Д О Н И Ш Г О ^И ДАВЛАТИИ ОМ УЗГОРИИ тодикистон БА Н ОМ И САДРИДДИН А Й Н И

Б а хукми дастнавис

КАРИМОВА МАСТОНА ДИЛБАРОВНА

ТАШАККУЛ ВА ИНКИШОФИ ЛЕКСИКАИ ЛА^ДА ДАР ШАРОИТИ ДУЗАБОНЙ

(дар асоси маводи лексикаи лахчаи точикони нохияи Лахш)

ДИССЕРТАТСИЯбарои дарёфти дарачаи илмии номзади илми филология

10.02.22 - Забонхои халкхои кишвархои хоридии Аврупо, Осиё, Африк,о, сокинони бумии (аборигенхо) Амрико ва Австралия

(забони тодикй)

Рохбари илмй: доктори илми филология, узви вобастаи Акдаемияи илмхои Думхурии Тодикистон, С. Р. Рахматуллозода

Душанбе - 2018

М ундаридаМ укаддим а............................................................................................................. 3-12

Б О Б И I. . МАСЪАЛАИ ДУЗАБОНЙ ДАР ДОМЕЛИ БИСЁРЗАБОНЙ

П.М асъалахои назариявии дузабонй.............................................................. 13-21

1.2.Ташаккули сокиншавии кабилахои киргиз ва муносибати онхо бо точи кон

дар нохияи Лахш................................................................................................... 22-31

1.3. Муносибатхои забонии мардуми тонику киргизхои нохияи Лахш....32-51

БО БИ 2. ТАШАККУЛИ ТАРКИБИ ЛУТАВИИ ЛАХДАИ ЛАХШ

Фасли 1. Таркиби лугавии лахчаи Лахш аз руйи муносибат бо забони

адабй........................................................................................................................52-55

2.1.1.Калимахои умумихалкй.............................................................................56-60

2 .1.2.Калимахои хоси лахча (диалектизмхои лексикй).................................61-64

2.1.3. Калимахои лексикии пурра...................................................................... 65-71

2 .1.4.Калимахои лексикии нопурра................................................................... 72-75

Фасли 2. Таркиби лугавии лахчаи Лахш аз нигохи забонй

2.2.1. Калимахои точикй.......................................................................................76-77

2.2.2.Калимахои арабй..........................................................................................78-81

2.2.3. Калимахои туркй - киргизй...................................................................... 82-84

2.2.4. Калимахои русй - аврупой........................................................................85-87

БО БИ 3. БАРРАСИИ ГУРУХДОИ МАВЗУИИ ТАРКИБИ

ЛУГАВИИ ЛАХДАИ ЛАХШ

3. ГИстилохоти хешутаборй.............................................................................. 88-94

3.2.Вожахои ифодагари урфу одат.................................................................. 95-104

3.3.Номи гиёххо..................................................................................................105-116

3.4.Вохидхои лугавй марбут ба айлок ва асбоби рузгор...........................117-126

3.5. Калима ва истилохоти марбут ба зебу зинати занона ва либос 127-133

3.6.Номи анвои хуроквории аз орд тайёршуда...........................................134-136

3.7.Номи хайвонот ва мафхумхои ба он алокаманд.................................. 137-144

Х улоса.................................................................................................................145-151Ихтисорахо..................................................................................................................152Руйхати адабиёт.................................................................................................153-171

МукаддимаМубрам будани мавзуъ. Масъалахои чамъбасти илмии шевахои забони

точикй, пурраю хаматарафа тадкик кардани тамоми шевахои забони точикй,

муайян нам у дан, инти шор ва муносибати онхоро бо лахчаву забонхои дигар

такозо мекунад. Аз ин чихат, омухтани лахчахои алохидаи забони точикй ва

муносибати онхо бо дигар забонхо дар халли ж катор масъалахои назариявй ёрй

хохад расонд. Х,амзистии халки точи к бо кавму миллатхои гуногуни туркзабон

боиси таъсири мутакобила дар гуфтори онхо гардида, дар баъзе минтакахо сабаби

ба вучуд омадани дузабонй гардидааст. Ин дар лахчахои точикони махалхои

гуногун эхсос мешавад. Аз ин ру, масъалаи омузиши таъсири бай н ихам ди гари и

забонхои точикию туркй, ж е аз масъалахои мубрами забоншиносии муосир буда,

тадкикоти амику дакик ва хаматарафаи илмиро такозо мекунад. Ба ин маънй,

тадкики муносибати байнихамдигарии забонхои точику киргиз дар мисоли нохияи

Лахш (собик Диргатол) дар шароити мухити бисёрзабонии Думхурии

Точикистон ахам пяти калони илмию амалй дорад.

Лахчахои забони точикй дар чумлаи вохидхои лутавй бисёр калимахои

туркиро низ кдбул кардаанд, ки боиси инкишофу тавсеаи таркиби лугавии онхо

гардидаанд. Дар раванди тараккиёт ва пешрафти чомеа, лахчахо муваффакият ва

комёбихои ба даст овардаи мардумро дар худ инъикос менамоянд, ки мухити

дузабонаи минтакаи Лахш (Диргатол) аз он истисно нест. Лексикаи лахчаи

минтакаи мазкур мисли дигар лахчахои махаллй бо хаёт ва таърихи мардуми он

робитаи ногусастанй дорад.

“Лахчахо мисли бахранд. Онхо гайр аз аломатхои зохирй, ки ба чашми

хар мухаккик зуд бармехуранд, хамчунин дар каъри худ далелхои бешуморе

доранд, ки ба туфайли тадкикотхои амик ва тулонй ру зада, барон харчи

бештар ва сахехтар таъин кардани мавкеи ин ё он шева дар силсилаи шевахои

айни як забои, далелхои котеъ шуда метавонанд” (Дураев, 2017, 7).

Хамзистии мардумони гуногунзабон ба лахчахо хоху нохох таъсири худро

мерасонад. Таркиби лугавии лахчахои забони точикй, ки бо мардуми туркнажод

пахду ба пахлу зистаанд, нихоят бой ва гуногунранг мебошад. То имруз лексикаи

з

лахчахои забони точикй дар муносибат бо забони турки - киргизй мавриди

омузиши васеи илмй карор нагирифтааст.

Профессор В. С. Расторгуева кайд кардааст, ки «Таджикская диалектная

лексика в настоящее время изучена весьма недостаточно. Исследователи-

диалектологи в своих работах, посвященных описанию различных говоров,

обычно уделяют лексике лишь три-четыре страницы» (Расторгуева, 1964, 149).

Ин камбудии баёнкардаи В. С. Расторгуева аз солхои 80-уми асри гузашта cap

карда, то ба имруз дар холи ислох аст ва рочеъ ба омузиши масоили лексикаи

лахчахои минтакахои Точикистон ва лахчахои точи кии берун аз чумхуриамон

диссертатсияхои илмй таълиф гардида, таркиби лугавй ва кабатхои семантики и

лахчахо мавриди баррасии илмй карор гирифтаанд.

Бинобар ин, баррасии хаматарафаи вижагихои таркиби лугавии лахчаи

точикони нохияи Лахш (Диргатол) низ, ки дар он точцкон ва аккалияти хурди

этникии туркзабони киргизхо бо хам якчоя зиндагй доранд, кори багоят мухи ми

илмй ба шумор меравад.

Лахш як гушаи хушобу хаво ва зебоманзару бостонии сарзамини

точикон, дар кисми шимолу шаркни чумхурй вокеъ буда, масохаташ 4580,1

км-ро таттткил менамояд. Нохия аз шимолу шарк бо нохияи Чонолойи

Ч,умхурии Киргизистон, аз чанубу шарк бо нохияи Мургоби ВМБК, аз чануб

бо нохияи Тавилдара, аз гарб бо нохияи Рашт ва аз чанубу гарб бо нохияи

Точикобод хамсархад мебошад. Нохия аз маркази шахри Душанбе дар

масофаи 284 км дур чой гирифта, маркази нохия шахраки Вахдат аст.

