kritik ve analitik düşünme odaklı · kritik ve analitik düşünme odaklı radyo...

*Corresponding author: AKRA Genel Müdürü, Radyolar Derneği Başkanı, RATEM Bilim Teknik Kurulu Başkanı

Kritik ve Analitik Düşünme Odaklı

Radyo Yayıncılığı Modeli Olarak AKRA

1Naim Güleç

1AKRA Televizyon Habercilik ve Yapım A.Ş., İstanbul, Turkiye

Abstract

The opportunities for reaching any kind of information and news are gradually expanding in this techno-

media era, which is based upon information, informatic, and communication. The people of the 21st

century involuntarily come across hundreds of information, voices, and images everyday. In our day -

in which the info pollution has increased, and in which we cannot distinguish between the right and the

wrong- the media followers find it hard to reach true information via true sources and true methods.

The media is accepted as an institution which has the duty of informing the masses and reflecting the

truths. However, the media mostly presents news in a way that serves for its own strategic aims, instead

of presenting the truths as they are. This situation makes it compulsory for the individuals to acquire the

ability of critical reading so as to be able to reach true, objective, and full info.

Furthermore, it is important that the media followers have a critical viewpoint and that they freely

express their criticisms because this will lead to an increase in the media quality and in the awareness

of the society.

Being one of the most effective mass media tools of the 20th century, radio also continues its effects in

the 21st century despite the development and the expansion of new media tools that are based upon

written, visual and internet-focused means. Radio is a mass media tool which can shape and change the

ideas, choices, and perceptions of its target audience; which can directly communicate with people;

which can establish emotional connections; and which can mobilize the society when necessary.

It is important that the individuals establish the system of thinking critically and analytically so that they

can truly benefit from the radio and other media; however, it is also equally important that the media

institutions focus on the critcial-analytical broadcasting in terms of their social responsibilities.

In this study, AKRA - one of the first private radio stations in Turkey since 1993- has been analyzed as

a model because of its critical-analytical broadcasting methods since 2006.

The aim of the study is to present AKRA as a model in Turkey for a radio broadcasting that focuses on

on critical-analytical thinking, and that has a high level of awareness and conciousness.

Keywords: AKRA, radio, critical and analytical thinking, radio broadcasting focusing on critical and

analytical thinking, techno-media, awareness, consciousness, high level radio broadcasting.

Özet Bilgi, bilişim ve iletişimin alt yapısını oluşturduğu tekno-medya çağında bireylerin her türlü bilgi ve

habere ulaşma imkânı giderek artmaktadır.

Buna karşın 21. yüzyıl insanı her gün yüzlerce bilgi, görüntü, ses ve imajla istem-dışı karşılaşmaktadır.

Bilgi kirliliğinin arttığı, doğru ile yanlışın ayırt edilemez hale geldiği günümüzde, medya takipçileri doğru

yöntemle, doğru kaynaktan, doğru bilgiye ulaşmakta zorlanmaktadır.

N. GÜLEÇ/ ISCAT2015 Sakarya - TURKEY 41

*Corresponding author: Address: Faculty of Engineering, Department of Civil Engineering Sakarya University,

54187, Sakarya TURKEY. E-mail address: [email protected], Phone: +902642955752 Fax: +902642955601

Gerçeklere ayna tutma ve kitleleri haberdar etme görevini üstlendiği kabul edilen medya, gerçeği birebir

aktarmak yerine, çoğu zaman olayları kendi stratejik hedeflerine göre haberleştirmektedir. Bu durum,

bireylerin doğru, objektif ve tam bilgi için eleştirel okuma yetisi kazanmasını zaruret haline getirmektedir.

Ayrıca medya takipçisinin eleştirel bir bakışa sahip olması ve gerekli hallerde eleştirilerini çekinmeden

dile getirmesi, hem medyanın kalitesinin artması, hem de toplumda bilincin oluşması bakımından önem

arz etmektedir.

20. yüzyılın en etkili kitle iletişim araçlarından biri olan radyo, yazılı, görsel ve internet tabanlı yeni

medyadaki gelişmeye ve yaygınlaşmaya rağmen hedef kitlesinin fikirlerini, düşüncelerini, tercihlerini ve

algılarını etkileyen, değiştiren, insanlarla birebir ilişki kurabilen, duygusal bağ oluşturan ve gerektiğinde

kamuoyunu harekete geçirebilen bir kitle iletişim aracı olmaya 21. yüzyılda da devam etmektedir.

Radyonun ve diğer mecraların doğru ve faydalı şekilde takip edilebilmesi için kritik ve analitik düşünme

sisteminin bireyler arasında yaygınlaşması kadar, sosyal sorumluluk bakımından medya kurumlarının

kritik ve analitik düşünme odaklı yayıncılık yapması da önemlidir.

Bu çalışmada, 1993’te yayın hayatına başlayan, 2006 yılından bu yana da kritik ve analitik düşünme

odaklı radyo yayıncılığını etkin şekilde uygulayan, Türkiye’nin ilk özel ulusal radyolarından AKRA bir

model olarak incelenmiştir. AKRA nezdinde, Türkiye’de kritik ve analitik düşünme odaklı, farkındalık

ve bilinç düzeyi yüksek bir radyo yayıncılığı modelinin tanıtılması hedeflenmiştir.

Anahtar kelimeler: AKRA, radyo, kritik ve analitik düşünme, kritik ve analitik düşünme odaklı radyo

yayıncılığı, tekno-medya, farkındalık, bilinç düzeyi yüksek radyo yayıncılığı

1. Giriş

Bilgi, bilişim ve iletişim çağı 21. yüzyılda, dijital iletim teknolojisinin gelişmesi ve kitle iletişim

araçlarının çeşitlenmesi bilgi/mesaj transferinin hızını ve önemini arttırmaktadır.

Her tür bilgi ve haberi bireylere aktaran, hedef kitlesini bilgilendiren, yönlendiren, eğlendiren,

eğiten, davranışlarına etki eden sorumluluk sahibi yazılı, görsel ve işitsel kitle iletişim araçlarının

tümüne medya denilmektedir.

Bireyler her gün, her saat yazılı, görsel, işitsel ve internet tabanlı yeni medyanın ürettiği haber,

makale, ses, fotoğraf ve video mesajlarıyla karşılaşmaktadır.

20. yüzyılın en etkin kitle iletişim araçlarından biri olan radyo, yaklaşık 100 yıldır insanoğlunun

hayatının bir parçası olarak varlığını devam ettiriyor. Radyo halen geniş kitleler için en önemli

kitle iletişim araçlarından biridir.

İşitsel bir iletişim aracı olan radyo, gazete, dergi ve televizyonla birlikte geleneksel medya

içerisinde yer almaktadır. Radyolar, kendine has dinamik yapısı ve işitsel duyuya hitap etmesinin

getirdiği avantajlar sayesinde diğer mecralara oranla daha sadık ve bilinçli takipçi/dinleyici

kitlesine sahiptir.

Radyo, insanlarla birebir ilişki kurulabilen, sesin/sözün gücüyle muhatabıyla duygusal bağ

oluşturabilen, gerektiğinde kitleleri harekete geçirebilen etkili bir iletişim aracıdır. İnsanları

ilgilendiren her konu radyonun ilgi alanına girmektedir. Söz/mesaj var oldukça radyoculuk devam

edecektir.


Radyo yayıncılığının kendine özgü kuralları ve yöntemleri bulunmaktadır. Başarılı bir radyo

yayıncılığı, radyo ekibinin program üretim süreçlerini çok iyi bilmesine, yüksek düzeyde planlama

ve organizasyon kabiliyetine, dinleyicilerle doğru ve sağlıklı iletişim kurmasına, ihtiyaç ve talepleri

profesyonelce değerlendirmesine, içeriği kaliteli şekilde üretmesine, riskleri öngörmesine,

problem/kriz çözme becerisine, bilişim ve teknolojiye hâkim olmasına, pazarlama bilgisine ve en

önemlisi işletmenin geleceği için stratejik planlar yapabilmesine bağlıdır.

Bilgi yoğunluğunun/kirliliğinin arttığı günümüzde, bilgiye ulaşmaktan ziyade doğru bilgiye nasıl

ulaşılacağı ve ulaşılan bilginin nasıl analiz edileceği sorunsalı ön plana çıkmaktadır. Medyanın

insanların düşünce dünyaları ve düşünme süreçleri üzerinde derin etkisi bulunmaktadır.

Diyarlı bir dinleyici kitlesi, radyoları takip ederken duyduğu bilgi ve haberleri bilinçli bir medya

takipçisi olarak kritik ve analitik düşünme süzgecinden geçirmelidir. Aynı şekilde toplumun doğru

bilgilendirilmesi, doğru haberlerin dinleyicilere aktarılması ve her türlü etik değere uyulması

bakımından radyo çalışanlarının da kritik ve analitik düşünme yöntemini öğrenmeleri ve bu

düşünce sistemine göre yayın akışlarını hazırlamaları gerekmektedir.

Bu çalışmada, kritik ve analitik düşünme odaklı radyo yayıncılığı yapmaya gayret eden

Türkiye’nin ilk ulusal radyolarından AKRA bir model olarak ele alınacaktır.

Kritik ve analitik düşünme eksenli, içerik üretimindeki konu-kariyer bütünlüğü anlayışından

güncel-aktüel radyo programları için haberleri inceleme/seçme kriterlerine, programlara duyarlılık

eksenli isim verilmesinden kul/insan hakkı konseptli reklamcılık hassasiyetine, değişim ve

farkındalık perspektifli yayıncılık anlayışından varlık sebebini idrake katkı sağlamayı hedefleyen

müzik ilkelerine kadar birçok konu analiz edilmeye çalışılacaktır.

Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için kritik ve analitik düşünmeye yönelik kavramlar ile medya,

radyo, radyo yayıncılığı ve radyoyu diğer mecralardan ayıran yönleri açıklanacaktır.

2. Kritik ve Analitik Düşünmeye Kavramsal Bakış

2.1. Düşünme

Düşünme kavramı “tefekkür”, “duyum ve izlenimlerden, tasarımlardan ayrı olarak aklın bağımsız

ve kendine özgü durumu”, “karşılaştırmalar yapma, ayırma, birleştirme, bağlantıları ve biçimleri

kavrama yetisi”, “zihnin bir konuyla ilgili bilgileri karşılaştırarak, aralarındaki bağlantıları

inceleyerek bir yargıya ya da karara varma etkinliği” ve “algılama ve yapımsal işlemlerden çok

düşünüleri kullanarak sorun çözme etkinliği”1 şeklinde tanımlanmaktadır.

Düşünme, zihnin bir konuyla ilgili bilgileri karşılaştırarak, aralarındaki bağlantıları inceleyerek bir

yargıya ya da karara varma etkinliğidir. Düşünmenin belli bir biçim almasıyla düşünce oluşur; bu

da ancak dil yoluyla olur. Düşüncenin dille sıkı bir bağlılığı vardır. Düşünceler sözcüklere

dökülemiyorsa, düşünme biçim almamış, düşünce olmamış demektir. Düşünme gerçek nesnelere

yöneliyorsa somut düşünme, düşüncel (ideal) nesnelere yöneliyorsa soyut düşünme adını alır.2

1 Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Düşünme Maddesi, www.tdk.gov.tr (Görüntüleme: 15.03.2015) 2 Türk Dil Kurumu, Felsefi Terimler Sözlüğü düşünme maddesi, www.tdk.gov.tr (15.03.2015)

http://www.tdk.gov.tr/



Bir başka ifadeyle düşünme, “tefekkür etmek, bir sonuca varmak amacıyla incelemek,

karşılaştırmak ve aradaki ilgilerden yararlanarak düşünce üretmek, zihni yetiler oluşturmak,

muhakeme etmek, aklından geçirmek, göz önüne getirmek, zihniyle arayıp bulmak, akıl etmek, ne

olabileceğini önceden kestirmek, tasarlamak”3 şeklinde de tanımlanmaktadır.

Düşünme; muhakeme, irade, önsezi, sezgi, öngörü, yine kültürümüzde var olan feraset, basiret,

akıl, zihin, fehim gibi kavramlar da düşünme eylemi ve düşünceyle yakın ilişkisi olan kavramlardır.

Tahayyül etme, hayal etme, zihinsel kurgulama, zihinsel tasarım, zihinde canlandırma da ilişkili

kavramlardır.4

Başarının başlıca temellerinden birisi düşünme ve muhakemedir. Birçok kimse bu melekesini

gelişigüzel kullanır. Başarının şartı olarak gördüğümüz düşünce, teemmülü düşüncedir. Bu,

fikirlerin basit bir şekilde sıralanması değil, rabıtalı bir şekilde birbirini takip etmesidir. Bu

kabiliyet bütün tahsil boyunca işlenerek, mantık ve matematik ilimleri ile düzenlenerek geliştirilir.

Tahsilde ve meslek hayatında karşılaşılacak müşkülleri çözmek için düşüncelerde orijinal ve üretici

olmayı öğrenmek şarttır. Meseleleri, kendimizinkilerde dâhil olmak üzere, objektif olarak ele

almalı, mantıki bir muhakeme yolu takip edebilmeliyiz.

Bir problemin çözümünde, şu mantıki merhaleleri takip etmek düşünülebilir:

- Problemin, meselenin iyi ve doğru anlaşılması,

- Bu konu üzerinde mümkün mertebe çok araştırma ve soruşturma yapılması, gereken

bilgilerin toplanması,

- Ortaya çıkan muhtelif çözüm ihtimallerinin tespiti,

- Mümkün çözümlerin bir bir denenmesinin tasarlanması,

- Bunlar içinden en iyi, en az riskli çözümün seçilmesi,

- Nihai çözümün tatbik edilmesi…5

2.2. Kritik Düşünme

Kritik/eleştirel kelimesinin İngilizce karşılığı olan “critical” kelimesi “değerlendirme, yargılama,

ayırt etme” anlamlarını dile getiren Yunanca "kritikos/kriticos" teriminden türetilmiş, Latince'ye

"criticus" olarak geçmiş ve bu yolla diğer dillere yayılmıştır. 6

İngilizce kökenli “critical thinking” kavramı Türkçe’ye “kritik düşünme” ve “eleştirel düşünme”

şeklinde çevrilmiştir.

Kritik düşünme, herhangi bir konu, içerik ya da problem hakkında düşünürün düşünmesinin

kalitesini becerikli bir şekilde analiz ederek, değerlendirerek ve yeniden düzenleyerek geliştirdiği

düşünme biçimidir. Kritik düşünme kendi kendine idare eden, disipline eden, denetleyen ve

düzelten düşünmedir. Düşünmeyi analiz etmek için düşünmenin amacını, sorusunu, bilgisini,

varsayımlarını, çıkarımlarını, ana kavramlarını ve bakış açısını tanımlamak gerekir. Düşünmeyi

3 Ağargün, M. Yücel, Prof. Dr., “Analitik ve Kritik Düşünce Üzerine”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Platformu

Dergisi, Sayı: 1, Aralık-Ocak-Şubat 2006-2007, İstanbul. http://www.sdplatform.com/Dergi/27/Analitik-ve-kritik-

dusunce-uzerine.aspx (15.03.2015) 4 Ağargün, M. Yücel, Prof. Dr., age. 5 Coşan, Mahmud Es’ad, Prof. Dr. “Muhakeme Kabiliyetini Geliştirmek” Dilimiz ve Kültürümüz, Server İletişim,

2010 http://www.kritik-analitik.com/ArticlesPopUp.aspx?Id=3 (15.03.2015) 6 Seferoğlu S. Sadi, Akbıyık Cenk, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, sayfa 194, 2006, Ankara.

http://www.sdplatform.com/Dergi/27/Analitik-ve-kritik-dusunce-uzerine.aspx


http://www.kritik-analitik.com/ArticlesPopUp.aspx?Id=3


değerlendirmek için ise düşünmenin açıklığını, doğruluğunu, tamlığını, ilgililiğini, derinliğini,

genişliğini, önemini, mantığını ve tarafsızlığını kontrol etmek gerekir. 7

Kritik düşünme sistematiğini kavrayan bir düşünürün şu süreçleri yönetmesi beklenir:8 - Önemli sorular ve problemler ortaya atar, soruları ve problemleri tam ve açık olarak oluşturur,

- İlgili bilgiyi toplar ve değerlendirir, etkili bir şekilde yorumlamak için soyut fikirleri kullanır,

- İyi akıl yürütülmüş sonuçlara ve çözümlere ulaşır, ilgili kriterlere ve standartlara göre test

eder,

- Alternatif düşünce sistemleri içerisinde açık fikirli bir şekilde düşünür, ihtiyaç olduğunda

varsayımlarını, çıkarımlarını ve pratik sonuçlarını tanır ve değerlendirir.

- Karışık problemlere çözümler bulma konusunda diğerleriyle etkili bir şekilde iletişim kurar.

Kritik düşünme kendi düşünce sürecimizin bilincinde ve farkında olarak, diğer insanların düşünce

süreçlerini dikkate alarak, öğrendiklerimizi doğru uygulayarak, kendimizi ve çevremizde meydana

gelen olayları anlayabilmeyi ve analiz edebilmeyi amaç edinen aktif, sistematik ve organize

zihinsel bir süreçtir.

