kuranda ilm i ledunni ilmi ledunni in the quran

7/31/2019 Kuranda Ilm i Ledunni Ilmi Ledunni in the Quran

1/132

I

NDEKLER

NSZ IV

KISALTMALAR V

GR 1

LM VE LM- LEDNN 1

1. Bilgi Trleri 3

1.1. Akl Bilgi 3

1.2. Gayb Bilgi 6

2. Dnce Ekollerinin Bilgi Tanmlamalar 11

2.1. Kelamclara Gre Bilgi 11

2.2. Filozoflara Gre Bilgi 12

2.3. Mistiklere Gre Bilgi 14

2.4. Psikologlara Gre Bilgi 19

I. BLM 22

LM- LEDNN, LGL KAVRAMLAR VE BLMSEL YAKLAIMLAR 22

1. lm-i Lednnnin Lgat ve Terim Anlam 22

2. Felsefede lham 24

3. Psikoloji ve Parapsikolojide lham 26

3.1. lham (nspiration) 29

3.2. Telestezi (Clairvoyance) 30

3.3. Psikometri (Psychometry) 31

3.4. Telepati (Telepathy) 31

4. Psikolojide Rya 32


2/132

II

5. Sosyolojik Adan Rya 40

6. Biyolojik Adan Rya 42

7. Parapsikolojide Hiss-i Kablel-Vuku 43

7.1. Premonisyon 48

7.2. Teleoptik 48

7.3. Postkognisyon 49

7.4. Prekognisyon 49

7.5. Paradiagnostic 50

II. BLM 51

LM- LEDNN VE SLAM 51

1. slam Dncesinde lm-i Lednn 51

2. Kuranda lm-i Lednn 53

2.1. Salih Kul (Hzr) 55

2.2. Musa le Salih Kul Arasnda Geen Olaylarn Genel Deerlendirmesi 63

3. lm-i Lednn eitleri 76

3.1. Vahiy 76

3.1.1. Vahiy Kelimesinin Lgat ve Terim Anlam 76

3.1.2. Kuranda Vahyin Kullanld Anlamlar 77

3.1.3. Vahiy Geliekilleri 77

3.1.4. Vahyin Mahiyeti 78

3.2. lham. 81

3.2.1. lhamn Lgat ve Terim Anlam 81

3.2.2. lhamn Vahiy le Mnasebeti 84

3.2.3. lham le Kazanlan Bilgi (ktisab Bilgi) likisi 84


3/132

III

3.2.4. lhamn lim Olarak Bilgi Kayna Saylmas 86

3.2.5. Kuranda lham 87

3.2.6. Hadislerde lham 89

3.2.7. Tasavvufta lham 90

3.2.7.1. Firaset 93

3.2.7.2. Feth 93

3.2.7.3. Basiret 93

3.2.7.4. Hatr (Havatr) 94

3.2.7.5. Marifet 94

3.2.7.6. Mkaefet 94

3.2.7.7. Yakn 94

3.3. Hiss-i Kablel-Vuku (nsezi) 94

3.3.1. Hiss-i Kablel-Vukunun Lgat ve Terim Anlam 94

3.3.2. Tasavvufta Hiss-i Kablel-Vuku 95

3.4. Rya 96

3.4.1. Ryann Lgat ve Terim Anlam 97

3.4.2. Kuranda Rya 100

3.4.3. Hadislerde Rya 101

3.4.4. Tasavvufta Rya 104

3.4.5. Ryann Balaycl 106

3.4.6. Rya Tabir Etmek 107

SONU 112

KAYNAKLAR 114

ZET 126


4/132

IV

NSZ

Bilindii zere slam ilme byk nem vermitir. Gnmzde modern bilim

anlaynn pozitivist postlalar nedeniyle (b)ilim birok boyutlarn kaybetmi olsa

da hakikatin ilelebet yok saylmas mmkn olmad iin, yok saylan boyutlarn

eksiklii ciddi olarak hissedilmeye balam

t

r. Bu nedenle bat

da parapsikololojigenel balyla bu yanl giderilmeye allmaktadr. Yine bilindii zere slam

dnyas bilim anlayndan youn birekilde etkilenmi olduu iin Kuran zerine

yaplan almalarda da youn bir rasyonelleme abas ierisine girilmitir. Kuran

da lm-i Ledunn isimli mtevzi almamzda bu srecin gz ard ettii bir imkn

yeniden dile getirmek istedik.

Konuyu tez almas olarak tavsiye eden ve almamda bana yardmlaryla

destek olan hocam Do. Dr. Hayati AYDINa teekkrlerimi sunmay

bir borbilirim. Allahtan almamz hayrlara vesile klmasn temenni ederim.

Ahmet BARDAK

VAN


5/132

V

KISALTMALAR

a.g.e : Ad geen eser

Ank. : Ankara

as : Aleyhisselam

b. : Bin, ibn

bkz. : Baknz

bl. : Blm

c. : Cilt

ev. : eviren

DA : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi

DB : Diyanet leri Bakanl

h. : Hicri

haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

A : slam Ansiklopedisi

st. : stanbul

M.E.B. : Milli Eitim Bakanl

s. : SayfaS.B.E : Sosyal Bilimler Enstits

terc. : Tercme eden

trs. : Tarihsiz

nv. : niversitesi

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve dierleri

yay. :Yaynlar


6/132

1

GR

lm-i lednn hakknda bilgi vermeden nce ilim ve bilgi kavramlarn

incelemek gerekir. Bilginin mahiyeti ve eitlilii hususunda baz aklamalar

yaparak ilm-i lednninin bu bilgi kategorileri arasndaki yerini belirtmeye

alacaz. Bu ilmin gnmzde yansmalarnn olup olmadn inceleyeceiz.

Konuyu ele alrken ncelikle ilm-i lednnden bahseden Kehf Suresinde geen

konuyla ilgili ayetleri aktaracaz ve kssada geen ahsiyetler hakknda yaplm

yorumlar inceleyeceiz. Hz. Musann arkadann kiilik yapsndan, sahip olduu

ilmin niteliinden bahsedeceiz. Hz. Musann muhatap olduu kiinin yaptklarnn

gnmz fkh tarafndan yaplamayan yorumlarnn sebepleri zerinde duracaz.

Bu kssada geen olaylar slam dnce tarihinde belirli izler brakmtr.

Konuyla yakn ilgisi olmas mnasebetiyle batda son yllarda yaplan youn

parapsikolojik almalar da ele alacaz. Bu konularda yaplan almalarn slam

kltrne zenginlik katacana inanyoruz.

LM VE LM- LEDNN

lim, Allahn insanlara verdii bir ltuftur. nsan dnerek, aratrarak ilmi

elde eder. Genel olarak ilmin iki kayna vardr. Bunlar ilah ve beer kaynaklardr.

lahi kaynakl ilmi, vahiy yolu ile alrz. Beer kaynakl ilmin merkezinde insan

vardr. nsanlar beer bilgileri taklit, tecrbe, deneme yanlma ve akletme gibi

eylemlerle elde ederler.

lim hakknda ok deiik tanmlar yaplmtr. Bu kavramlar tredikleri

ortam ve konuya bak alarna gre tanmlanmtr. lim ve bilgi kavramlar

birbirleri yerine kullanlmtr.

slam terminolojide ilim terimi; "bilgi" kelimesi yerine kullanld gibi,

bilim dallarnn ubelerini ifade etmek iin de kullanlr. Hadis ilmi, tefsir ilmi gibi.

slam limleri ilim hakknda ok eitli tanmlar yapmlardr.


7/132

2

Seyyid erif Crcn'ye gre ilim: Geree ve vakaya uygun den bilgi ve

kanaattir.1 lim, bir eyi olduu gibi idrak etmek ve nefsin, bir eyin manasna

ulamasdr. lim, dnen ile dnlen arasnda hususi bir alkadr.2

Ayrca ilim,dnme, anlama ve hayal etme manalarna da gelir.

Terim olarak ilim, insann duyu vastalar ile elde ettii veya Allahn vahiy

ile bildirdii, yakni bilgidir. Evrende oluan olaylar hakknda gzlemler, deneyler ve

dnme sonucu elde edilip biriken bilgilerden hareketle ve kiiden kiiye

deimeyen (objektif) metotlar araclyla yeni bir bilgi retmeye denir.3

Daha geni bir tanmla: lim, lme, gzlem, deney, sezgi, ilham, nbvvet

ve vahiy kaynakl bilgilerin, birbirleriyle olan ilikilerinin tanmlanarak, Kuran

referans sistemi bnyesinde, hiyerarik bilgi kategorileri halinde organize edilmesi

faaliyetidir. Bylece fiziki alemin ampirik (deneye dayal) bilgileriyle fizik tesi

alemin bilgileri bir at altnda birletirilir.4 Bu tanmda bilginin iki ynl yapsndan

sz edilmektedir.

Bilginin slam literatrnde ilim kelimesi ile ayn anlamda kullanldn

belirtmitik. Kavram olarak bilgiyi tanmlama, tredii kaynaa ve bak asna gre

deimektedir.5 Bilginin tanmnda mutlaka unsur bulunmas zorunludur: Bilen

(suje), bilinen (obje) ve bunlar arasndaki mnasebet.6 Bu unsur her trl bilginin

unsuru olarak kabul edilmektedir. Bilgi, gerek tabi srele, gerekse yapay srele

elde ettiimiz btn zihinsel birikimlerimizdir.7

Bilginin mahiyeti, kurallar ve deeri ayr bilim dallar tarafndan ele

alnmtr. Bilginin kurallarn mantk, mahiyetini psikoloji, deerini ise metafizik elealmtr.

1 Crcani, et-Ta'rifat, Beyrut 1985, s. 160.2 Crcani, a.g.e. s. 160.3 Ahmet Yksel zemre, Kuran ve Astrofizik, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-II, Ensar Neriyat,stanbul, 2001,s.299.4rfan Ylmaz, vd. Yeni Bir Bak Asylalim ve Din, stanbul. I, 149.5 Ahmet shak Demir,Mtekaddimin Devri Kelamclarna Gre Bilgi Kayna Olarak Kef velham,Yksek Lisans Tezi,Marmara nv. S.B.E, stanbul, 1993, s.11.6 Demir, a.g.e, s.11.7 Alparslan Akgen, Bir Felsefe Sorunu Olarak Gayb, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V(slamDncesinde Gayb Problemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003 s.196.


8/132

3

Genel olarak insann bilgisi Kurana gre snrldr. Kuran, insanlara az bir

bilgi verildiini belirtiyor.8 Her eyi her hakikati olduu gibi bilmek Allaha

mahsustur. Bununla birlikte slam Medeniyetinin ilim ve dnce medeniyetiolmasn salayan en nemli sebep Kurann ilme, akletmeye, tezekkre (hatrlama)

ve tefekkre (dnme) verdii nemdir. Bu konularla ilgili birok ayet vardr.

Kuranda sadece ilim kelimesi ve ondan treyen isim ve fiiller 700den fazla yerde

gemektedir.9

Bilgi edinme yollar unlardr: Duyularn idraki, haber ve istidlal. Ayrca

insanlar, rendikleri ilimleri vastal veya vastasz yollarla renirler. Vastasz

rendii eyler genelde ftr eylerdir. Alk, susuzluk gibi doal ihtiyalardr.Vastal rendii eyler ise duyu organlar vastasyla, akl ve tefekkr kullanarak

elde edilen ilimlerdir.

Bilgi edinme yollarndan istidlal metodunu Kuran ok kullanmtr. rnein:

(nsanlar) devenin nasl yaratldna, bakmazlar m? Ge bakmyorlar m nasl

ykseltilmi? Dalarn nasl dikildiine, bakmazlar m? Yeryznn nasl

yayldna bir bakmazlar m?10

1. Bilgi TrleriBilgiyi akl ve gayb bilgi olarak iki trde inceleyebiliriz.

1.1. Akl Bilgi

Akln bilgi edinme srecinde iki nemli ilevi vardr: Birincisi dnme,

ikincisi ise akl yrtmedir. Bu iki ilev arasnda kullanlan vasta ise, irade

yetimizdir. Bilginin iki temel kayna olan zihin ve alg yetimizde birikime tekabl

8sra, 17/859 Casim Avc, Kuran ve Medeniyet Tarihi, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-II, Ensar Neriyat, stanbul,2001, s.79.10aiye, 88/1720.


9/132

4

eden iki nemli yeti vardr, birisi bilin, dier ise sezgidir.11nsan dier varlklardan

ayran en nemli stnl bu yetilerin olmasdr.

nsan, kendi aklnn varln kabul etmekle birlikte onu anlamaya gayret

etmektedir. Bunun iin de akln kullanmaktadr. Yani akl, akl anlamaya

almaktadr.12 Bu yzden akln fonksiyonun tam olarak kavrayamyoruz. nk

akln fonksiyonunu tanmak yine akla dmektedir. Akl ise akl, tam anlamyla

zememekte ve onun tm anlamyla kaynan, gcn kavrayamamaktadr.

Sje, objenin sonucuysa byle bir sje kendisini douran ve kendisini aan

objeyi nasl kavrayacaktr. stelik sje yle bir sjedir ki objesi bizatihi kendisidir.

Hatta akl, kendini kavrama durumunda sje, objenin iinde, onun denetiminde ve

onun ynlendirmesindedir. Birey kendini kavrarsa o ey kendi olmaktan kar veya

o ey bir baka varlk alanna kmadka kendisini btnyle kavrayamaz. u halde

akl akl ihata edemez. Akl, akl iin bilinemezliini srdrr. Akl ancak kullanlr.