(Барномаи рушди иктисодй - и чти мои и нохияи Ч,иргатол, дар соли 2013

2017. 2013, 7-8с.).

Дар таърихи 02. 02. 2016 бо фармони Асосгузори сулху вахдати миллй,

Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон, мухтарам Эмомалй

Рахмон, тахти № 29, номи як катор шахру нохияхо иваз карда шуд ва дар

санаи 03. 03. 2016 тахти № 240, аз чумла, номи нохияи кухантаърихи

Ч,иргатол ба номи Лахш иваз гардид, ки маънои ин вожа дар фарханги забони

точикй аз решай калимаи “дурахшайда” ва дар “Фарханги тафсирии забони

4

точикй” Лахш ба ду маъно: 1. Лагз, лахшидан, лагзидан. 2. гуфт: захм.

(ФТЗТ, 2010, 748) омадааст. Ба ибораи дигар, маънои ин мавзеи баландкухд

Лахшро “хамворй” гуянд, хато нахоханд кард, чунки тамошои минтакаи

Лахш шохиди ин гуфтахо шуда метавонад.

Зимин баррасии худуди чойгиршавии шеваи чанубй профессор

F. Ч,у рае в менигорад, ки "шеваи чанубй дар марказ ва чануби Точикистон,

яъне дар хавзаи рости дарёи Панч (Амударё), Вахш (бо шохобхояш Сурхобу

Хингоб), Кизилсуи чанубй (бо шохобаш Ёхсу) ва Кофарнихон пахн шудааст.

Мавзеъхои ин водихо, ки бо номхои Вахиёи Поён, Каротегин, Кулоб ва

Х,исор машхуранд, аз бобати чойгиршавии ахолй хеле барвакт сурат

гирифтаанд. Худуди чугрофии интишори шеваи чанубиро ин тавр метавон

мукаррар намуд. Дар шимол сархад аз гарб ба шарк кад-кади каторкуххои

Зарафшон (онро баъзан каторкухи Мастчох хам меноманд) тул мекашад, ки

дар шимоли он лахчахои болооби Зарафшон ва Мастчох пахн гаштаанд. Он

тараф бо каторкуххои Олой сархади байни Точикистону КДргизистонро

гузашта, нохияи Диргатоли РСС Точикистонро фаро мегирад. Дар Лахш

интишори саросари лахчаи точикй дар чанд дехаи чанубу шарки минтака

кайд шудааст. Дар кисми шимоли шаркии махаллахои точикй бо забони

киргизй ру ба ру мешавем. Аз чануби Лахш сархади шеваи чанубй аз

доманаи каторкухи Пётри якум мегузарад, дарёи Хингоб ва дараи

Тавилдараро миёнбур намуда, ба воситаи каторкухи Х,азрати Шох то дарёи

Панч тул мекашад. Дар худуди чанубии нохияи хозираи Хдмадонй сархад ба

гарб бармегардад ва аз дарёи Кизил су гузашта, ба чануби гарб тул кашида аз

поёни дехаи Сангтуда Вахшро бурида мегузарад” (ШЧ,ЗТ, 1980, 4.).

Имруз дар мухити созгорй, хамбастагй, вахдати миллй ва бунёдкорй ба

рохи тайкардаи мардуми кишвари азизамон - Точикистон дар давраи

Истиклолият назар андохтан хело сабакомуз аст. 27 сол мукаддам, яъне

эълон гардидани Истиклолияти давлатии Точикистон, барои халку миллати

точик як руйдоди бузурги таърихию сиёсй ва такдирсоз махсуб мегардад.

Мардуми минтакаи Лахш дар катори дигар сокинони мамлакат ин вокеаи5

мухи ми таърихиро бо як хисси баланд истикбол гирифта, ояндаи дурахшони

ватанамонро бо корхои неку пурсамари худ вобаста медонанд.

Ба хама маълум аст, ки мутаасифона, ин орзую омоли некро чанги

шахрвандй ба муддати садсолахо кафо партофт. Дар тули ин солхои

мудхишу вазнин рукнхои асосии мавчудаи иктисодиёт, ичтимоиёт, маориф,

фарханг охиста - охиста ру ба таназзул ниходанд.

Ба вазъияти сиёсй ва фишори душворихои хамарузаи он давра нигох

накарда, макомоти ичроияи махаллии хокимияти давлатии нохияи Лахти

вазифаи асосии ба зиммадоштаи худро муттасил ва содикона пеш бурдааст.

Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат мухтарам Эмомалй

Рахмон, давоми солхои сохибистикдолй то соли 2017 хашт маротиба бо

сафари корй ба нохияи Лахш ташриф оварда, дойр ба истифода додани

иншооти зиёди дорой таъиноти гуногун, ки дар бехдошти зиндагии мардум

накши асосй доранд, иштирок намудаанд. Ташрифи аввалини Асосгузори

сулху Вахдати миллй - Пешвои миллат, Президента Чумхурии Точикистон

Эмомалй Рахмон, мохи майи соли 1994 дар рузхои барои мардуми нохия

мушкилтарин, ки хамаро рухияи ноумедй фаро гирифта буд, сурат гирифт.

Баъдан солхои 2000, 2002, 2005, 2008, 2010, 2011, 2013 ва 2016 Президента

мамлакат ба ин нохияи баландкухи Точикистон ташриф оварда, бо вазъи

зиндагии мардум аз наздик шинос шуд. Мардуми нохия ташрифи Сарвари

давлатамонро дар ин туна вазъияти номуътадил чун нишонаи чонфидой ва

дилсузии Президенти кишвар дар хакки халк эхсос намуданд. Бешубха, ин

боздидхои аввалини сокинони нохия бо Сарвари давлат давобахши захмхои

дилхо ва пайки нахустини идеяи вахдати миллй буд (Динорова, 1994, 30).

Суханронии Президенти Чумхурй мардуми нохияро ба хамдилй,

ягонагй ва сулху салох даъват намуда иброз дошт, ки асоси оромии

мамлакатамон ва ободии ояндаи он ба тахкими вахдат, риояи ко ну ну

конуният вобастагй дорад. Ин боиси рухбаландй ва баланд гардидани хисси

ифтихори миллй ва ватандустии мардум гардидаанд.

6

Дарачаи омузиши мавзуъ. Муносибатхои забонии мардуми нохияи Лахш

то ба имруз ба хайси кори алохидаи илмй аз тарафи донишмандони сохаи

забоншиносй мавриди баррасй карор нагирифтааст. Аммо мухаккикон зимни

баррасии вазъи сиёсию и чти мои и Бухорои Шаркй, таърихи пайдоиши этноними

кал и май киргиз, навиштани таърихи Каротегин, баррасии вазъи хочагии кишлоки

минтакаи Лахш дар бораи вазъи забонии минтака низ ёдовар мешаванд.

Маъмултарини онхо тадкикоти олимони собик Иттиходи Шуравй, аз кабил и В. В.

Бартолд, Н. А. Кисляков, Б. Искандаров, А. Мачдисов, М. Абрамзон, Л. Костенко,

Я . Р. Виникова, П. Лукницкий, М.С. Андреев, И. Кошолёва, В. Рахматуллоев, Д.

Плоских, М. Эркаев, М. Сабуров, С. Назруллоев, И. Обидов, Т. Машрапов, Н. А.

Аристонев, О. Караев, Э. Манаев, С. Мухторов, Ю. А. Николаев, Ж. Мухамбаев

дигарон ба хдсоб мераванд, ки дар тахдили мавзуъ хам чу и сарчашмахои асосй ба

инобат гирифта шудаанд.

Дойр ба раванди мухочиршавии кавми киргизхои Лахш С. Е. Яхонтов, А.

Байтур, А. Зуев, А. Абышкаев, Р. Лор, Э. Р. Керимбекова ва дигарон таваччух

зохдр намуда, диссертатсияхои илмй анчом додаанд, ки дар диссертатсия онхо

хам мавриди истифода карор гирифтаанд.