Kritik düşünme süreci, bir sorunu tespit etmek ve çözmek, belirli amaçları gerçekleştirmek, bilgi

ve olayları anlamlandırmak ve karşılaşılan kişileri daha iyi tanımak için bilinçli bir şekilde

tasarlanmaktadır.

Kritik düşünmenin yararları şu şekilde sıralanabilir: - Kişisel perspektifleri yorumlama ve birebir ilişkileri anlama açısından önemlidir.

- Farklı değerleri tanıma ve sorgulama yoluyla anlamlandırma yeteneğinin gelişmesini sağlar.

Çünkü eleştirel düşünenler toplumdaki düşünce farklılıklarını görürler ve daha toleranslı

olurlar.

- Eleştirel düşünmenin diğer olumlu yönü ise, önyargıların ve hassas olunan noktaların farkına

varılmasını kolaylaştırmasıdır.

- Bütüncül düşünmeyi sağlayarak olayları tek boyutlu değil de, çok boyutlu görebilmeye

olanak sağlar.

- Önemli konular hakkında karar vermeye yardımcı olarak sorunun çözümünü kolaylaştırır.

- Düşünme sürecini hızlandırarak, bireyin çevresinde yer alan durum veya olayların

anlaşılmasına yardımcı olur.

- Bağımsız düşünebilmeyi ve karar vermeyi öğretir, bireyin kendine olan güveninin artmasını

sağlar ve yaşantının zenginleşmesine katkıda bulunur.9

2.3. Analitik Düşünme

Analitik kavramının Türk Dil Kurumu tarafından Türkçe’ye “çözümlemeli” şeklinde çevrilmiştir.

Yunanca “analytike tekhne” terimi “çözmeye yarayan sanat” anlamına gelmektedir. Aristoteles'te

7 Paul Richard, Elder Linda, Kritik Düşünce. Çev: Prof. Dr. Esra Arslan. Yrd. Doç. Gamze Sart. Nobel Kitap, s.

xxvi, 2013, Ankara. 8 Paul Richard, Elder Linda, age. s. xxvii 9 Vicdan Nurten, Özer Zeynep, Yoğun Bakım Hemşirelerinde Önemli Bir Özellik: Eleştirel Düşünme, Türk

Kardiyol Dern Kardiyovasküler Hemşirelik Dergisi, s. 9, 2011, Ankara

http://adminwebcast.tkd.org.tr/Files/Pdf/Derleme-2011-2-2-3.pdf (15.03.2015)

http://adminwebcast.tkd.org.tr/Files/Pdf/Derleme-2011-2-2-3.pdf


analitik kavramı biçimsel mantıkla eşanlamlıdır. Kant için analitik, anlığın biçimlerini incelemedir. 10

Analitik düşünmeyi, “bir sorunu çözüme kavuşturmak gayesiyle doğru verileri, bilgileri

ayrıştırarak ve sorunu oluşturan temel öğeleri göz önüne alarak doğru ve mantıklı sonuca varmak

için yapılan sistematik düşünme süreci” şeklinde tanımlayabiliriz.

Analitik olmak durumları, uygulamaları, sorunları, önermeleri, düşünceleri, teorileri, iddiaları ve

benzeri şeyleri onları oluşturan bileşenlerine ayırmaktır.11

Analitik düşünebilmek için okunan bir metin veya çözülmesi gereken bir sorun/durum için tüm

bağlantıları ve ilişkileri çok boyutlu incelemek, dikkatli şekilde tetkik etmek, doğru analiz etmek

gerekmektedir.

2.4. Kritik ve Analitik Düşünme

Batı dünyasında “kritik” ve “analitik” kavramlarını “düşünme” kavramıyla bir araya getirerek ilk

kez kimin kullandığı tam olarak tespit edilememektedir.

“Critical Thinking Skills: Developing Effective Analysis and Argument” adlı eserini 2011 yılında

yayınlayan Stella Cottrell’in, üniversite öğrencilerine yönelik bir metinde12 “Critical and analytical

thinking” ifadesini kullandığı görülmektedir. Burada şu görüşlere yer vermektedir:

Kritik ve analitik düşünme, üniversite çalışmalarında çok önemli bir kısımdır. Çoğu birinci

sınıf öğrencileri ilk yazdıkları ödev ve makalelerde “yeterince analitik değil” uyarısını

alabilmektedir. Üniversiteler öğrencinin kritik ve analitik düşüncesinin gelişmesinde

büyük rol oynarlar. Yani bu, daha önceki kulaktan dolma veya tecrübeler sonucu edinilen

bilgilere bakmaksızın, okunan-yazılan konuya tamamen odaklanma ve bunların kritik

analizini doğrudan metin yoluyla yapmaktır.

ABD, İngiltere, Avustralya’daki bazı üniversiteler işletme, iktisat, finans vb alanlarda eğitim

görmek isteyen/gören öğrencilere yönelik kritik ve analitik düşünmenin önemini anlatan metinler,

sunular hazırlayıp yayınlamıştır.

İngiltere’nin köklü üniversitelerinden University College London da “Critical and analytical

thinking” konusuna yoğunlaşan bir eğitim kurumu olarak dikkat çekmektedir. Üniversitenin

öğrencilere yönelik hazırladığı görselde şu bilgiler yer almaktadır: 13

Akademik dilde kritik ve analitik düşünme, argümanların ve bilgilerin karşıt bir görüşe

karşı değerlendirmesini yapmaktır. Ortaya atılan tezin doğruluğunu ve karşıt görüşü alt

edip edemediğini sorgulamaktır. Bir argümanı çözümlemek için diğerlerinin

pozisyonlarını anlamlandırmak gerekir. Yazarların neden özel bir sonuca vardıklarını ve

bir düşüncenin neden diğerine göre daha geçerli olduğunu anlayabilmek gerekir. Analitik

eleştiri yapılarak ortaya atılan tezlerin hangisinin doğru veya hangisinin yanlış olduğu ayırt

edilebilmelidir. Ortaya bir argüman atıldığı zaman ise argümanın belirgin, yeterince

10 Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, Analitik Maddesi, www.tdk.gov.tr (15.03.2015) 11 Kritik Analitik Düşünme, Anglia Ruskin Üniversitesi, http://www.kritik-

analitik.com/ArticlesPopUp.aspx?Id=21 (15.03.2015) 12 http://www.palgrave.com/studentstudyskills/page/critical-and-analytical-thinking-skills/ (15.03.2015) 13 https://www.ucl.ac.uk/transition/study-skills-resources/critical_and_analytical_thinking.pdf (15.03.2015)




http://www.palgrave.com/studentstudyskills/page/critical-and-analytical-thinking-skills/

https://www.ucl.ac.uk/transition/study-skills-resources/critical_and_analytical_thinking.pdf


desteklenmiş, güncel ve güvenilir kaynaklarla zenginleştirilmiş olmasına dikkat

edilmelidir.

Türkiye’de “kritik” ve “analitik” kavramlarını “düşünme” kavramıyla birlikte ilk kez 2003 yılında

ülkemizin manevi liderlerinden Muharrem Nureddin Coşan’ın kullandığı kayıtlarda yer

almaktadır. M. Nureddin Coşan, 5 Nisan 2003 tarihinde katıldığı bir programda takipçilerine,

“Analitik ve kritik düşünmeyi öğreten kitaplar alın ve anlayarak okuyup, günlük hayatınızda

tatbik edin”14 çağrısında bulunmuştur.

Türkiye’de kritik ve analitik düşünme kavramının detaylı tanımlamasını 2006 yılında Prof. Dr.

Mehmet Yücel Ağargün’ün yaptığı görülmektedir:15

Kritik ve analitik düşünme; yaratılıştan bağışlanmış zihinsel yeteneklerle aktif bir biçimde;

gözlem, tecrübe, tefekkür, neden-sonuç ilişkisi kurma işlevleri ve/veya iletişim yoluyla

toplanmış ya da edinilmiş bilgilerin entelektüel-bilimsel seviyede ve belli bir disiplin

içinde tanımlanması, değerlendirilmesi, kavramsallaştırılması, analiz edilmesi,

karşılaştırılması, sentezlenmesi, yorumlanması ve uygulamaya geçilme aşamasına

gelinmesi sürecidir. Analitik ve kritik düşünme bir beceridir; bununla birlikte aynı

zamanda bir tutumdur.

Kritik ve analitik düşünme, zihinsel işlevlerin kullanıldığı bilişsel bir aktivitedir. Dikkat, hafıza,

muhakeme, algılama ve çıkarsama yapma gibi bir dizi zihinsel surecin eşgüdüm içinde etkileştiği

bir süreçler bütünüdür. Seçme, kategorize etme, tümevarım, tümdengelme, mecaz, benzetme,

ayrıştırma ve soyutlama gibi kritik ve analitik düşünmenin diğer bileşenlerinden de söz edebiliriz.

Günlük yaşantımızdaki olağan, sıradan, istemsiz, sistemsiz düşünmeden farklı; bilinçli, ilmi, hür

düşünmedir.16

Analitik ve kritik düşünme bireyin ne yaptığı veya inandığıyla ilgili karar verirken akla uygun ve

derinlemesine düşün(ebil)mesi sürecidir. Bağımsız bir kişinin, bilişsel sorgulama etkinliği,

derinlemesine düşünme ve yeniden yapılandırma gibi bilişsel pratikleri içerdiği göz önünde

tutulursa analitik ve kritik düşünme anlamlandırma ve problem çözme gibi iki temel yeteneği

gerektirir. Günümüzde yetişmiş meslek erbabı insanların, münevverlerin, mütehassısların,

eğiticilerin, tüccar ve sanayicilerin neticede aklı eren her iyi niyet sahibinin dünya gidişatını

yönlendirmeye çalışan sistem ve organizasyonları daha iyi tanıyıp politikalarını ve neticelerini

hesap edebilmeleri için de kritik-analitik düşünmeyi öğrenmeleri kaçınılmazdır.17

Kritik ve analitik yaklaşımda farkındalık artışı sağlamak esastır. Hayatımızla ilgili birçok konuda

farkındalık artışı gereklidir. “Neden birileri benim bir şeyi kabul etmemi istiyor?” “Kabul etmeli

miyim?” gibi sorular farkındalığımızı geliştirmenin ilk adimidir. Bunun için pasif konumdan aktif

14 Coşan, Muharrem Nureddin, 5 Nisan 2003 Aydın Kuşadası Konuşması,

http://www.iskenderpasa.com/BC49950B-2C61-4660-BCF5-2B1444927BF2.aspx (15.03.2015) 15 Ağargün, Mehmet Yücel, Prof. Dr., “Analitik ve Kritik Düşünce Üzerine”, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü

Platformu Dergisi, Sayı: 1, Aralık-Ocak-Şubat 2006-2007, İstanbul. http://www.sdplatform.com/Dergi/27/Analitik-

ve-kritik-dusunce-uzerine.aspx (16.03.2015) 16 Kritik ve Analitik Düşünme Nedir? http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=kadnedir (16.03.2015) 17 Ağargün, Mehmet Yücel, Prof. Dr., age.

http://www.iskenderpasa.com/BC49950B-2C61-4660-BCF5-2B1444927BF2.aspx



http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=kadnedir


konuma geçmeli, daha belirleyici olmalı ve doğru cevapları bulmalıyız. Kritik ve analitik düşünme

farkındalığı artırmak için tutarlı, sistemli ve doğru sorgulama cabasıdır.18

Kısaca kritik ve analitik düşünme bilgi, belge, delile dayanan; düşünerek ve akıl yürüterek bilme,

anlama, anlamlandırma ve bu anlamlandırma doğrultusunda hayatı bilinçli yaşamayı ve gerçeği

bulmayı sağlayan bir düşünce sistematiğidir.

Kritik ve analitik düşünme sisteminin ne olduğu kadar ne olmadığının da belirlenmesi

gerekmektedir.

- Kritik ve analitik düşünme (KAD) olumsuz düşünmek değildir. İddia ve fikirleri tarafsız

ve önyargısız bir şekilde değerlendirmektir.

- KAD’ın amacı insanları tek tip düşünmeye zorlamak değildir. KAD değer ve ilkelerden

ayrı bir süreçtir. Bu sebeple KAD konusunda eşit derecede yetenekli olan fakat farklı

değer ve ilkelere sahip olan iki insan, tamamen farklı sonuçlara ulaşabilir.

- KAD kendi başına bir inanç değildir. Bir düşünme sürecidir. Bu sürece işaret eder.KAD

inanageldiklerimiz hakkında sahih kaynaklara başvurarak kritik yapmanın yöntemini

gösterir. İnanageldiklerimizin sahih kaynaklara göre geçerliliğini sorgulayabilir.

- KAD duyguları ya da duygusal düşünmeyi reddetmez, onların yerine geçmez. Karar

sürecinin bilinçli cereyan etmesini sağlar. Kişinin verdiği kararlar ile ilgili farkındalığını

arttırır.19

Türkiye’de kritik ve analitik düşünme sisteminin geliştirilmesi gayesiyle bazı sivil toplum

kuruluşlarının iştirakiyle Kritik ve Analitik Düşünme (KAD) Platformu kurulmuştur. “Hayatın her

anının farkında olmak için düşünmek” misyonuyla hareket eden KAD Platformu, vizyonunu

“İnsanları düşünmeye yönlendirmek ve bunu bir hayat tarzı haline getirmelerine yardımcı olmak”

şeklinde belirlemiştir. 20

KAD Platformu’nun mutabakat metninde kritik ve analitik düşünme faaliyetlerinin amacı şu

şekilde belirtilmiştir: 21

- İnsanların erdem, maneviyat, ahlak gibi kişisel değerlere, adalet, sevgi, mertlik ve uzlaşı

gibi evrensel değerlere bağlı,

- Bilgi ve beceri yönünden, günümüz ve gelecek dönemin gereklerine göre donanımlı,

- Bedenen, ruhen ve sosyal olarak sağlıklı ve zinde,

- Üstün vasıflı, eğitimli, kültürlü, görgülü,

- Feraset, basiret ve hikmet sahibi,

- Sevgiye dayalı hizmet üreten,

- Ülkesini, milletini ve tüm insanlığı seven,

18 Ağargün, Mehmet Yücel, Prof. Dr., “Kritik ve Analitik Düşünme Nedir?”, PratiKAD - Pratik Örnekler İle

Kritik ve Analatik Düşünme, KAD Patformu Yayınları, İstanbul. 19 KAD Ne Değildir, KAD Platformu, http://www.kritik-analitik.com/PageContent.aspx?Id=127 (16.03.2015) 20 Kritik ve Analitik Düşünme Platformu, http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=MisyonVizyon

(16.03.2015) 21 KAD Platformu Mutabakat Metni, http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=mutabakat_metni

http://www.kritik-analitik.com/PageContent.aspx?Id=127

http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=MisyonVizyon

http://www.kritik-analitik.com/ShowPage.aspx?Id=mutabakat_metni


- Olayları gerçek boyutları ile kavrayıp, gidişatı olumlu yöne yönlendirebilecek, kritik ve

analitik düşünme yeteneğini edinmiş kişiler olarak yetişmesine katkıda bulunarak, böyle

fertlerin oluşturduğu mutlu ve huzurlu bir toplum oluşmasının sağlanması

amaçlanmaktadır.

KAD Platformu’nun www.kritik-analitik.com web sitesinde kritik ve analitik düşünme sistemiyle

ilgili genel bilgilerin yanı sıra sunular, makaleler, çeviriler ve kitap listesi22 de yer almaktadır.

Türkiye’nin bazı üniversitelerinde kritik ve analitik düşünme sisteminin öğrenilmesi ve

yaygınlaştırılması amacıyla kritik ve analitik düşünme kulüpleri kurulmuştur. Bunlara İstanbul

Medipol Üniversitesi KAD Kulübü,23 Sakarya Üniversitesi KAD Öğrenci Topluluğu,24 Harran

Üniversitesi KAD Kulübü25 örnek verilebilir.

Türkiye’deki bazı üniversitelerde ise öğrencilerin etkili bir şekilde kritik ve analitik düşünme

becerilerini öğrenebilmesi ders programları hazırlanmaktadır. Bunlara, Sakarya Üniversitesi

İşletme Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Kadir Ardıç ve Ahmet Canan Karakaş’ın verdiği “Kritik

Analitik Düşünce Becerileri”26 dersi ile Dokuz Eylül Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Tolga

Gök’ün verdiği “Kritik ve Analitik Düşünme Teknikleri”27 dersi örnek gösterilebilir.

2.5.Medya ve Çeşitleri

“İletişim araçları ve iletişim ortamları”28 olarak tanımlanan medya, eğlendirme, bilgilendirme,

eğitme gibi fonksiyonları aynı çatı altında toplayan kitle iletişim araçları olarak da

tanımlanabilmektedir. 29

Türkçede “medya” olarak kullanılan İngilizce’deki media sözcüğü “araç, ortam, ortam aracı”

anlamlarına gelen medium (Latince medius) sözcüğünün çoğuludur. “Medya aracı”, “medyalar”

gibi yanlış kullanımının da gösterdiği gibi, kavramın kullanışsızlığına rağmen, genellikle belirli

karışıklıklara neden olmakla birlikte Türkçeye yoğun bir şekilde girdiği görülmektedir.30

Medya, her tür bilgiyi bireylere ve topluma aktaran, bilgilendiren, yönlendiren, eğlendiren, eğiten

sorumluluk sahibi yazılı, görsel ve işitsel kitle iletişim araçlarının tümüne verdiğimiz genel isimdir.