Akll varlk kendisini btn inceliiyle tanyamayacan anlaynca aslnda kendini

tanm olur.13 Kuranda da akln bu zafiyetinden sz edilir.14

slam dini iman kelimesiyle kastettii manalar aklen izah ederek insan

zihninin kavrayabilecei kvama getirerek onun imanl olmasna yardm etmitir.

Kuran, bizleri iman edilmesi gereken eyler hususunda ikna ederek aklen de bunu

kabullenir olmamz salyor.

Kuran, akl kavramaya alan eyi kalp olarak kabul eder. Kurana gre

kalp, hisseden anlayan, kavrayan, seven ve nefret eden bir varlktr. Kuran,

kalplerine kulak vermeyen kiileri sar ve dilsiz olarak tanmlyor.15 Kurana gre

kalplerinde hastalk olanlarn, mhrl olanlarn, gzleri perdeli olanlarn, ayrca

kulaklar mhrl olanlarn anlay kabiliyetleri, sezi yetenekleri, doruyu, hakikati

kavrama istidatlar kaybolmutur.16

Akl bilgi ile ilgili baz ayetleri aktaralm:

11 Akgen, a.g.e. s.208.12 Halis Albayrak,Kurandansan-Gayblikisi, ule Yay. stanbul, 1993, s.171.13 Halis Albayrak, a.g.e. s.171.14 Nahl, 16/ 4344; Rad, 13/ 19, sra, 17/ 72.15 Bakara, 2/171,Enfal, 8/22, Yunus, 10/ 42, Rad, 13/ 19, sra, 17/ 72.16 Halis Albayrak, a.g.e. s.200.


10/132

5

Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme. nk kulak, gz ve

gnl, bunlarn hepsi ondan sorumludur.17

Siz, hibir ey bilmezken Allah, sizi analarnzn karnndan kard;

kredesiniz diye size kulaklar, gzler ve kalpler verdi.18

Andolsun ki, onlara da size vermediimiz kudret ve serveti vermitik.

Kendilerine kulaklar, gzler ve kalpler vermitik. Fakat kulaklar, gzleri ve kalpleri

kendilerine bir fayda salamad. Zira bile bile Allah'n ayetlerini inkr ediyorlard.

Alay edip durduklarey, kendilerini kuatverdi.19

Andolsun onlarn (gemi peygamberler ve mmetlerinin) kssalarnda akl

sahipleri iin pek ok ibretler vardr. (Bu Kur'an) uydurulabilecek bir sz deildir.

Fakat o, kendinden ncekileri tasdik eden, hereyi aklayan (bir kitaptr); iman eden

toplum iin bir rahmet ve bir hidayettir.20

Akl bilgi, hangi eyin iyi, hangi eyin kt olduunu bilmemizi veya

kestirebilmemizi salar.21 slam, bilgiyi ahlak sorumluluun art olarak

grmektedir.22

Akl bilginin nakl bilg ile de mnasebeti vardr. Birbirlerinden tamamenbamsz deillerdir. Bu mnasebeti iyi deerlendiremeyenlerin belirli yanlglara

dt grlmektedir. Bu iki bilgi, insann mutluluunu ama edinmitir. Bu iki

bilgiden birisini terk etmenin belirli problemler oluturaca kesindir.

Bugn neredeyse her ey otonomluk iddiasndadr. Din, bilimin

sorgulamasndan rahatsz olmakta; sanat, bana buyrukluunu ilan etmekte; din:

bana inanmayan beni anlayamaz demekte; ahlaka ise kck bir faaliyet sahas

verilmektedir. Kanaatimizce, asrmzn en etin problemi, beeri tecrbedeki bu

blnmlktr. Modern psikoloji, bize insan uurunun bir btn olduunu

retmektedir. O halde insann eitli tecrbeleri arasnda gerek bir iliki vardr.23

17sra, 17/36.18 Nahl, 16/78.19 Ahkaf, 46/26;Ayrca bkn. Furkan, 25/63, Araf, 7/199, Enfal, 8/ 22, Rahman, 55/ 14, Alak, 96/35, Ftr,35/1921, Enam, 6/ 50, Yunus, 10/ 36, Maide, 5/32, Nahl, 16/ 125, uara, 26/ 208, Nahl, 16/ 4344.20 Yusuf, 12/ 111.21 Halis Albayrak, a.g.e. s.201.22 Raju, a.g.e. s.647.23 Mehmet S. Aydn,Din Felsefesi, Seluk Yay. 3. Bask, stanbul 1992, s.261.


11/132

6

Akl bilginin nakl bilgiden bamsz, tek bana birey ifade etmediini iddia

edenlere gre: Akl vahiy karsnda kendi bana mutlak bir kategori deildir ancak

Vahyin diliyle tebli edilen hakikat bilgisinin anlalmasnda vazgeilmez bir aratr.Kat pozitivizmi douran bat rasyonalizminde olduu ekliyle mslmanlarn

sekler bir dnya grn benimsemeleri zaten mmkn deildir. Modern

zamanlarda daha belirgin olarak grld gibi aklcln tekebbre ve despotizme

dnmesi ve doruyu kendi bilgisine hasretmesi riski her zaman mevcuttur. Fakat

bu durum akln deerini kltmez ya da kullanmn ortadan kaldramaz. Aklla

donatlan insann ebed ve kadir bir varln hidayeti karsndaki konumunu gz ard

etmeden, idrak ve anlama mekanizmas

olan akl

n

ll ve azimli bir ekildekullanmas halinde hem nndeki engeller kalkacak, hem problemleri zlecek,

hem de iinde yaad dnyas tahrip edilmemi olacaktr.24

Nakl bilginin belirledii farzlar da bir ynyle akl bilgi ile ilikilidir. Aklen

zorunlu olan ve vahyedilmi bilginin teyit ettii farzlar olduu gibi, aklen mmkn

olan ve vahyedilmi bilginin emrettikleri farzlar iin de temel alnan akldr.25

Grld gibi akl bilgi ile nakl bilginin tek bana hareket etmesi sz konusu

deildir. nsanlar bu iki bilgi ile ilikili klnmlardr.

Sonu olarak slam, akl bilgiye nem vermi ve onu tevik etmitir. Bu

adan insan, akln kulland srece gerekleri daha doru alglar ve yorumlar.

1.2. Gayb Bilgi

Gayb, teden beri insanlarn zmeye alt bir bilgi problemi olarak

alglanmtr. Gayb, kavramsal anlam itibariyle de, ister fizik, ister fizik tesinde

olsun zahir ve batin duyularn alan dnda kalan ve akl yoluyla mahiyeti idrak

edilemeyen ey manasn ifade etmektedir.26 Bu adan gayb kavrayamadmz bir

kavram olarak tarif edilmektedir.

24 M. Sait zervarl,Mutezile Aklcl, Uluslararasslam Dncesi Konferans 2, 2527 Nisan1997,stanbul Bykehir Belediyesi Kltrleri Daire Bakanl Yaynlar, s.107.25 Raju, a.g.e. s. 652.26 Muhsin Demirci, Bir Bilgi Kayna Olarak Vahiy, Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V(slamDncesinde Gayb Problemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003,s.80.


12/132

7

Gayb, terim olarak slam literatrde ve yaayan kltrde genellikle

grnmeyen akn lem, insann bilgi sahibi olamayaca baka bir lem, fizik tesi

lemi, manev, ilah lem ve o lemdeki varlklar ve olular manasna gelir.27

Butanmda da anlalan gaybn genel olarak fizik tesiyle ilgili bir kavram olduudur.

Gayb, insann kalbiyle farkna varabildii, hissedebildii fakat gremedii,

duyular ve zihin yoluyla hakknda kesin nesnel bilgiye sahip olamad hereydir.28

Ayrca gayb, hiss ve akl kavray menzilinin dnda olup, bu nedenle,

objektif bilgi elde etme yoluyla kendisine ulalamayan; grnr olgularn hakikati

veya temel ilkesi konumunda olan; aknlk alan da dhil, duyular st metafizik

hakikatleri kapsayan; bunun zorunlu sonucu olarak, sadece iman ve aknla dnk

bir sezgi ile varl kabul edilen var olu alanlarn ifade eder.29

Gaybn Kuranda kullanld ekillerini iyi kavramak gerekir. Kuranda

gayb deiik anlamlarda kullanlmtr. Bunlardan bazlarunlardr:

(Mnafklar), Allah'n, onlarn srrn da fsltlarn da bildiini ve gayblar

(gizli eyleri) ok iyi bilen olduunu hla anlamadlar m?30 ayetinde gemi

olaylar, gizli ve s

r olaneyler;Babanza dnn ve deyin ki: "Ey babamz! phesiz olun hrszlk etti. Biz,

bildiimizden bakasna ahitlik etmedik. Biz gaybn bekileri deiliz.31 ayetinde

bireyin, bir olayn i yz;

(Seferden) onlara dndnz zaman size zr beyan edecekler. De ki:

(Bouna) zr dilemeyin! Size asla inanmayz; nk Allah, haberlerinizi bize

bildirmitir. (Bundan sonraki) amelinizi Allah da grecektir, Resl de. Sonra

grleni ve grlmeyeni bilene dndrleceksiniz de yapmakta olduklarnz size

haber verecektir.32 ayetindefizik dnyada bakalarnn gremedii davranlar;

O, gkleri ve yeri hak (ve hikmet) ile yaratandr. "Ol!" dedii gn her ey

oluverir. O'nun sz gerektir. Sr'a flendii gn de hkmranlk O'nundur. Gizliyi

27 Halis Albayrak, a.g.e. s.20.28 Halis Albayrak, a.g.e. s.159.29 Sadk Kl, Kuranda Gayb Alemi Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V (slam Dncesinde GaybProblemi1), Ensar Neriyat, stanbul, 2003, s.45.30 Tevbe, 9/ 78.31 Yusuf, 12/ 81.32 Tevbe, 9/94.


13/132

8

ve a bilendir ve O, hikmet sahibidir, her eyden haberdardr33 ayetinde

grnmeyen herey;

Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak

Rabbimin katndadr. Onun vaktini O'ndan bakas aklayamaz. O gklere de yere

de ar gelmitir. O size anszn gelecektir. Sanki sen onu biliyormusun gibi sana

soruyorlar. De ki: Onun bilgisi ancak Allah'n katndadr; ama insanlarn ou

bilmezler.34 ayetinde bilinmeyen herey anlamnda kullanlmtr.35

Ayrca gayb kelimesi Kuranda en ok insana gre bir durumu veya insann

iinde bulunduu varlksal ve bireysel artlar ifadelendirmekte kullanlmtr.

Kurana gre birey ya insann tr olarak varlk zelliklerini at iin gaybdr ki

bu insann bilgisine sahip olamayaca bir alandr veya birey olarak tad trsel ve

bireysel kapasitesini aan ve mekn asndan insann iinde bulunduu kiisel

artlarla ilgilidir.36 Mesela gemile ilgili baz hadiselerden bahsederken Hz.

Peygambere hitaben bunlarn gayb haberleri olduunu, ancak vahiy yoluyla

bilebileceini, nk hadiseler olurken orada bulunmadn belirtir.37

Kuranda inanlacak varlklardan gayb kelimesiyle sz edilmemektedir.

Aksine inanlacak varlklar tek tek saylmaktadr. Gayba iman herhangi bir kayda

bal olmakszn Kurann ngrd bir ilke olarak alglamamak gerekir. Byle bir

durum her grnmeyene iman etme gibi bir ykmllk ortaya kar ki bu, Kurann

ruhuna aykrdr. Aksine Kuran insanlarn hakknda bilgi sahibi olmadklar gayb

bir takm varlklara ve olgulara inanmalarn knamakta ve bu tr tavrlar zanna tabi

olmakeklinde grmektedir.

Dolaysyla her grnmeyene inanmak gibi bir inan ilkesi olamaz. Byle

bir kapnn almas hereyi alt st eder ve insanlar, arlatanlarn tuzana drr.

Kuran, inanlacak varlklar ak ak sayarak iman konusunu disipline etmi ve her

trl karklktan kurtarmtr.38

33 Enam, 6/ 73.34 Araf, 7/187.35 Halis Albayrak, a.g.e. s.100.36 Halis Albayrak, a.g.e. s.94.37 Kasas, 28/ 1,Yusuf, 12/81.38 Halis Albayrak,Kurandansan-Gayblikisi, stanbul, 1993. s.71


14/132

9

Bu adan bakldnda Kurana gre gayb bilmek insann problemi deildir.

Hz. Musa ile Hzr kssasnda da bunu gryoruz. Bu kssada, Allahn

yaptklarndan dolay sorguya ekilemeyeceinin iaretleri vardr. Hzr mutlakhakikati, Allahn bilgisini, gaybn bilgisini temsil ediyor. Musa ise gayb bilmeye

tahamml olmayan insan temsil ediyor. u halde Hzr kssas olarak bilinen Kehf

suresindeki bu kssa insanlarn gayb bilecei fikrini deil aksine bilemeyecei

fikrini vurgulamaktadr.39 Bu bakmdan Kuran, insanlara gayb bilmeyi hedef olarak

gstermiyor diyebiliriz.