Хдмчунин дойр ба лахчаи Кдротегин А. 3. Розенфелд тадкикот анчом дода,

китоби “Говоры Каратегина”-ро (1960) ба чоп расонидааст. У дар бораи

мухочдрати мардумони минтакаи Каротегин ба Варзоб ва Фаргона маълумот дода,

дар очерки грамматики дойр ба хусусиятхои хоси фонетики ва грамматикии

лахчахои Каротегин тадкикот анчом додааст. Дар асар мавкеи садонокхо ва

хамсадохои лахчахои каротегинй баррасй шуда, хусусиятхои лахчавии хиссахои

нутк (исм, чонишин, феъл, пешоянду пасояндхо) нишон дода шуда, фаркхое, ки

дар байни забони адабй ва лахча мавчуд аст, оварда мешавад. Дар асоси ин

тафовутхо А. 3. Розенфелд гуйишхои Каротегинро ба ду гурухи асосй - лахчаи

сохдгш чаи ва рости дарёи Сурхоб таксим мекунад.

Муаллифони ‘Таджики Каратегина и Дарваза” (1970) ба масоили

этнографии минтакаи Каротегин ва Дарвоз дахл карда, рисолаи арзандае пешкаш

кардаанд. Дар он тахдилхои илмии забоншиносй набошад хам, зимни баррасии7

масоилии гуногуни этнографй калимаю истилохоти хамон соха ёдрас мешавад, ки

барои забоншиносй маводи арзитттмаидй илмй мебошанд.

Монографияи “Шеваи чанубии забони точикй” (1979,1980), ки аз панч чнпд

иборат аст, барои баррасии яклухти гуйишхои чанубии забони точикй бахшида

шудааст. Дар чнпди якуми китоб рочеъ ба фонетика ва лексикаи шеваи чанубй

бахс карда, бори аввал ба таври муфассал рочеъ ба масъалахои савтиёт ва

хусусиёти лугавии шева тадкикоти мукам мал анчом ёфтааст. Дар чнпди дуюми

диссертатсия перомуни гуруххои лексикй-грамматикии калимахо бахс карда,

истифодаи хиссахои нущ ва масъалаи принсипхои калимасозии шеваи чанубй

матрах мегардад. Дилди чорум ба ташрехи синтаксиси чумлахои сода ва чнпди

панчум синтаксиси чумлахои мураккаб бахшида шудааст, ки масоили марбут ба

нахди шеваи чанубй дар мукоиса бо забони адабй мавриди баррасй карор мегирад.

Бояд хотиррасон кард, ки дар ин монография пурарзиши илмй дойр ба тахкики

лахчаи Лахш боб ё фасли алохидае чудо нашудааст, зеро ба максаду вазифахои он

марбут намебошад, аммо бо таваччух ба ин ки лахчаи Лахш ба гурухи лахчахои

чанубй дахил мешавад, дар мачмуъ масоили матрахшуда, барои тахкики мо

ахамияти фавкулода мухим доранд. Махсусан, масъалахои дар чнпди аввали

монография (1980) матрахгардида барои мавзуи мо ахамияти мухи ми илмй

доранд, зеро дар он дойр ба худуди чойгиршавии шеваи чанубй (сах.7), ки лахчаи

Лахш мансуби ин шева аст, маъпумот дода, рочеъ ба пайдоиши киргизон дар ин

минтака (сах. 12-13), тахаввулоти системаи овозии лахча ва хусусиятхои лексикаи

он ба таври амик мавриди баррасии илмй карор гирифтааст, ки дар бобхои

диссертатсия ба он мурочиат кардаем.

Яке аз асархои бисёр арзишманд “Фарханги гуйишхои чанубии забони

точикй” мебошад, ки ба калами донишмандони соха (Махмудов М., Дураев

F. ва Бердиев Б. 2014) марбут мебошад, ки дар он маводи шеваи чанубй дар

шакпи лугат гирдоварй шудааст. Дар ин лугат маводи лахчаи Лахш андаке

бошад хам, пешкаши ахли илму фарханг гардидааст, ки мо низ бо арзи

ташаккур аз он истифода кардаем.

8

Соли 1992 F.Ч,ураев тахти унвони “Системаи лексикаи лахчавии забони

точикй” рисолаи докторй химояъ карда онро дар шакли монография соли

2017 ба чоп расонид, ки дар он ба самти нави пажухишхо дар шевашиносии

точи к - лексикологиям регионалй замина гузошта, дар асосй маводи шеваи

чанубй, таркиби лугати лахчаро хамчун система тахлил намуд. Дар ин асар

ба масъалахои тавсифи умумии таркиби лугати лахча, сарчашмахои асосии

ташаккул ва инкишофи таркиби лугати лахча, системаи мавзуии таркиби

лугати лахча дахл карда, ба халли масоили номакшуфи системаи лексикаи

лахчавй асос гузошт. Ин асар бунёдй хамчун сарчашмаи назариявй ахамияти

мухими илмй дорад.

Аз баррасии осори ба ин масъала бахшидашуда маълум мегардад, ки дойр

ба ташаккул ва инкишофи лексикаи лахчаи нохияи Лахш, ки асосан дар

мухити дузабонй (точикй ва киргизй) ташаккул ёфтааст, кори алохидаи илмй

сурат нагирифтааст.

Максади асосии диссертатсия баррасии муносибатхои забонии

тодикону киргизон дар заминаи тахкики таркиби лугати лахчаи точикони

Лахш ба шумор меравад. Аз руйи ин максад вазифахои зерин пеш меоянд:

- нишон додани таърихи муносибатхои таърихии тодикону киргизон;

- баррасии муносибатхои забонии мардуми тодику киргизи нохияи Лахш;

-тахкики таркиби лугавии лахчаи Лахш;

> баррасии калимахои умумихалкй;

> баррасии диалектизмхои лексикй;

-тахкики лугати лахчаи Лахш аз руйи баромад;

> пажухиши вохидхои лугавии тодикй;

> пажухиши вохидхои лугавии арабй;

г пажухиши вохидхои лугавии туркй - киргизй;

> пажухиши вохидхои лугавии русй-аврупой;

- тахкики гуруххои мавзуии таркиби лугати лахчаи Лахш;

"> тахкики истилохоти хешутабории лахчаи Лахш;

> баррасии истилохоти марбут ба урфу одат;9

> тах,кик;и вохидхои лугавии марбут ба гиёххо;

> баррасии вохидхои лугавии марбут ба айлок ва асбобхои рузгор;

> пажухиши истилохоти марбут ба зебу зинати занона ва либос;

> баррасии истилохоти марбут ба анвои хуроквории аз орд

тайёршуда;

> баррасии истилохоти марбут ба хайвонот.

Навгонии кор аз он иборат аст, ки пажухиши алохидаи илмй рочеъ ба

масоили муносибатхои забонии точикону киргизхои минтакаи Лахш, ки

шароити дузабонй доранд, бори аввал анчом мегирад. Дар кор лексикаи

лахчаи точикони Лахш ба таври нисбатан мукаммал чамъоварию баррасии

илмй шуда, кабатхои лексикй мавриди омузиш карор гирифтааст. Дар

диссертатсия бори аввал калимахои муштараке, ки дар тули солиёни зиёди

хамзистии мардуми точику киргиз дар муомилоти сокинон карор доранд,

тахкики амику муфассали лингвистй шуда, таъсири мухити дузабонй нишон

дода мешавад.

Мохияти назариявии кор аз он иборат аст, ки натидахои илмии

тадкикот таъсири мутакобилаи хамзистии миллатхоро ба забои возеху

равшан намуда, барои рушди масоили лугатшиносй ва тахкики хусусиятхои

дузабонй заминаи мусоид фарохам меоварад.

Ахамияти амалии тахвдщй аз он иборат аст, ки натидахои онро

метавон дар донишгоху донишкадахо зимни дарсхои назариявию амалии

шевашиносй, лугатшиносй, типологиям мукоисавй-таърихй ва баррасии

масоили дузабонй истифода намуд. Хдмчунин диссертатсия дар навиштани

асархои илмй-тадкикотй, дастуру воситахои таълимй ва лугатномахои

шевашиносй маводи фаровон дода метавонад.

