak esnek bir yapya sahip olmaktadr.50

Enformel ekonominin nemli zelliklerinden biri de, iddia edilenin tersine, onun

devletin karsnda olduu bir sektr deil, gz yumduu, hatta destekledii bir sektr

olmasdr. rnein pek ok gelimekte olan lkelerdeki ehirlerde gecekondulama

konut sorununa kolay ve gereki bir zm saylarak politik mekanizma tarafndan

tevik edilmi ve korunmutur. Ekonomideki enformelleme genellikle politik iktidarn

gz yummas sayesinde ii rgtlerinin gcnn krld ve alanlarn nemli bir

blmnn rgtsz ve hak talep etme mcadelesinde gsz kald bir sretir.

gcnn zelliklerine gelince, enformel sektrde alanlar dk vasfl

ii(downgraded labour) genel kategorisi altna sokulabilir. Enformel sektr

alanlar, formel sektrde alanlara gre daha dk cretlerde, ok daha az sosyal

yardm alarak, daha kt i koullarnda, i gvencesinden yoksun almaktadrlar.

Bunun nedeni, btn bunlarn onlarn emek piyasasna girmesinin nkoulunu

oluturmasdr.rnein alma izni olmayan gmen iiler yaamlarn srdrebilmek

iin bu tr koullar kabul etmek zorunda kalmaktadr. Benzer biimde, ayrmcla

urayan dier kesimler de dk vasfl ii kategorisi iine sokulabilir. Etnik

aznlklar, genler ve kadnlar gibi.

Kadnlar enformel sektrde ev iinde geici ve ksmi sreli ilerde almann

potansiyel adaylardr. Enformel sektrde alanlarn statleri ve konumlar

50 Sarah Jenkins, Restructuring Flexibility,GenderWork and Organisation, Volume 11, May 2004,s. 44.


39/199

30

toplumsal ilikilerden bamsz deildir. Dolaysyla kadnlarn toplum ierisindeki

genel konumlar, enformel i hayatnda da etkisini gstermektedir.

Enformel iler, kadnlara bir yandan alp para kazanrken bir yandan da ev ilerini

aksatmama olana tanmakta, bunun yan sra kadn iyeri ortamna uyum salama

zahmeti, iyerinde cinsel tacize urama riski, almak iin aileden izin alabilmek gibi

sorunlardan da grece kurtarmakta, bu nedenle de kadnlarca benimsenmektedir.

Bylece kadn ev dna kmadndan, bir yandan geleneksel aile modeli ya da mevcut

dzen bozulmadan ilerken, bir yandan da eve giren kazan artmaktadr. te yandan

zellikle kriz dnemlerinde, devlet de, sosyal patlamalara kar bir emniyet sbab

olduundan, bu tr uygulamalarn genilemesine gz yummaktadr.

Enformel ekonominin nedenleri ve sonularna bakarsak;

Gelimekte olan lkelerde enformel ekonominin gelimesi 1970lerdeki krizden nce

balam olmakla birlikte genellikle bu kriz karsnda kendini gsteren ekonomik

yeniden yaplanmann bir paras saylr. Fakat enformel ekonominin gelimesine yol

aan faktrleri daha zgl olarak gstermek gerekir.51 Burada ana neden

gsterilebilir:

1- i rgtlerinin gcne kar reaksiyon:

Enformelleme srecinin bir nedeni firmalarn, rgtl iilerin gcne kar gsterdii

reaksiyondur. Sendikalar sermaye birikimine bir engel saylmtr. Sendikalarn gl

olduu yerde enformel ekonominin daha ok gelitii rahatlkla sylenebilir.

2- Devletin ekonomi zerideki gcne kar reaksiyon:Enformel sektrn bymesinin ikinci genel nedenini devletin ekonomi zerindeki

denetimine gsterilen reaksiyonda aramak gerekir. Devletin getirdii vergi ve sosyal

yardm yklerinden kurtulan firmalar rekabette nemli bir stnlk salamaktadr.