Peygamberlerin gayba dair bilgileri de Allah tarafndan kendilerine verilen

bilgilerdir. O btn grlmeyenleri bilir. Srlarna kimseyi muttali klmaz; ancak,(bildirmeyi) diledii peygamber bunun dndadr. nk O, bunun nnden ve

ardndan gzcler salar.40 Hz. Peygamber, Allah tarafndan srekli olarak

bilgilendirilmitir. fk hadisesinde, Hz. Peygamberin vahiy gelinceye kadar

beklemesi, Mescid-i Drar olaynn vahiy ile bildirilmesi bunlara birer rnek olarak

verilebilir.41 Kuranda rneini grdmz gibi Allah bildirmedike

peygamberlerin de gaybla ilgili bilgi sahibi olmalar mmkn deildir.

nsanlar gayb olan bilmeyi ftri olarak isterler. nk insanlar maddi alanda

mutluluu bulamad iin bu alana kaymaktadrlar.42 Bu manada gayb konusu ayn

zamanda ontolojik ve epistemolojik bir problemdir, nk var olan bir eyin

bilgisinden sz edilebilir veya baka bir ifadeyle bilgisel adan problem olan ey

ayn zamanda var olanla ilgili bir problemdir ve insan iin bir de etik (ahlaki) deeri

vardr.43

Gayb lemi ile ilikimizin youn olarak canl tutulmasnn baz sebepleri

vardr. Biz melekleri hissetmek durumundayz. Biz ktle sevk eden varlklarn

var olduunun bilincinde olmak zorundayz. Biz Allahn bizim yaptmz gzel

ilerden dolay bize sevgi nazaryla baktn hissetmek, duyumsamak

durumundayz. Allahn bize doru gnderdii ltuflar, bize doru gnderdii

39 Halis Albayrak, a.g.e. s.247.40 Cin, 72/2628; ayrca bkz. Al-i mran, 3/49179, Hud, 11/51, ura, 42/52.41 Halis Albayrak, a.g.e. s.242.42 Halis Albayrak, a.g.e. s.81.43 Halis Albayrak, a.g.e. s.156.


15/132

10

azarlamalar, tehditler btn bunlar ierisinde biz var oluyoruz. Allahla birlikte var

oluyoruz ve gaybla birlikte var oluyoruz.44

Gayb pasif bir bilgi objesi olarak alglanmamaldr. Onun en nemli boyutu

var olula ilgili boyutudur. Biz de bu var olu ierisinde olmalyz. Bu olua

katlrken lemin sadece grlen olgularda, olaylardan ve varlklardan ibaret

olmadn iyi hissedip, gayb lemi ile birlikte var olduumuz hissine varmalyz.

Zaten iimizde bu btnl tayoruz. nsan, gaybla ehadetin kesitii kavak

noktas varldr.45

Gayb bilginin en nemli unsuru vahiydir. Vahiy slam dncesinde gayb

bilginin kaynaklarnn banda gelmektedir. Gayb, duyular yolu ile anlalamazsa da,

vahyin yardm ile akln anlayabilecei bir duruma getirilebilir. O halde, gayb

bilinemez, ancak anlalabilir.46

slam ulemas genel olarak zahire gre hkm vermilerdir. Rya, ilham,

keramet veya gizli ilimlerle baz eylerin sezilebileceini kabul etmelerine ramen

bu yollarla elde edilen bilginin zann bir bilgi olacan, dolaysyla mutlak gayb

snrn zorlayamayacan belirtirler.47

Sufilerin gayba bak alar ise daha farkldr. Onlara gre lednn ilme vakf

olanlar gayba muttali olurlar. Onlara gre bu iddia Gayb Allahtan baka kimse

bilmez kesin hkmne aykr deildir. nk onlar, Allah onlarn beeri sfatlarn

kaldrp kendi sfatlaryla onlar ssledii zaman gayba vakf olurlar ki, bu halde

kendilerinde deil, Allahta yayor, Allahn gzyle bakyorlardr. Sonuta, gayb

bilen onlarn beeri varlklar deil, kendilerinde tecelli eden ilahi sfattr.48

Gnmzde baz medyumlarn cinlerle olan ilikilerinden elde ettiklerihaberler gayb bilgi kapsamna girmez. Bu bilgiler zneldir ve onlarn baz konularla

ilgili nceden bilgi sahibi olmalar (precognition), gaybn insanlarca bilinebileceine

delil oluturmaz. Allah, hi kimsenin Onun izni olmadan bilgisini ihata

44 Halis Albayrak,Mzakere Ksm Kuran ve Tefsir Aratrmalar-V, Ensar Neriyat, stanbul, 2003,s 59.45 Halis Albayrak, a.g.e. s.58.46 Akgen, a.g.e. s.120.47 Elmall M.Hamdi Yazr,Hak Dini Kuran Dili, Eser Neriyat, stanbul, VII, 5415; Halis Albayrak, a.g.e.s.167,168.48 Kl, a.g.e. s.51; Sleyman Ate, Slemi ve Tasavvufi Tefsiri, Snmez Neriyat, stanbul, 1969, s.145.


16/132


17/132

12

gryor.54 Bu adan bakldnda akl, duyular yoluyla elde edilen bir ilimdir.

Duyularn salkl deerlendirmesini akl salar. Akln yokluu bilginin yokluu

anlamna gelir.

Kelamclar akl ve nakil arasndaki ince dengeyi korumay nemsemilerdir.

Onlara gre slamda, inanlar alannda akl ile badamayan hibir dogma yoktur.55

tikad mezheplere gre ilahi hakikate ulamak iin akl bilgi nakle muhtatr. nk

akl snrll sebebiyle baz ilah hakikatleri kavrayamaz.56 Bu yzden denilebilir ki

bilgi edinmede akl ile nakil dengeli olarak kullanlmaldr.

Grld gibi kelamclar her ne kadar akla, marifete dayanan rasyonel

bilgiyi kabul etseler de akln, snrll nedeniyle nakle ihtiya duyduunu belirtirler.

Bu yzden akl ve nakil dengesini korumaya alrlar.

2.2. Filozoflara Gre Bilgi

Filozoflar, bilginin kayna hususunda deiik grlere sahiptirler. Felsefe

ekolleri arasnda bilgi tanmlamalar farkl olduu gibi bilgi kayna bakmndan da

aralarnda gr birlii yoktur.

Filozoflara gre bilgiye konu olan nesneler snfta toplanr: 1. Somut

nesneler, ya da olgular alan, 2. Soyut nesneler veya akn alan yani metafizik, 3.

Davranlar ve uygulamal konular alan. nsan tecrbesi sadece duyular yolu ile elde

edilen deneyimler deil; ayn zamanda duygular vastas ile elde edilen bir

birikimdir.57

Felsefi manada bilgi konusu, epistemoloji erevesinde incelenmitir. Bilgi

teorisi, bilgi hadisesini tasvir eder, zmleyerek aklamaya alr, bilginin zn,ilkelerini, yapsn, kkenini, kaynan, metodunu, geerliliinin artlarn, imkn ve

snrlarn aratrr. Bilginin kayna ile ilgili ok sayda felsefi anlay ortaya

kmtr. Empiristlere gre bilginin tek kayna ampirik deneydir. Aklclar,

bilginin doutan insann aklnda var olduunu ileri srerler. Sezgiciler, bilginin

kayna olarak sezgiyi grrler. Eletirici grn temsilcisi Kanta gre insan

54 Mehmet Gndem, Prof. Dr. Mehmet S. Aydnlee Kritik Bak, yi Adam Yay. stanbul, 2000,s.13155 Hseyin Hatemi,slamda Aklc Yntem, Uluslararasslam Dncesi Konferans 2, 2527 Nisan

1997,stanbul Bykehir Belediyesi Kltrleri Daire Bakanl Yaynlar, s.138.56 Demir, a.g.e. s.24.57 Akgen, a.g.e. s.118.


18/132

13

bilgisinin kayna sadece tecrbedir. Kantta pratik akl ve apriori

bilgiler, olgusal (ehadet) alann dndaki alanla ilgilidir. Kant ahlak ilkelerinin

temellerini pratik aklda bulur.58

phecilere gre kesin bilgi imknszdr.Pozitivistler iin, bilinebilir olan sadece olgulardr.59 Grld gibi filozoflarn

bilgiyi inceleme alar ok farkldr.

Baz filozoflara gre bilgi, zihinsel birikimlerimizin tmdr.60 Kindiye gre

bilgi, eyann hakikatleriyle kavranmas, Farabiye gre varl ve devamll

insann yaptklarna bal olmayan varlklarn mevcudiyetleriyle ilgili olarak aklda

kesin hkmn olumasdr.61

Felsefede bilginin, duyu verileri ile soyut dncenin ortak bir rn

olduunu ileri srenler de vardr: Bilgi, sadece duyu verilerine snrlanrsa, illetler,

cevherler, nefsler, akllar ve Tanr gibi btn soyut hakikatlerden, tamamen ayrlr,

dnce sistemi de somut bir realizme kapanm olur. Bunun aksine, bilgisini, sadece

bu saylan soyut hakikatlere balamakla yetinip, duyularn her an iinde bulunduu

nesnel dnyay dlarsa, o zaman da, kuru bir idealizmin ana dm oluruz.62

bn-i Sina, duyu organlarnn nemini srarla belirtir ve tecrbe dnyasnn

idrak vastasyla haberdar olunabileceini syler.63 bn Sinaya gre bilgi idraktir.

drak ise hiss ve akl olmak zere ikiye ayrlr. Hiss idrak, zahir ve btn idrak

olarak ikiye ayrlrken, akl idrak tamamen btndir. Duyular vastasyla gelen ve

dank vaziyette bulunan idrakler ortak duyum tarafndan alnarak tasnife tabi

tutulur ve musavvire gcne aktarlr. Bylece musavvire gc, maddelerinden

btnyle soyutlanm olan nesnelerin idraklerini saklayp muhafaza eder.64 Burada

da hiss idrakin akl bilgiyi destekleyen bir unsur olduunu gryoruz.

bn-i Sinaya gre peygamberlerin vahiy almas ile insanlarn akl bilgiyi elde

etmesi arasnda belirli bir iliki vardr. Ona gre peygamberler, normal insanlardan

aklca daha stndr. Her ikisi de sonuta bilgiyi ayn kaynaktan alr. Her iki bilginin

58mmanuel Kant,Pratik Usun Eletirisi, (ev. smet Zeki Eyubolu), stanbul, 1989, s.204;Alfred Weber,Felsefe Tarihi, (ev.H.Vehbi Eralp), stanbul, 1991, s.304; Aydn, a.g.e, s.2159 Halis Albayrak, a.g.e, s.193.60 Akgen, a.g.e. s.107.61 Necip Taylan, Bilgi, DA, 1992, VI,157.62 Bilal Kupnar,bn-i Sinada Bilgi Teorisi, M.E. B.Ankara,2001 s.19.63 Kupnar, a.g.e. s.68.64bn Rd,Faslul-Makal, Felsefe-Dinlikisi, (ev. Bekir Karla), aret Yay. stanbul, 1999, s.32.


19/132

14

ayrld nokta ise, filozofun bilgisi ayrntl (tafsli) ve dank iken, peygamberin

vahiyi, z (mciz), klli ve dzenlidir.65 Dolaysyla da akl ve hiss bilginin

tmnn kayna Allahtr.

bn-i Sina, ilimlerin tasnifini yaparken nazari ilimlerin en aas durumunda

bulunan tabiat ilmini en aa, ilahi ilmi ise en yce ilim olarak belirler. Ona gre

Faal Akl, hem insan, hem de peygamber iin soyut bilginin kaynadr. bn-i Sinaya

gre hads, kendisini Faal Akla gtren akln keskin ve ani hareketidir. Talim ise,

herhangi birekilde, nceden bakasnn bildii orta terimi renen kimseye intikal

ettirmektir. Yani, talim bir muallimden elde edilir.66

Burada soyut bilgilerin kavranmasnn dier bilgilere gre daha zor olduu

vurgusu vardr. Kelamclar da buna benzer bir tavr sergileyerek kelam tartmalarn

avama anlatlmamasn benimsemilerdir. Bu konuda Gazali lcamul-Avam an

lmil Kelam adl bir kitap yazarak kelam tartmalarn avamdan uzak tutulmasn

istemitir. Soyut bilgilerin de en az kelam tartmalardaki kadar belirli bilgi seviyesi

gerektirdiine kanaat getirilerek avamn bu konulardaki tartmalardan uzak

tutulmas istenmitir.

Pozitivistlere gre tecrbeye konu olmayan bir ey, insan bilgisine de konu

olamaz. Tecrbe alanmz dnda kalan bireyi bilebilmemiz de mmkn deildir.

Duygular bilgi edinmede en ok mistik filozoflar kullanmtr. Filozoflar ise

ilham ya da sezginin duygularla ilikili yetenekler olmadklarn sylerler.

Grld gibi filozoflara gre genel olarak tecrbeye konu olan eyler

insanlarn bilgisine konu olabilir. Onlar duyu yoluyla elde edilen bilgilere nem

verirlerken duyular vastasyla elde edilen bilgilere de nem verirler. Bir ksm

filozoflar ise ilmin kaynann ilahi kaynakl olduuna inanrlar.

2.3. Mistiklere Gre Bilgi

Mistisizmin kendisine has bilgi kriterleri vardr. Genel olarak i tecrbeden

g alan bir bilgi merkezleri vardr. Bu bilgi i aydnlanma ile elde edilir. Bu

65 Kupnar, a.g.e, s.148.66 Kupnar, a.g.e. s.154.


20/132

15

aydnlanma iin belli merhaleleri kat etmi olmak gerekir. Bu bilgi ile eyann

hakikatini kavramakla mmkn olur.67 Eyann hakikatini kavrayan bir kimseye bilgi

kaynaklar kendiliinden alr.