Методхои гахкик Метода тахкики интихобшуда мутобики максаду

вазифахои дар назардошташуда мебошанд. Ин аст, ки зимни баррасй асосан аз

усули тасвирй истифода шуда, дар холатхои зарурй аз унсурхои лексикй-

семантикй, мукоисавй-таърихии тахкик истифода ба амал омадааст.

ю

Асосхои назариявию методологии тахкик Ба хайси осори мухи ми илмй-

назариявй аз дастовардхои донишмандони ватанию хоридй истифода шудааст, ки

мухимтарини онхо асархои мухаккикон М. С. Андреев, B.C. Расторгуева, Н. М.

Оранский, А. 3. Розенфелд, Е. К. Молчанова, Н. Маъсумй, Р. Еаффоров, F.

Ч,ураев, Д. Карамшоев, A.JI. Хромов, Ш. Ниёзй, М. Н. КДсимова, P. JI.

Неменова, Д. Саймиддинов, X,. Мадидов, Д. Ходаев, С. Сулаймонов, С.

Назарзода, М. Махмудов, Н. Офаридаев, О. Косимов, О. Махмаддонов, Ч.

Алимй, П. Нуров, С. Рахматуллозода, Ф. Шарифова, М. Саломов, Д.

Хрмидов, 3. Мухторов ва дигарон иборат мебошанд.

Масъалахои зерин ба химоя пешниход мешаванд:

1. Муносибатхои хамдаворй, иктисодию сиёсй ва маъмурии тодикону киргизхо

таърихи дуру дароз дошта, он ба таркиби лугавии лахдаи то дики и нохияи Лахш

таъсир расонидааст, ки баррасии он бешубха зарур аст.

2. Муносибатхои хамдаворй, иктисодию сиёсй ва маъмурии тодикону киргизхо

боиси ба вудуд омадани дузабонй шуда, тахкики масъалахои назариявии

дузабониро ногузир мегардонад.

3. Лахдаи тодикони нохияи Лахшро мухаккикон ба шеваи данубии забони тодикй

марбут медонанд.

3. Барои равшан сохтани таркиби лугати лахдаи нохияи Лахш баррасии вохидхои

лугавии муштараке, ки байни тодикону киргизхо ба чатим мерасад, мухдм арзёбй

мегардад.

4. Ташаккули калимахои умумихалкй ва хоси лахда дар доираи конунхои умумии

забони адабии тодикй ва шевахои забонамон сурат мегиранд.

5. Дар заминаи масъалаи муносибати лахдаи нохияи Лахш бо забони адабии

тодикй тахкики вохддхои лугавии лахдаи мазкур аз руйи баромад (тодикй, туркй-

киргизй, арабй ва русй-аврупой) мувофики максад шуморида мешавад.

6. Вохддхои лугавии лахдаи Лахш гуруххои мавзуии зиёдеро фаро мегиранд, ки

дар хаёти хамарузаи мардум заруранд. Тахкики таркиби лугати ин лахда аз руйи

истилохоти марбут ба хешутаборй, истилохоти марбут ба урфу одат, растанихо,

вохидхои лугавии марбут ба чарогох (айлок) ва асбоби рузгор, ороишоти занона ва11

сару либос, богдорию кишоварзй, анвои хурокворй, истилохоти марбут ба номи

хайвонот ва тайра дар кор гурухбандй шудаанд, ки дар лахча маком и махсус

доранд.

Апробатсияи кор. Диссертатсия дар мачдиси кафедраи назария ва амалияи

забоншиносии ДДОТ ба номи С.Айнй (суратчаласаи №3 аз 30. 10. 2017) ва

сексияи забоншиносии Институти забои ва адабиёти ба номи Абуабдулло Рудакии

АИ Чумхурии Точикистон (суратчаласаи №6 аз 19. 06. 2018 ) мухокима шуда ба

химоя тавсия шудааст.

Аз руйи мавзуи диссертатсия 5 макола нашр тардидааст, ки 3-тои он дар

мачаллахои мансуб ба КОА ФР чоп шудаанд ва руйхаташон дар охири фишурдаи

диссертатсия оварда шудааст. КДсмащш асосии диссертатсия дар

конференсияхои забоншиносие, ки дар ДДОТ ба номи С. Айнй баргузор

тардидаанд (2012,2013,2014,2015,2016,2017) муаррифй ва мухокима шудаанд.

Сохтори диссертатсия. Диссертатсия аз мукаддима, 3 боб, хулоса,

фехристи ихтисорахо ва руйхати адабиёт иборат аст.

12

БОБИ IМАСБАЛАИ ДУЗАБОНЙ ДАР ДОМРАМ БИСЁРЗАБОНЙ

1.1. Масъалахои назариявии дузабонйДойр ба перомуни масоили дузабонй ва бисёрзабонй олимони зиёде

ибрози андеша кардаанд, ки дар миёни онхо осори донишмандоне чун А. А.

Абдуллаев, В. А. Аврорин, А. А. Алхазишвили, Ш. А. Амонашвили, О. С.

Ахманова, Р. Ю. Барсук, А. Н. Баскаков, В. Н. Белоусов, Е. М. Верешагина,

В. Вилдомека, М. Гинт, Ю. Д. Дешериев, И. Ф. Протченко, К.З. Закирянов,

М. В. Зинте, Н. В. Имедадзе, Дж. В. Кэролла, В. Е. Ламберт, Е. Леннеберг, В.

Ф. Маки, Е. И. Негневитский, В. Е[енфилди, Л. Робертс, Л. Росин, К. Тайм, А.

М. Шахнарович, В. Шярнас, К. X. Холназаров, М. Норматов, Ф. Зикриёев, Н.

Б. Экба ва дигарон мухим мебошанд, ки рочеъ ба хусусиятхои зухуроти

дузабонй, таъсири равандхои равонй дар ташаккули дузабонию бисёрзабонй,

билингвизм ва намудхои он, дузабонй ва маданияти сухан, дузабонй дар

мактабхои типи нав, хусусиятхои равонии омузиши забони хоричд, сиёсати

забонй ва масоили рушди забонхои миллй, баррасии масоили дузабонй

(бисёрзабонй) дар мабнои муносибатхои идтимоию фархангй, масоили

мухими назарии марбут ба ин масъала ва гайрахо тадкикот анчом додаанд.

Инкишофи рузафзуни илму техника, пешрафти сохахои гуногуни

фарханг, хунархои мардумй, рушди сайёхй, ташаккули истилохоти

байналхалкии сиёсию дипломатй ва аз хама мухим чахонишавй ба мухити

забонй таъсири калон мерасонад ва башариятро ба донистани чандин забонхо

хидоят менамояд. Ин холат дар чомеа бисёрзабониро ба вучуд оварда, яке аз

роххои инкишофи забонхо шудааст. Рохи ба бисёрзабонй ворид шудан

билингвизм мебошад. Дузабонй ба шахсе марбут аст, ки забони модарии

худро нагз донад ва забони дигарро баробари он аз худ карда бошад. Дар

забоншиносй ду намуди билингвизм маълум аст: билингвизми инфиродй

(индивидуалй) ва билингвизми умумй. Дар чомеа шахсони чудогонае

хастанд, ки ду забонро баробар медонанд, ки ин холат билингвизми

инфиродй дониста мешавад ва дар минтакахои алохидаи маскунй гурухи13

одамон ба ду забон муоширату муомиларо ба рох мемонанд ва онро

билингвизми умумй номидан мумкин аст.