Tarihten gelen süreç içerisinde baktığımızda, toplumların bilgilenmesinde ve aydınlanmasında,

olaylar karşısında reaksiyon göstermesinde medyanın önemli rolü vardır. Bu reaksiyon gerek

22 http://www.kritik-analitik.com/PageContent.aspx?Id=123 23 İstanbul Medipol Üniversitesi, Kritik ve Analitik Düşünme Kulübü,

http://ogrencikulupleri.medipol.net/?p=2988 (18.03.2015) 24 Sakarya Üniversitesi Kritik ve Analitik Düşünme Öğrenci Topluluğu, www.saukad.org (18.03.2015) 25 Harran Üniversitesi, Kritik ve Analitik Düşünme Kulübü, www.harrankad.com (18.03.2015) 26 Sakarya Üniversitesi, Kritik Analitik Düşünce Becerileri ders programı,

http://www.ebs.sakarya.edu.tr/?upage=fak&page=drs&f=06&b=04&ch=1&yil=2013&lang=tr&disaridan=1&InKod

=58765&dpage=all 27 Dokuz Eylül Üniversitesi, Kritik ve Analitik Düşünme Teknikleri ders programı, http://www.deu.edu.tr/ders-

katalog/2015-2016/tr/tr_9542_9541_194.html (18.03.2015) 28 Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr, (16.03.2015) 29 Sayılgan, Emine. Medya İşletmelerinde Pazarlama Yönetimi, İstanbul: Beta Yayınları, Nisan 2010, s. 1. 30 Nalçaoğlu, Halil. Medya ve Toplum, İstanbul: IPS İletişim Vakfı Yayınları, 2003.

http://www.kritik-analitik.com/


http://ogrencikulupleri.medipol.net/?p=2988

http://www.saukad.org/

http://www.harrankad.com/

http://www.ebs.sakarya.edu.tr/?upage=fak&page=drs&f=06&b=04&ch=1&yil=2013&lang=tr&disaridan=1&InKod=58765&dpage=all

http://www.ebs.sakarya.edu.tr/?upage=fak&page=drs&f=06&b=04&ch=1&yil=2013&lang=tr&disaridan=1&InKod=58765&dpage=all

http://www.deu.edu.tr/ders-katalog/2015-2016/tr/tr_9542_9541_194.html

http://www.deu.edu.tr/ders-katalog/2015-2016/tr/tr_9542_9541_194.html



iktidara, gerekse muhalif olanlara yönelebilir. Burada önemli olan basının büyük kitleler üzerindeki

etkisinin yadsınamaz olduğudur.

İnsan, çevresinde ve dünyada olup bitenleri öğrenmek ve öğrendiklerini veya düşündüklerini

başkalarına duyurmak, aktarmak ihtiyacı hisseder. Bu ihtiyaç az veya çok her insanın doğasında

vardır. Bu ihtiyacın giderilmesi için girişilen çeşitli teşebbüsler sonunda bugün basın-yayın

dediğimiz ve toplumun dördüncü kuvveti sayılan “medya müessesesi” doğmuştur. 31

Basın Kanunu’nun 3. maddesinde medyanın işlevi ve sınırları şu şekilde belirlenmiştir:32

“Basın özgürdür. Bu özgürlük; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma

haklarını içerir. Basın özgürlüğünün kullanılması ancak demokratik bir toplumun gereklerine

uygun olarak; başkalarının şöhret ve haklarının, toplum sağlığının ve ahlâkının, millî güvenlik,

kamu düzeni, kamu güvenliği ve toprak bütünlüğünün korunması, Devlet sırlarının açıklanmasının

veya suç işlenmesinin önlenmesi, yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması amacıyla

sınırlanabilir.”

Medya giderek yaygınlaşan çeşitleri ve içerikleriyle etkili bir bilgi ve haber kaynağıdır.

Medya, klasik medya ve yeni medya olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Klasik medya çeşitleri gelişim süreçlerine göre üç ana grupta ele alınabilir:

Gazete ve Dergi: Yazılı haber, analiz, makale, fotoğraf, resim, çizim gibi sabit görsel materyallerin

yer aldığı basılı iletişim araçlarıdır.

Radyo: Sese dayalı yayın yapan işitsel iletişim aracıdır.

Televizyon ve Sinema: Ses, renk, hareket ve yazı içeren görüntüleri bir araya getirerek hareketli

yayın yapan görsel iletişim araçlarıdır.

Yeni Medya: Klasik medyayı oluşturan radyo, televizyon, gazete, dergi gibi görsel, işitsel ve yazılı

medyayı bir arada bünyesinde bulunduran ve klasik medyanın sahip olmadığı oranda bilgi

kaynaklarına ulaşma imkânı sunan internet yeni iletişim ortamıdır.

2.6.Eleştirel Düşünce ve Medya

Bilinçli bir medya takipçisinin medyada yer alan bilgi ve haberleri doğru analiz edebilmesi için

eleştirel düşünmeyi öğrenmesi gerekmektedir.

Eleştirel düşünce medyayı, hakim güçlerin meşruiyet sağlamak amacıyla toplumda yaşayanları

ikna için kullandıkları önemli araç olarak görmektedir. Eleştirel yaklaşımda, medya kuruluşları ile

siyasal iktidarı ellerinde tutanlar arasında karşılıklı bir bağımlılık, etkileşim ve ilişki olduğu

varsayılır.

Eleştirel düşünceye göre medyanın görevi, ekonomik sistemin ve bilinç yönetiminin kitlelere

sunumunu ve satışına aracılık yapmaktır. Bunu film, sinema, yarışma, müzik vb medya ürünlerini

yayınlayarak veya reklâm ve ilanların sunumuyla yapmaktadır. Eleştiren düşünceye göre medya

ürünleri, hakim gücün/iktidarın ve egemen kültürün devamını sağlamaya ve zeminini

meşrulaştırmaya yönelik anlayışla üretilmektedir. Küreselleşme ile birlikte kültürel emperyalizm,

medya üzerinden yürütülmektedir. Çok uluslu firmalar, ürettikleri ürünlerin tüketimini medya

31 Wikipedia, Basın Yayın maddesi, http://tr.wikipedia.org/wiki/Bas%C4%B1n_yay%C4%B1n (20.03.2015) 32 Basın Kanunu. http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5187.html (20.03.2015)

http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bas%C4%B1n_m%C3%BCessesesi&action=edit&redlink=1

http://tr.wikipedia.org/wiki/Bas%C4%B1n_yay%C4%B1n

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5187.html


aracılığıyla kitlelere yaptırmaktadır. Batı medeniyeti kendi ideolojisini, yaşam ve eğlence

kültürünü tek yönlü ve kendi çıkarı doğrultusunda az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere, uluslara

doğru akıtmaktadırlar. Haber ve eğlence kültürünün medya tarafından şekillendirilmesi dünyayı

hakim güçlerin penceresinden görmemize ve kendimize de onların penceresinden bakmamıza

neden olabilmektedir.33

Medyatik gerçek, yaşanan gerçeği etkilemekte ve giderek değiştirerek onunla yer değiştirmektedir.

Bu da kültürel yabancılaşmaya, aidiyet duygusun zayıflamasına, topluma yabancılaşma ve

toplumsal çözülmeye neden olmaktadır. Eleştirel ekolün kültür emperyalizmi kuramını doğrulayan

kültür endüstrisinin en etkin silahı olan medya, toplumun kültürel yapısını kendi ihtiyacı ve çıkarı

doğrultusunda, kendi koşullarında üreterek, kendi işleyiş mantığına göre pazarlamaktadır. Geniş

kitlelere hitap eden formlar üreterek, bu formlara uygun davranış kalıpları geliştirmektedir. Bu

davranış kalıplarını gündelik yaşamın akışı içinde önümüze konulan hedonist anlayışla üretilmiş

“çalış, ye, iç, oyna, dünya boş, yaşam hoş” türü programlarda görülmektedir. 34

Bireylerin, medyanın kendilerine sunduğu bilgi ve haberler vasıtasıyla maruz kaldığı

dezenformasyona, misenformasyona veya manipülasyona karşı doğru ve gerçeği bulma yöntemi

olan kritik ve analitik düşünme becerisini edinmesi zaruridir.

2.7. Kritik ve Analitik Düşünme ile Medya İlişkisi

21. yüzyılda kitle iletişim araçlarının gelişmesiyle ve çeşitlenmesiyle habere ve bilgiye ulaşmak

kolaylaşmış ancak haberin ve bilginin doğruluğu, güvenirliliği sorunu artmıştır.

Gazete, dergi, radyo, televizyon ve internet gibi kitle iletişim araçları aracılığıyla kamuoyuna

aktarılan her türlü bilgiyi kaynağını araştırmadan, sorgulamadan, kritik ve analitik düşünme

süzgecinden geçirmeden kabul etmek doğru bir davranış/yaklaşım olmayacaktır.

Sağlıklı düşünmek ve doğru karar verebilmek için ön kabullerin ve önyargıların farkına

varılması gerekmektedir. Sağlıklı düşünme sürecini olumsuz etkileyen iç ve dış etkenlerin ortadan

kaldırılması zaruridir. Bilgi ve haberlerin her zaman doğrulanmaya, olayların çözümlenmeye

muhtaç olduğunu fark edilmesi, dış kaynaklı yanıltma ve yönlendirmelerin tuzağına düşülmemesi

için kritik ve analitik düşünme beceresinin edinilmesi gereklidir.

Medya tarafından gündeme getirilen haberler genellikle o haberi okuyan, izleyen veya dinleyen

kişilere/kitlelere belirli bir mesajı, direk veya dolaylı bir yöntemle aktarma, hatta belirli bir fikri

benimsetme ya da yönlendirme amacı taşımaktadır. Bu amaç bazen sadece bir başlıkla, bazen

haberin özetiyle, bazen de haberde kullanılan görsellerle gerçekleştirilmek istenebilir. Haberin

sadece başlığına veya özetine ya da haberde kullanılan resimlere bakılarak acele edilerek bir hüküm

çıkarılmamalıdır. Kritik ve analitik düşünme sistematiği kapsamında iyi bir haber kritiği

yapabilmek için medya mesajlarının doğru algılanması, eleştirel bir bakış açısıyla mesajların

irdelenmesi, gerçeklik-kurgusallık ayrımının net şekilde yapılabilmesi, medyanın sunduğu

dünyanın gerçeğin kendisi olmayabileceğinin düşünülmesi, medyanın yönlendirme ve yönetme

33 MORA, Mora, Prof. Dr., Medya Çalışmaları Medya Pedagojisi ve Küresel İletişim, S. 80 Alt Kitap Yayınları,

2008 34 MORA, Mora, Prof. Dr., age S. 81


fonksiyonlarının olduğunun farkına varılması, mesajı gönderenlerin kendi düşüncelerini dayatma

gayreti içinde olabileceklerinin iyi değerlendirilmesi gerekmektedir.35

Medyada yer alan bilgi, makale ve haberleri kritik ve analitik düşünme bakış açısında

irdeleyenlerin manipüle edilmesi zordur. Medyayı kritik ve analitik düşünme çerçevesinde takip

eden kişilerin ortak özellikleri özetle şu şekilde sıralanabilir.36

- Olayları birden fazla görüşe göre yorumlamayı öğrenerek alternatif perspektif ve dünya

görüşü üzerinde çalışırlar.

- Kitle medyası yerine birçok düşünce ve bilgi kaynaklarına dayanarak belli bir kavrayış ve

iç görü peşinde koşarlar.

- Haberlerle iç içe geçmiş fikirleri tanımayı öğrenirler.

- Haberlerin diğer görüşler esas alındığında nasıl verilebileceği üzerinde düşünerek

öyküleri zihinlerinde yeniden yapılandırırlar.

- Haberlerin yapılma içimlerini, gerçekliğin farklı şekillerde nasıl verildiğini analiz ederler.

- Haber ayrıntılarını açıklık, doğruluk, ilgililik, derinlik, genişlik ve anlamlılık açısından

değerlendirirler.

- Haberlerde çelişki ve tutarsızlıkları fark ederler.

- Haberlerin hizmet ettiği çıkarları ve ilgileri görürler.

- Üzerinde durulan geçekliklerle, görmezden gelinen gerçekleri fark ederler.

- Gerçeklik olarak verilen şeyin ne olduğunu anlarlar.

- Hangi olası etkilerin görmezden gelinip hangilerinin üzerinde durulduğunu bilirler.

Bilinçli medya takipçisinin, kritik ve analitik düşünme ekseninde yazılı, görsel, işitsel ve internet

tabanlı sosyal medyayı takip ederken aşağıdaki hususlara dikkat etmesi beklenir:

- Objektifliği ve doğru analizi engellememesi için haberlere ön kabul veya önyargıya

yaklaşmaz.

- Beyaz, gri ve kara propaganda amaçlı yayınlanan haberleri tespit ederler.

- Dezenformasyon, manipülasyon ve misenformasyona karşı dikkatlidirler.

- Haberin zamanlamasına ve kaynağına dikkat ederler.

- Direk veya dolaylı yönlendirmeleri fark ederler.

- Çok boyutlu düşünürler.

- Yorum ve yönlendirme içeren haberleri diğerlerinden ayırt ederler.

- Okuduğu bir haber veya makaleyi, geçmişteki haber ve makalelerle birlikte analiz ederler.

- Okudukları haber ve makalelerdeki bilgileri geçici olarak kabul ederler.

- Analiz haberlerini ve köşe yazılarını kendi zihninde analitik düşünceyle analiz ederler.

- Medyanın yayınlarıyla geniş kitlileri ikna etme ve yönlendirme sanatını icra ettiğinin

farkındadırlar.

35 KAD Platformu, http://www.kritik-analitik.com/PageContent.aspx?Id=121 36 PAUL Richard, ELDER Linda, Kiritik Düşünce, s. 282-283, Nobel Kitap, 2013, Ankara



- Alternatif haber ve bilgi kaynaklarını araştırırlar ve medyada yer verilmeyen önemli

gelişmelerden haberdar olurlar.

- Kendileriyle aynı fikirde olanların mutlak iyi, aynı fikirde olmayanların mutlak kötü

oldukları yanılgısına düşmezler.

- Haberleri doğru analiz etmek suretiyle yönlendirme ve propaganda amaçlı haberlerden

yararlı bilgi elde ederler.

- Haberin sonunda yer verilen karşıt görüşün fikirlerini dikkatlice okurlar ve alternatif haber

kaynaklarından karşıt görüşleri araştırırlar.

- Tek yanlı haberleri ayırt edebilirler, gözden kaçırılan, görmezden gelinen fikir ve

görüşleri arayıp bulurlar.

- İlginç, heyecan verici, acayip, abartılı ve farklı olan olayların sistematik olarak medyada

daha fazla yer aldığının farkındadırlar.

2.8.Radyo Yayıncılığı ve Radyo Türleri

Fransızca kökenli bir kelime olan radyo (radio), Türk Dil Kurumu tarafından, “Elektrik dalgalarının

özelliğinden yararlanarak seslerin iletilmesi sistemi”, “Elektrik dalgalarıyla düzenli olarak yayın

yapan istasyon ve bu istasyonun programlarını düzenlemekle görevli kuruluş”, “Radyo

istasyonlarının yayınlarını alan araç” şeklinde tanımlanmaktadır.37

Radyoyu doğrudan kamuya seslenen ve sesli programları yayan işitsel iletişim aracı olarak da

tanımlayabiliriz.

20. yüzyıldaki en önemli iletişim araçlarından biri olan radyoyu tek bir kişinin icat ettiğini

söylemek mümkün olmamaktadır. Radyonun icat edilmesine birçok insanın katkısı olduğu

bilinmektedir. Bunlar arasında Alman fizikçi Heinrick Hertz ve İtalyan fizikçi Guglielmo Marconi

ön plana çıkan isimlerdir. Radyonun gelişmesine James Clerk Maxwell ve Lee de Forest de katkı

sağlamıştır.

Radyo yayınlarının varlığını ilk kez 1860 yılında James Clerk Meaxwell ileri sürmüştür. Radyo

yayınları bir iletişim aracı olarak başlangıçta denizcilikte kullanılmış, gemiden gemiye, denizden

karaya ve karadan denize radyo dalgalarıyla sinyal gönderilmiştir. İlk programlı radyo yayını

Amerika’da Pittsburg’da Kasım 1920’de başlamıştır. İlk sürekli radyo yayını ise 14 Kasım 1922’de

İngiltere’de BBC tarafından gerçekleştirilmiştir. Radyo yayını Fransa ve Sovyetler Birliği’nde

1922’de, Almanya’da 1923’te, Arjantin, Avustralya, İtalya, Norveç, Yeni Zelanda, Hollanda,

İsveç, İsviçre, Çekoslavakya, Güney Afrika gibi ülkelerde ise 1927’de başlamıştır. 1935 yılında

FM bandının bulunması ve kullanılmaya başlanmasıyla parazitsiz ve kaliteli ses yayını imkanına

kavuşulmuştur. 38

Türkiye’de ilk radyo yayını 6 Mayıs 1927’de İstanbul’da, aynı yılın Kasım ayında ise Ankara’da

yapıldı. 39

37 TDK, Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr (20.05.2013) 38 RTÜK Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu, s. 2, RTÜK Yayınları, 2014, Ankara 39 RTÜK Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu, s. 3, RTÜK Yayınları, 2014, Ankara



“Allo allo… Muhterem samiin (dinleyiciler)… Burası İstanbul Telsiz Telefonu… 1200 metre tul-

u mevç (dalga boyu), 250 kilosikl. Şimdi akşam neşriyatımıza başlıyoruz.”40

6 Mayıs 1927’de Türkiye radyolarının ilk spikerlerinden Sadullah Gazi Evranos’un veya Eşref

Şefik’in yaptığı bu anonsla Türkiye’de radyonun sesi duyulmaya başladı.