Mistisizm, iki trl realitenin varln kabul eder. Bunlar, grnen ve

grnmeyen, yani zahir ve batndr. Batn kelimesi, zahir kelimesinin kart olarak

kullanlr. Gizlilik, kapallk, bir eyin i yzne vakf olmak anlamna gelir.68

Sufilere gre, ilim, kaynandan alnr, o da ebedidir. Bilgi inceleme yoluyla

kazanlmaz, o, Allahn, istediinin gnlnde yakt bir ktr.69 Sradan insanlar

ise duyu yolu ile elde ettii bilgiden renirler. Bu renme duyumsamaya ve

gzlemlemeye dayanr.

slam da zahir ve batn olaynn mazisi hakknda deiik yorumlar vardr. lk

defa kimler zamannda ortaya kt tartmaldr.70 Hz. Ali saken evresindeki baz

kimseler ondan baka hi kimsenin bilmedii bir batn ilminin varlndan sz

etmilerdi. Fakat Hz. Ali, bu iddialar reddederek Allahn kendisine ltfettii zek

ile naslardan kard baz manalar dnda herkesin bildiinden farkl bir ilme sahip

olmadn belirtmitir.71 Grld gibi bu bilgi Hz. Aliye yaktrlmtr. Fakat

kendisi bunu kabul etmemitir.

Btn bilgi daha ok mutasavvflar tarafndan ele alnmtr. Onlar, fkh,

kelam gibi ilimlere zahir, tasavvufa da batn ilmi adn vermilerdir. Konu ile ilgili

slam Ansiklopedisinde u toplu aklama yaplmtr: Naslardaki gizli manalar,

ibadetlerin manevi ve ahlaki zn, varlk ve olaylarn arkasndaki srlar akla

kavuturan batn ilmi gizlidir ve onu halka aklamak caiz deildir. Batn ilmini

iaretle deil, szle anlatan ilk sufi, Znnun el-Msridir.(.245/859) Fakat sadece

kendisi insanlara anlatmaktayd. Cneyd-i Badad, bu ilmi metinlerde ve kapal

kaplar ardnda retiyordu. Tasavvuf tarihinde batn ilimden krslerde aka

bahseden ilk sufinin ibli olduu sylenir. Bununla beraber batn ilmi geni lde

her zaman gizli retilmi, tarikatlarda da devam ettirilmitir. Mutasavvflara gre

batn ilmi, slamdan ayr ve onun dnda bir ilim deildir. Bu ilim esasen naslarn

67 Halis Albayrak, a.g.e. s.53.68 Ebul Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mkrim, bn Manzur, Lisanul Arab, Beyrut, trs. I, 30492.69 Lynn Wilcox, Sufizm ve Psikoloji, (ev. Orhan Dz), nsan Yaynlar, stanbul, 2001, s.85.70 Mustafa ztrk,Kuran ve Ar Yorum, Kitabiyat, Ankara, 2003, s.101,23571slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 188; Buhari, Cihad, 171;Tirmizi, Diyet, 16.


21/132

16

derin ve ince manalarndan ibaret olup Hz. Peygamber tarafndan baz sahabelere

retilmitir. Nitekim onun srda Huzeyfe b. Yemana baz srlar tevdi ettii

bilinmektedir. Ebu Hureyrenin Hz. Peygamberden iki ilim rendim, biriniyaydm, brn sakl tuttum. Onu da yaysaydm bam keserlerdi.72 rivayetindeki

sakl ilmin, batn ilmi olduu gr vardr.73

Hz. Peygamberin, dinde fakih olmas iin dua ettii bn-i Abbasn ilminin

de batn ilmi olduu sylenir. Cneyd-i Badadi, Hz. Musann Hzrdan rendii

ledn ilmi ile Hz. Alinin bildii batn ilminin ayn ey olduunu syler. Serraca

gre Kurann ve hadisin zahir ve batn vardr. Geni anlamyla eriat ilmi bu ikisini

de ihtiva eder. Nitekim sufilere gre Allah size zahir ve batn nimetlerini bol bolvermitir74 ayeti buna iaret ediyor.75 Grld gibi sufilerin batn bilgi dedii

eyler kendi yorumlardr.

Sufiler, ilimleri geldikleri kaynaklara gre baz tasniflere tabi tutmulardr.

Onlara gre vahiy ile gelen ilim, ilm-i nebevi, ilhamla gelen ilim ise ilm-i lednndir.

Vahiy, gayb bir emrin aklanmas, ilham ise gayb bir emrin kapal braklmasdr.76

Gazali, ilimleri yle snflandryor: 1. Dini limler. Kitap, snnet, usul,

fkh, kraat ve tecvid gibi ilimler.2. Akl limler. Tp, mhendislik gibi tecrbeye

dayanan ilimler. Gazali, dini ilimlerden fru ilmini de ikiye ayrr: Fkh gibi dnya

ilerinin tanzimiyle ilgili ilimler ve ahiret ilerinin dzenlenmesiyle alakal ilimler.

Bu da kendi ierisinde ikiye ayrlr: a- limlerin asl gayesi olan mkaefe ilmi, b-

Kalbin halleriyle alakal olan muamele ilmi.77

Burseviye gre Hz. Musann renmeye memur klnd ilim, iaret

yoluyla elde edilen btn ilimdir; ibareden elde edilen zahiri ilim deildir. Bunun

delili Allahn, Musay, Cebrailden renmeye deil, Hzrdan renmeye

gndermesidir. Hzrn retme metodu ise iaret metodudur.78bn-i Arabye gre

72 Buhari,Kitabul ilim 61, I, 272.73 Buhari, Kitabulilim, 61; slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18874 Lokman, 31/20.75slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18876mam Gazali, er-Risale el-Lednniye, Mecmuatu Resaili mam Gazali, Beyrut, Darul-Kutubil-lmiyye,

Tsiz, s. 5273.77mam Gazali,hya, (ev. Ahmet Serdarolu), stanbul, trs. I, 48.78smail Hakk Bursevi, Tefsiru Ruhul Beyan, Darul-hyait-Trasil Arab, Beyrut, 1985, V, 272.


22/132

17

"sufiler delil ikame etmekten mnezzehtirler.79 Delil ikame etmemelerinin nedeni

ilimlerinin batn olmasdr.

Sufiler, metot olarak zahir ilminin eitim ve retimle, batn ilminin ise

mistik sezgi (kef) ile elde edildiini syler. bn-i Arab: veliler, bilgileri

peygamberlere vahiyi getiren melein ald kaynaktan alrlar80 diyerek bu ilmin

vastasz alnan btn bilgi olduunu kasteder.81

Baz tasavvuf ulemas mistik bilgiyi bilgi problemi olarak ele almtr. Gazali

bunlardan birisidir. Gazali, Btnleri sembolik anlatmlarndan dolay kfrle itham

etmi, fakat bu trden yorumlar kendisi de yapmtr. O mistik bilgiyi hem bizatihi

bilgi problemi olarak incelemi, hem de bizzat o yoldan bilgiler edinmitir.82

Mevlana, mistik bilgiye ulamann kendini amadan getiini belirterek:

Kendinden kurtuldun mu, tmden burhan kesilirsin. Kul yok oldu mu sultan olur-

gider. Bilgin kiinin az, kalemden meydana gelen eserlerdir. Sofinin az nedir?

Ayak izleri. Senin aynada apak grdn pir, senden nce kerpite grr83

Mevlanann kastettii kii kendi benliinden kurtulmu, ulalmas gereken her

makam am kiilerdir.

Tasavvufta, batn ilmin, zahir ilme aykr dmemesi gerektii gr

vardr.84 Bu yzden tasavvufta zahire aykr den her batn batldr. kaidesi

benimsenmitir.

Ancaksmailiye gibi baz batnlere gre geerli olan batn manalardr, zahir,

sadece avam ve ehl-i zahir iindir.85 Mesel-mesmul (sembol-sembolize edilen) batn

tevilin farz olduunu ispat etmek iin onlarn gelitirdikleri bir teoridir. Onlara gre

varlk evrenindeki her eyin bir manas olup mesellerin zahiri manalar batndakimesmullere delalet eder. Bunun iin baz ayetleri delil gsterirler.86 smailiyenin

batn manay zahire tercih etmesi sufilerin bak asna terstir. nk sufiler zahiri

79 Muhyiddin bn-i Arab, El-Futht El-Mekkiyye, Nihat Keklik, Kltr Bakanl, 1184, Ankara, 1990, s.25.80bn-i Arab,Fususul Hikem, (ev. Nuri Genosman) M.E. B. stanbul, 1990, s.43.81slam Ansiklopedisi, T.D.V.5. V, 18882 Gngr, a.g.e. s. 98.110; Mustafa ztrk, a.g.e. s. 43783 Mevlana Celaleddin-i Rumi,Mesnevi Tercemesi ve erhi, 1323, 160,151 II, 40284 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991, s.87.85 ztrk, a.g.e s.193,29686 ztrk, a.g.e s. 209; Zmer, 39/27, Ankebut, 29/43, Rum, 30/58


23/132

18

manaya ters den batin manay reddederler. Ekseri mutasavvflara gre ise zahiri

mana hak, btn mana hakikattir. Her ikisine gre hareket edilmelidir.

Rabbanye gre: Btn (gizli) olan tarikat ve hakikat, grnen eriatn

tamamlaycsdrlar. u halde tarikat ve hakikat yoluna girenlerden, yol esnasnda

grnrde eriata aykr ve ona ters den iler grnrse hep bunlar, o anki

sarholuktan ve kendini kaybetmektendir. O makam geip ayldklar vakit, o eriata

aykr olan durum tamamen ortadan kalkar ve o zt ilimler tamamyla dalm

olur.87 Rabbaninin bu ifadesiyle zahir batin bilgisini birlikte ele aldn gryoruz.

Btn bilgiyi iddetle tenkit edenlere gre Btnlik, Hurufilik trnden bir

bilgidir. Kurana, btn manalar yklemek, tahrifin bir eididir. Zerkei, sufilerin

Kuran hakkndaki yorumlarnn tefsir deeri tamadn, bu yorumlarn tilavet

esnasnda onlarn i dnyalarnda ortaya kan bir takm ilhamlardan ibaret olduunu

sylemitir.88 Kuranda 19 mucizesi v.s adyla yaplan almalar da bu trden bir

bilgi olduunu kabul ederler. Onlara gre btn yaklam, ayetlere, her isteyenin

istedii ekilde manalar yklemesini mazur grmtr. Onlara gre zahirden

bamsz bir btn anlam teorisinin hibir ilmi dayana yoktur. Allahn insanlara

ynelik ak ve anlalr hitabnda zahire ters den bir anlam kastetmesi Kurann

genel karakterine terstir. Onlara gre Kurann dil merkezli yorumu yaplmaldr.89

Kurann batn manasna kar karken bu kadar da kat olunmamas gerekir.

Kurann dil merkezli yorumu yaplmaldr fakat byle yaplan yorum yetersiz bir

yorumdur. Tabi ki Kuran ayetlerinin kastettii manalar dil ynyle ele almak ilk

grevimiz olmaldr.

Btn bilgide ska vurgulanan unsurlardan birisi de levh-i mahfuzdur.

Btn bilgilerin levh-i mahfuzla ilikisi ele alnmtr. Levh-i mahfuzdan tam olarak

neyin kastedildii de tartmaldr. Bu kavram ok kullanan ve mevcut bilgilerimizin

kayna olarak kabul eden mutasavvflara gre tanmyledir:

Levh-i Mahfuz, umumi ve hususi olmak zere iki eittir. Umumi levh-i

mahfuzda, bu lemde eskiden olan, imdi olan ve gelecekte olacak herey yazldr.

Hususi levh-i mahfuzda ise bazs yazl idi. Baka bir adan ise levh-i mahfuz

87mam Rabbani, Ahmed Fark Serhendi,Mektubat- Rabban, (ev. Abdulkadir Akiek), trs. I, 14588 Zerkei, el-Burhan, II, 17089 ztrk, a.g.e. s.410,438


24/132

19

drttr. lki ceberuttur. Ceberut, umumi levh-i mahfuzdur. nk btn mevcudatn

mahiyetleri olduu gibi ceberutta idiler ve ondan meydana geldiler. kincisi Akl-

Evveldir. Bu, hususi levh-i mahfuzdur. nk melekt lemin hepsi Akl- Evveldepeyda olmutur. ncs, felekl eflak olan birinci felektir. Bu, hususi levh-i

mahfuzdur. Zira btn mlk lemi, birinci felekteydi ve ondan meydana geldi.

Drdncs insan menisidir. Meni, kk lemin levh-i mahfuzudur. nk kk

lemde mevcut olan her ey onun menisinde mevcuttur. Levh-i mahfuz, ilk olarak

ferman derisi (rakk- mensur), ikincisi beyt-i mamur, ncs yksek tavan (sakf-

merfu), drdncs ise byk deniz (bahr- mescur) dur.90

Mistikler genel olarak i tecrbenin bilgisine nem verirler. Buna ramenbelli bir kesimi hari, zahire ters den btn bilgiyi kabul etmezler. lk bakta

zahire ters dt grlen eylerin aslnda yle olmadn sylerler. Sufiler, metot

olarak zahir ilminin, eitim ve retimle, batn ilminin ise kef ile elde edildiini

syler. Btn yorum yapacak kimseler bu konuda yetkin kiiler olmaldr. Yaplan

yorumlarn slamn hkmlerine muhalefet etmemesi, zorlayc ve manay asl

merciinden kaydracak nitelikte olmamas zorunluluu vardr.