Дохонишавй ба хаёти забонхо таъсир калон гузошта, идтимоъро водор

месозад, ки на танхо ду забон, балки бештар аз онро аз бар намоянд. Аз ин

нуктаи назар, дузабонй ходисаи маъмулии афроди чомеа, табакахои гуногуни

дамъиятй, халкхо ва ахолии кишвархои гуногуни дунё гашта, ходисаи

ногузири чомеа мебошад. Масалан, дар чахони имруза ба унвони забони

яккатоз забони англисй тамоми сохахои хаёти чомеаи башариро фаро

гирифтааст ва дар дунё кишваре вучуд надорад, ки ба омузиши он таваччух

накунад. Дар кишвархои аврупой, баъзе аз кишвархои Америкаи лотинй,

Африко, Х,инду Покистон забони англисиро чан дин дахсола аст, ки ба хайси

забони дуюм медонанд.

Дузабонй дар хамаи даврахои таърихи миллатхо вучуд доштааст. То

зухури ислом тамоми кавму миллатхое, ки дар худуди пахноварй миллати

ориёи зандагй мекарданд, дар баробари забони кавми худ аз забонхои эронй

ба унвони забони байналмилалй истифода мекарданд. Баъд аз истилои араб

ва пахн шудани дини ислом забони арабй дар доирахои илмию адабй тули

чанд аср забони расмй коргузорй шуда буд, ки дар ин холат дину мазхаб

барои ба вучуд омадани дузабонй воситаи мухим гардида буд. Дар тули

садсолахои баъдй забони точикй ба хайси забони давлатдорй барои кавму

миллатхои гуногуни минтакаи Осиё ва Х,инду Покистон хизмат карда, барои

сокинони минтака чун забони модарии дуюм хизмат намуда, мухити

дузабониро дар корхои давлатдорй ва фаъолиятхои илмй таъмин ва такмил

карда буд. “Дар Шарк забонхои арабй, форсй ва хитой, дар Аврупой лотинй,

дар як катор халкхои славян, славянин динй хамин гуна вазифа доштанд”

(Норматов, 2006,173).

Дар замони салтанати хукумати шуравй забони русй яке аз забонхои

асосии чумхурихои он хисоб мешуд, ки сохти хамонвактаи давлатдорй ва

конунгузорию санадхои меъёрию хукукии он замой инро талаб мекард. Дар

он давр дар баъзе аз чумхурихо бисёрзабонй низ вучуд дошт, ки ба мавкеи14

сукунати ах,олии минтакахо вобаста буд. Масалан, дар шахрхои Самарканду

Бухорои Чумхурии Узбекистан дар баробари забони русию узбеки ахолии

мукимни он забони модарии худашон-точикиро низ истифода мекарданд.

Дар илми забоншиносй ду намуди ходисаи дузабонй вучуд дорад:

иртиботй ва гайри иртиботй. Намуди иртиботй гуфта холате фахмида

мешавад, ки агар дар минтакахои маскунй мардумони гуногунзабон зиндагй

кунанд ва дар хаёти онхо мухит ва робитахои доимии кору фаъолият ва

зиндагию доду гирифти якчоя мушохида шуда, яке аз забонхо хусусияти

доминантй дошта бошад. Аз чумла, имруз дар Точикистон, ки мутобики

Конститутсия забони точикй забони давлатй аст ва тамоми санадхои

меъёрию хукукй ва коргузорй тавассути он ба рох монда мешаванд,

намояндагони дигар забонхо аз он пурра истифода мекунанд ва онро

медонанд. Яъне дузабонй дар сатхи давлатй ба ин маънй аст, ки кишвар

гуногунзабон бошад. Ин аст, ки халкиятхои гуногун дар Точикистон дар

баробари забони модарии худашон забони точикиро медонанд ва истифода

мекунанд. Ба он метавон бошандагон ва хомилони забонхои бадахшонй -

рушонию шугнонй, ишкошимию язгуломй вахонию сарикулй ва ягнобй, ки

ба оилаи забонхои эронии бехат шомил шуда, аз забони точикй дар мактаб ва

кору фаъолияту зиндагй пурра истифода мекунанд. Хдмчунин, узбекону

туркманхо ва киргизхои сокини Точикистон бо забони точикй хамаруза дар

иртиботанд ва кисмате аз онхо дар мактабхои точикй тахсил мекунанд ва аз

ин иртибот мухити дузабонй пуркувват мешавад. Дар баробари ин мактабхое

мавчуд аст, ки дар онхо намояндагони тодикону узбекон, туркманхо ва

киргизхо бо хам дар як мухит даре мехонанд ва бешубха, бо хам робитаи

дустию бародарй пайдо мекунанд ва забони хамдигарро меомузанд. Тайр аз

ин, дар Точикистон намояндагони халкхои гуногун дар корхонахо бо хам

фаъолият мекунанд ва бешубха дар онхо забони тодикй забони асосй хисоб

мешавад. Ин аст, ки намояндагони забонхои бадахшонию ягнобй, узбеки,

туркманию киргизй аз забони тодикй ба унвони забони давлатй истифода

мекунанд ва ин боиси ташаккули дузабонию сезабонй шуда истодааст.15

Шахси дузабона дар хам он холат гуфтан мумкин аст, ки ду забонро баробар

донад. Оё мумкин аст, ки шахе ду забонро баробар донад?. Ин масъала

бахенок менамояд, зеро дар байни мардумоне, ки ба як забон гаи мезананд -

яъне монолингвхо, мушохида мешавад, ки онхо забони худро баробар

намедонад. Аз чумла, точи кон забони точикиро як хел аз худ накардаанд. Яке

бештару дигаре камтар медонанд. Забондонй ба тахеилот, синну сол ва

табакахои чамъиятй вобаста аст. Калимахое, ки табибон медонанд, ба онхо

хос буда, кишоварзон ва ё рохсозон онхоро намедонанд ва баръакс, табибон

истилохоти кишоварзию рохсозиро кам медонанд. Донишхои назариявии

мутахассисон дойр ба сохахои хаёт азбар намудани истилохоти зиёдеро талаб

мекунад, вале дар хаёт хамаи он истилохот хамаруза истифода намешаванд.

Ба ин маънй, одамон калимахои зиёдро медонанд, вале каме аз онхоро

истифода мебаранд. Аз ин нуктаи назар, ба андешаи мо шахсе, ки ду забонро

медонад, дар хаёт хамаи калимахои он забонхоро истифода карда

наметавонад ва баробар донистани забонхо ходисаи гайривокей менамояд.

Гузашта аз ин, забони модарии дигареро ба дарачаи забони худ донистан,

маънохои аслию мачозии онро азбар кардан ходисаи мураккаби забондонй ва

истисной аст, ки ба хар кас муяссар намешавад. Агар шахе ба ду забон дар

сатхи баланд сухбат кунад ва бо он забонхо мукотиба намояд, ба назари мо

ин аз дарачаи баланди забондониаш гувохй медихад, аммо маънихои бикри

забони модариро дарк кардан, ба андешаи мо, тавассути шири модар ва

аллахои у ба даст меояд.

Дузабонии гайри иртиботй ин тавассути тахеилоти махсус фахмида

мешавад. Дар хар туна чомеаи пешрафтаи имруза дар мактабхо,

омузишгоххо, донишгоху донишкадахо ба масъалаи омузиши забонхо

ахамияти махсус медиханд. Хдтто агар донишчуён аз дигар кишвархо

бошанд, барои онхо давраи махсуси забономузй ташкил мешавад, ки барои

осой шудани тахеилоташ кумак мекунад. Дар Точикистон ба масъалаи

омухтани забонхои хоричй дар сатхи давлатй ахамияти махсус дода мешавад,

зеро ин талаботи тараккиёти чахони муосир мебошад. Барои он ки16

точикистониён хам дар мактабхои хоричи кишвар тахсил карда тавонанд ба

омузиши забонхои русию англисй, франсузию олмонй, чинию кореягй, арабй

ва дигар забонхо таваччухи хоса зохир карда мешавад ва баъзан забономузй

аз кудакистонхо шуруъ мешавад. Дар баробари муассисахои расмии

давлатию гайридавлатй волидайн хам барои фарзандон муаллимони махсуси

забономузро киро мекунанд.