Türkiye’de radyo yayıncılığı 1992 yılına kadar TRT’nin tekelinde devam etti.

1992 yılı Türkiye’de özel sermayeli radyoların yayın hayatına başladığı yıl oldu.

İlk kurulan özel radyolar, Anayasal düzene ayrılık teşkil ettiği gerekçesiyle kapatıldı. Halk

“radyomu geri istiyorum” kampanyası düzenledi, araçlara “siyah kurdele” takıldı.

Kampanyanın etkili olması sonucunda 1993 yılında Anayasa’nın 133. Maddesi değiştirildi,

değişiklik 10 Temmuz 1993 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Bu yasayla

birlikte radyo yayıncılığında devlet tekeli kaldırılmış, özel sektörün önü açılmış oldu.

13 Nisan 1994’te radyo ve televizyonların kuruluş ve yayınlarının düzenleyen 3984 sayılı kanun

TBMM’de kabul edildi. Hem devlet hem de özel girişimin yürüttüğü radyo ve televizyon yayınları

kanuni bir düzenlemeye tabi tutuldu. Kanunla Radyo Televizyon Üst Kurulu oluşturuldu. Gelişen

yeni şartlar ve ihtiyaçlar ile Avrupa Birliği uyum süreci kapsamında 6112 sayılı Radyo ve

Televizyon Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun ise 15 Şubat 2011’de TBMM’de kabul

edildi. Kanun, Resmi Gazetede 3 Mart 2011 tarihinde yayınlanarak yürürlüğe girdi.

Kanunun, radyo ve televizyon yayıncılık sektörüne pek çok yenilik getirmekle birlikte öncelikle

AB standartlarına uygun düzenlemeler getirmesi önemlidir. Kanun, ifade ve haber alma özgürlüğü

başta olmak üzere düşünce çeşitliliğini, rekabet ortamının oluşmasını, çoğulculuğun genişlemesini

güvence altına almıştır. Ayrıca karasal sayısal yayına geçişi net bir takvime bağlayıp vericilerin

tek bir şirket tarafından kurulup işletilmesini öngörmüştür. Kanun yabancı sermaye ve yayıncı

şirketlere ortak olabilecek kuruluşlarla ilgili kısıtları azaltırken yoğunlaşmayı önleyerek çok

sesliliğin sağlanmasını hedeflemiştir. Kanun ayrıca 3984 sayılı yasada olmayan ürün yerleştirme,

isteğe bağlı yayıncılık, koruyucu sembol sistemi, izleyici temsilciliği, verici tesis ve işletim şirketi,

platform ve altyapı işletmeciliği kavramlarını tanımlayıp düzenlemiştir. Kanun RTÜK’ün bir yıl

içinde radyo ve televizyon frekans planlamalarını yapmasını, en geç iki yıl içinde de karasal

televizyon frekans ihalesinin yapılmasını, analog karasal televizyon yayınlarını Türkiye genelinde

sonlandırmasını, radyo yayınları için sıralama ihalesinin ise analog televizyon yayınlarının sona

erdirilmesinin ardından altı ay içinde yapılmasını öngörmüştür. Kanun, yayın lisans süresini ise 5

yıldan 10 yıla çıkarmıştır. 41

İnternet üzerindeki ilk radyo istasyonu 1993’te Carl Malamuc tarafından geliştirildi. Malamud’un

istasyonu Mbone (internet üzerinden eşzamanlı yayın) adı verilen bir teknoloji kullanıyordu. Şubat

1995’te ise sadece internette yayın yapan ilk tam zamanlı radyo istasyonu Radio HK yayına

başladı. Günümüzde internet üzerinden 24 saat kesintisiz yayın yapabilen Türkiye’de ve dünyada

binlerce radyo istasyonu bulunmaktadır. Normal ulusal, yerel radyo yayınlarını internetten

aktaranların yanı sıra sadece internet radyosu olarak faaliyet gösteren işitsel kuruluşlar da

bulunmaktadır. 42

40 Türkiye’nin ilk radyo yayın sesi: http://www.tvhaber.com/video/52656/ilk-radyo-anonsu-esref-sefik-6-mayis-

1927.html (20.03.2015) 41 RTÜK Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu, s. 13-14, RTÜK Yayınları, 2014, Ankara 42 Göksel, Gökselin. A’dan Z’ye Radyo, Broadcasterinfo Dergisi, Sayı: 13, Ekim 2004, sayfa 111

http://www.tvhaber.com/video/52656/ilk-radyo-anonsu-esref-sefik-6-mayis-1927.html

http://www.tvhaber.com/video/52656/ilk-radyo-anonsu-esref-sefik-6-mayis-1927.html


2015 itibarıyla Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT) bünyesinde ulusal olarak TRT FM, TRT

Radyo1, TRT Radyo3, TRT Nağme, TRT Türkü; bölgesel olarak TRT Antalya, TRT Çukurova,

TRT GAP Diyarbakır, TRT Trabzon, TRT Erzurum; yerel şehir radyoları olarak TRT Kent Radyo

İstanbul, TRT Kent Radyo Ankara, TRT Kent Radyo Ankara olmak üzere 5 ulusal, 5 bölgesel ve

3 yerel radyo istasyonu yayın yapmaktadır. 43

RTÜK kayıtlarına göre Türkiye’de 38’u ulusal, 100’ü bölgesel ve 921’i yerel olmak üzere toplam

1059 radyo kuruluşu lisans başvurusunda bulunmuştur. Radyolar FM (87.5-108 MHz) bandı

üzerinden karasal analog radyo yayıncılığı yapmaktadır.

Türkiye’de karasal ortamda radyo yayını yapmak üzere ulusal (R1) lisans tipinde 38 kuruluş

başvurmuş olup bu kuruluşlardan yayın faaliyetine devam edenlerin sayısı 34’tür. Bu radyolar

aşağıdaki logo çağrılarıyla yayın yapmaktadır:44

AKRA FM, Alem FM, Best FM, Burç FM, Jöytürk FM, Kanal Türk Radyo, Kral FM, Kral Pop,

Mega Radyo İstanbul, Meltem FM, Metro FM, Moral FM, NTV Radyo, Number 1 Türk FM,

Number One, Pal FM, Power FM, Power Türk, Radyo 35, Radyo 7, Radyo Cihan, Radyo D, Radyo

Mehtap, Radyo Müzik, Radyo Seymen, Radyo Turkuvaz, Radyo Viva, Semerkand Radyo, Show

Radyo, Radyo Slow Time, Slow Türk, Süper FM, TGRT FM, Virgin Radio.

3 Mart 2011 tarihinde yürürlüğe giren 6112 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın

Hizmetleri Hakkında Kanun’da “Karasal, kablo, uydu ve diğer yayın ortamları üzerinden yapılan

ve bireysel iletişim hizmetlerini kapsamayan ses ve veri yayını” şeklinde tanımlanan radyolar lisans

tiplerine göre 3’e ayrılmaktadır: 45

Ulusal radyo (R1): 6112 sayılı kanunda ulusal radyo yayını, “Ülke nüfusunun asgarî yüzde

yetmişine ve Üst Kurulca belirlenen yerleşim yerlerine karasal ortamdan ulaştırılan yayın hizmeti”

olarak tanımlanmaktadır.

Bölgesel radyo (R2): 6112 sayılı kanunda bölgesel radyo yayını, “Bir coğrafi bölge içindeki illerin

toplam nüfusunun asgari yüzde yetmişine ve Üst Kurulca coğrafi bölge içinde belirlenen illere

ulaştırılan yayın hizmeti” şeklinde tanımlanmaktadır. Türkiye’nin 7 coğrafi bölgesinde yayın

yapan radyolar bu kategoriye girmektedir.

Yerel radyo (R3): 6112 sayılı kanunda yerel radyo yayını, “En fazla bir ilin sınırları içine karasal

ortamdan ulaştırılan yayın hizmeti” olarak tanımlanmaktadır.

Ulusal, bölgesele ve yerel radyolarda karasal verici güçleri 30 watt ile 30 KW arasında

değişmektedir. Tek, ikili, dörtlü, sekizli, 16’lı veya 32’li anten sistemi kullanılmaktadır. Şehrin

nüfus yoğunluğu ve coğrafi yapısı verici gücünü ve anten yapısı etkileyen temel unsurlardır.

Ulusal, bölgesel ve yerel radyoların haricinde uydu, internet ve mobil radyolar da mevcuttur.

Uydu radyoları: 6112 sayılı kanunda uydu ortamından yapılan yayınlar, “Yayın hizmetinin uydu

kapasitesi vasıtasıyla alıcılara iletildiği ortam” olarak genel bir ifadeyle tanımlanmaktadır. Ulusal

ve bölgesel radyolar şehirlerdeki verici sistemlerine uydu üzerinden yayınlarını aktarmaktadırlar.

43 TRT, Radyolar, http://radyo.trt.net.tr/Sayfalar/Web/KanalListesi.aspx#body (20.05.2013) 44 RTÜK Radyo ve Televizyon Yayıncılığı Sektör Raporu, s. 77-78, RTÜK Yayınları, 2014, Ankara 45 6112 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun,

http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=5a3cac1e-b6d9-4b23-bc7a-8dcd671fceba (20.03.2015)

http://radyo.trt.net.tr/Sayfalar/Web/KanalListesi.aspx#body

http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=5a3cac1e-b6d9-4b23-bc7a-8dcd671fceba


Dolayısıyla ulusal ve bölgesel radyoların uydu yayını yapması zaruridir. Türkiye’de lisans alarak

sadece uydu ortamında yayın yapan radyolar da mevcuttur.

İnternet radyoları: 6112 sayılı kanunda internet radyolarıyla ilgili bir tanım veya hüküm

bulunmamaktadır. Web ortamı ulusal, bölgesel ve yerel radyoların ikincil yayın mecrasıdır. Sadece

internet ortamında yayın yapan radyolar da bulunmaktadır. Ayrıca Türkiye’de radyoların internet

yayınlarını bir platform gibi aktaran web siteleri ile mobil uygulama platformları da bulunmaktadır.

Mobil radyolar: 6112 sayılı kanunda mobil cihazlarda yayın yapan radyolarla ilgili bir tanım veya

hüküm bulunmamaktadır. Radyonun yayınlarını internet ortamına aktaran radyoların Android, İOS

vb tabanlı mobil cihaz uygulamaları da bulunmaktadır.

2.9.Radyo Yayıncılığının Geleceği

Türkiye’de özel radyo yayıncılığı 1992 yılından bu yana FM (frekans modülasyonu) bandı

üzerinden karasal analog şeklinde yayın yapmaktadır. FM üzerinden yapılan yayınlara analog

radyo yayını denilmektedir. Uydu ve internet ortamındaki radyo yayıncılığı Türkiye’de eşzamanlı

olarak gelişme göstermiş olup sayısal yayıncılığa geçişin uygulamalarıdır.

Sayısal radyo yayıncılığı, analog radyo yayıncılığına alternatif olarak gelişmektedir.

Sayısal radyo yayıncılığı, çok farklı sayısal radyo teknolojileri olduğundan zaman zaman kavram

karmaşasına neden olmaktadır. Ancak, sayısal radyo yayıncılığı teriminden Avrupa’da, genellikle

Avrupa Telekomünikasyon Standartlar Komitesi (ETSI) tarafından standardize edilen ve Avrupa

yayıncılık frekans planları ile uyumlu olan radyo yayıncılığındaki sayısal karasal sistemler

anlaşılmaktadır.

Avrupa’da sayısal radyo yayıncılığı genellikle dört kategori altında incelenmektedir: DAB, DAB+

ve T-DMB yi içeren DAB ailesi, DRM ve DRM+ içeren DRM ailesi, internet radyo ve sayısal

karasal, kablo ve uydu televizyon hizmetlerinin parçası olan sayısal radyo yayıncılığı. Avrupa

dısındaki ülkelerde ISDB, IBOC, XM Radyo, Sirius Radyo ve 1Worldspace gibi farklı sayısal

radyo yayıncılığı teknikleri kullanılmaktadır. 46

Sayısal radyo yayıncılığı teknolojisi ayrıca dinle ve öde, kaydetme, ileri ve geri sarma gibi

interaktif seçenekler sunmaktadır. Bu teknoloji ile birlikte zamandan bağımsız olarak bir program

seçilerek istenen zamanda dinlenebilmektedir.

Sayısal radyo yayıncılığı dinleyicilere daha kaliteli yayın, yeni ve etkileşimli hizmetler sunmakta

ve frekans spektrumunu daha verimli kullanmaktadır. Bu nedenle, sayısal radyonun gelecekte

analog radyo yayıncılığının yerini alacağı düşünülmektedir.47

Sayısal radyo yayıncılığı, geleneksel radyo yayınına göre daha kaliteli ses sunmasına ilaveten

içerik zenginliği, etkileşimli dinleyici ve veri hizmetleri gibi yeni avantajları nedeniyle gelecekte

daha fazla tercih edilecektir.

Radyo yayıncılığının geleceğini etkileyen en önemli faktörlerden biri internettir. Yayın

teknolojilerinin gelişmesi ve internet bant genişliğinin artması sonucu radyo dinleyicilerinin, bilgi

teknolojileri firmalarınca geliştirilecek hibrit alıcılarla, bir radyonun FM, sayısal radyo ve internet

ortamındaki yayınlarına tek cihazdan eş zamanlı ulaşması mümkün olabilecektir.

46 Çakmak, Erdem. Sayısal Radyo Yayıncılığı ve Arşivlenmesi, RTÜK Uzmanlık Tezi, Ankara, 2011. 47 Çakmak, Erdem. A.g.e.


2.10. Radyonun Avantajları

Radyo, geçen yüzyılda keşfedilen işitsel bir iletişim aracıdır. İşitsel yayıncılığın başlamasından bu

yana radyo, bireyleri ve toplumu etkilemeye devam etmektedir.

Radyo, televizyonun aksine doğası gereği kitlelerle birebir ilişki kurulabilen bir iletişim aracıdır.

Televizyon, izleyicinin dikkatini çekebilmek için onu kutunun karşına almak zorundadır. Oysa

radyonun sesleri ve o seslerin oluşturduğu imajlar, biz ne yapıyor olursak olalım ‘orada’dır ve bizi

çok daha çabuk içine çekebilir. Radyo kişiseldir ve doğrudan bireye ulaşır. 48

Ses iletiminin kolay olmasından dolayı radyolar internet ortamında televizyondan daha önce yerini

aldı. MP3, AAC, Mpeg 4 vb yayın formatlarında radyo yayını 64 Kb, 96 veya 128 KB hızlarında

internet ortamında dinleyiciye ulaşmaktadır. Dünyanın neresinde olursa olsun bir radyo dinleyicisi

artık istediği radyonun yayınlarına internet ortamında ulaşmakta, stüdyodaki masadan çıktığı

haliyle kaliteli şekilde işitsel yayını dinleyebilmektedir. Radyolar iOs, Android vb. işletim

sistemlerine uygun application uygulamaları vasıtasıyla cep telefonlarından da dinleyicilere

ulaşmaktadır.

Radyonun reklam ve sponsorluk bedelleri, televizyonlara oranla daha düşüktür. Reklamverenler,

televizyona oranla düşük bütçelerle radyolarda etkili reklam ve sponsorluk çalışması

yapabilmektedir. Türkiye’de ulusal radyoların çoğunluğu, reklam verenlerin reklam ajansları

tarafından hazırlanan ve medya planlama ajansları tarafından radyo ajanslarına rezervasyonları

yaptırılan reklamları yayınlamaktadır. Bunun yanı sıra reklam verenler ile direkt iletişime geçerek

reklam yayınlayan radyolar da bulunmaktadır.

2.11. Türkiye’de Radyo Dinleyici Profili ve Dinleyici Talepleri

Türkiye’de radyo dinleyici profiliyle, radyoların dinlenme oranlarıyla ve dinleyicilerin talep ve

şikâyetleriyle ilgili çeşitli resmi ve özel kurum ve kuruluşlar tarafından dönem dönem araştırmalar

yapılmaktadır. Türkiye’deki en son araştırma, RÜTK tarafından 25 Ağustos – 4 Eylül 2014 tarihleri

arasında gerçekleştirildi. 26 il ve 104 ilçede radyo dinleyen 15 yaş ve üzeri 2 bin 545 kişi ile

gerçekleştirilen araştırmanın sonuçları özetle şu şekildedir: 49

- Eğitim ve gelir düzeyi arttıkça radyo dinleme oranı artmaktadır.