2.4. Psikologlara Gre Bilgi

Psikolojide bilgi, kendine has bir yapya sahiptir. Psikologlar, bilgiyi

tanmlarken alg, his ve zihinsel tezahrlerin durumunu dikkate alrlar. nsanlardaki

baz istidatlarn lemi idrak etmeye yatkn olduklarn belirtirler. Psikolojide akn

bilgi kavram vardr. Bu bilgiye ulaabilmenin art kiinin duygularn belli

ekillerde dizginleyip dzenlemesi ile akn alan alglamaya balamasdr. Bu art

gerekleince akn alana ait duygusal alglar, zihinsel bilin aracl ile hayale veakla ulatrlr. Sonra, bu yetilerin, iradenin tahakkuku sayesinde ilevlerini yerine

getirmeleri ile ortaya kan zihinsel bir birikim oluur ki, bu, akn bilgidir.91

Burada sufilerin bilgiye ulama metoduna benzer bir yaklamn olduunu

gryoruz. Akn alana ait bilgiye ulaabilmenin belirli bir riyazetten getiini

belirten sufilerle duygularn dizginlenip dzenlenmesiyle bu bilgiye ulaabileceini

belirten psikolojik yaklamn benzerliini belirtmemiz gerekir.

90 Azizddin Nesefi, Tasavvuftansan Meselesi,(nsan- Kamil), stanbul,1990, s.144; Tur 36.91 Akgen, a.g.e. s.118.


25/132

20

zellikle parapsikoloji tarafndan ele alnan bilgi trleri konumuza k

tutacak trdendir. Parapsikolojide paranormal bilgi ad verilen bilgi trleri mevcuttur.

Paranormal bilgi tr insan ve tabi olsa da insanlardan pek aznn elde edebildii birbilgidir. Paranormal bilgi tr iki grupta deerlendirilir. Bunlardan biri okklt bilgi

(gizli bilgi), br de mistik (tasavvuf) bilgidir.92 Parapsikolojinin bu trden

bilgileri ksmen de olsa sufilerin istidrac dedii trden bilgilere benzemesi asndan

konumuz asndan nemli veriler salayacaktr.

Okklt bilgi, ksaca gizli bilgi anlamna gelen, mahiyeti tam olarak

bilinmeyen baz nefsan yetenekleri kullanarak veya ruhlar lemi ile iliki kurarak

duyular tesi varlk ve olaylardan haber verebileceini veya olaanst ileryapabileceini iddia eden akmlar iin kullanlan genel bir addr.93 nsanlarn akln

ve be duyunun dnda kalan dier yetileriyle gayb anlama, ona nfuz etme abalar

da genelde okltizm (gizlicilik) iinde mtalaa olunacak abalardr. Okltizm, gizli

eylerin, sadece gizli bilimlerin metotlaryla alglanabilen duyular st gerekliklerin

varlnn bilimidir.94

Okklt bilginin kapsam ierisinde by, kehanet, harflerin esrar, fal,

astroloji ve uur tutma bata olmak zere birok yntem girmektedir.

Okltist yntemler Smer, Asur, Babil ve Hint medeniyetlerinde sistemli ve

daha gizemli ekillere brndrlerek sonraki nesillere devredilmitir. slam

literatrde havas ilmi tabiri, bunlarn yerine kullanlmaktadr.95

slam tarihinde okltist yaklamlara kar belirli bir tavr gsterilmitir: lk

dnem ynetici ve din bilginleri by ve kehanet gibi okltist yaklamlara kar

kesin tavr almlardr. slam toplumunda fetihlerin gerekletii ve mslmanlarn

yabanc kltr ve medeniyetlerle yz yze gelmeye balad hicri ikinci yzyln

ortalarndan itibaren bir taraftan Batdan gelen Hermetizmin, bir taraftan da Doudan

(ran ve Hint) gelen gnostizmin etkisiyle okltizm yeniden boy gstermeye

balamtr. slam corafyasnda Hermetizmi hvan- Safa, rak filozoflar ve

felsefileen tasavvuf, gnostizmi ise arlkl olarakia ve Btnye sahiplenmitir.

92 Halis Albayrak, a.g.e. s.211; Brian Ward,Altnc Duyu, (ev. pek Babacan), stanbul, 1979, s. 9.93 elebi, a.g.e. s.139.94 Halis Albayrak, a.g.e. s.82.95elebi, a.g.e. s.139.


26/132

21

Ehl-i Snnet ve Mutezile kelamclar bunlara cephe alarak etki alanlarn daraltmaya

almlardr. Ancak halk kesiminin zerinde etkili olamamalar sonucu okltizmin

alan genilemeye balamtr. Khinler verdikleri gayb haberlerle ve bycleryaptklar bylerle peygamberlerin vahiy alma ve mucize gsterme zellikleriyle

rekabet etmeye balamlardr. Bunun sonucu byc ve khinler sihir ve kehaneti

halk arasnda alternatif bir din gibi yaatmaya balamlardr. Gnmzde, bu

cahiliye geleneinin avdet etmi olduunu ve slam toplumunun deiik

katmanlarnda deiik klflar iinde yaatlmaya alldn mahede etmekteyiz.

Okltist almalar halk kesiminde ise bycye gitme, fala bavurma, uur tutma,

ifa da

tma, muska yazma, sz ve harflerin esrar

na inanma gibi tutumlareklindedevam ettirilmektedir.96

slam toplumunda okklt bilgi olarak kabul edilen fal, by gibi eylere kar

kesin tavr alnmtr. Bunlar itikad bakmdan insanlar tehlikeye sokabilecek

davranlar olarak kabul edilmitir. Fakat bu kesin tavra ramen toplumun belirli

kesimleri fal, by, burlar ve tarot fal gibi slamn kesin olarak reddettii eylere

kar ilgilerini srdrmektedirler. Bunu da halk arasnda yaygn olarak kullandklar

fala inanma falsz da kalma sznn ardna saklanarak yerine getirmektedirler.

Grld gibi psikolojide bilgiye ulamann temelinde insandaki

potansiyelin bilgiye ulama gayretleri yatmaktadr. Bilgiye ulamann belirli bir snr

vardr. nsan, mutlak gayb bilgiye ulaabilecek yetenee sahip deildir. Bilgiyi

alglamak ve bunu aklen yorumlayabilmek insanlara deerli bilgi kaynaklar sunar.

Bilgiyi alglamada insan akl ve be duyu verilerinin yannda dier yetilerin de

nemli bir yeri vardr. Parapsikolojide paranormal bilgilerin bu yetilerden olduu

gr vardr. Paranormal bilgilerin falclk, kehanet trndeki yansmalar slamtarafndan kabul edilmemitir.

96 elebi, a.g.e. s.140


27/132


28/132

23

Ledn ilmi, Allahn srlarna ait manevi bilgidir. Lednniyat denilince,

Allah bilgisi ve srlar, bir iin gizli taraflar ve iyz akla gelir. Lednni

ifadesinden de, Allahn bilgisi ve srlarna ait, Onunla ilgili manas anlalr.104

lmul-Esrarda denilen bu ilmin muallimi Allahtr. lm-i ledn, keifle elde

edilen ilimlerden farkldr. Bu ilim, bir n aba ve istek olmadan ilham yoluyla tahsil

edilir.105

Bu ilim, maslahat celb etmek, mefsedeti de defetmek iin Hzra verilmi

olan, ona has bir ilimdir.106 Bu tarifte ledn ilmin zellii belirtilmitir. Buna gre

ledn ilmi hibirekilde maslahat d kullanlamayan bir ilimdir.

Bu ilme vasl olanlar renme ve ilim tahsilinin zorluklarndan, ilim tahsil

edenlerin gayretlerinden muaf tutulmulardr. Bu bilgiyi Allah istedii kuluna verir.

lm-i ledn, umuma ait bir ilim olmayp, husus bir ilimdir. Bu ilim, his, fikir

ve iktisb yol gibi sebeplere bal kalmadan, hariten sebep olmakszn kalp evine

alan Allahn dilediine lutfettii bir ilimdir.107 Bu tariften de ledn ilminin

toplumun ortak bir rn olmad vurgusu vardr.

Knh ve kadri tam olarak takdir edilemeyen gayb, srlar ve gizli ilimlerdir.lim Allahn zatna has bir sfatdr. Ayette geen ona rettik ibaresinden bu

ilmin tazim edildiini anlyoruz. Vahiy ile bildirilen gayb haberler olduu gibi

ilham ile de bildirilen gayb haberler vardr. Burada ikinci ksma giren bir haber sz

konusudur. Bu btn tezkiye ile ahsn ilhama hazr olmasyla oluur.108

O lednni ilimdir ki bir kii, bin sene bu ilmi renmek iin gayret etse, o

lednni ilmin kokusunu alamaz ve lednni ilmin eserlerini ve parldayan nurlarn

gremez.109 Bu tanma gre o renerek elde edilemeyen ve ulalmas ok zor bir

ilimdir.

103 Ltfi Filiz,Noktann Sonsuzluu, stanbul,1998, s.141.104 Necati Kara,Kurana Gre Hz. Musa Firavun ve YaHud, 11/iler, Seha Neriyat, Ankara, 1989, s.495.105 Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Kaynaklar, T.D.V, Ankara, 2000, s.294;bn-i Kayyim, Ebu Abdullah Muhammed b. Ebi Bekr,Medaricus-Salikin, Beyrut, trs. s. 495.106bn Aur, a.g.e. XV, 371.107 Muhammed Hseyin et-Tabatabai,El-Mizan Fi Tefsiril Kuran, Messesetl Ala,1997, XIII, 338.108 Ebul Fadl ahabuddin Seyyid Mahmud el-Alusi el-Badadi,Ruhul-Meani fi tefsiril Kuranil-Azim veSebil-Mesani, Beyrut, 1994. s.330.109 Bursevi a.g.e. I, 244.


29/132

24

Alusiye gre ilm-i lednn, stlahta batn ilmi anlamna gelse de, asl

herkese zahir olmayan ilim anlamndadr.110 Burada asl herkese zahir olmayan her

bilginin batn bilgi anlamna gelmeyecei hususu belirtilmitir.

lm-i ledn, ilh feyz yoluyla, husus bir ksm kimselerin kalbine atlan

zel bir bilgi ve marifettir. Bu ilimle Allah, kuluna tesir edip onu teslim alr. Bu

ilmin annda tazim ve tefhim vardr.111 Bu tarife gre ledn ilmine muhatap olan

kii kendi varlndan gemi, tasavvuftaki vahdet-i vcuda ulam birisinin

durumuna dmtr.

Hzrn ilmi batnlarla renilen bir ilimdir. Ahkmn zahiri ile renilmez.

Fiilleri kendine hastr.112 Dolaysyla ledn ilmi ile ortaya kan olaylar zahiri ilmin

kriterlerleriyle yarglayamayz.

lm-i lednn, ilham- rabbani, nebiler ve velilerin Hak tarafndan ilham ile

bildikleri ve nice ilimleri ve sanatlar hocasz ve talimsiz ihtira ve icat ile bulmalarna

denir.113

Grld gibi yaplan tanmlarn ortak yn bu ilmin Allah tarafndan

verilmi, bir n aba ve istek olmadan ilham yoluyla tahsil edilen, vahy, gayb,ulalmas zor, annda tazim olan, zahiri ilmin kriterleriyle yarglanamayan kendine

has bir bilgi olduudur.

2. Felsefede lham

Filozoflar genelde akl, rasyonel bilgiye nem vermelerine ramen bazlar

sezgicilii savunup mutlak akln hkimiyetini reddetmilerdir. Eyann zne nfuz

edebilmenin akldan baka bir yolu daha vardr o da sezgidir. Sezgi, an,

kendiliinden hi itiraz edilmez ekilde gelen bilgi manasndadr. lahiyatta Allah

hakkndaki bilgi iin kullanlm, felsefeye geince deiik bir mana kazanmtr.

110 Alusi, a.g.e. XV, s.330; smail Albayrak, a.g.e. s.207.111 Muhammed b. Ali b. Muhammed e-evkani,Fethul Kadir, Darul Hayr, Beyrut,1992, III, 336.112 Ebu Abdulluh Muhammed b.Ahmed el-Ensari el-Kurtubi, el-Cami li Ahkamil-Kuran, Beyrut, Darul

Kutubil lmiye,2000, XI, 13.113 Mevlana Celaleddin-i Rumi,Fihi Mafih (ev. Meliha lker Anbarcolu), stanbul,1969, DevletKitaplar, s.372 (aklamalar ksm).


30/132

25

lahiyattaki manasyla sezgi, bizim normal hayatta akl vastasyla elde ettiimiz

bilgiden stndr. Bu bilgi Tanrnn baz imtiyazl kullarn bir ltfdr.114

Grld gibi bu bilgi sufilerin vehb bilgi tanmna ok benzemektedir.

Felsefede sezgi daha deiik manalarda da kullanlmtr. Kant katksz ve

ampirik sezgilerden bahseder, sezgi bilgisi bir ve ayn zamanda elde edildii halde

dnce bilgisi, birbiri ard sra gelen bilgi eylemlerinden oluur.115 Bu tanmlama da

bize yabanc bir tanm deildir. lham, kef, feyz trnden marifetlerin de bu trden

olduunu daha nce belirtmitik. Tabiatyla dnce birok bilgi eyleminin

birikmesiyle oluan her kiide deiik tarzda tezahr eden ayn zamanda ok deerli

bilgi eylemidir.

Platon ve Plotinus da mutlak akln hkimiyetini reddeden filozoflardandr. Bu

filozoflar kef ve ilhamn her eyi halledebilecei grndedirler. Bunlara ikinci

Eflatuncular da denir. kinci Eflatunculara gre vecd hali, kesin bilginin esasdr. Bu

hal bize tabi deildir, kendimizi ona hazrlamamz lazmdr. Bu da ilim, fazilet, nefsi

slah sayesinde olur. Onlara gre kesin bilgi baz sekin kimselere mahsus semavi bir

ltuftur. lham da bu ltfun bir ksmdr.116

Eflatun, ruhun maddeden ayr bir cevher, mstakil bir varlk olarak kabul

eder. Aristo'da ruh fikri olmakla birlikte o, ferd ruhun lmszln kabul etmez.