Тахсил от талаб менамояд, ки барои самаранокии омузиш шогирдон дар

мухити хонаводагй ба забони мадарй ва дар назди устодон бо забони

омухташаванда сухан мегуянд. Ин холат шахсони зуллисонайнро тавлид

мекунад. Хдрчанд волидайн забоне, ки фарзандашон меомузад онро

надонанд ва барои у имкони мухити хонаводагии забономузй ташкил карда

натавонанд хам, тахсилот боиси пешрафти фарзанд хохад шуд ва ин имкон

медихад, ки шахсони дузабона дар чомеа афзоиш ёбад. Омузиши забони

дуюм, албатта, тавассути забони модарй самаранок аст. Пас мавкеи забони

модарй мухим аст, зеро дар асосй консепсияи маъмули сотсиолингвистии

забони модарй забонест, ки вай бидуни омузиши махсус аз замоин туфулият,

дар мухити оила омухта мешавад. Тифл забони модариро аз модару падар

пайваста мешунавад ва азбар менамояд, ки ин хам яке аз шаклхои омузиш

буда, шояд сермахсултарин шакли таълим бошад. Ин шакли забономузй

тартибу сифати махсуси азхудкунй ва доираи истифодаи марбут ба мухити

хонаводагй дорад. Аз ин нуктаи назар, маънавиёти фарзанд ба истеъмоли

калимаю истилохоте вобаста аст, ки дар мухити оила истифода мешаванд.

Мухити хонаводагй ба пуриктидор будани забони модарии онхо ва

мукаммалу сайкалёфтаю бой будани он забон вобастагии калон дорад, зеро

дар дунё иктидори хамаи забонхо баробар нест, яке забони мукаммал дигаре

заиф аст. Таркиби лугавии забонхои ташаккулёфта истилохоти сохахои

гуногун, ба мисли истилохоти чашну маросимхо, хешутаборй, кишоварзй,

тиббй, богдорй, чангал, рохсозй, ономастика, чорводорй, шикор, истилохоти

фанхои дакику гуманитарй, фолклор, касбу кор ва гайраро фаро мегирад.

Забони тодикй яке аз аз хамин гуна забонхост ва дар Чумхурии Точикистон17

забони давлатй аст ва забони миллим мардуми тодик мебошад. Дар

моддаи дуюми Конститутсияи Думхурии Точикистон (1994) омадааст

«Забони давлатии Точикистон забони точикй аст. Хдмаи миллатхо ва

халкиятхое, ки дар худуди чумхурй зиндагй мекунанд, ха к доранд аз

забони модариашон озодона истифода кунанд». Мутобики ин гуфтахо ба

забони модарии хамаи кавму миллатхо дар Точикистон имконияти

фаровон дода мешавад. Бо таваччух ба забони давлатй будани забони

тодикй вай забони муоширати байни миллатхо шудааст ва ниёз ба омузиши

он руз аз руз меафзояд ва боиси мукаммалтар гардидани мухити дузабонй

мешавад. Хдрчанд шахе ду забонро мукаммал донад, онхоро баробар

истифода барад хам, забони модариаш хамон забони миллии уст. Дар чомеае,

ки ду забонро хуб медонанд ва баробар истифода мекунанд, забони онро

дузабонии дутарафа меноманд, ки ин туна дузабонй дар намуди дузабонии

иртиботй мушохида мешавад. Ба ин туна дузабонй мухити кишвархои

аврупой, африкой, хидустонию покистонй, ки дар баробари забони худашон

забони англисиро истифода мекунанд, мисол шуда метавонад. Дар

Точикистон минтакаи Лахш, баъзе рустохои Шахритусу Кубодиён,

Конибодом, Турсунзода ва дар Чумхурии Узбекистан шахри Самаркандро

дохил кардан мумкин аст, зеро дар ин чойхо ду хал к зиндагй мекунанд ва бо

ду забон - точикию узбекй озодона муошират мекунанд.

Дар баробари дузабонии дутарафа дузабонии яктарафа низ мушохида

мешавад. Забонхои камнуфус ва бехат дар чомеаи чахонй кам нестанд. Дар

Точикистон забонхои бадахшонй, забони ягнобй забонхои бехат ва осебпазир

ба хисоб мераванд. Тахсилоти бадахшонихо, ягнобихо ба забони точикй

сурат мегирад ва забони точикиро дар баробари забони худашон забони

модарй мешуморанд, ки ин холатро метавон дузабонии яктарафа калам до д

кард. Дар шароити чахонишавй ва мухочиратхои калони солхои охир, ки

бевосита ба минтакаи Бадахшону Ягноб низ дахл дорад, суръати аз байн

рафтани ин забонхоро меафзояд. Дар баробари чахонишавй ва мухочират

таъсири тахеилот, садою симо, рузномаю мачалла ва нашри китобхо, ки хама18

ба забони точикй сурат мегирад, барои ташаккули дузабонии яктарафа ва

мунхал шудани забонхои камнуфус шароити мусоид фарохам меоварад.

Дузабоние, ки як халки бутун ба он ру ба ру шудааст, боис мешавад, ки

унсурхои забони дуюм ба системаи забони модарии ин ё он халк ворид

гардад. Масалан, аз забони арабй на танхо калимахо, балки зарбулмасалу

макол ва чумлахо хам ба забони точикй ворид шудаанд, ки дар осори илмию

бадей ва шифохии мардуми точик то имруз истифода мешаванд. Таъсири

забони арабй ба ташаккули мародифоту мутазодхо ва калкахо оварда

расонидааст. “Калках,ои бевоситаи лугавй дар сурати бавучуд омадани

вазъи дузабонии чамъият, таъсири бевоситаи яке аз забонхо ба дигаре пайдо

мешаванд. Чунин калкахо ба точикй бештар аз забонхои арабй ва русй

ворид шудаанд” (М и д и д о в , 2007,137).

Имруз дар чахони дузабонй ва бисёрзабонй боз ба он хотир зиёд мешавад,

ки “мутобики омори Юнеско дар дунё беш дах хазор забон ва лахчахо мавчуд аст,

аммо кариб сеяки ахолии руйи дунё ба 27 забон гаи мезананд” (Багироков, 2005,

3).

Муносибатхои истехсолй ва чахонишавй, ки аз ниёзхои сиёсию икгисодй

бармеоянд, ба теъдоди махдуди забонхо такя мекунад. Ин аст, ки ахолии аз

чихати забони камнуфус барои ба рох мондани муносибатхо аз забонхои

сернуфус ва маъмули дунёй истифода мекунанд, ки дар оянда ба забонхои

камнуфус таъсири манфй мерасонад.

Дар шароити Точикистон шакли асосии дузабонй донистани забони модарй

ва забони муоширати байни миллатхост. Ин чо сухан дар бораи шахси алохида

намеравад, балки дузабонии гурухи калони одамон дар минтакахои ахолинишин,

гуруххои мехрати, корхонаю муассисахо ва гайрахо дар назар дошта мешавад, ки

дар замони нави тараккиёти хаёти сиёсию икгисодй ва фархангии Точикистон

умр ба cap мебаранд. Махсусан, минтакахои ахолинишине, ки дар онхо точикон

бо туркнажодон пахдуи хам зиндагй доранд, рушди дузабониро мушохида кардан

мумкин аст.

19

Минтакаи Лахш ж е аз минтакахоест, ки дар он бошандагони асосиаш

то ни кон бо киргизхо пахдуи хам садсолахост, ки зиндагй доранд. Ин холат на

танхо ба забони точикон, балки ба забони киргизхо хам таъсир расонидааст. Дар

аксарияти дехахои ин минтака точикон забони киргизй ва киргизон забони

точикиро медонанд, ки ба чанд омил вобаста аст:

а) хамзистии дурударози таърихй;

б) ба вучуд омадани муносибатхо хешутаборй (хонадоршавии мутакобила);

в) иштирок дар чашну маросимхои хамдигар (туйхои хонадоршавй,

хатнатуй, гахворабандон, моросими дафн ва г.);

г) фаъолиятхои якчояи корй (на танхо дар корхонаю муассисахо, балки дар

хочагихои дехконй) ва рафтан ба айлокхо;

г) муштаракоти динй;

д) тахсилот дар мактабхо;

Ин омилхо гувохи онанд, ки дар ин минтака хам дузабонии иртиботй ва

хам дузабонии гайрииртиботй дида мешавад. Аммо дузабонии иртиботй мавкеи

мустахкамтар дорад, зеро омилхои номбаршуда муносибатхои зичи мардуми

тонику киргизро берун аз тахсилот равшан нишон медиханд.