51 Beneria, s. 98.


40/199

31

3- Gelimemi ve gelimekte olan lkelerin sanayileme sreci:

Uluslararas rekabetin tm lkeler zerindeki etkisi emek maliyetlerini drmeye

ynelik gl bir bask yaratmaktadr. Bu, uluslararas ticarette daha byk pay sahibi

olmak isteyen gelimekte olan lkeler iin zellikle geerlidir.52

Enformel ekonominin bymesinin bununla ilintili bir baka nedenini ise pek ok

gelimekte olan lkenin sanayileme srecinin zelliinde aramak gerekir. Devletin

daha nceden koyduu standartlarn uygulamaya konmas bu lkelerin sanayileme

srecini byk lde sekteye uratacaktr. Dolaysyla sz konusu lkeler

karlatrmal stnlk salamak iin bizzat kendi hukuki kurallarn eitli yntemlere

(serbest blgelerden yasalarn uygulannda geveklie kadar) bavurarak

inemektedirler. Enformel sektrn gelimesinin son nedeni olarak tm dnyada

1970lerin ortasnda yaanan ekonomik kriz gsterilebilir. zellikle gelimekte olan

lkelerde formel istihdam olanaklarnn daralmasyla birlikte her trl ite almaya

hazr byk bir isiz ordusu olumutur.

Enformellemenin dourduu temel sonular ise balk altnda toplamak

mmkndr.

1- Ekonomik organizasyon modelinin deimesi:

Enformelleme srecinin hem dnya ekonomisi zerinde hem de tek tek lkelerin ve

kentlerin ekonomik hayat zerinde ok nemli etkiler yaratt grlmektedir. Her

eyden nce bu sre desentralize bir ekonomik organizasyon modelinin gnmz

dnyasnda nemli bir yer igal etmesini salamtr. Artk dikey brokrasi yaps olan

byk firmalar, rasyonel sanayi ynetiminin son aamas olarak grlmemekte;ekonomik faaliyet alar, firma alar, arac iletmeler baarl bir retim ve datm

alarna dayanmaktadr. Enformel ekonominin formel ekonomi ile balants da taeron

ve fason i yapan benzeri alar kurulmaktadr.

52 Glay Toksz ve erife Trcan zuca, Enformel Sektrdestihdamn vegcnn zellikleri,ktisat Dergisi, Say: 430, Ekim 2002, s.30.


41/199

32

Bunun sonucunda kk iletmelerin genel ekonomi iinde nemi artmakta, enformel

iletmelerin dnya piyasalarnda araclk eden benzer kk iletmelerle i yapma

potansiyelinin de yksek olduu grlmektedir. Yeni oluan sanayi ynetim modelinde

esnek retim ve desentralize datm alarnn ana damarn enformel iletmelerin

oluturduu sylenebilir.

2- Enformel ekonominin retkenlik zerindeki etkisine iki adan baklabilir. Bir

yandan gelimi retim teknolojileri enformel sektrde daha az kullanld iin emek

retkenlii daha dk olmaktadr. te yandan enformel sektrde sermaye

retkenliinin daha yksek olduu sylenebilir. Byk lekli iletmelerin brokratik

yapsndan doan sabit maliyetler nemli lde azald ve sermaye dorudan doruya

retken yaplara ynlendirilebildii iin sermaye retkenlii artmaktadr. Bu iki trendin

birbirini dengeledii dnlrse, enformel faaliyetleri dk retkenlikle bir tutan

geleneksel yaklam geerliliini kaybetmektedir. 53

Enformelleme srecinin temel sonularndan biri de emek maliyetlerini byk lde

drmesidir. Ancak enformel faaliyetlerin maliyet drc nitelii esas olarak

dorudan cretlerin daha az olmasndan deil, dolaysz cret denilen ve formel sektrde

her alan iin denmesi gereken sosyal yardmlar ve benzeri harcamalarn yknden

kurtulunmu olmasnda yatmaktadr. Ayrca ii alm ve karmnda hukuki ereveleri

getirdii snrlamalarn ortadan kalkmas da enformel sektrde karlln ykselmesine

katkda bulunmaktadr. Sonu olarak enformel sektrde istihdam edilen iiler hem

dk cretle hem de i gvenliinden ve sosyal haklardan yoksun almak zorunda

kalmaktadrlar. 54

3- Enformel sektrn bymesinin toplumsal sonularna gelince, ncelikle ekonomikpazarlk, toplumsal rgtlenme ve politik etki gibi tm alanlarda ii rgtlerinin