Eflatunculukta ruh, srf zihinden ibaret deildir. Onun aslna dnmesi iin gayreti

lazmdr. Bu da vecd ve cezbe gibi hiss zhd ve uzlet (yaknlaama, itikf) gibi

yaayla mmkndr.117 Grld gibi buradaki grler de sufilerin grlerine

ok yakndr.

Duyular-d bir lemin varl ve bu lemin duyular yoluyla kavranmasnn

imknszln ilk defa Pitagoras ortaya koymutur. Eflatun, diyalektik dnce

yoluyla ok deiik ve tek tek olaylardan hareket ederek onlar deimez, tek

prensibe, yani idelere ulaabileceimizi sylyor. Fakat iimiz burada bitmez,

114 Gngr, a.g.e, 97115 Gngr, a.g.e.97116 Weber, a.g.e. s.113; Elmall M.Hamdi Yazr,Metalip ve Mezahib. Eser Neriyat. stanbul 1976, s.34117 S.Hayri Bolay,Felsefi Doktrinler Szl, Ankara, 1990, 25354


31/132

26

idelerden daha yksee gidecek btn idelerin balangcna ularz, bu balang,

Tanrdr.118

Plotinusa gre bilgi vardr: Cismani sahann bilgisi duyular yoluyla

idraktir; hayvani sahann bilgisi istidlal; manevi sahann bilgisi, sezgidir.119

Plotinusta bilgi Tanry bilmektir, bu yzden O, tpk sonraki mutasavvflar gibi,

duyular dnyasnn verilerini kullanan ilmi bilgi ile uramamtr. Onun varlk

hiyerarisinde yukarda olan, kendinden aadakinin sebebi olduuna gre, Tanry

bilme hereyi bilmek anlamna gelir.120

Fransz bilginlerden H.L.Bergson, ilham; zihni bir ekim olay olarak

nitelemekte; B.Pascal, akl tesi bir duygu olarak ifade etmekte; Alman dnr

.Kant zihinde evvelden hazr olan bilgilerin aracsz olarak aa kmas olduunu;

R. Descartes ise, akln deiik bir faaliyeti olduunu ileri srmektedir.121

Mslman filozoflar ilham yorumlarken, dinin ona tayin ettii kavrama,

Kuranda onunla ilgili yer alan ifadelere uygun dnmeye dikkat etmilerdir.

rnein: bn-i Sina, ister uyank isterse rya eklinde uykuda olsun, insanlarn

bazsnda meydana gelen vahiy/fslt veya ilham, nefsin melekta veya mele-i

alaya (ona gre faal akla) temas srasnda meydana gelen birey olduunu, vahiy

ve ilhamn da bu olgudan alndn ifade etmektedir.122

Grld gibi felsefecilerden srf rasyonel bilgiye deer verenler olduu

gibi cezbe, zhd, uzlet gibi tasavvufun kulland, nemsedii unsurlarn varlyla

bilgiye ulalabileceini syleyenler de vardr. Nefsin, melekt lemine ulaarak faal

aklla temas sonucunda bilgi edinebileceini ileri srenler olmutur. ster dnceyi

oluturan bilgi silsilesi olsun isterse kef trnden verilmi bilgi kavram olsun bu iki

tr bilgi felsefede de deerli bulunmutur.

3.Psikoloji ve Parapsikolojide lham

Psikoloji ve parapsikolojinin, ilhamla ayn anlama gelen ya da yakn

anlamlarda kullandklar baz kavramlar vardr. Onlara gre, sufilerin de belirttii

118 Gngr, a.g.e,98119 Gngr, a.g.e,99120 Gngr, a.g.e,101121 Ali Kmrc,Bilim tesi vensan, Biltav Yaynlar, Ankara, 2000, s.87122 Osman Necati,Kuran ve Psikoloji, (ev. Hayati Aydn), Ankara,1998, s.172


32/132

27

gibi ilhamn olumas iin bazartlarn olumas gerekir. Psikolojideki artlar zetle

unlardr:

lhamn meydana gelmesi iin insann, endiesiz ve her trl kuruntudan

kendini arndrm olmas gerekir. Bazen ilgilenilen konu eya ve kii zerinde,

zihnin devaml megul olunmasyla, bazen gzlenilen bir fikir veya objenin arm

yapmasyla, bazen de durup dururken gnl penceresinin almasyla ilham oluur.

Bu gerek ilhamdr. (peygamber ve velilerin mazhar olduklar ilhamlar). Sz konusu

vastasz ilhamdan baka sadece peygamberlere malum olan bir iletiim ekli daha

vardr. Bu iletiime vahiy denir. lham da dier zel yeteneklerin olutuu artlarda

olmaktadr. Uykulu halde olan ilhama haberci rya (sadk rya) denilmektedir.Bununla ilgili bir rnek olay yledir: Berlin niversitesi profesrlerinden Dubois

Reymondun anlattna gre; bir keresinde doktor arkadalarndan birsinin ciddi bir

barsak hastal geiren bir kadna baktn, o hastalnn tedavisi ile ilgili elinde

bir bilginin olmadn, fakat her ne hikmetse iki gn st ste ryasnda eline ald

bir kitapta o hastaln tedavisi ile ilgili bilgiler bulunduunu grdn, bu bilgilere

gre yazd reete ile kadn iyiletirdiini belirtmitir.123

Osman Necati, Kuran ve Psikoloji adl eserinde psikologlarn ilhama bakn

yle anlatyor:

ada psikologlar, ilahi ilhamn ettlerine kar kmyorlar, ancak dnce

ile ilgili ettleri esnasnda baz dncelerde problem zme esnasnda dncelerine

anszn doduu grlen bir yaratc dnceyi (Creative Thinking) ifade etmek

zere ilham (Inspiration) veya aydnlatma (Illumination) kavramlarn

kullanmaktadrlar.124 Bu yaratc dncenin olumas iin baz psikolojik artlarn

olumas gerektiini belirtirler. Onlar ilham d kaynakl deil, dnrn kendi

iinden kaynaklandn sylerler.

nsan zemedii herhangi bir problem zerinde uzun zaman dndnde

genel olarak bir zaman evresini de zihnini dinlendirmeye ayrmaktadr. Daha sonra

tekrar ayn probleme dnmektedir. te bu istirahat vakti ki psikologlarn kuluka

evresi (ncubation Period) dedikleri bu dnemde dnce faaliyetinde nemli

123 Kmrc, a.g.e. s.122124 Necati, a.g.e,170


33/132

28

deiiklikler meydana gelmektedir. Bata dnce, zme ulamaya engel olan baz

phelerden kurtulmaktadr. kinci olarak devaml problem zerine dnmeden

hsl olan abadan zihin dinlenmi olur. Daha sonra zerinde kafa yorduu problemedndnde, dncesi daha durgun ve prl prl olur. nc olarak da insan

bilgilerinde, daha nce ak olmayan baz ilikilerin izahna, yeni bir takm fikirlerin

ortaya kmasna ve problemi zmeye gtrecek olan bir sistem oluur.125

Alglanan bilginin gemi, gelecek ve hali hazr zamana ait oluuna gre

ilham ekilde tanmlanmaktadr. Mahede edilmemi, iitilmemi olan, ancak

gemite vuku bulan olaylarn veya grntlerin sonradan akldan gemesine

unutulmu bir hatrann akla gelmesi veya nceden seyredilmi bir filmin gibihatrlanmasna, Ard Alg Retrocognition denilmektedir. Gelecekte muhtemel

olaylarn ve grntlerin ortaya kmadan nce akldan gemesi veya mahede

edilmesine n Alg, Precognition denilmektedir. 1996da Gney Gallerdeki

Aberfanda yzlerce kiinin lmne sebep olan yer kaymas olay, olmazdan bir

gn nce baz zel yetenekli kiiler tarafndan bilinmi ve ilgililer uyarlm olmasna

ramen, bu habere pek itibar edilmediinden faydas olmamtr.126 Bu trden ok

zel bilgilere daha nce de deinmitik.

Her varlk uuralt, enkarne olmadan nce, yaam planyla ilgili

programlara tabi tutulur. Ezoterik bilgilere gre, bir vazifeli varlk, enkarne

olmadan nce uuraltn bir posthipnotik anahtar iaretine gre programlanabilir.

Bylece, o varlk enkarne olduktan sonra, yaamnn belirli bir dneminde, uuraltn

koullandrm veya programlandrm olduu iaretle karlat an, uuralt kaps

alr ve varlk, ya uuraltndaki gemi enkarnasyonlar boyunca birikmi zengin

bilgi ve deneyim hazinesinden balar ya da yapmas gereken bir vazifesi olduunu vebu vazifesinin ieriini, uurlu veya uursuz halde, hisseder, sezer, bilir ve bunun

basks altnda kalr.127 Bu tanmda da yukarda deinilen ilhamn i kaynakl

oluuna rnek vardr. Bu potansiyel insann yapsnda vardr. Bu potansiyelin insann

iradesi dnda olduunu syleyenler vardr. Onlara gre zihinde cereyan eden her

fikir Allahn iradesine baldr.

125 Necati, a.g.e,170126 Kmrc, a.g.e. s.118127 Salt, a.g.e, s.330


34/132

29

Dnce srasnda insan beyni ve hcreleri oluan fizyolojik ve zihinsel

faaliyetler Yce Allahn bilgisi, kudreti ve dilemesiyle olur, oysaki psikologlar

dncenin insan beyni ve hcrelerinde oluan fizyolojik, psikolojik ve zihinselfaaliyet olduunu kabul ederler ancak Allahn bilgisinin, kudretinin bu olayla

ilikisini kurmazlar.128 Dolaysyla psikologlar insann potansiyel yaratc dnme

ve ilham yeteneinin varl hususunda ittifak ederlerken kayna hususunda ayr

dnrler.

Allahn kudretinin insann bu potansiyeli zerinde etkili olduunu

syleyenlere gre Hz. Peygamberin iinde Allahm ben senin kulunum. Senin

kulun olan bir erkek ve kadnn oluyum, nasiyem (peremim) senin elindedir.129eklinde buyurduu duasnda, bu realiteye iaret etmitir. Nasiye, insann akl

faaliyet merkezidir. Fizyolojik ve psikolojik faaliyetleri idare eder. Beynin n

tarafnda bulunur. Bu hadis Allahn mutasarrf ve idareci olduuna iaret etmektedir.

O, beyinde cereyan eden akl faaliyet, yaratc dnce, hatra ve ilhamlarn

ynlendiricisidir.130 Bu bak as genel olarakslam psikologlarnn bak asdr.

Tasavvuf bak alar ile badaan bir durumdur.

Psikoloji ve Parapsikolojide ilham ve ilhama Yakn anlamlarda kullanlan

baz terimler vardr. Bunlardan bazlaryledir:

3.1. lham (nspiration)

lham (inspiration), bireyin gerek doasna ilikin ani bir kavray, yaratc

bir fikrin aniden ie domasdr.131 Bu tanmda yukarda da belirttiimiz yaratc

dnce trnden bilgiye benzer bir durum sz konusudur.

Spirtalist yaklama gre ilham, tekml dzeyi yksek bedensiz

varlklarn, yeryzndeki bir veya birok insann (bazen de insanln) tekml

amacna hizmet etmek zere gnderdikleri tesirlerin insann zihninde sezgi tarznda

ortaya kmas olarak tanmlanabilir. Bu bakmdan spiritalistlere gre, sanat, bilim,

felsefe, mzik vb. alanlarda insanln tekmlne hizmet etmi gerek ilham sahibi

128 Necati,Hadis ve Psikoloji,211129 Ahmed b. Hanbel,Msned, I.391130 Necati, a.g.e, s:171131 Seluk Budak, Psikoloji Szl, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2000, s.395


35/132

30

kimseler bir eit medyumluk yapmlardr. Ancak her sezgi ilham olarak kabul

edilemez. lham, sz veya yaz tarznda dar yansdnda vahiy adn alr.132

Her sezginin ilham olamayaca hususu dier dnce ekollerince de kabuledilmektedir. Vesvese denilen bu tr sezgilerin ilmi bir deeri yoktur. Vesveseli

halde insan bu durumda hibir eyin farkna varmakszn zararl fikirlerin etkisi

altnda kalmaktadr.

Bu ekilde elde edilen bilgiler, ruhi frekanslar birbirine yakn varlklarla (insi

ve cinni eytanlar dediimiz istidraca mazhar sfli varlklar) iradi veya irade d

hipnotik ve telepatik iletiim kurulmasyla da elde edilebilmektedir. Burada bir

bakma dorudan eytani fikirlerin dayatlmas sz konusudur. Bu tr ilhama vesvesedenilmektedir ki insan bu durumda hibireyin farkna varmakszn zararl fikirlerin

etkisi altnda kalmaktadr.133 Bu tr vesveselerden uzak durmak gerekir. Zaten

Kurann son suresi olan Nas suresi de vesveseden snmamz bize bildirmektedir.

3.2. Telestezi (Clairvoyance)

Vastasz ilham (telestezi, clairvoyance): Hibir eya, alet v.s. kullanlmadan

gemi, hlihazr ve gelecekteki olaylarn bilgi seviyesinde alglanmasdr. Vastasz

ilham (telestezi), gemi veya gelecek zamanda yahut e zamanda uzakta cereyan

eden bir olayla ilgili veya her hangi bir konuda bilgilenmek, bir dier ifade ile irade

dhilinde veya irade d, kendiliinden (iitmeksizin ve grmeksizin yani

bilinmeyenlerle ilgili olarak) akla gelen bilgilenme eklidir. Bilgilenme, mutlak

doru (kanun, ayet, hadis), ksmen doru (hipotez, teorem, kehanet) mutlak yanl

(faraziyeler) olabilmektedir.