Омилхои мазкур боиси он шудааст, ки мардуми минтака забони

хамдигарро омузанд ва дар хаёти харрузаашон истифода кунанд. Мушохидахо

нишон медиханд, ки дар чашну маросимхо ахолии минтака дар истифодаи забон

худро озод хис мекунанд, зеро хар дакика метавонанд забони муоширатро

(точикй ва ё киргизй) иваз кунанд ва касе ба ин масъала таваччухи хосае зохир

намекунад, зеро онхо ду забонро анкариб баробар медонанд, харчанд забони

точикй бо сабаби забони давлатй буданаш бартарй дорад. Дузабонй дар ин

минтака боиси он шудааст, ки ба таркиби лугавии точикони Лахш кал и маю

истилохоти гуногуни забони киргизй ворид гардад, ки ба сохахои мухталиф

мансубанд ва дар бахпщш марбути диссертатсия тахдил гардидаанд.

Дар баррасихои олимони соха чанбаъхои асосии дузабонй ба таври зер

муайн шудаанд:

20

1. Данбаи лингвистй;

2. Данбаи ичдимой;

3. Данбаи психологй;

4. Данбаи педагоги (Проблемы двуязычия и многоязычия. 1972,28).

Данбаи лингвистй ба тахдили мувофикати сохтории забонхо ва таъсири

мутакобилаи онхо бо сохти фонология, морфология, синтаксис, лексика ва услуби

баён вобаста аст. Данбаи ичдимой бошад сахми забонхоро дар ичрои корхои

чамъиятй нишон медихад. Дар ин холат шахе барои муносибату муошират хадди

акал калимаю истилохоти забоне, ки бо он сухбат мекунад, бояд донад, зеро хам

аз ч и хаги назариявй ва хам аз чихати амалй пурра донистани забон гайриимкон

аст. Данбаи психологй ва педагогии дузабонй низ ахамияти махсус дорад. Ин ду

чанбаъ хусусияти таълимии забонхо ва рухдяи забономузонро муайян намуда,

даврахо, пайдарпайии таълим ва максаднок будани онро баррасй менамояд.

Масъалахои мазкур дар мачмуъ ба назари мо ба забонхои меъёр тааллук дорад.

Аммо на хамаи меъёрхои мазкур ба дузабонй дар сатхи лахчахо дахл дошта

метавонанд. Дар мухити лахчахо чанбаъхои лингвистй ва ичдимоии дузабонй

ахамияти хос пайдо мекунад. Ин аст, ки зимни баррасии лахчаи точикони

минтакаи Лахш тагйироту тахаввулоти лексикаи лахчаи мазкурро дар муносибат

ба забони Киргизии минтака аз диди таъсири ходисахои ичдимой ва лингвистй

тахкик менамоем.

21

1.2. Ташаккули сокиншавии кабилахои киргиз ва муносибати онхо бо точикон дар ноуияи Лахш

Лахш яке аз нохияхои калонтарини Точикистон буда, мардум аз

даврахои хело кадим маскун гардидаанд, аммо аз сабаби хело кам будани

маълумотхои хаттй оид ба ин сарзамин иттилооти таърихиашро кам

медонанд.

Аз мушохида ва пурсучухо муайян гардид, ки дар минтакаи Муксуи

Лахш точикон зиндагй мекунанд, ки дар асрхои гузашта такрибан солхои 50-

ум махсусан аз Шерози Самарканд хичрат карда, то хол бо номи

хучайтофчиён зиндагй карда истоданд. Дар солхои мухочиркунии Вахё

бошад, вахёчиён ва кандовихо ба минтакаи Лахш омадаанд. Дар ин минтака

ба тайр аз миллати точик инчунин кавмхои киртиззабон ба мисли найманхо,

манастову, тейиттову, айваштову, кулматтову, чоналай, къзълаяк, актачиён

умр ба cap мебаранд, ки дар вакти зиндагии якчояи худ онхоро боз ба

гуруххо чудо намуда, ба онхо лакаб гузоштаанд. Манастову асли ватанашон

Чоналай буда, холо дар дехаи Карасой, Найманхо дар дехахои (Сасикбулок,

Депшаар, Каракенчаю Мук) ва кабилахои Торпоктову ва Калтатову (дехахои

Тупибоё ва Каракенча), кабилаи Къзълаяктову (дар дехахои Карашура,

Сарикенда ва Тупибоё), кабилаи Шерактову (дар дехаи Сасикбулок) зиндагй

мекунанд.

Дар нохияи Лахш ду миллати бо хам дуст, точику киргиз тули чанд аср

аст, ки умр ба cap мебаранд. Дустии онхо бо мурури замой кавй гашта, аз

сандишхои чиддй гузаштаву хамдиёрй, ки бо такозои таърих сурат

гирифтааст, онхоро чун аъзои як оилаи калон бо хам пайванди хешию таборй

додааст. Аъзоёни аксари оилахо намояндагони ин ду кавманд, бо хар ду

забон чй тодикию чй киргизй равону суфта харф мезананд ва мухити

дузабониро ба вучуд овардаанд. Хдмин аст, ки забонхои ин ду миллати бо

хам дуст дар лахчаашон инъикос мегардад. Муносибату муоширатии онхо,

албатта пеш аз хама дар забонаш мебошад. Бояд гуфт, ки нутки онхо дар

22

навишт ба талаботи меъёрхои забони адабии хозираи точи к мувофик аст,

вале дар гуфтугу тафовутхои зиёде аст ва аз лахча (забон) - и хамдигар

фаровон истифода менамоянд. Чунончи, аксакал, суталак, сувчълдък, чигит,

тъмъзън гуфтори киртизианд, аммо дар лахчаи точикони нохия кариб айнан

дар шакли “аксакол // авсакол, суталак, сувчилдик, чигит, тъмъзън” истифода

мегардад. Ба хамин монанд мисолхои зиёде дида мешавад, ки дар мавридаш

меорем.

Раванди хамдигарфахмй, дар гаму дарди хамдигар шарик будан, дар

хама гуна вазъият байни якдигар фарк нагузоштан, дар хама маврид яктан

будани мардумони минтака новобаста аз забон, идома дошта, харчй бештар

рушд меёбад. Аммо таърихи минтакаи Лахш ва дигар навохии кухистони

Точикистон, то кунун аз тарафи тахкикотчиён пурра мавриди омузиш карор

нагирифтааст. Хдрчанд дойр ба Каротегин ба таври умумй аз тарафи

олимони Шуравй ва муосир тадкикоти илмй андозае ба назар мерасад. Оид

ба таърихи Бухорои Шаркй, аз чумла, Каротегин дар адабиёти илмию бадей,

хуччатхои бойгонй, ёддоштхо ва тайра мавчуданд, ки дар рафти кор ба кадри

имкон мавриди истифода карор гирифтааст.

Бояд гуфт, ки дар нохия дехахое вомехуранд, ки аксаран точикон

зиндагонй мекунанд: Оксой, Обчака, Кандов, Пилдон, Ч,илондй, Кушакба,

Шилбилй ва баръакс дехахое хастанд, ки киргизхо зиндагонй мекунанд ва

забонашон низ киргизй аст. Масалан: дехахои Каро му к, Мукур, Тулама,

Ачикалма, Сартой, Домброчй, Кашот, Карасой, Мук ва дар дехахои

Сарикенда, Сасикбулок, Каракенча, Тупибойхо, Сугат, Питовкул, Чдйилган,

Карашура, Чрлборсй, Майдонтерак, Ч,иргатол, Карч и н тодикону киргизхо

омехта зиндагй ва гуфтугу мекунанд.