gcnn byk lde azaldn belirtmek gerekir. Hukuki kontrolden uzak bir i

ortamnda istikrarsz retim ilikileri iinde, genellikle kk retim birimlerinde ve

53 Toksz ve zuca, s.31.54 Beneria, s. 116.


42/199

33

evlerde alan enformel iiler dorudan doruya sermaye sahipleriyle deil pek ok

aracyla muhatap olmakta, bundan dolay emek sreci kolektif niteliini yitirerek

alanlarn atomize olmalarna, emek ordusunun ya, cinsiyet, etnik kimlik gibi eitli

faktrlere gre blnmesine tank olunmaktadr.55

alma koullarndaki heterojenlik, alanlarn homojen grup kimliini ortadan

kaldrmaktadr. Evde enformel sektr iin i yapan bir kadn kendisini fabrikada ayn ii

yapan bir iiyle ayn grupta grmemektedir. Bu deien ve gelien ekonomik sre var

olan cinsiyete dayal ayrmcl ihtiyalar dorultusunda kullanmakta, yeniden

retmekte ve glendirmektedir. Sonu olarak enformel sektrde ii kltr formel

sektrde emek egemen sendikalarn yarattndan ok farkldr.

Kadnlarn enformel sektrde istihdam edilmeleri emeklerinin farkl tanmlanmasn

pekitirmektedir. Bu balamda (enformel) emek piyasasna girmeleri, kadnlarn

retimdeki konumunu glendirmekten ok zayflatmaktadr.

Gnmzde dnyann pek ok blgesinde hem bamsz alma, hem de cretli

alma alannda yaratlan istihdamn nemli bir ounluu enformel niteliktedir.

Enformel alanlar kresel retim alarnn ucuz igc kaynan olutururken,

kresellemenin sunduu olanaklardan da yararlanamamaktadr. Enformel ekonominin

nitelikleri u ekilde sralanabilir:

- Esneklik ve Heterojenlik

Enformel ekonomide heterojenlik istihdam statleri, beceriler, verimlilik, dier

sektrlerle ve devletle olan balantlarn eitliini anlatmaktadr. Bu anlamda,

esnekliin doal sonularndan biri olan igc piyasasnn heterojen nitelii cret,

alma koullar ve sosyal korumaya eriim bakmndan birbirinden farkl istihdam

biimleriyle ortaya kmaktadr. Gelimekte olan lkelerde formel ekonomide yaratlan

ilerin ve cretlilerin says snrl kalrken, krsal ve kentsel blgelerde enformel

bamsz alanlar ounluu oluturmaktadr.

55 Emel Emre, Trkiyede alma Yaamnda Kadn , Ankara: KESK, (2004),http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm, (29 Ocak 2005).


43/199

34

Formel iletmelerin rekabet edebilirlii artrmak iin igcn esnekletirmesi ile

formel istihdamn yerini enformel istihdamn gncel biimleri (ksmi sreli, geici

alma brosu araclyla veya dorudan ie alma yntemiyle geici veya belirli sreli,

ar zerine veya bamsz szlemelerle ve taeron iletmeler araclyla istihdam

vb.) almaktadr. Bu nedenle, esneklik igc piyasasnda heterojenlemenin temel

kaynaklarndan biridir. Enformel igc piyasas esnektir ve enformel alma esnek

iletme anlay iin byk bir potansiyel olarak deerlendirilmitir.

- Eretilik ve Gvencesizlik

gvencesi alannda hem gvencenin kapsamnda, hem de yararlanmas beklenen iisaysnda gerileme gzlenmektedir. e alma ve iten karmaya ilikin dzenlemelerin

kapsam dnda enformel alanlarn saysnn artmasyla birlikte i gvencesizlii

yaygnlamaktadr. Haksz iten karma ve ekonomik dalgalanmalar nedeniyle

istihdamn istikrarszlamas karsnda saylar giderek artan iiler korumadan yoksun

kalmaktadr. Enformel alanlar i sal ve gvenliine ilikin olduu kadar, i

sresini ve fazla altrmay snrlandran dzenlemelerin kapsam dnda istihdam

edilmektedir. Bu nedenle, i kazas ve meslek hastalklar karsnda yaanan i

gvensizlii giderek artmaktadr.