Peygamberlerin ve evliyalarn ilham bu trdendir. Falclarn, khinlerin hatta

airlerin, konsantre olarak elde ettikleri ilham ise genelde mulk, yalan-yanl

bilgilerle karktr. te yandan telepatik ve telestezik iletiimler birbiriyle

kartrlmamaldr. Telestezi (ilham), genel olarak irade d olmakta ve telepatiden

daha geni bir alan (gemi, gelecek ve hali hazr zamanlar) kapsamaktadr.

Telestezik iletiimdeki gelecekle (n alg) ile ilgili bilgilerin alglanmas konusu,

132 Salt, a.g.e. s.172133 Kmrc, a.g.e. s.89


36/132

31

nemli bir iman hakikati olan kader konusu ierisine girmektedir.134 slam dnce

ekolleri genel olarak bu trden bilgilerin kaynan Allah olarak kabul eder.

3.3. Psikometri (Psychometry)

Psikometri (psychometry) de telesteziye yakn bir durum sz konusudur.

Psikometride, bir insan veya olay hakknda gemite ve gelecekte olacak eyler

hakknda cansz bir obje yardmyla bilgi sahibi olmaktr.135 Bu obje, bilgiyi alann

alanyla ilgili kulland herhangi bir obje olabilir.

3.4. Telepati (Telepathy)

Telepati (Uzaduyum): Telepati (rabta), Yunanca bir kelime olup, manas

uzaktan hissetmektir uzakta bulunan insan ile uyank veya yar uyank (yakaza)

haldeyken, gyaben iletiim kurulmasdr.136

Ayrca telepati szc, zihinden zihne iliki kurma anlamn da ierir. Bu da,

bir kimsenin duyu, ya da sezgi araclna ihtiyac olmakszn bir baka zihinden

dorudan enformasyon (bilgi) almasdr. Bu adan telepati, zihinler arasndakiparanormal bilgi iletiimidir.137

rnein bir kadn evinde iiyle urarken anszn bir ses duyar. Bu ses evde

bulunmayan kocasna aittir. Adam bir eyden dolay ackl bir sesle barmtr.

Kadn herhangi bir nedenle onun cannn acm olduunu dnr. Daha sonra da,

kocasnn bir otomobil kazasnda ciddi ekilde yaralandn renir.138

Telepati gibi, ona yakn bir anlama gelen dier bir terim ruhsal grdr.

Ruhsal grde bilgi, baka bir zihnin yardm olmakszn elde edilir. Telepatide ise

paranormal bilgi iletiimi vardr.139

lhamn telepatiden farkl taraf, genelde kontroln insan elinde olmadan

gereklemesidir. Ancak yine de, isteyerek veya istemeyerek insann, bir amaca

134 Kmrc, a.g.e. s.89135 Kmrc, a.g.e s.67136 Kmrc, a.g.e s.77137 Ward, a.g.e. s.12138 Richard S. Broughton, Ph. D. Tartlan Bilim Parapsikoloji, (ev. Vedii Evsal), Say Yay. stanbul, trs.s.34139 Ward, a.g.e. s.12


37/132

32

konsantre olmasyla da ilhamn gerekletii grlmektedir. nsann ilham esnasnda

bir etki altnda kald kesindir. Telepati de olduu gibi bu etkiye sebep, ak, sevgi,

efkat, aile ba, korku, elem, endie v.b. hususlar olabilecei gibi baka sebepler deolabilir. Kendiliinden olan ilham, genelde saftr. Yani gerei aksettirir.140

Ksacas telepatiye paranormal bilgi iletiimidir diyebiliriz. Bu bilgi tr

parapsikolojide oka kullanlan bir bilgi trdr.

4.Psikolojide Rya

Rya, psikolojide de youn olarak ilenen bir konudur. Rya grme birok

adan incelenmi olan evrensel biyo-psikolojik bir sretir. Psikologlar, rya gren

kii asndan rya sembolizminin bilisel ve duyusal nemini ve beynin sezgisel,

armsal, duygusal veya uyanma biimlerinin anlalmasnda ryann katksn

analiz ederler. Parapsikologlar ryann; duyu d iletiim ekli olarak potansiyelini,

sanatlar, yaratclk zelliklerini ve antropologlar da kltrden kltre deien

oluumlarn aratrrlar.141 Grld zere ryalar sadece sembolik ifadelerden

ibaret deildir. Psikolojik bir zemini de vardr.

Rya hakknda yaplan psikolojik deerlendirmelerden birinde ryann, uyku

srasnda zihinde beliren bir takm dnce ve hayaller olduu belirtilmektedir.

Psikologlara gre ryalar bilinalt faaliyetlerin eseridir. Bilin (uur) biz uyankken,

hareketlerimizi dzenler. Bilinalt ise eitli dncelerin duygularn, izlenimlerin

sakland yerdir. Uyankken bilin, bilinaltnn kaplarn kapal tutar. Uyku

srasnda bilincin bu kontrol kalkar, bilinaltnn kaplar alr, kapal kalm

istekler, dnceler, duygular, bir hayaller silsilesi halinde darya urarlar.142

Buradaki tanmda ryalarn temelinde insann kendisinin olduu iddias vardr.

Rya, bir uyku zaman ziyaretisi, anlalmas g ilahi olgularn alegorik

(simgesel) bir tercmesi, akln kullanlmasndan bizi alkoyan bir hayal veya iirsel

ilham kaynadr. Psikanalizde ise rya, zlmemi bireysel ve kltrel elikileri

aa karan bilinaltna giden mkemmel bir yoldur.143 Bu tanmda ise ryalarn

140 Kmrc, a.g.e. s.88141 Susan Parman,Rya ve Kltr, (ev. Kemal Ba), Kltr Bakanl, Ankara, 2001, s.1.142Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2745.143 Parman, a.g.e stemihan Talayn sunuu.


38/132

33

ilahi boyutunun varlndan da sz edilmektedir. Demek ki ryann tanmlamasnda

psikolojik tanmlar arasnda da bir ittifak yoktur diyebiliriz.

Pozitif ilimlerin gelimesi ryann ilmi yollardan ele alnmas gereini ortaya

koymutur. Bu yzden ryalar hakknda bat dnyasnda eitli almalar

yaplmtr. Ryalarn gece boyunca duygulara ulaan hareketlerden meydana

geldiine inanan Demokritus ve Aristo zamanndan Henry Bergsona kadar (1914)

ryalarn uyuyan beyin zerine arpan d uyaranlar sebebiyle meydana geldii

gr benimsenmekteydi. Hipokrattan Platon ve Aristoya kadar uzanan grler

meseleyi daha ok psikolojik adan ele almaktayd ki, 19. asra kadar rya hakknda

sylenenler metafizik ve metapsiik mahiyetten ileri gidememitir.144 Demek kirya hakknda psikolojik olarak ciddi bilimsel almalarn tarihi ok eski deildir.

Batda 19. yzyldan itibaren rya, psikolojinin hkimiyetine girmitir.145 19.

asrn sonlarnda ortaya konan yeni grlerin bir ksm psikolojik izahlara

dayanrken dier bir ksm da Rus fizyolojisti Pavlovun hayvanlardaki denemelerini

esas alan fizyolojik olaylara dayanmaktayd. Uyumay d dnyadan ilgiyi kesmek

olarak niteleyen Bergsona gre rya hayallerinin uurunda yer almalar iin uurun

d dnyadan ilgisini kesmesi, kendine dnmesi, hayal teekkllerinin kontrolsz

kalmas, ihsaslarla dizginlenmemesi gerekir. Bu takdirde dima ancak arlam bir

faaliyet gsterir. Ruh ve vcut arasndaki objektif balant zlr ve ameli faaliyet

durur. Bugn ryay kendiliinden olan ve orijinal bir ruh faaliyeti eklinde

deerlendiren grler pek kabul grmemektedir.146

Psikiyatri, ryalarda baz teknik terimler kullanrlar. Bu teknik tabirler

kullanlarak yaplan rya tanm yledir: D (rya) (rve) (dream) bilinli

durumun ortadan kalkt, bilincin zld uyku sresinde ortaya kar. Hzl gz

hareketlerinin (rapid eye movement) (REM) olduu evrede grlr. Bu evrede,

merkezi sinir sisteminin etkinlii artm olup beyin elektriinde uyanklk ritmine

uyan dk voltajl hzl dalgalar yer alr. Ryalar, gerekd yalanc alglar,

sanrlardr. Ancak, d uyarlardan soyutlanm ya da ruhsal durumu nedeniyle

144 H. A. Yksel, a.g.e. s.76.145 H. A. Yksel, a.g.e. s.73.146 H. A.Yksel, a.g.e. s.77.


39/132

34

kendini d uyarlardan soyutlam insanlarda, uzun sre tekdze k ya da ses

uyaran olanlarda ryay andran yalanc grntler, sanrlar olabilir.147

Rya (dream), REM uykusu srasnda, ancak dier zamanlarda da gzlenen

ykms imajlar, hisler ve alglar dizisidir. Ya da uyku srasnda zihinsel etkinlikleri,

uykuda kurulan hayaller, bilin dnn uyku srasndaki sembolik davurumlar vs.

nasl tanmlanrsa tanmlansn ryalar bir bilmece olarak gizemini koruyor. Rya

grmesi engellenen kiilerde renmenin zorlat eitli psikolojik ve depresif

tepkilerin ortaya kt deneysel olarak gzlenmitir.148

10 ya da 15 dakika sren ryalar, gecenin banda ve sonunda, yani

paradoksal uyku evrelerinde ortaya kar ve uyku sresinin drtte birini kapsar. Rya

srasnda gzlerimiz, gz kapaklar ardnda srekli devinim halindedir. yle ki, bir

kimsenin rya grp grmediini uyku esnasnda gz deviniminden

anlayabiliriz.149Demek ki ryalar psikolojik etkinin yannda fizyolojik olarak ta

belli etkilere sahiptir.

Son yllarda yaplan nrofizyolojik aratrmalar, ryal uyku evreleri uzadka

uykunun dinlendirici ve yenileyici niteliinin azaldn gstermitir.150 Demek ki

psikolojik olarak ypranan beyin fizyolojik olarak ta etki gsterdiinden rya sahibini

yoruyor.

Bugn ruh tedavisinde ryalardan faydalanlyor. Psikologlara gre anlamsz

rya yoktur. Psikologlara gre ryalar sebeplerine gre trlere ayrlr:

D etkilerle grlen ryalar: Sigmund Freud, uykuda iken an sesini duyunca

ryasnda papann ldn grmesi bu tr ryalara bir rnektir. Kolonya kokusu

alan birinin kendini parfmeride grmesi de buna rnek olarak verilebilir.

Telafi ryalar: Gereklememi istekler, arzular zerine grlr. Snavda

baarl olmay ok isteyen fakat baaramayan birisinin ileride snav baardn

ryasnda grmesi gibi. Uyku ile ryann ok yakn bir ilgisi vardr. Bununla birlikte,

rya yalnz uykuda grlen ey deildir. Psikanalistler gndz ryalarna da byk

147 zcan Kknel,Aklle Dnce Gc, stanbul, 2003, s.298.148 Budak, a.g.e. s.648.149 O.A. Grn,Psikoloji Szl, nklp Yay, stanbul, trs. s.130.150 Kknel, a.g.e. s.304.


40/132

35

nem verirler. Bunu, hayal kurma olarak da deerlendirebiliriz. Ryalarn ana sebebi

telafidir.151

Korku ryalar: ok iddetli bask altnda kalm istekler iin grlr ve

genellikle insan ya korkutur ya da zer. Son bir eidi ise kaybetme endiesinden

doan ryalardr.

Ryalar, her bireyin kendi yorumuyla ekillenir. Bu bakmdan insanlarn

sembolik olarak yarattklar eyler ryalar gibi olgunun kendisinden ziyade

yorumcunun kendi znel ynlendiriini yanstan yorumlara uygundurlar.152 Daha

nce de belirttiimiz gibi ryalar ciddi ve yetkin yorumlara muhtatrlar. Aksi

takdirde ryann verdii mesaj anlalamaz.

Freud, rya hakknda eitli deerlendirmelerde bulunmutur. Bunlardan

bazlar zetle yledir:

Rya, bir arzunun gereklemesi iin akldaki dncelerin bir

tezahrdr.153 Uyku, d dnya ile hibir al veriimin olmadn kabul ederek

kendi dnyama ekildiim bir durumdur. Uykuda, d dnyadan tamamen elimi

ekerim. diyor. Uyku, s

cakl

k, karanl

k, sessizlik hususlar

nda ana rahmine benzer.Hatta bazlar ayaklarn karnlarna ekerek rahimdeki durumu alrlar. yle

anlalyor ki biz bykler dnyaya btn varlmzla ait deiliz, varlmzn te

ikisi dnyaya ait, te biri ise henz domam bile. Belki de bunun iin her sabah

uyannca hayata yeniden domu gibi oluruz. Ryalar, zihni faaliyetin uykuda da

devamdr. Ryasz uyku, en rahat en uygun uykudur. Ryalar en ok uykunun

derinliini kaybettii vakitler, yani sabaha kar grlr. lk uyku, yani derin uyku

esnasnda uykuda pek rya grlmez.154 Freud, rya yorumu sanatn ortaya karan

kiilerden birisidir. Talmudda Yorumlanmayan rya, almam mektup gibidir.