Дар бораи вожа (этимология) - и киргиз мухаккикони киргиз Нурбек

Туран ва Эшполот Осоров (Тоолос, 2011, 17 ) пурра маълумот додаанд, ки мо

ин мафхумро аз забони киргизй ба забони тодикй шарх додем. Чунончи,

мафхуми вожаи «киргиз» яке аз дигаре аз руйи ташрехдихиашон фарк

мекунанд, аз чумла, дар сарчашмахои хитойй вожаи «киргиз» ё «киркюс»23

хан уз аз асрхои VIII-VII пеш аз мелод вомехурад (Синяковский, 1900, 92

100). Маънои вожаи лугавии «киргиз» - ро дар дигар забонхо чунин

маънидод кардаанд. Масалан, дар сарчашмахои юнонй «херкис», дар мугулй

«xipKic-kipxic хиргис, хяргис», дар лотинй «гергис», дар арабй ва форсй

«хирхис», кошгарй j&. £ «киркиз», дар чувайнй JA-A «хиъргиъз»,

«хърхъз»” маънидод шудааст (Туран, Осоров, 2011, 17).

Дар ривоятхои халкй дойр ба этимологиям киргиз далелхо хело зиёданд

ва пайдоиши мафхуми «киргиз» - ро чунин маънидод кардаанд: аз ду вожаи

Киргизии «кърк - чил, къз - духтар» гирифта шудааст. С. М. Абрамзон, дар

бораи вожаи киргиз чунин акида дорад: «kurguz - кърк-уз», калимаи туркй

буда, аз чихати сохт шумораи мураккаб буда аз ду асос таркиб ёфтааст.

Маънои чил нафар ё чил шахсро дорад, яъне чил авлоди кабилаи киргизро

мефахмонад. Акидаи ин мухаккикро мухаккикони дигар (Банзаров, 1955,

180; Лигеттй, 1925, 123) низ дастгирй мекунанд.

Як гурух олимони дигар, аз чумла, С. А. Яхонтов вожаи «киркиз» - ро

аз калимаи туркй - киргизй гирифта ба маънои «кър» (баландй) - «гиз» аз

кизи, киши - одам, яъне ба одамони дар баландихо зиндагикунанда маънидод

мекунад (Яхонтов, 1970, 110). Жусуп Мамай дар эпоси Манас мафхуми

вожаи киргизро чунин маънидод менамояд, ки киргиз-садхазор, чил авлод,

дар куххо, дар баландихо кучида мегардидагихо мебошанд (Туран., Осоров,

2011, 18). В. В. Радлов ин вожаро «kurguz gur (кърк) guz», яъне саду чил

авлод маънидод кардааст (Радлов, 1929, 18-19). Олими тотор Мухамет Мурот

Марзй вобаста ба ин вожа низ чунин акида дорад, ки ин вожаи «кир» туркй -

киргизй буда, маънои баландй, яъне чарогох, айлок, «гиз» шакли ходисаи

чойивазкунии кез // кезиш- гузариш // гаштан, одамоне, ки дар баландию

куххо мегарданд, яъне мафхуми тез-тез чойивазкунандагонро дорад (Байтур,

2003, 43).

Ю. А. Зуев бошад, чунин гуфтааст, ки «Киргизхо - Бурутхо». «Karkasa»

ё «sarkasa», дар забони хинду-эронй «kahrkasa», бо забони авестой «kargas»,

дар забони пахлавй ё форсй ба маънои «karges»-Kapra3 // паранда бо забони24

осетинй «cirkus» мебошанд, ки дар якчоягй мафхуми зоти укобро

мефахмонад (Зуев, 1970, 98). Этнографи карокалпок Д. Айтмуратов бошад,

мафхуми вожаи киргизро «кыра ва гыз» маънидод карда одамони сиёхмуй

ном бурдааст. Тарихшиноси киргиз Т. Акеров ба вожаи киргиз «къшгър-

каръшкър» (гург) - ро мансуб донистааст (Акеров, 2005, 16). Забоншиносй

киргиз Байас Турал хамаи ин акидахои гуногуни олимонро рад карда

менависад, ки вожаи киргиз аз калимаи «кърк» ва «аз» - и казокии «каскър»

«чил гург» баромада, баъдан дар омезишёбии забони туркй талаффузи

дурусти худро гум карда, ходисаи чойивазкунии «аз» ба «из» табдил ёфтааст.

Ба гуфти у маънои калимаи «кърк» чил гург «аз»- «батър» (барзагов)-ро

дорад. Агар ба маънои пурраи ин вожа нигарем киргиз маънои «духтари

гург» ва маънои « огуз - одамгург»-ро мефахмонад (Дунвиний, 1982, 12).

Аз ривоятхои халкй ва тадкикоти олимон, аз чумла, С. М. Абрамзон,

чил авлод тасриф кардааст. Ба гуфти С. М. Абрамзон то асри X-XI хайати

этникии киргизхо аз як гурухи авлодй ё кабила иборат буда, баъд аз асрхои

зикршуда дар натичаи омезишёбии якчанд кабила инкишофи таърихи

географии он васеъ пахн шудааст (Абрамзон, 1946, 130). Ж. Банзаров (1955,

184), JI. Лигетй (1925, 23) ин акидаро тарафдорй намудаанд.

Дар байни олимони киргиз дойр ба пайдоиш ва инкишофи таърихи -

этникии киргиз ду акидаи ба хам мухолиф мавчуд аст:

-киргизхо авлод ё ворисони киргизони Енисей мебошад.

- не! онхо ба киргизхои кадими Енисей алока надоранд.

Киргизхо яке аз халкиятхои кадимаи Осиёи Миёна ба хисоб мераванд.

Манаев Э. чунин акида дорад, ки таърихи этникии ин халк ДУРУ дароз буда,

омузишаш хело душвор аст, зеро маводхои археологи, антропологи ва этникй

бенихоят кам буда, барои омузиши таърихи этникии он монеа мешавад

(Манаев, 1983, 42). Рокка бошад, чунин акида дорад, ки дар байни гурухи

олимон акидахо гуногунанд, аммо дар байни онхо нафаре нест, ки ба саволи

кай ва дар кучо пайдо ва инкишоф ёфтани халки киргиз чавоби пурра ва аник

дошта бошад (Рокка, 1991, 76). Академики рус Е. Ф. Миллер (1705-1783) дар25

асараш «Таърихи Сибир» чунин акидаро ной додаст: «Ватани бобоии

киргизхо сохили Енисей буда, дар натичаи мухочиршавй ба Тёншон ва

баъдтар дар ин до бо омезишёбии якчанд кабилахо хамчун халкият инкишоф

ёфтаанд» (Аристонев, 1896, 396). Шаркшиноси рус В. В. Радлов маълумот

медихад, ки киргизхо ба Осиёи Миёна аз асрхои VI-X cap карда сокин

шуданд. Дар асри XIII як зумра кабилахои дигари киргизхо бо хамрохии

Мугулхо ба Осиёи Миёна омада буданд. Дар асари бузургхачми шаркшиноси

рус В. В. Бартолд бо номи «киргизхо» ва дар он ватани аслии киргизхо

сохилхои кули К^иргиз дар (Мугулистони имруза) дарч гардидааст. Яъне то

солхои 1925 мардум киргизхоро бо казокхо як халк мегуфтанд, бо номи

умуми «киргиз»-хо ёд мекарданд.

В. В. Бартолд харакати киргизхоро ба атрофи Иссиккул ва доманахои

шимолии Тёншон дониста гуфтааст, ки «киргизхои кунунии Тиёншонро

Уновский капитан, яке аз низомиёни Русияи подшохй, ки соли 1723 бо

ойратхо рочеъ бо масъалахои киргизхо гуфту шунид карда буд» мисли

ойратхо, бурбурутхо номидааст (Абдусаторов, 2006, 49).

Киргизхоро аз Тёншон ойратхо танг карда бароварда, ба он чо бояд

танхо баъди шикает хурдани давлатй ойратхо аз чониби хитоихо соли 1758

бар