Meslek gvencesizlii, igcnn meslek veya kariyer olarak tasarlanm bir

mevkiye eriimden ya da yeteneklerin artrlmas yoluyla yeni bir meslek edinme

frsatlarndan yoksun kalmas anlamna gelmektedir. Meslek gvencesizlii giderek

daha ok iinin ksa aralklarla i deitirmek ve almann yeni yollarn renmek

zorunda kalmasyla ktlemektedir

Teknolojinin, bilgi ve becerilerin, yaam boyu renmeyi gerektirecek biimde hzla

gncelliini yitirmesi karsnda enformel alanlarn ou raklk ve mesleki eitim

kadar, yeni beceriler kazanma ve becerilerini koruma frsatlarndan yoksundur ve ok


44/199

35

az kariyere esas beceriler kazanabilmektedir. Bunun iin enformelleen igc

piyasasnda becerilerin yeniden retimi gvencesizlii yksektir.56

Sendikaszlatrma, sosyal taraflarn katlmna dayal kurumlarn anmas ve toplu

pazarln deien yaps igc piyasasnda bamsz sendikalar araclyla

kullanlacak kolektif gc azaltrken temsil gvencesizlii artmaktadr.57

- Eitsizlik ve Kutuplama

Enformelleme igc piyasasnda ve giderek toplumda eitsizlii artrmaktadr.

Eitsizlik, igc piyasasnda istihdam biimleri eitlendirilerek pazarlk gleri

birbirinden ok farkl gruplarn oluturulmasndan domaktadr. Gerekten, ok uluslu

iletmelerde ok sayda geici statde, nitelik gerektirmeyen ve gvence iermeyen

enformel istihdama karlk az sayda srekli statde, yaratclk gerektiren ve gvence

ieren formel istihdam yaratlmas igc piyasasndaki farkllama ve eitsizliin

kaynadr.

Enformel ekonomide istihdamn stat dalm cretli alma ve cretsiz alma olarak

ayrlabilir. 58

- cretli almaEnformel cretli alma, enformel iletmelerde yaplan cretli almay, iletme

dnda veya evde alma ile formel iletmelerdeki enformel almay da ierecek

biimde dier enformel cretli alma biimlerini kapsamaktadr. Enformel

iletmelerde cretli alma, enformel iletmede geleneksel ii olarak istihdam

edilmeye karn, i ilikisinin yazl bir szlemeye dayanmamasn anlatmaktadr. Bu

tr cretli alanlarn byk ounluu geici statde ve gvencesiz alma

ilikilerine bal bulunmaktadr.59

56 Meryem Koray, Kresellemelerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karsnda Sosyal, SermayeKarsnda Emek, Piyasa Karsnda Siyasetktisat Dergisi, say:369, Temmuz 1997, s. 21.57 Koray, s. 23.58 Mustafa F. zbilgin and Diana Woodward, Belonging and othernessGender Work andOrganisation, Volume 11, November 2004, s.68.59 Erdut, s. 31.


45/199

36

letme dnda veya evde alma, bir szlemeye veya belirli bir iveren ya da taeron

iin siparie dayal olarak evde veya iverenin deil, iinin tercih ettii yerde yaplan

almay kapsamaktadr. Evde alma, bamsz alma ile cretli almann kesitii

bir alan oluturmaktadr. Evde alanlar geici ii olarak (iletme dnda alann

setii bir yerde kullanlan gereler, malzemeler veya girdileri kimin saladna

baklmakszn, cret karlnda iverenin siparii zerine bir rn veya hizmet retim

aamasn gerekletirenler) cretli alan statsnde kabul edildii gibi, kendi

hesabna baml alan (sokak satclar, otomobil ofrleri gibi) veya aile alan

olarak cretsiz istihdam statsne de dahil olabilmektedir.

Dier enformel cretli almalarda, grlen iin nitelii (hizmetilik, bekilik gibi)

bakmndan iverenin kiiliinin bir nemi bulunmamakta, sreklilik tamayan iliki

creti iermesine karn, alan cretli deil, esasen bamsz alma ilikisine

dayanmaktadr.Formel iletmelerdeki enformel alma, cret, vergi ve sosyal sigorta

ykmllklerini tanmakszn gerekletirilmektedir. Bu gruptakiler iin cretli

alma statsnde enformelleme bamsz szlemelere tabi olma ve daha az koruma

anlamna gelmektedir. Formel iletmelerdeki enformel istihdam standart d alanlar

da kapsayabilmektedir.

- cretsiz alma

Enformel cretsiz alma; enformel iletmelerin iverenlerini, bamsz almay ve

cretsiz aile almalarn kapsamaktadr. Enformel iletmelerin iverenleri, genellikle

10 veya daha az cretli ii istihdam edebilmektedir. Ancak, iletmeler kaytl olmad

gibi, iilerin alma ilikisi de ou zaman yazl bir szlemeye dayanmamaktadr.