- Radyo en çok evde ve araçta dinlenmektedir.

- Cep telefonundan radyo dinleme oranı hızla yükselmektedir.

- Ev ve işyerinde radyo dinleme düşmekte, araçta radyo dinleme oranı artmaktadır.

- Hafta içi günlük ortalama radyo dinleme süresi 3 saat 23 dakikadır.

- Hafta sonu günlük ortalama radyo dinleme süresi 2 saat 42 dakikadır.

- Yıllar itibarıyla radyo dinleme süresinde düşüş gözlenmiştir.

- EBU (European Broadcasting Union) araştırmasıyla karşılaştırıldığında Türkiye AB

ülkeleri arasında radyo dinleme süresi bakımından 3. sırada yer almaktadır.

48 Göksel, Göksenin. A’dan Z’ye Radyo-2, Broadcasterinfo Dergisi, sayı 11, Temmuz 2004, s. 108-109 49 RTÜK, Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması, RTÜK Yayınları, 2014, Ankara.


- OFCOM’un yaptığı araştırasıyla karşılaştırıldığında Türk genci, İngiliz gençlerden daha

fazla radyo dinlemektedir.

- Genç kuşak radyoyu gece dinlemektedir.

- Ulusal radyolar yüzde 64’lük aranla yayın türüne göre en çok tercih edilen radyo

kanallarıdır.

- Radyo kanallarının beğenilme nedenleri arasında müzik çeşitleri, yayın akışları ve

program kalitesi ön plana çıkmaktadır.

- En çok dinlenen radyo programı haber bültenleri, haber programları ve dini programlar.

- Radyo en çok müzik için dinleniyor. En çok dinlenen müzik türleri sırasıyla Türk halk

müziği, Türk pop müziği, Türk sanat müziği, arabesk müzik, özgün müzik, tasavvuf

müziği ve ilahi, yabancı pop…

- Radyo programları, televizyon programlarına göre daha düzeylidir.

- Radyolarda çocuk ve kadın programlarına daha fazla yer verilmesi isteniyor.

- Radyo yayınlarındaki rahatsızlık önceki yıllara göre artmaktadır.

- Rahatsız olunan konuların başında reklamlar gelmektedir. Dinleyiciler en çok

reklamların sıklığından, tele alışverişten ve reklam sürelerinin uzunluğundan şikâyet

etmektedir.

- Reklamları duyduğunda dinlemeye devam edenlerin oranı azalmaktadır.

- Dinleyicilerin radyo yayınlarına dair RTÜK’ten beklentileri sırasıyla, radyolarda

reklamların azaltılması, doğrudan satış reklamlarının kaldırılması ve denetlenmesi,

DJ’lerin argo konuşmalarının denetlenmesi, müziklerin artırılması ve çeşitlendirilmesi,

eğitici programlara yer verilmesi, Türkçe’nin doğru kullanılması, çocuk ve gençlerin

gelişimi için yayınların artırılması yönündedir.

3. Kritik ve Analitik Düşünme Odaklı Yayıncılık Anlayışı ve AKRA

Yazılı, görsel ve işitsel medya 21. yüzyılda nüfuz alanını genişleterek birey ve toplum üzerindeki

etkisini giderek artmaktadır. İnsanları ilgilendiren veya ilgilendirmesi düşünülen/tasarlanan her

olay medyanın gündemidir.

Radyolar, yazılı ve görsel medyada olduğu gibi hedef kitlesinin fikirlerini, düşüncelerini,

tercihlerini ve algılarını etkileyen, değiştiren ve çoğu zaman yönlendiren bir kitle iletişim aracıdır.

Dinleyici kitlesi, radyoları takip ederken duyduğu bilgi ve haberleri bilinçli bir medya takipçisi

olarak kritik ve analitik düşünme süzgecinden geçirmelidir. Aynı şekilde toplumun doğru

bilgilendirilmesi, olaylar hakkında doğru haberlerin aktarılması ve her türlü etik değerlere

uyulması bakımından radyo çalışanlarının da kritik ve analitik düşünme sistematiğini öğrenmeleri

ve buna düşünce sistemine göre yayın akışlarını hazırlamaları gerekmektedir.

Hiçbir profesyonel içinden geldiği gibi davranamaz. Profesyoneli amatörden ayıran ve hedefine

kilitleyen temel tutum seçilmiş davranışı sergilemesidir. Seçilmiş davranışların en rafinerisi ise

karşınızdaki kişilere beklentilerinin üzerinde bir yaklaşımı refleks haline getirmektir.50

AKRA, hedef kitlesi olan radyo dinleyicilerinin beklentilerinin üzerinde bir içerik üretimi yapmaya

özen göstermekte, her türlü içeriği kritik ve analitik düşünme süzgecinden geçirerek hazırlamakta,

50 Saydam, Ali, İletişimin Akıl ve Gönül Penceresi Algılama Yönetimi, s,311, Rota Yayınları, İstanbul, 2007


bu içerikleri iletim ortamları FM, uydu ve internetten bilgi teknolojisi ürünü olan radyo, bilgisayar,

tablet ve her türlü mobil cihaz vasıtasıyla dinleyici kitlesine ulaştırmaktadır.

AKRA Türkiye’nin ilk özel radyolarından biri olarak 1993 yılında yayın hayatına başladı.

Bu çalışmanın amacı kritik ve analitik düşünme odaklı radyo yayıncılığı modeli olarak AKRA’nın

çeşitli yönlerden incelenmesidir. Radyonun kurumsal bilgilerinden içerik üretim kıstaslarına, haber

ilkelerinden reklam kriterlerine, musiki anlayışına kadar birçok husus bu başlık altında

incelenmeye çalışılacaktır.

3.1. AKRA’ya Kurumsal Bakış

Türkiye’nin ilk özel radyolarından AKRA’nın kurulma kararı, Aydın’ın Söke ilçesine bağlı

Akbük’te 1 Kasım 1992’de gerçekleştirilen bir eğitim programında alındı. 21. yüzyılın ilim, fikir

ve kanaat liderlerinden Prof. Dr. Mahmud Esad Coşan’ın da iştirak ettiği toplantıda Akbük’ün

AK’ı, radyonun RA’sı bir araya getirilerek “en güzel okuyuş, en güzel anlatış” anlamına gelen

AKRA ismi belirlendi. AKRA FM ve AK Radyo olarak da tanınmaktadır.

1993’ün Şubat’ında AK-RA Radyo Televizyon Habercilik ve Yapım A.Ş. kuruldu.

AKRA ilk kez 15 Mart 1993 Pazartesi günü Küçük Çamlıca’daki stüdyolarından İstanbul’daki

radyo dinleyicilerine hitap etti. Yayınlar 15 gün sürdü. 1 Nisan 1993’te Türkiye’deki diğer tüm

özel radyolar gibi AKRA da Anayasal dayanaktan yoksun şekilde kurulduğu ve yayın yaptığı

gerekçesiyle kapatıldı. Türkiye genelinde halkın başlattığı “radyomu geri istiyorum” kampanyası

etkili oldu ve TBMM’de Anayasa’nın 133. maddesi değiştirildi. AKRA, yasal engelin ortadan

kalkmasını müteakiben 15 Temmuz 1993 tarihinde bu sefer resmi olarak dinleyicisiyle buluştu.

Tematik bir radyo olan AKRA, milli ve manevi değerlere saygılı, kültürel değerlere sahip çıkan,

ciddiyete ve dürüstlüğe önem veren bir radyoculuk anlayışını benimsedi.

2015 yılı itibariyle AKRA’da haberden eğitime, kültürden edebiyata, sağlıktan spora 75 farklı

program51 yayınlanmaktadır. 100 bininin üzerindeki program arşivine www.akradyo.net adresi

üzerinden radyo dinleyicileri ulaşabilmektedir.

Radyoda tek bir müzik türüne değil; tasavvuf, ezgi, sanat, türkü ve etnik müzik türlerinden seçkin

eserlere yer verilmektedir.

AKRA, 300’e yakın verici ve anten sistemiyle52 RTÜK kayıtlarına göre Türkiye’nin en geniş yayın

alanına sahip özel radyosudur.

Edirne-Ankara arasında, Karadeniz otobanında ve eski İpek Yolu dahi birçok önemli güzergâhta

RDS’li kesintisiz yayın sistemini hayata geçiren ilk radyodur.

Türksat 3A üzerinden yapılan uydu yayınları Avrupa, Kuzey Afrika, Ortadoğu, Kafkasya ve

Ortaasya’daki 60’a yakın ülkeden dinlenebilmektedir.

AKRA’nın radyo yayınlarını internete www.akradyo.net aracılığıyla aktarmaktadır. 100’den fazla

ülkede dinleyiciye sahip olduğu IP adreslerinden tespit edilmektedir.

İnternet ortamını ve mobil teknolojiyi aktif şekilde kullanan AKRA, iOS ve Android

uygulamalarıyla mobil iletişim aracı kullanan dinleyicilerine de hizmet vermektedir.

51 AKRA, Programlar, http://www.akradyo.net/programcategories.aspx?t=t 52 AKRA, Verici listesi, http://www.akradyo.net/frekanslar.aspx (25.03.2015)

http://www.akradyo.net/


http://www.akradyo.net/programcategories.aspx?t=t

http://www.akradyo.net/frekanslar.aspx


Sorun yerine çözüme odaklanan, reaksiyonerlik yerine aksiyonerliği önemseyen AKRA, “en iyi

tematik radyo” dâhil bugüne kadar birçok ödüle layık görüldü.53

3.2. KAD Perspektifinde AKRA’nın Genel Yayın Kriterlerine Bakış

Kurulduğu tarihten bu yana radyo yayıncılığı sektöründe ilke ve kriterleriyle, duruşuyla, tavrıyla,

öncülüğüyle, yenilikleriyle dikkat çeken AKRA, 2006 yılından itibaren kritik ve analitik düşünme

odaklı radyo yayıncılığı anlayışını önemseyen işitsel bir iletişim aracı olarak yayınlarına devam

etmektedir.

AKRA, hedef kitlesini, “kültür seviyesi yüksek, doğru düşünebilen, çevreye duyarlı, eğitimin

önemini kavramış, hukukun üstünlüğüne inanan, konusunda söz sahibi olan ya da olmak isteyen

kişiler” olarak tanımlamaktadır.

Radyo, misyonunu ise şu şekilde açıklamaktadır.54

- Dünyanın Türkçe konuşulan her noktasında; güzel Türkçemizin yanı sıra çeşitli yabancı

dillerde; teknolojinin sağladığı tüm yeniliklerden ve en etkili araçlardan yararlanarak;

- Hedef kitlemizi bilgilendirmek ve eğitmek; bu yolla doğru yönelimlerini sağlamak

- Adalet, ıslah, kardeşlik, barışçılık, dürüstlük, hukukun üstünlüğü gibi temel ilkelerin

korunmasına ve yayılmasına hizmet etmek.

AKRA’nın temel yayın ilke ve kriterlerinden bazıları ise aşağıdaki gibidir:55

- İnsanlarımızın maneviyatına katkıda bulunup iç dünyalarını zenginleştirmek. Sahih,

Kur’an ve sünnete uygun, hurafe ve bidatlerden uzak, aşırılıklardan uzak, hukuka uygun

İslami bilgi ve yorumlarla insanlarımızı bilinçlendirmek.

- Aile içi iletişim, nitelikli ve sağlıklı çocuk yetiştirme, ruh sağlığını koruma ve kişisel

gelişim konularında, uzmanların da desteğiyle yaygın eğitime ve bilinçlenmeye katkıda

bulunmak.

- Bireysel sağlık ve kondisyona faydası olmayan, zaman israfı ve husumete yol açan kitle

sporlarından ziyade faydalı sportif faaliyetleri teşvik etmek.

- Söz-müzik dengesi, akıcı ve sıcak hitabet, ölçülü mizah, teknik yenilikler, internet ve

telefon hatlarıyla interaktif uygulamalar gibi radyoculuk uygulamalarıyla programları

daha cazip, zevkle dinlenir ve etkili kılmak.

- Sinema, tiyatro, konser, sergi vb. kültürel faaliyetlerin tanıtım ve haberlerinde seçici

olmak; faydalı ve temel değerlerimizle çelişmeyen faaliyetlere yer vermek.

Türkiye’nin ilk tematik radyolarından olan AKRA’da haber, sağlık, kültür, edebiyat, spor, eğitim,

bilişim, çocuk, sohbet gibi alanlarda zengin bir program yelpazesi sunuluyor. AKRA’da 2015

53 AKRA, Hakkımızda, http://www.akradyo.net/content.aspx?id=25 (25.03.2015) 54 AKRA, Vizyon ve Misyon, http://www.akradyo.net/content.aspx?id=22 (25.03.2015) 55 AKRA, Yayın İlke ve Kriterleri, http://www.akradyo.net/content.aspx?id=25 (25.03.2015)

http://www.akradyo.net/content.aspx?id=25




Nisan ayı itibarıyla 75 farklı program yayın akışında yer almaktadır. Programların sesli arşivine

radyonun internet sitesinin multimedya56 bölümünden ulaşılabilmektedir.

AKRA’da, 21. yüzyılın ilim, fikir ve gönül önderleri Mehmed Zâhid Kotku57 ve Mahmud Es’ad

Coşan’ın58 sohbetleri/mesajları her gün dinleyicilerle buluşmaktadır.

Dinleyicilerin “üniversite gibi radyo” olarak nitelendirdiği AKRA’da Türkiye’nin önde gelen

akademisyenlerinden Prof. Dr. Kemal Çakmaklı, Prof. Dr. Nevzat Tarhan, Prof. Dr. Hür Mahmut

Yücer, Prof. Dr. Ayşen Gürcan, Prof. Dr. Fatih Gültekin, Doç. Dr. Nadirhan Hasan düzenli ve

periyodik şekilde program yapmaktadır.

KAD Uygulama Örneği: AKRA’da yayınlanan programların konseptleri belirlenirken ve

içerikleri hazırlanırken kritik ve analitik düşünme eksenli hareket edilmektedir. AKRA’nın temel

ilkelerinden biri olan “konu-kariyer bütünlüğü” kritik ve analitik düşünme odaklı yayıncılığa örnek

verilebilir.

Yılda iki kez yeni yayın dönemi başlatan AKRA’da, yeni yayın dönemi hazırlıkları çerçevesinde

önce programların konseptlerini belirlemektedir. Mevcut programlarla benzer olmamasına dikkat

edilmektedir. Modern hayatın temel sorunlarından birine çözüm üretecek konseptler öncelikle

değerlendirilmektedir. Programın konsepti belirlendikten sonra bu programı en iyi kimin hazırlayıp

sunabileceğiyle ilgili araştırma yapılmaktadır. Dolayısıyla kişi öncelikle değil konu/konsept

öncelikli bir yaklaşım sergilenmektedir. Yine söyleşi programlarına bir uzmanın konuk olarak

davet edilip konuğun uzmanlığına göre sorular sorulmamakta, önce konu tespit edilip o konuda en

yetkin uzman, akademisyen kim ise o kişiye ulaşılmaya çalışılmakta ve radyoda o kişi konuk

edilmektedir.

KAD perspektifli bir diğer uygulama ise AKRA’da programlara verilen isimlerle toplumda

farkındalık ve bilincin oluşmasının hedeflenmesidir. “Duyarlı Gençlik, Bilinçli Aile”, “Sporla

Gelen Sağlık”, “Yaşayan Kıraatler”, “Hayata Renk Katanlar”, “Çevre Bilinci”, “Farkındalık

Atölyesi”, “İdeal İletişim”, “Sağlıklı ve Doğal Hayat” programları örnek verilebilir. Programların

fragmanları da toplumda bir konuda duyarlılığın, farkındalığın, bilincin oluşması hedeflenerek

kritik ve analitik düşünme eksenli hazırlanmaktadır.

Duyarlı Gençlik Bilinçli Aile programının fragman metni aşağıdaki şekildedir: 59

Akıp giden şu hayatı ne kadar bilinçli yaşıyoruz?

Bize emanet edilen ailemize, çocuklarımıza karşı ne kadar ilgiliyiz?

Geleceği şekillendiren gençler bizi biz yapan değerlere ne kadar duyarlı?

Hayatın akışında durup düşünmek, düşündürmek, bireysel ve toplumsal duyarlılığımızı

artırmak için her perşembe saatler 19.00’u gösterdiğinde Bilinçli Aile, Duyarlı Genç

programı radyonuz AKRA FM’de…

Duyarlı bir genç, bilinçli bir ailede yetişir…

3.3. KAD Perspektifinde AKRA’nın Haber İlk eve Kriterlerine Bakış

56 AKRA, Multimedya, http://www.akradyo.net/medya.aspx 57 AKRA, Mehmed Zâhid Kotku, Sohbetler, http://www.akradyo.net/programdetails.aspx?p=18 58 AKRA, Mahmud Es’ad Coşan, Sohbetler, http://www.akradyo.net/programdetails.aspx?p=203 59 AKRA, Duyarlı Gençlik, Bilinçli Aile, Fragman, http://www.akradyo.net/programdetails.aspx?p=357

http://www.akradyo.net/medya.aspx

http://www.akradyo.net/programdetails.aspx?p=18




Medyanın temel görevi birey ve toplumları gelişmeler hakkında vaktinde haberdar etmek ve doğru

bilgilendirmektir. Bu nedenle medyanın doğru ve tarafsız olarak gerçekleri olduğu gibi duyurması

gerekmektedir. Ancak uygulamada işler farklı yürümektedir.