Rya, kendimizin kendimize ynelttii bir mesajdr. Bunun iin mesaj zmleyip

kavramamz gerekir.155

Ryalarn oluumu ve tabirleri ile ilgili en yaygn teori Freud tarafndan

ortaya konarak gelitirilmitir. Freuda gre ryalar bask altna alnm ve tatmin

151Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2745.152 Parman, a.g.e. s.20.153 Sigmund Freud,Ryalarn Yorumu, (ev. Seluk Budak), Ankara, 2000, I, 191.154Hayat Ansiklopedisi, Komisyon, stanbul, trs. s, 2746.155 Erich From,Freud Dncesinin Bykl ve Snrlar ,(ev. Aydn Artan), stanbul, 1997, s.147.


41/132

36

edilmemi duygular, arzular ve dncelerin uyku annda st uurun basksndan

kurtulmasndan meydana gelmektedir. Freuda gre ryann iki tr muhtevas vardr:

Rya gren tarafndan hatrlanan, yaanan rya (yani uur). Serbest ortam metodu ilekefedilen rya (belirti gstermeyen, yani uur alt muhteva)156

Freuda gre ryalar, cinsel arzularn st rtl bir biimde giderilmesine

yararlar. Ryay, bir istein tatmini olarak anlamak, Freudun bu konudaki en nemli

buluudur. Greni rahatsz eden onu uykudan uyandran ryalar da, iimizdeki sadist

ve mazoist arzularn tatmin edilmesi amacna ynelik olduundan bu gizli

eilimlerinden haberdar olmayan insann bilinli benliinin, bunlardan rkmesi ve

korkmas sonucu oluur.157

Freud, btn ryalarn gerekte, isteklerimizi bilinsizce tatmine

yaradklarn ve ilevlerinin de halsinasyonlar yoluyla bir boalmaya yol aarak,

uykuya yardmc olmak olduunu ileri srmtr. Erich Froma gre bu dncenin

kk bir blm gerei aksettiriyor. Ona gre uyank halde iken, duygu ve

dncelerimiz, karlatklar olaylara bir tepki gstermek zorundadrlar.

evremizle uyum kurmak, onu deitirmek ya da kendimizi korumak gibi. Uyku

halinde ise, d dnyay kendi amalarmz dorultusunda etkileme imknndan

yoksunuz. Uyku lmn kardeidir. sz, bizim bu gszlmz en iyi

biimde aklar.158 Burada tepkisel rya trne atf vardr.

Freud, ryalarn yorumunu, insan bilindna gtren yrndke

bilinmeyen, grnmeyen, tannmayan lkelerle karlalan bir kral yoluna (via regia)

benzetmitir.159

Freud, ryalarn kiinin en derin ihtiyalarn, arzularn ve bunlarn

doyumunu dile getirdiini varsaymtr. Ancak bu arzu ve drtler kayg uyandrc

(yasak) olularndan tr bastrldndan, ryalar gerek halleriyle, daha ok

younlama, yer deitirme, dntrme vb. srelerle tannmaz bir kla

156 H. A.Yksel, a.g.e. s, 81.157 Erich From, a.g.e. s.149.158 Freud, a.g.e. I, 162; Erich From, a.g.e. s, 191.159 Kknel, a.g.e s, 307.


42/132

37

sokulmutur. Dolaysyla rya yorumu, ryann ak ieriindeki sembollerin gerek

anlamlarn deifre etmektir.160

Jung (18751961) ile Freud rya hakknda temel gr farklarna sahiptir.

Jung, ryalarn zm gerektirmez bir aklkla dile geldiini savunur. Freud ise

bunun tam tersine eer bir zmleme yaplmazsa, hibir ryann anlalamayaca

kansndadr.161

Jungun ryalar hakkndaki yorumlarndan birisinde u tespiti yaptn

gryoruz: Rya, dier psikolojik olaylardan farkl deildir. Onu psikolojik

bakmdan anlamak iin nce onu meydana getiren yaanm olaylarn, hatralarn

aratrlmas, gemiine inilmesi gerekir. Ona gre ryalarahsn gnlk drtleri ve

dnceleri dolaysyla planlar ile ilgilidir. Ryalar kiinin gelimesi bakmndan

faydal izler tarlar. Jung, ryalarn tefsiri itibariyle hale dnktr. Ona gre ryalar,

uur altnn kendini sembolizm ve dier teknikler altnda belirtmesi hususunda bir

abadr. Kollektif uur altnn cezalandrdklarn ve buna gre kinat srrn

tadklarn ifade eder.162

Bergson, rya hakknda unlar sylyor: Ryada ilkin karanlk bir dip

grlr. Sonra bazen soluk, bazen de acaib derecede parlak olan her renkte lekeler

gze arpar. Bu lekeler genleir ve bzlrler, biimlerini ve nanslarn deitirirler,

birbirlerinin zerine bindirirler. Fizyolojiciler ve psikolojiciler kl toz dan,

iidim tayflarndan, kl seslerden bahsetmilerdir; bu bilginler esasen bu

grntleri atabakas dolamnda hi durmadan husule gelen hafif tagayyrlere

yahut da kapanm gzkapann, optik sinirini mihaniki bir ekilde uyararak gz

yuvarla zerinde yapt baskya atfetmektedirler. Olaya herkeste rastlanr ve hibir

phe olmakszn, ryalarmzn ounun biildii kuma salar.163 Ayrca

Bergsona gre fiziki artlar uyuyan kiiye dorudan etki eder. Birdenbire yaklan

bir mum uyuyan kimsede, bunun uykusu eer pek derin deilse, yangn fikrinin

hkim olaca bir grntler tmne yol aacaktr. 164

160 Budak, a.g.e. s, 649.161 Erich From, a.g.e. s.181.162 H. A. Yksel, a.g.e. s.83; Kemal Yazc,Jung Psikolojisi ve Tasavvuf, nsan Yay.st.1994.163 Henry Bergson,Zihin Kudreti, (ev. Mira Katrcolu), M.E. B. stanbul, 1998, s.106.164 Bergson, a.g.e. s.107.


43/132

38

Bergson ayrca unlar iddia ediyor: Organizmann btn ksmlarndan ve

hele bardan kan i dokunum duyular daha da nemlidir. Uyku bu durumlara

bir incelik ve acayip bir revnak verebilir veya daha dorusu bunu duyumlara geriverebilir. Ryay imal eden malzeme ii gren duyumlar mphem ve belirsizdir.

Uyankken yd ettiimiz hatralar, rya anna herhangi bir ynden balanrlar.

Ryann douunda esrarl hibirey yoktur. Kendi ryalarmz, aa yukar, gerek

alem hakkndaki grmz gibi geliirler. Zihin, uyku esnasnda almaa devam

eder, duyumlar zerinde, hatralar zerinde yapacan yapar ve insan ister uyusun,

ister uyank olsun, duyumu, duyumun ard hatra ile mezceyler. Rya,

dncenin yksek grevlerine verilmi bir dinlenme, muhakemenin bir ertelenmesidiye de gz nnde tutulmutur. Uyumak, ilgilenmemek demektir. nsan

ilgilenmedii kadar ve ilgilenmedii lde uyur. Kendi yavrusunun yan banda

uyuyan bir anne gk grlemesini iitmeyebilir ama yavrusunun bir i ekmesi bile

onu uyandrr. Acaba bu anne kendi yavrusu iin gerekte uyur mu?165

Psikolojik Adan Rya: Be duyumuzla d lemden aldmz idraklerdir.

Ryalarmz psikosinyaller, ruhumuzdaki arzalar, deiiklikleri ve karakterlerimizi

belirten bir eit mesajlardr. Bu mesajlarn sistematik tahlili, ruhumuzdaki deienderin arzalarla ayn zamanda da deimeyen karakterlerimizi ortaya karmaktadr.

Ryalar insanlar belirli ynlerde etkiler bunlar: 1. Ryalar insan karakterinin ve

ruhunun iyzn aa vurur. Gizli arzular, hisler ve temayller ryalarda

sembollerle ifade edilir. 2. nsan ryasnda, hayatnda karlat en nemli

meseleleri halletmeye alr. Bu mcadele, insan uyankken byle bir meselenin

varln hissetmedii halde mevcuttur. 3. fa edilen hakikatler kolayca kabul

edilmedikleri iin ryalar

n anlat

lmas

nda glk ekilir. Bunun sebeplerinden biriside insan zeksnn rya sembollerinin manasn kolayca kavrayamamasdr.4. Yeterli

derecede sabr, zek ve cesaret sahibi olunduunda ryalar anlamakta fazla glk

ekilmez. Metafizik Adan Ryalar: Metafizik, fizik idrak ve bilgilerimizin tesini

oluturmaktadr. Akln kinatn srlarna cevap arama abasdr. Akln kinatn

srlarna cevap arama abasdr. Bu esasa gre dnldnde rya da metafizik

konular iermektedir.166

165 Bergson, a.g.e. s, 110125.166 H. A.Yksel, a.g.e. s.79.


44/132

39

Ryalar, kiinin kendini yeniden kurma grevinde en etkili yardmclardr.

Hayatna ekidzen vermek isteyen, geleceini tayine alan kiiler ryalarn

dikkate almak zorundadr.Rya yaratc bir eylemdir. nsanlar, uyankken fark edemedikleri yaratc

ynlerini ryalarda grr ve tanrlar. Freuda gre insan uykusu srasnda, ou

cinsel olan birok gd ve isteklerin etkisi altndadr. Eer uykuda bunlarn tatminini

ve doyurulmasn gerekletiremezse uyandnda, daha gerek tatminler aramaya

ynelir.167

Ryalar kiilerin kendi durumlar ve bakalar hakkndaki grlerinin

tesirinde geliir. Ayrca insann uyank iken kulland mantk ile uykuda kullandmantk ayn deildir. Bu konudaki bir yorumda unlar ifade ediliyor: Uyurken

ruhsal yapmz, uyank haline oranla ok deiik bir mantk kullanr. Uykuda kii,

yalnzca gerekle ilikili olduu srece bir anlam tayan eylerle uramaz. rnein

bir insann korkak olduunu dnyorsam, belki de ryamda onu bir tavuk

biiminde grebilirim. Byle bir deiim, ancak benim duygusal durumum asndan

anlamldr. Normal bir mantk ve d gereklik iinse, bu durum tamamen sama

gelir. Uyku ve uyanklk, insan var oluunun iki ayr kutbudur. Uyank hayatmz,davranmak ve karar vermek grevlerini yklenmitir. Uykunun grevi ise, insann

kendisini tanmas ve kendisiyle bir hesaplamaya girimesidir.168

Ryalar, akl d arzular dile getirdikleri gibi evreleri hakknda da yapm

olduklar grleri de belirtebilirler.

Neo-Spritalist gre gre Rya, en genel anlamda, ksaca, fizik bedenin

uyku hali srasnda cereyan eden ruhsal faaliyetin serbest uurdan bal uura

yansmas olarak tanmlanr. Neo-spiritalist gre gre ryalar ncelikle iki ana

grupta snflandrlabilir. 1. Birinci grup ryalar (alelade ryalar): Psikolojik ve

maddi kkenli ryalar (kaybedilmi bir sevgilinin acs, byk zararla sonulanan

ticari bir giriim vb.) 2. kinci grup ryalar (amal ryalar): Bilgilendirici, uyarc,

gelecei bildirici ryalar olup, insann olaan halde bilmedii imaj ve bilgiler

ierirler. Bunlara haberci ryalar denir. Klasik psikolojideki anlamyla bilinalt,

ryann kaynaklarndan bir olmakla birlikte, ryalarn tek nedeni bu deildir. Kimi

167 Erich From, a.g.e. s.148.168 Erich From, a.g.e. s.193.


45/132

40

aratrmaclar asndan ryalaru ekilde snflandrrlar: 1. Psikofizyolojik ryalar:

a- Psikolojik bilinaltndan kaynaklanan ryalar (heyecanlar, skntlar vb.) b- Fiziki

ortamlardan gelen uyarlardan kaynaklanan ryalar.(ses. k vb.) 2. Parapsikolojik yada metapsiik ryalar: a- Bedeni varlklardan gelen psiik tesirlerle grlen birinden

gelen tesirlerle ayn ryay grme veya uyank bir kesimden gelen tesirleri rya

tarznda alglama; b- Uyku srasndaki duru gr ryalar; c- Astral seyahatin rya

tarznda hatrlanmas; 3. uur etkinlii ryalar. Birtakm serbest uur veya gayr-i

uur etkinliklerinin rya tarznda hatrlanmas. 4. Spatyum kkenli ryalar.

Spatyumdaki bedensiz varlklarla iliki veya onlardan gelen tesirler yoluyla grlen

rya. 5. Zaman yolculuu ryalar

: a- Gemi yaamlara ait an

larla ilgili ryalar; b-Gelecee ait bilgi edinme ryalar. 6. Uyarc ryalar: a- Varln bedensiz hami

varlndan gelen t, ikaz, ihtar veya bilgilendirme ryalar; b- Varln kendi

ruhundan gelen tesirler yoluyla oluan uyarc ryalar.169

Ryalar genellikle sembolizm ierirler. Kiinin bu sembolleri kendisinin

zmesi gerekir. nk her insann ayn sembole verdii deer ve anlam ayn

deildir.170

Grld gibi psikoloji, ryalar hakknda derinlemesine bir inceleme

ierisindedir. Onlar iin rya bir tedavi aracdr. nemsiz rya yoktur. Ryalardan

elde edilen semboller kiinin sorunlarn zmesini salayan ipulardr. Ryalar

kuranda ilm i ledunni ilmi ledunni in the quran

Documents