Enformel ekonomide bamsz alma, kendi hesabna baml alma olarak

anlalmaldr.60 Sokak satclar, kendi hesabna baml alanlara rnek olarak

gsterilebilir. Evde alanlarn bir ksm gerekten bamsz almaktadr. Kendi

hammaddelerini satn alr, retir ve satarlar. Ancak, byk ounluu para bana

almaktadr. Hammaddeleri bir arac salar. Hammaddeyi nihai rne ilikin para

60 Erdut, s. 32.


46/199

37

haline dntrr ve ayn aracya teslim ederler. i olarak kabul edilmemelerine

ramen, alma ilikisi kurmak zorunda olduklar kii dnda retimlerinin baka

alcs yoktur. cretsiz aile almas kendi hesabna baml alanlar yannda ya da

enformel mikro iletmelerde gerekleebilmektedir. cretsiz alma iin asl

sorumluluu genellikle kadnlar stlenmektedir.

Dnya genelinde enformel istihdam rakamlarna gz atlacak olursa, gelimekte

olan lkelerde tarm d enformel istihdam toplam istihdamn yaklak yarsn

oluturmakta, hatta amaktadr. Gerekten, 1994 ile 2000 yllar arasndaki

dnemde Kuzey Afrikada % 48, Latin Amerikada % 51, Asyada % 65 ve Sahra

alt Afrikada % 72ye ulamtr.61 Toplam istihdam iinde enformel istihdamn

oran Sahra alt Afrika lkelerinde en yksek, Orta ve Dou Avrupa ile Bamsz

Devletler Topluluu lkelerinde en dk dzeydedir.

inde enformel ekonomide alanlarn says 2005 yl banda 70 milyona ulamtr.

Enformel istihdam, zellikle angay blgesinde hzla artmaktadr. Bu blgede 1999

ylndan sonra eitli hizmet alanlarnda uzmanlaan 7.820 enformel istihdam brosuna

bal 104.000 alann olduu tahmin edilmektedir. Uluslararas alma rgt

verilerine gre, kentsel enformel ekonominin toplam istihdam iindeki oran Rusya

Federasyonunda (1999) % 4.5, Hindistanda (2000) % 51.3 ve Trkiyede (2000) %

10.2dir.62

Gelimekte olan lkelerdeki kadn istihdamnn % 60tan fazlas enformel ekonomide

gereklemektedir. 1994 ve 2000 dneminde tarm d enformel istihdamda kadnlarn

oran Kuzey Afrikada % 43e, Latin Amerikada % 58e, Asyada % 65e ve Sahra alt

Afrikada % 84e ulamtr. Hindistanda tarm d istihdamdaki kadn igcnn %

86s enformel ekonomidedir.

63

61 UN, The Worlds Women, Trends and Statistics, United Nations Social Statistics and IndicatorsSeries No: 17 NewYork, 2000, s.115.62 Erdut, s. 36.63 UN,The Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 118.


47/199

38

1994 ile 2000 yllar arasndaki dnemde tarm d enformel istihdamn bamsz

alanlar ve cretli alanlar arasndaki dalm; srasyla, Kuzey Afrikada % 62 ve

% 38, Sahra alt Afrikada % 70 ve % 30, Latin Amerikada % 60 ve % 40, Asyada %

59 ve % 41 olmutur.64 Rusya Federasyonunda enformel alanlarn te ikisini mikro

lekli iletmelerin iverenleri oluturmakta ve bu iletmelerin % 78inde en ok be

ii istihdam edilmektedir. inde 1996 ve 1999 yllar arasnda devlet iletmelerindeki

istihdamn toplam istihdam iinde oran % 28e gerilerken, kentsel zel iletmelerdeki

istihdam oran % 70e ve kendi hesabna alanlar ile altrdklar cretli iilerin

oran % 41e ykselmitir. lkedeki deiim zellikle kadn igcn etkilemi ve zel

sektrdeki kk lekli iletmelerde kadn istihdam % 71e ulamtr. Japonyada

1995 nfus saymna gre, 64 milyon toplam istihdamn % 8i kendi hesabna baml

alan, % 7si cretsiz aile alan ve % 1i evde alanlardan olumaktadr.