Medya mülkiyeti, siyasi ve ekonomik çıkar ilişkileri, yayın politikası, ulusal çıkarlar, uluslar arası

ilişkiler, hedef kitlenin sosyo-demokrafik özellikleri, haber kaynaklarının mesleki ve kişisel

çıkarları, benzeri nedenlerden dolayı haber, yanlış bilgi (missinformation), eksik bilgi

(disinformation) ve yönlendirme (manipulation) şeklinde “dolayımlanarak”, “dünyasal gerçek”,

“medyatik gerçeğe” dönüştürülür. Bu nedenle medyada haberin dolayımlanması, kaynaktan

itibaren başlayan, muhabirin ve haberin yayımlanacağı kurumun özelliğine göre formatlanarak

kitleye sunulmasına kadar çeşitli aşamalarda ve farklı nedenlerle gelişen bir süreçtir.60

Radyoların haber kaynağı çoğunlukla kendi haberci ekibi değildir. Haber ajansları, gazeteler ve

internet haber siteleri radyolar tarafından haber kaynağı olarak kullanılır. Bu nedenle kritik ve

analitik düşünme becerisi radyo habercileri için önemli hale gelmektedir.

Radyo habercisi, yayınlanma amacını ve kaynağını net şekilde bilemediği, doğruluğundan emin

olamadığı haberlerle karşı karşıya kakalabilmektedir. Habercinin, mesleki tecrübesi ve olayları

analiz etme yeteneği, doğru haberlerin tespit edilmesi ve redaksiyonun doğru yapılabilmesi

bakımından önemlidir. Bu nedenle radyo habercisinin kritik ve analitik düşünme yetisine sahip

olması, dinleyici kitlesinin yanlış haber almasını ve yanlış yönlendirilmesini engelleyecektir.

Kritik ve analitik düşünme sistemini yayınlarına yansıtan AKRA’nın haber ilke ve kriterlerinden

bazıları şu şekildedir.61

- Parti, vakıf, dernek vb. sivil toplum kuruluşları; belediyeler, şirketler ve şahısların tek

taraflı reklâm, halkla ilişkiler faaliyeti, gizli reklâm ve propagandalarına alet olmamak.

Faydalı ve olumlu duyuru ve haberlere yayınlarda yer vermek.

- Türkiye ve dünya siyasetinde, günübirlik olay kalabalığından ziyade uzun vadeli, makro

strateji ve planları duyurmak; dinleyicilerimizi bu konuları düşünüp anlamaya sevk

etmek.

- İktidar partileri ya da yükselen değerlerin rüzgârına, gelip geçici moda akımlara

kapılmadan, doğruları savunan siyasetçi ve aydınların açıklama ve uyarılarına yer

vermek. Haber kirliliğine fırsat vermeden, doğru, ciddi ve yararlı haberler yayınlamak.

- Doğu Türkistan, Filistin, Kafkasya, Ortadoğu ve tüm İslam coğrafyasında, mazlumların

çektiği sıkıntıları gündeme getirip kalıcı çözüm konusunda dinleyicilerimizi

bilinçlendirmek ve uyanık tutmak.

Etik değerlere önem veren AKRA için hangi haberin yayınlanması gerektiği kadar hangi tür

haberlerin yayınlanması da önemlidir. Toplumu olumsuz etkileyecek haberlerin yayınlanmasından

kaçınılmaktadır. Radyo haber merkezi, haber bültenlerini kritik ve analitik düşünme perspektifinde

hazırlarken aşağıdaki hususlara dikkat etmekte ve haber bülteninde bu tür haberlere yer

vermemektedir:

60 Mora, Necla Prof. Dr, Medya Çalışmaları, Medya Pedagojisi ve Küresel İletişim, Alt Kitap Yayınları, s. 29, 2008.

http://politikadergisi.com/sites/default/files/kutuphane/medya_calismalari_medya_pedagojisi_ve_kuresel_iletisim.pd

f (26.03.2015) 61 AKRA, İlke ve Kriterleri, http://www.akradyo.net/content.aspx?id=22 (26.03.2015)

http://politikadergisi.com/sites/default/files/kutuphane/medya_calismalari_medya_pedagojisi_ve_kuresel_iletisim.pdf

http://politikadergisi.com/sites/default/files/kutuphane/medya_calismalari_medya_pedagojisi_ve_kuresel_iletisim.pdf



- Yöneticilerin/siyasilerin, toplumu huzursuz edecek ve gerginliğe neden olacak

açıklamaları, polemikleri, sataşmaları veya mesnetsiz iddiaları.

- Politikacıların siyasi söylevleri veya propaganda amaçlı açıklamaları...

- Toplumu huzursuz eden, kötü örnek oluşturan, olumsuz davranışların artmasına

sebebiyet veren üçüncü sayfa da denilen asayiş haberleri (kavga, kaza, cinsel suçlar,

psikolojik vakalar, mafya hesaplaşması, uyuşturucu…)

- Yasadışı örgütlerinin bombalı saldırıları, suikastlar, propaganda amaçlı gösteriler ile

toplumu geren silahlı çatışma haberleri.

- Polemik haline dönüştürülen yahut kasıtlı şekilde abartılan olaylar.

- Reklam amaçlı gizli ya da açık kişi veya şirket haberleri yahut tanıtımları...

- İnsanlara zaman kaybettiren veya husumete sevk eden kitlesel faaliyetler...

- Toplum ve bireylerin algılarını, davranışlarını ve tercihlerini etkilemek amacıyla yapılan

açıklama ve haberler…

-

KAD Uygulama Örneği:

Kritik ve analitik düşünme odaklı habercilik uygulamasına Merhaba Türkiye programı örnek

verilebilir. Merhaba Türkiye programında haftanın altı günü günlük gazeteler okunmaktadır.

Programda değerlendirilecek gazetelerin tüm sayfaları, her sabah haber sorumluları tarafından

kritik ve analitik düşünme yaklaşımıyla incelenmekte, satır satır okunarak yayınlanacak haber ve

yazılar tespit edilmektedir. Bu inceleme sonucunda bazen bir gazeteden birkaç haber tespit

edilebilmekte, bazen de okunmaya uygun haber tespit edilememektedir. Tespit edilen haberler

kendi içinde de incelemeye tabi tutulmakta, ilke ve kriterlere uymayan kısımlarına yer

verilmemektedir. Merhaba Türkiye programında, gazeteler, diğer radyoların çoğunlukla uyguladığı

şekilde “gazetelerin manşete çıkarttığı/önemsediği haberleri” okunmamakta, bunun yerine sadece

AKRA’nın yayın ilke ve kriterlerine uyan ve titiz bir çalışma sonucu tespit edilen haber ve yazılar

okunmaktadır.

AKRA’nın günlük haber bültenleri, Gün Biterken, Dünya Gündemi gibi haber aktüel programları

da aynı hassasiyetle hazırlanmaktadır. Haber ajanslarına düşen ve medyaya yansıyan haberlerin

yaklaşık yüzde 10’u AKRA’nın ilke ve kriterlere uymaktadır. Bu nedenle doğru içerikli, art

niyetsiz, faydalı ve yararlı haberlerin temininde zorluk çekilmektedir.

AKRA, tüm yayın içeriğini ve haberleri kritik ve analitik düşünme süzgecinden geçirerek, ilke ve

kriterleriyle analiz ederek yayınlamayı öncelemiş olup, son 10 yılda RTÜK’ten haber ve genel

yayın ihlaline ilişkin herhangi bir uyarı veya ceza almamıştır.

Buna karşın, RTÜK’ün 2014 yılı Radyo TV Yayıncılığı Sektör Raporu’na göre 6112 sayılı

kanunun yürürlüğe girdiği 13 Mart 2011’den 31 Aralı 2013’e kadarki yaklaşık 3 yıllık sürede radyo

ve televizyonlara yayın ihlallerinden dolayı uygulanan müeyyide sayısı 1.227’dir. Bu yıllarda en

çok müeyyide 448 kez olmak üzere özellikle “bitkisel ürün” reklamları nedeniyle 8. maddenin

1’inci fıkrasının “Genel sağlığa, çevrenin ve hayvanların korunmasına zarar verecek davranışları

teşvik edemez” şeklinde belirlenen (l) bendine, ikinci olarak 186 kez olmak üzere yine aynı

maddenin 1. fıkrasının “İnsan onuruna ve özel hayatın gizliliğine saygılı olma ilkesine aykırı

olamaz, kişi ya da kuruluşları eleştiri sınırları ötesinde küçük düşürücü, aşağılayıcı veya iftira

niteliğinde ifadeler içeremez” şeklinde belirlenen (ç) bendine, daha sonra ise 132 kez olmak üzere

aynı kanunun 8. maddesinin “Radyo ve televizyon yayın hizmetlerinde, çocuk ve gençlerin fiziksel,


zihinsel veya ahlaki gelişimine zarar verebilecek türde içerik taşıyan programlar bunların

izleyebileceği zaman dilimlerinde ve koruyucu sembol kullanılmadan yayınlanamaz” şeklindeki 2.

fıkrasına uygulanmıştır.62

3.3. KAD Perspektifinde AKRA’nın Reklam İlk eve Kriterlerine Bakış

Radyolar gelirlerini ticari iletişimden elde etmektedir. Ticari iletişim, 6112 sayılı kanunda, “radyo

ve televizyon reklamları, program desteklemesi, tele-alışveriş ve ürün yerleştirmeyi de kapsamak

üzere, ekonomik bir faaliyette bulunan gerçek veya tüzel kişinin ürün, hizmet veya imajını,

doğrudan veya dolaylı olarak tanıtmak amacıyla tasarlanmış sesli ve sessiz görüntülerin bir ücret

veya benzeri bir karşılıkla ya da öz tanıtım amacıyla bir programla birlikte yada bir program içine

yerleştirilerek verilmesi” şeklinde tanımlanmıştır. 63

Ticari iletişim türleri kısaca reklam, sponsorluk, tele alışveriş ve ürün yerleştirmedir.

Radyolar, Türkiye’deki reklam gelirlerinin yaklaşık yüzde 3’ünü alabilmektedir.

Düşük fiyata çok fazla reklam spotu yayınlamak radyoların temel sorunlarından biridir.

RTÜK’ün yaptığı Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması’nda radyo dinleyicilerinin şikâyet ettiği

hususların başında reklam kuşaklarının süresinin uzunluğu ve sıklığı, doğrudan satış (tele alışveriş)

programları ve yanıltıcı reklamlar gelmektedir. 64

Tele alışveriş yöntemiyle radyolarda insan sağlığına zararlı ürünlerin pazarlanması ve satılan

ürünlerin bazılarının radyoda tanıtımı yapılanla aynı olmaması ya da ürünün sahte çıkması

radyoculara ve radyolara olan güveni sarsmaktadır.

Reklam verenler ücretini verdikten sonra radyolarda istediği içerikte reklamı yayınlatabilmekte, bu

konuda “kaliteli reklam” anlayışı ve standardı bulunmamaktadır. Bu da abartılı, yanıltıcı ve sahte

ürünlerin reklamının çok fazla radyolarda yayınlanmasına sebep olmaktadır. Bunun sonucu olarak

da dinleyiciler mağduriyet yaşamaktadır. Reklam içerik ve ürün hassasiyeti konusunda tematik

radyoların diğerlerine göre daha bilinçli davrandığı gözlemlenmektedir.

Reklamı, kazanç elde edilen ticari iletişim geliri aracı yerine “sağlıklı ve yararlı ürünlerin insanlarla

buluşmasına aracılık etmek” şeklinde değerlendiren AKRA’nın “Kanser, depresyon, obezite,

sigara alışkanlığı vb. gibi modern yaşamın tüm insanlığı tehdit eden hastalıklarına karşı sağlıklı

gündelik hayat, sağlıklı beslenme ve doğru davranış biçimlerini teşvik etmek” ilkesi bu anlayışta

etkin rol oynamaktadır.

Kritik ve analitik düşünme odaklı AKRA’nın reklam ilke ve kriterlerinden bazıları aşağıdaki

gibidir:

- Reklamlardaki temel ilke ve kriter dinleyicilerin ruh ve beden sağlığını korumaktır.

- Reklam vermek isteyen kişi ya da kurumların ürün ya da hizmetlerini çok yönlü

incelemek…

62 RTÜK Radyo ve TV Yayıncıları Sektör Raporu 2014, s. 48-49, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, RTÜK

Yayınları, 2014, Ankara. 63 RTÜK Radyo ve TV Yayıncıları Sektör Raporu 2014, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, RTÜK Yayınları,

2014, Ankara. 64 RTÜK, Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması – 2014, S. 207, RTÜK Yayınları, Ankara, 2014.


- İnsanların yaşam kalitesini artıran, direk veya dolaylı olarak insanlara fayda sağlayan

ürünlerin reklamlarına yer vermek.

- Yerli malı ürünlerine ve yerli sermayeye öncelik vermek…

- Radyo dinleyicileri için yarar sağlamak yerine zararı dokunacak ürün ya da hizmetlerin

reklamını ve sponsorluğunu kabul etmemek.

- Modern çağın hastalıklarının (kanser, obezite..vb) kaynağı olan gazlı içecekler ve cipsler

ile hidrojenize edilen nebati yağlarla üretilen ürünlerin, içerisinde trans yağ veya GDO

barındıran, zararlı katkı maddeleri katılarak üretilen ürünlerin reklamı yayınlamamak.

- Ürün yararlı olsa da tanıtımında abartı, yanıltıcı veya yanlış beyan varsa bu tür reklamları

kabul etmemek.

- Reklamın içeriğinde geleneklere, örf ve adetlere uygun olmayan tarz, üslup ve musiki

varsa bu tür reklamları kabul etmemek.

- Tüketiciye zarar veren ürün ya da hizmetlerin reklamını yayınlayarak kul hakkı/insan

hakkı ihlaline sebebiyet vermemek…

- Reklam kirliliğinin önlenmesi ve dinleyicilerin ürüne/hizmete ilgisini yitirmemesi için

reklam kuşaklarının süresini, kanunen 12 dakikaya kadar müsaade edilmesine rağmen 5

dakikayla sınırlandırmak; az, öz ve etkili reklam yayınını öncelemek…

Reklam verenler, reklam ajansları ve diğer yayıncılar tarafından reklam ilke ve kriterlerinden taviz

vermemesiyle tanınan AKRA, reklam vermek isteyen firmaların faaliyet alanlarını ve reklamı

yayınlanacak ürün/hizmeti, kritik ve analitik düşünme perspektifinden toplumun ruh ve beden

sağlığı adına çok yönlü incelemeye tabi tutmaktadır. Üretici firma, ürünün kalitesi ve fiyatı, ürüne

erişim noktaları, pazarlama stratejisi, marka bilinirliliği, marka imajı gibi kıstaslar dikkate alınarak

ürünle ilgili dinleyici odaklı fayda/zarar analizi yapılmaktadır. Yayınlanacak reklam, finans

kurumu hizmeti/ürünü ise veya bir ürünle ilgili helal/haramlık konusunda farklı görüşler varsa bu

ürünlerin/hizmetlerin fıkhi açıdan uygunluğu ayrıca değerlendirilmektedir.

KAD Uygulama Örneği-1: Faizsiz finans kurumlarının altın hesabı, bireysel emeklilik ve kredi

kartları… vb reklamlar yayınlanmak üzere gönderildikten sonra AKRA, gerekli görürse reklam

ajansından ürünle/hizmetle ilgili ilgili finans kurumunun fıkıh komisyonun kararını talep

etmektedir. Fıkıh komisyonun kararı Türkiye’nin önde gelen fıkıh/İslam hukuku âlimlerine

gönderilmekte, ilim adamlarının raporuna göre reklamların yayınlanıp yayınlanmamasına karar

verilmektedir. Bu tür incelemeler sonucunda birkaç kez altın hesabı, bireysel emeklilik ve kredi

kartı reklamlarının yayınlanmadığı olmuştur. Bu itirazlar sonrasında ilgili finans kurumlarının bazı

ürün veya hizmetiyle ilgili değişikliğe gittiği de gözlemlenmiştir.

KAD Uygulama Örneği-2: Sağlık Bakanlığı onaylı olmayan ve eczanelerde satılmayan bitkisel

ürünlerin, gıda takviyelerinin, bal vb ürünlerin reklam veya tele alışveriş yoluyla satış talepleri

AKRA tarafından geri çevrilmektedir. Bakanlık onaylı olan ve eczanelerde satılan bitkisel ürünler,

krem ve jel gibi ağrı kesici ürünler ise incelemeye tabi tutulmaktadır. Firmadan talep edilen

sertifika ve üretim belgeleri üniversitelerin farmakoloji profesörlerine gönderilmekte, gelen rapora

göre reklamın yayınlanıp yayınlanmamasına karar verilmektedir.

Radyoların genellikle ticari gelir için her türlü reklamı kabul ettiği ve reklam yayın

müeyyidelerinin çok fazla ihlal edildiği bir yayıncılık ortamında AKRA, kritik ve analitik düşünme


odaklı yayıncılık ve sosyal sorumluluk gereği toplumun ruh ve beden sağlığını korumak gayesiyle,

maddi kazanç kaybına rağmen kriterlerine uymayan ürün ve hizmetlerinin reklamını

yayınlamamaktadır.

AKRA, tüm reklam ve sponsorluk tekliflerini kritik ve analitik düşünme yaklaşımıyla

değerlendirerek ve inceleyerek yayınlamayı prensip edindiği için son 10 yılda RTÜK’ten reklam

yayın ihlaline ilişkin herhangi bir uyarı veya ceza almamıştır.

Buna karşın, RTÜK’ün 2014 yılı Radyo TV Yayıncılığı Sektör Raporu’na göre 6112 sayılı kanun

yürürlüğe girdiği 13 Mart 2011’den 31 Aralı 2013’e kadarki yaklaşık 3 yıllık sürede radyo ve

televizyonlara reklamlar ihlalleriyle ilgili uygulanan müeyyide sayısı 4 bin 557’dir. Reklamla ilgili

radyo ve televizyonlara 1.620 kez 6112 sayılı Kanun’un 9. maddesinin 6. fıkrasının “Yanıltıcı

olmamak ve tüketicinin çıkarlarına zarar vermemek” şeklinde belirlenen (c) bendine, ikinci olarak

1.383 kez yine aynı maddenin “Gizli ticari iletişime izin verilemez” şeklinde belirlenen 3. fıkrasına,

üçüncü olarak ise 502 kez olmak üzere “Televizyon ve radyo yayın hizmetlerinde reklam ve tele

alışveriş” başlıklı 10. maddesinin “Televizyon ve radyo yayın hizmetlerinde reklamlar ile tele-

alışveriş, sesli ve/veya görüntülü bir uyarıyla açıkça fark edilebilecek ve program hizmetinin diğer

unsurlarından kolaylıkla ayırt edilebilecek biçimde düzenlenir” şeklinde belirlenen 1. fıkrasını

ihlalden uygulanmıştır. Bu dönemde reklam ihlallerinin sayısında görülen artış “bitkisel ürün”

reklamlarının yayınına ilişkindir.65

3.4.KAD Perspektifinde AKRA’nın Musiki İlke ve Kriterlerine Bakış

Türkiye’de radyoların arasında yaklaşık yüzde 10’luk kısmı oluşturan tematik radyoların

haricindekiler, kendilerini “müzik radyosu”, dinleyiciler de bu radyoları “müzik kutusu” olarak

tanımlamaktadır. Programcı istihdam etmeyen bazı radyolar ise otomasyonla 24 saat kesintisiz

müzik yayını yaparak yayınlarını sürdürmektedir.

Müzik ağırlıklı yayın yapan radyoların çoğunluğu “istek hattı” olarak nitelendirilen türden

programlara yayın akışına yer vermektedir. Belli bir konsepti olmayan bu programlarda

dinleyiciler canlı yayına telefonla bağlanmakta, sohbetler edilmekte, talep edilen müzik eserleri

yayınlanmaktadır.

Radyolarda çoğunlukla yeni albüm çıkaran veya popüler olan sanatçıların eserlerine yer

verilmektedir. Bu eserlerin beste, güfte ve yorum bakımından kalitesine çok fazla dikkat

edilmemektedir. Sanatçıların kitleleri etkilemek ve dikkat çekmek için müstehcen, argo ve laubali

tarzda müzik eserleri ürettikleri gözlemlenmektedir. Bu tür uygulamaların radyo dinleyicisinin ruh

yapısını ve zihin dünyasını olumsuz etkilediği aşikârdır. Bu tür uygulamaların bireylerin algılarını,

tercihlerini ve davranışlarını ne yönde etkilediği psiko-sosyal bilinciler tarafından analiz edilmesi

ilginç sonuçlar ortaya çıkarabilecektir.

RTÜK’ün 2014 yılında yaptığı Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması’na göre radyo

dinleyicilerinin tercih ettiği müzik türleri Türk halk müziği (% 43), Türk pop müziği (% 42.2),

Türk sanat müziği (% 32.7), arabeks müzik (% 24.3), özgün müzik (% 21.7), dini müzik ve ilahi

65 RTÜK Radyo ve TV Yayıncıları Sektör Raporu 2014, sayfa 49-51, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, RTÜK

Yayınları, 2014, Ankara.


(% 21.4), Türkçe rock müzik (% 16.2), fantezi/taverna müzik (% 7.1), yabancı müzik (% 3)

şeklinde sıralanmaktadır.66

Tematik radyolar yayın akışlarının yüzde 30’luk dilimini müziğe ayırmaktadır. Tematik radyolar

diğer radyolarla kıyaslandığında yayınlayacakları müzik eserlerini seçerken beste, güfte ve yorum

bakımından kaliteli olması için hassas davranmaktadır.

AKRA, müzik arşivine eklenebilmesi ve yayında kullanılabilmesi için müzik eserlerini bazı

kriterlere tabi tutarak eleme yoluna gitmektedir. Kritik ve analitik düşünme bakış açısıyla

hazırlanan müzik yayın ilke ve kriterleri aşağıdaki gibidir:

- Duyarlılık oluşturan, varlık sebebini hatırlatan, farkındalık ve bilinç düzeyini artıran

müzik eserlerine yayında öncelik vermek.

- Bestesi ve icrası nitelikli, sözleri toplumun ahlaki değerlerine uygun, olumlu ve güzel

duygulara sevk eden müzik eserlerine yer vermek.

- Dinleyeni olumsuz etkileyen, gaflete, intihara, isyana, depresyona yönlendirme ihtimali

olan müzik eserlerine yer vermemek.

- Güftesi itikadî açıdan sorunlu olan, gelenek ve göreneklere, örf ve adetlere, toplumun

ahlak yapısına ters düşen müzik eserlerine yer vermemek.

- Müstehcen ve argo ifadelerin geçtiği müzik eserlerini yayınlamamak..

- Propaganda amaçlı hazırlanan siyasi içerikli müzik eserlerine yer vermemek.

- Arabesk bir yaklaşımla ilahi adı suiistimal edilerek hazırlanan eserlere yer vermek..

AKRA’ya gönderilen müzik albümleri yukarıdaki musiki ilke ve kriterlere tabi tutularak müzik

arşivine/listesine eklenmektedir. Çok ünlü ve popüler bir sanatçı da olsa kriterlere uymaması

durumunda müzik eserleri arşive kaydedilmemekte ve yayın otomasyon programına

tanıtılmamaktadır.

KAD Uygulama Örneği: AKRA’nın müzik arşivinde yaklaşık 80 ülkeden müzik eseri

bulunmaktadır. Türkçe eserlerin yanı sıra yabancı müzik eserleri de söz, beste ve yorum kalitesi

bakımından incelemeye tabi tutulmaktadır. AKRA, müzik ilke ve kriterleri baz alarak incelemeye

tabi tuttuğunda Sami Yusuf, Maher Zain, Mesut Kurtiş gibi uluslar arası üne sahip birçok sanatçının

albümlerindeki eserlerden birkaçını yayınlanmaya uygun bulabilmektedir.

Tasavvuf musikisine yayınlarında daha fazla yer veren AKRA, beste ve söz bakımından arabesk

yaklaşımla hazırlanan “ilahi” adı suiistimal edilerek hazırlanıp piyasa sürülen müzik albümlerini

müzik arşivine kabul etmemekte, yayınlarında bu tür eserlere yer vermemeye özen göstermektedir.

AKRA, kritik ve analitik düşünce yaklaşımıyla irdelediğinde, olumsuz/kalitesiz eserlerin

yayınlanmasının, bir taraftan gerçek sanatçıların emeğine saygısızlık olacağını, diğer taraftan

toplumun müzik zevki/beğeni standardının düşmesine yol açacağını, öte yandan bireyleri yanlış

hal ve davranışlara sürükleyeceğini düşünmekte ve önlem almaktadır.

AKRA, tüm müzik eserlerini kritik ve analitik düşünme yaklaşımıyla değerlendirerek yayınlamaya

gayret etmesinin sonucu olarak 10 yılda RTÜK’ten müzik yayınına ilişkin herhangi bir uyarı veya

ceza almamıştır.

66 RTÜK, Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması – 2014, S. 129, RTÜK Yayınları, Ankara, 2014.


RTÜK’ün 2014 yılı Radyo TV Yayıncılığı Sektör Raporu’nda, 6112 sayılı kanun yürürlüğe girdiği

13 Mart 2011’den bu yana radyo ve televizyonlarda yayınlanan müzik eserleri ve kliplerle ilgili

kaç adet yayın ihlalinin tespit edildiğine dair bilgi yer almamaktadır. Kanunda yer alan “müstehcen

içerik”, “şiddeti özendirici ve kanıksatıcı yayın” ve “toplumun milli ve manevi değerlerine, genel

ahlaka ve ailenin korunması ilkesine aykırılık” maddeleri daha çok televizyondaki yayın ihlalleri

için uygulanmakta olup, bu hükümlerin radyolarda yayınlanan müstehcen ve argolu

içeriklere/müzik eserlerine yönelik uygulanıp, bu yönde radyolara uyarı veya ceza verildiğine dair

karara ya da istatistiki bilgiye ulaşılamamıştır.

3.5.Kritik ve Analitik Düşünme Radyo Programı

Türkiye’de kritik ve analitik düşünme üzerine yapılan ilk radyo programı AKRA’da

yayınlanmıştır. 2009-2011 yılları arasında yayın akışında yer alan Kritik ve Analitik Düşünme

programının fragmanında şu ifadeler yer almaktaydı: 67

Aklı eren her iyi niyet sahibinin dünya gidişatını yönlendirmeye çalışan sistem ve

organizasyonları daha yakından tanıyıp politikalarını ve neticelerini hesap edebilmeleri için

AKRA FM’den farklı bir program…

Kritik ve Analitik Düşünme nedir, nasıl kritik ve analitik düşünülür?

Kapsamı, özellikleri, yöntemleri ve etkileyen faktörler nelerdir, nasıl uygulanır?

Herkesin merak ettiği ve öğrenmek istediği kritik ve analitik düşünme yöntemi AKR’da

anlatılıyor, uzmanlar kritik ve analitik düşünme ekseninde güncel meseleleri analiz ediyor.

Artık iyiler, gidişatı kendi istikballeri açısından kavrayıp doğru olan yöne geliştirmek için

çaba harcayacak…

Kritik ve Analitik Düşünme Platformu’nun katkılarıyla hazırlanan programa konuk olanlar

arasında Prof. Dr. Mehmet Yücel Ağargün, Prof. Dr. Nevzat Tarhan, Prof. Dr. Celal Türer,

Prof. Dr. Mustafa Merter, Prof. Dr. İbrahim Emiroğlu, Prof. Dr. Ali Savaş Çilli, Prof. Dr.

Halil Savaş gibi Türkiye’nin önde gelen ilim adamları yer aldı. Programın sesli arşivine

www.akradyo.net‘in Kritik ve Analitik Düşünme Programı68 sayfasından ulaşılabilmektedir.

67 AKRA, Kritik ve Analitik Düşünme Radyo Programı, http://akradyo.net/programdetails.aspx?p=133 (25.03.2015) 68 AKRA, Kritik ve Analitik Düşünme Radyo Programı Sesli Arşivi, http://akradyo.net/medya.aspx?cat=1&prg=133

(25.03.2015)


http://akradyo.net/programdetails.aspx?p=133

http://akradyo.net/medya.aspx?cat=1&prg=133


SONUÇ

Kitle iletişim araçlarının geliştiği ve çeşitlendiği günümüzde yazılı, işitsel ve görsel haber ve

bilgiye ulaşım kolaylaşırken, haber ve bilginin doğrulanma ve güvenilir olma sorunu artmaktadır.

Modern çağda ivme kazanan bilgi kirliliğinin ve algıların manipüle edilmesi sorununun

aşılabilmesi için bilgi ve haberlerin analitik bir yaklaşımla irdelenmesi, kritik düşünme yöntemiyle

analiz edilmesi ve değerlendirilmesi zarureti ortaya çıkmıştır.

Medya tarafından kitlelere sunulan haberler, genellikle o haberi okuyan, izleyen veya dinleyen

kişilere/kitlelere amacı önceden belirlenen bir mesajı direk veya dolaylı bir yöntemle aktarma,

belirli bir fikri benimsetme, hedeflenen şekilde algılatma veya yönlendirme ve tercihlerini

belirleme amacı taşıyabilmektedir. Bu amaç, bir başlıkla, bir spotla veya haberde kullanılan bir

fotoğrafla gerçekleştirilmek istenebilir. Dolayısıyla bir haberin sadece başlığına veya spotuna

yahut fotoğrafına bakılmak suretiyle acele hüküm vermek kişiyi yanlış kanıya sürükleyecektir.

Gazete, dergi, radyo, televizyon ve internet gibi kitle iletişim araçları aracılığıyla kamuoyuna

aktarılan her türlü bilgiyi/haberi, eleştirel bir bakış açısıyla sorgulamadan, kaynağını araştırmadan,

kritik etmeden, analitik bir yaklaşımla konuyu irdelemeden, yayınlanma amacına dikkat

kesilmeden, doğruluğundan emin olmadan, zihin dünyamıza yönelik muhtemel risklerini analiz

etmeden, gerçeklik-kurgusallık ayrımı yapmadan, benzer haberlerle kıyaslamadan, sonuçlarını

düşünmeden doğru ve gerçek kabul etmek bilinçli ve duyarlı bir medya takipçisinin

davranışı/yaklaşımı olmayacaktır.

Sağlıklı düşünmek ve doğru karar verebilmek için ön kabullerin ve önyargıların farkına varılması

gerekmektedir. Sağlıklı düşünme sürecini olumsuz etkileyen iç ve dış etkenlerin bertaraf edilmesi

gerçeğe ulaşmayı kolaylaştıracaktır. Bilgi ve haberlerin her zaman doğrulanmaya, olayların

çözümlenmeye, olguların analiz edilmeye muhtaç olduğunu fark edilmesi, yanıltma ve

yönlendirmelerin tuzağına düşülmemesi için “kritik ve analitik düşünme” yetisinin kazanılması

gerekmektedir.

Günlük hayatta karşılaşılan olayları kritik edip analitik bir bakış açısıyla zihinde çözümleyip doğru

ya da yanlış bir sonuca varmak bireylerin yapageldiği bir eylemdir. Burada önemli olan, kritik ve

analitik düşünme becerisinin kalitesidir. Türkiye’de 2007 yılında kurulan Kritik ve Analitik

Düşünme Platformu, bir sivil toplum örgütü olarak dünyada yeni yeni tanınan ve kabul gören kritik

ve analitik düşünme yöntemini anlamaya, tanımaya, tanıtmaya, yaygınlaştırmaya ve

sistemleştirmeye yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır. KAD Platformu tarafından seminer,

konferans ve sempozyum ve çalıştaylar düzenlemekte, Türkçe literatür oluşturulmak için makale

ve kitaplar hazırlanmakta, yabancı kaynaklar araştırılarak çeviriler yapılıp yayınlanmaktadır.


Türkiye’de kritik ve analitik düşünme yöntemine ilgi duyan ve bu düşünce sisteminin

yaygınlaşmasına destek olmayan gayret eden bir medya kuruluşu da bulunmaktadır. 1993 yılında

yayın hayatına başlayan Türkiye’nin ilk tematik ulusal radyolarından AKRA, 2006 yılından

itibaren kritik ve analitik düşünme odaklı radyo yayıncılığı modelini ortaya koymaya

çalışmaktadır.

Bu çalışmada, AKRA’nın, kritik ve analitik düşünme odaklı konu-kariyer endeksli yayıncılık

anlayışı, değişim ve farkındalık perspektifli içerik üretimi, haberleri seçme ve inceleme kriterleri,

programlara toplumsal duyarlılık eksenli isim verilmesi, sağlıklı gıda ve kul/insan hakkı konseptli

reklamcılık hassasiyeti, varlık sebebini idrake katkı sağlamayı hedefleyen müzik ilkeleri başta

olmak üzere birçok konu analiz edilmeye çalışıldı.

Çalışılan konunun daha iyi anlaşılabilmesi ve kavranabilmesi gayesiyle “düşünme”, “kritik

düşünme”, “analitik düşünme”, “kritik ve analitik düşünme” kavramlarının tanımları detaylı

şekilde yapıldı. Medya kavramının tanımlanmasının akabinde “eleştirel düşünce ve medya”, “kritik

ve analitik düşünme ile medya ilişkisi” üzerinde durularak doğru düşünme ile bilinçli medya takibi

arasındaki bağlantı anlatıldı.

Çalışılan konunun temelde radyo yayıncılığı olması nedeniyle Türkiye ve dünyadaki radyo

yayıncılığının kısa tarihçesi aktarıldıktan sonra “radyo türleri”, “radyo yayıncılığının geleceği”,

“radyonun diğer mecralara göre avantajları” ve “Türkiye’de radyo dinleyici profili ve dinleyici

talepleri” konularında detaylı bilgi verildi.