Japonyada cretsiz aile almasnn tarm, toptan ve perakende ticaret ile yiyecek ve

iecek tedariinde younlat grlmektedir.

Uygulamada kadnlarn genellikle bamsz almay tercih ettikleri grlmektedir.

Tarm d istihdamda bamsz alan kadnlarn oran ykselmektir. Bununla birlikte,

kadnlarn bamsz alma statsndeki istihdam gerek imalat, gerekse hizmetler

sektrnde snrl saydaki niteliksiz ilerde younlamakta ve ounlukla da evde

alma biiminde gereklemektedir. 1990-2000 dneminde gelimekte olan lkelerde

toplam tarm d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran, Asyada %

27, Afrikada % 38 ve Latin Amerikada % 51 olmutur. Gelimi lkelerde ise, tarm

d istihdamda bamsz alanlar arasnda kadnlarn oran % 36dr.65

2.1.3.3. gc Piyasasnda Enformellemenin Kadn gc Bakmndan

Ekonomik Sonular

Enformel igc piyasasnda elde edilen gelirler, enformel mikro iletmelerde iveren

olarak ve bamsz almadan, enformel iletmelerde cretli almaya ve iletme

dnda veya evde almaya doru giderek azalma eilimi gstermektedir.

64 Worlds Women Trends and Statistics, United Nations, s. 122.65Toksz ve zuca, s. 37.


48/199

39

Kadnlarn igc piyasasndaki stats daha ok cinsiyete dayal mesleki ayrmclkla

belirlenmektedir. Enformel igc piyasasnda erkek igc enformel mikro

iletmelerde iveren veya kendi hesabna baml alan, kadn igc ise daha ok

cretsiz aile alan olarak yer almaktadr66. Banglade, Etiyopya, Yunanistan,

Endonezya, Pakistan, Suriye, Tayland ve Trkiye gibi lkelerde bamsz alan

erkekler ile kadnlarn toplam istihdam iindeki oranlar arasndaki fark % 20nin

zerine kmaktadr.67

Gelimekte olan lkelerde kadnlarn igc piyasasna katlmlar genellikle iletme

dnda veya evde yaplan para bana alma biimini almaktadr. Enformel

ekonomide iyeri ve ev ou zaman tek ve ayn yerdir ve alma byk lde ailenin

hogrsn gerektirmektedir. Evde alma dzensiz gelir, uzun alma saatleri, evde

alanlarn ve ailelerinin salna zarar veren zehirli maddelere maruz kalmann yan

sra, toplumsal ortamlardan dlanma ve sosyal korumadan yoksunluk anlamna

gelmektedir. Bununla birlikte, evde alan kadnlar ounlukla kendilerini ii olarak

grmemekte ve asl ilevlerinin ev ilerini yapmak olduunu dnmektedir. Evde

alma kadnlar iin hem gelir elde edebilecekleri, hem de toplumsal ve kltrel olarak

kabul edilebilir bir frsat olarak sunulmaktadr.

zetlemek gerekirse, gnmzde formel ve enformel ekonomi arasndaki balantlar

enformelleme ynnde glenmitir. Enformel istihdamdaki art, esasen formel

istihdamda daralmann ve i ilikilerindeki enformellemenin sonucudur. Gerek formel,

gerekse enformel igc piyasalarnda saylar giderek artan alan yoksullar adil bir

paylamdan dlanmtr. Enformellemenin getirdii eitsizlik, gvencesizlik, eretilik

ve yoksulluu en ar biimde yaayan kadn igc olmutur.

Enformelleme gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki g, yetkinlik ve kar

farkllklarn artrmaktadr. Dorudan yabanc yatrmlar enformel faaliyetleri ve

66Jeanne Vickers, Women and The World Economic Crisis, Zed Books, London: 1991, s.17.67 Emre, http://www.bianet.org/2004/10/21/45619.htm.


49/199

40

enformel istihdam tevik etmekte, kresel rekabet ve gelimekte olan lkelerin bor

yk ulusal ekonomik ve sosyal politikalar iin eylem alann daraltmaktadr.

gc piyasasnn enformellemesine kar ekonomik bymeyi artran politikalarn

tamamlaycs olarak igc standartlarnn ve sosyal korumann gelitirilmesine nem

kuresellesme surecinde dunyada ve turkiye de kadin emeginin konumu women labor in the world and...

Documents