Çalışmanın mihengi olan “kritik ve analitik düşünme odaklı yayıncılık modeli olarak AKRA”

konusu irdelenirken ilk olarak radyoyla ilgili kurumsal bilgiler aktarıldı.

Daha sonra “KAD perspektifinde AKRA’nın genel yayın kriterleri” anlatıldı. Kurulduğu tarihten

bu yana radyo yayıncılığı sektöründe ilke ve kriterleriyle, duruşuyla, tavrıyla dikkat çeken

AKRA’nın, hedef kitlesi olan radyo dinleyicilerinin beklentilerinin üzerinde bir içerik üretimi

yapmaya özen gösterdiği, her türlü içeriği kritik ve analitik düşünme süzgecinden geçirerek

hazırlamaya çalıştığı, hazırlanan içerikleri iletim ortamları FM, uydu ve internetten bilgi teknolojisi

ürünü olan radyo, bilgisayar, tablet ve her türlü mobil cihaz vasıtasıyla dinleyici kitlesine

ulaştırmayı başardığı tespit edildi.

AKRA’nın, toplumun doğru bilgilendirilmesi, olaylar hakkında doğru haberlerin aktarılması ve

etik değerlere uyulması bakımından dinleyicilerden önce radyo çalışanlarının kritik ve analitik

düşünme sistematiğini öğrenmeleri ve bu düşünce sistemine göre içeriklerin üretilmesi ve kitlelere

sunulması gerektiğini önemseyen bir radyo olduğu belirlendi. AKRA, bu bilinçle yapılan yayınları

radyodan dikkatle takip eden bireylerin, diğer tüm medya içeriklerini kritik ve analitik düşünme

süzgecinden geçirmeyi öğrenebileceğini ve bilinçli bir medya takipçisi olabileceğini

düşünmektedir.

Bu bölümde, KAD uygulama örneği olarak, konu-kariyer ve konsept öncelikle radyoculuk anlayışı

incelendi. Kişileri ön plana çıkaran değil, konuşulacak, irdelenecek konuları ön plana alan AKRA,

radyoda işlenecek konuya göre uzmanları tespit etmektedir. Aynı şekilde önce programın konsepti

belirlenip, ilgili programı kimin en iyi şekilde hazırlayıp sunabileceği araştırılmaktadır. Bir başka


dikkat çekici husus ise programlara isim verilirken ve fragmanları hazırlanırken toplumda/

bireylerde farkındalık ve duyarlılık oluşmasına itina gösterilmesidir.

“KAD perspektifinde AKRA’nın haber ilke ve kriterleri”nin konu edildiği bölümde radyonun

habere ve güncel olaylara bakış açısı detaylı şekilde incelendi. Yayınlarında, toplumu geren ve

bireylerde olumsuz etkiler bırakabilen asayiş haberlerine, siyasilerin polemiklerine, gizli reklam

sayılabilecek haberlere yer vermeyen AKRA’nın, gerek haber bültenleri hazırlanırken gerekse

haber aktüel programlarına içerik üretilirken haber sorumluları tarafından kritik ve analitik bakış

açısıyla haber kaynaklarının çok yönlü ve çok dikkatli biçimde takip edilmesini kural haline

getirdiği tespit edildi. AKRA’nın, hangi haberin yayınlanması gerektiğinden ziyade hangi tür

haberlerin yayınlanmaması gerektiğini daha fazla önemsediği, sözgelimi toplumu ve bireyleri

olumsuz etkileme ihtimali olan haberlerin yayınlanmasından özellikle kaçındığı belirlendi.

Bu bölümde, KAD uygulama örneği olarak, AKRA’nın haber aktüel programlarından Merhaba

Türkiye irdelendi. Programda değerlendirilecek gazetelerin tüm sayfalarının, her sabah haber

görevlileri tarafından kritik ve analitik düşünme yaklaşımıyla incelendiği, satır satır okunarak

yayınlanacak haber ve yazıların tespit edildiği, inceleme sonucunda bazen bir gazeteden birkaç

haber tespit edilebildiği, bazen de okunmaya uygun haber tespit edilemediği, tespit edilen

haberlerin de kendi içinde incelemeye tabi tutulduğu, ilke ve kriterlere uymayan kısımların

işaretlendiği, tüm bu süreçlerden sonra ilgili gazetenin programda değerlendirildiği belirlendi.

Merhaba Türkiye programında, diğer radyoların genellikle tercih ettiği gibi “bir gazetenin manşete

çıkarttığı/önemsediği haberlerden” ziyade sadece AKRA’nın yayın ilke ve kriterlerine uyan haber

ve yazıların programda okunduğu tespit edildi.

AKRA’nın bu hassasiyetinin temelinde, “radyo dinleyicisinin art niyetli bir haberle/yazıyla yanlış

yöne yönlendirilmesine aracılık etmemek” olduğu belirlendi.

Son 3 yılda haber-yayın ihlallerinden dolayı radyo ve televizyonlara RTÜK tarafından 1.227 kez

müeyyide uygulanırken AKRA’nın kritik ve analitik düşünme endeksli yaptığı yayıncılık sonucu

bu süreçte herhangi bir uyarı veya ceza almadığı tespit edildi.

“KAD perspektifinde AKRA’nın reklam ve ilke ve kriterleri”nin incelendiği bölümde, radyonun

reklama yönelik bakış açısı detaylı şekilde incelendi. Reklamı, kazanç elde edilen ticari iletişim

aracı yerine “sağlıklı ve yararlı ürünlerin insanlarla buluşmasına aracılık etmek” şeklinde

değerlendiren AKRA’nın temel reklam kriterinin insanların “ruh ve beden sağlığı”nı korumak

olduğu, dinleyiciler için yarar sağlamak yerine zararı dokunacak ürün ya da hizmetlerin reklam ve

sponsorluğunu kabul etmediği, çağımızın hastalıklarından kanser ve obezite gibi rahatsızlıkların

kaynağı olarak görülen gazlı içeceklere, cip’s gibi işlenmiş ürünlerin, içerisinde trans yağ

barındıran, zararlı katkı maddeleri katılarak üretilen ürünlerin reklamını yayınlamadığı tespit

edildi. AKRA’nın ayrıca ürün yararlı olsa da tanıtımında abartı, yanıltıcı veya yanlış beyan bulunan

reklamlara yayınlarında yer vermediği buna karşın, insanların yaşam kalitesini artıran, direk veya

dolaylı şekilde insanlara fayda sağlayan ürünlerin reklamlarına daha fazla yer vermeyi hedeflediği

belirlendi.

Bu bölümde, KAD uygulama örneği olarak, reklam alma süreci incelendi. Reklam verenler, reklam

ajansları ve diğer yayıncılar tarafından reklam ilke ve kriterlerinden taviz vermemesiyle tanınan

AKRA’nın reklam vermek isteyen firmaların faaliyet alanlarını ve reklamı yayınlanacak


ürünü/hizmeti, kritik ve analitik düşünme yaklaşımıyla toplumun ruh ve beden sağlığının

korunması adına çok yönlü şekilde incelemeye tabi tuttuğu, bu kapsamda, üretici firma, ürünün

kalitesi ve fiyatı, ürüne erişim noktaları, pazarlama stratejisi, marka bilinirliliği, marka imajı gibi

kıstaslar dikkate alınarak ürünle ilgili dinleyici odaklı fayda/zarar analizi yapıldığı, yayınlanacak

reklam, finans kurumu hizmeti/ürünü ise veya bir ürünle ilgili helal/haramlık konusunda farklı

görüşler varsa bu ürünlerin/hizmetlerin fıkhi açıdan uygunluğun da ayrıca değerlendirildiği tespit

edildi.

AKRA’nın bu hassasiyetinin temelinde “olumsuz reklamlar nedeniyle kul hakkı/insan hakkı

ihlaline sebebiyet vermemek” olduğu tespit edildi.

RTÜK’ün 2014’te gerçekleştirdiği Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması’nda radyo

dinleyicilerinin şikâyet ettiği konuların başında reklam kuşaklarının süresinin uzunluğu ve sıklığı,

doğrudan satış (tele alışveriş) programları ve yanıltıcı-aldatıcı reklamlar gelmektedir.

Son 3 yılda reklam yayını ihlallerinden dolayı radyo ve televizyonlara RTÜK tarafından 4.557 kez

müeyyide uygulanırken AKRA’nın kritik ve analitik düşünme endeksli reklam hassasiyeti ve

detaylı ürün analizleri sonucu bu süreçte herhangi bir uyarı veya ceza almadığı tespit edildi.

“KAD perspektifinde AKRA’nın musiki ilke ve kriterleri”nin irdelendiği bölümde ise radyonun

musikiye bakış açısı detaylı şekilde ele alındı. AKRA’nın, bir eserin müzik arşivine/listesine dahil

edilebilmesi ve yayında kullanılabilmesi için müzik eserlerini kriterlere tabi tutarak ciddi bir eleme

yoluna gittiği tespit edildi.

Dinleyende duyarlılık oluşturan, insanlara varlık sebebini hatırlatan, toplumun farkındalık ve bilinç

düzeyini artıran müzik eserlerine yayında öncelik veren AKRA’nın, dinleyeni olumsuz etkileyen,

gaflete, intihara, isyana, depresyona yönlendirme ihtimali olan müzik eserlerine; güftesi itikadî

açıdan sorunlu olan, gelenek ve göreneklere, örf ve adetlere, toplumun ahlak yapısına ters düşen

müzik eserlerine; müstehcen ve argo ifadelerin yer aldığı müzik eserlerine; propaganda amaçlı

hazırlanan siyasi içerikli müzik eserlerine; arabesk bir yaklaşımla ilahi adı altında hazırlanan

parçalara yayınlarında yer vermediği belirlendi.

Bu alanda, KAD uygulama örneği olarak, AKRA’ya gönderilen müzik albümlerinin müzik arşivine

alınma süreci incelendi. Çok ünlü ve popüler bir sanatçı da olsa kriterlere uymaması durumunda

eserleri müzik listesine eklenmeyen ve yayın otomasyonuna tanıtmayan AKRA’nın müzik

arşivinde yaklaşık 80 ülkeden seçkin müzik eseri bulunduğu belirlendi.

Türkçe eserlerin yanı sıra yabancı müzik eserleri de söz, beste ve yorum kalitesi bakımından

incelemeye tabi tutan AKRA’nın, müzik ilke ve kriterleri ekseninde yapılan inceleme sonucunda

Sami Yusuf, Maher Zain, Mesut Kurtiş gibi uluslar arası üne sahip sanatçıların albümündeki

eserlerden birkaçını yayınlanmaya uygun bulabildiği tespit edildi.

AKRA’nın bu hassasiyetinin temelinde, “olumsuz/kalitesiz eserlerin yayınlanmasının, bir taraftan

gerçek sanatçıların emeğine saygısızlık olacağı, diğer taraftan toplumun müzik zevki/beğeni

standardının düşmesine yol açacağı, öte yandan bireyleri yanlış hal ve davranışlara sürükleyeceği”

düşüncesi olduğu belirlendi.

AKRA’nın kritik ve analitik düşünme endeksli musiki hassasiyeti sonucu RTÜK’ten bugüne kadar

herhangi bir uyarı veya ceza almadığı tespit edildi.


6112 sayılı Kanunda yer alan “müstehcen içerik”, “şiddeti özendirici ve kanıksatıcı yayın” ve

“toplumun milli ve manevi değerlerine, genel ahlaka ve ailenin korunması ilkesine aykırılık”

maddelerini ihlal müeyyideleri daha çok televizyon programlarına uygulanmakta olup bu

hükümlerin radyolarda yayınlanan müstehcen ve argolu içeriklere/müzik eserlerine uyarı veya ceza

şeklinde uyguladığına dair bir karara veya istatistiki bilgiye ulaşılamadı.

Son kısmında, Türkiye radyo ve televizyonları arasında ilk kez AKRA’da yayınlanan “Kritik ve

Analitik Düşünme Radyo Programı” ele alındı. 2009-2011 yılları arasında AKRA’nın yayın

akışında yer alan programda, kritik ve analitik düşünmenin öğrenilmesi ve toplumun genelinde

yaygın bir düşünme sistemi haline gelmesi amacıyla ilim adamlarıyla söyleşilerin yapıldığı, kritik

ve analitik düşünmeye dair pratik bilgelerin verildiği tespit edildi.

Sonuç olarak AKRA’nın, bir taraftan radyoda görev alan ekibin kritik ve analitik düşünme

yöntemini öğrenerek, anlayarak, uygulayarak ve yaşayarak öğrenmesini; diğer taraftan hedef

kitlesini güncel gelişmeler hakkında doğru şekilde bilgilendirmeyi ve ürettiği içeriklerle

dinleyicilerinin bilgi dağarcığını genişletmeyi; öte yandan radyodan dinledikleriyle duyarlılık,

farkındalık ve bilinç düzeylerini yükselten, kritik ve analitik düşünme yöntemini kavrayan

dinleyicilerin, her türlü bilgi ve mesaja eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşarak bilinçli medya

takipçileri olmalarını hedefleyen ve sorumlu yayıncılık anlayışının nasıl olması gerektiğini ortaya

koyan bir “rol-model radyo” olduğu belirlendi.

KAYNAKÇA

Ağargün, Mehmet Yücel, Kritik ve Analitik Düşünme Nedir? PratiKAD - Pratik Örnekler İle Kritik

ve Analatik Düşünme, KAD Patformu Yayınları, İstanbul, 2010

Coşan, Mahmud Es’ad, Muhakeme Kabiliyetini Geliştirmek, Dilimiz ve Kültürümüz, Server İletişim,

İstanbul, 2010

Mora, Necla, Medya Çalışmaları, Medya Pedagojisi ve Küresel İletişim, Alt Kitap Yayınları, 2008

Nalçaoğlu, Halil, Medya ve Toplum, IPS İletişim Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003

Paul Richard, Elder Linda, Kritik Düşünce. Çev: Prof. Dr. Esra Arslan. Yrd. Doç.Gamze Sart, Nobel

Kitap, Ankara, 2013

Saydam, Ali, İletişimin Akıl ve Gönül Penceresi Algılama Yönetimi, Rota Yayınları, İstanbul, 2007

Sayılgan, Emine, Medya İşletmelerinde Pazarlama Yönetimi, Beta Yayınları, İstanbul, 2010

Çakmak, Erdem. Sayısal Radyo Yayıncılığı ve Arşivlenmesi, RTÜK Uzmanlık Tezi, Ankara, 2011.

RTÜK, Radyo ve TV Yayıncıları Sektör Raporu 2014, Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, RTÜK

Yayınları, Ankara, 2014.

RTÜK, Radyo Dinleme Eğilimleri Araştırması - 2014, RTÜK Yayınları, Ankara, 2014.

Ağargün, M. Yücel, Prof. Dr. Analitik ve Kritik Düşünce Üzerine, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü

Platformu Dergisi, Aralık-Ocak-Şubat Sayı: 1, 2006-2007


Göksel, Gökselin. A’dan Z’ye Radyo, Broadcasterinfo Dergisi, Sayı: 11, Temmuz 2004

Göksel, Gökselin. A’dan Z’ye Radyo, Broadcasterinfo Dergisi, Sayı: 13, Ekim 2004

Seferoğlu S. Sadi, Akbıyık Cenk, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara, 2006

Vicdan Nurten, Özer Zeynep, Yoğun Bakım Hemşirelerinde Önemli Bir Özellik: Eleştirel Düşünme,

Türk Kardiyol Derneği Kardiyovasküler Hemşirelik Dergisi, Ankara, 2011

WEB SİTELERİ

www.akradyo.net – AKRA

www.deu.edu.tr – Dokuz Eylül Üniversitesi

www.harrankad.com – Harran Üniversitesi KAD Kulübü

www.iskenderpasa.com – İskenderpaşa

www.kritik-analitik.com – Kritik ve Analitik Düşünme Platformu

www.medipol.edu.tr – Medipol Üniversitesi

www.palgrave.com – Palgrave

www.politikadergisi.com – Politika Dergisi

www.rtuk.org.tr - RTÜK

www.sakarya.edu.tr – Sakarya Üniversitesi

www.saukad.org – Sakarya Üniversitesi KAD Öğrenci Topluluğu

www.tbmm.gov.tr/kanunlar - TBMM Mevzuatlar

www.tdk.gov.tr – Türk Dil Kurumu Sözlükler

www.trt.net.tr – TRT Radyoları

www.tvhaber.com – TV Haberleri Sitesi

www.ucl.ac.uk - UCL

www.wikipedia.org - Wikipedia


http://www.deu.edu.tr/

http://www.harrankad.com/

http://www.iskenderpasa.com/

http://www.kritik-analitik.com/

http://www.medipol.edu.tr/

http://www.palgrave.com/

http://www.politikadergisi.com/

http://www.rtuk.org.tr/

http://www.sakarya.edu.tr/

http://www.saukad.org/

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar


http://www.trt.net.tr/

http://www.tvhaber.com/

http://www.ucl.ac.uk/

http://www.wikipedia.org/

kritik ve analitik düşünme odaklı · kritik ve analitik düşünme odaklı radyo...

Documents