issn 2518-7945 (print) - ksu.kz · Серия «Право». № 1(93)/2019 7 contents...

ISSN 2518-7945 (Print) ISSN 2663-5119 (Online) Индексі 74619

Индекс 74619

ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТ IН IҢ

ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ

КАРАГАНДИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

BULLETIN OF THE K ARAG AND A

UNIVERSITY

ҚҰҚЫҚ сериясы

Серия ПРАВО

LAW Series

№ 1(93)/2019

Қаңтар–ақпан–наурыз 30 наурыз 2019 ж.

Январь–февраль–март 30 марта 2019 г.

January–February–March March, 30, 2019

1996 жылдан бастап шығады

Издается с 1996 года Founded in 1996

Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год

Published 4 times a year

Қарағанды, 2019 Караганда, 2019 Karaganda, 2019

Бас редакторы

химия ғыл. д-ры, профессор, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі А.Т. Едрисов

Бас редактордың орынбасары Х.Б. Омаров, техн. ғыл. д-ры, профессор, ҚР ҰҒА корр.-мүшесі, Жауапты хатшы Г.Ю. Аманбаева, филол. ғыл. д-ры, профессор

Редакция алқасы

Г.З.Кожахметов, ғылыми редактор заң ғыл. д-ры (Қазақстан);

Г.С.Стародубцев, заң ғыл. д-ры (Ресей); Маркус Августо Малиска, заң ғыл. д-ры (Бразилия); Хавьер Диас Риворио, заң ғыл. д-ры (Испания); Кристиан Цомплак, заң ғыл. д-ры (Польша); К.З.Алимов, заң ғыл. д-ры (Өзбекстан); С.К.Амандыкова, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); М.А.Сарсембаев, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); О.К.Копабаев, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); И.Ш.Борчашвили, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); Б.М.Нургалиев, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); К.А.Бакишев, заң ғыл. д-ры (Қазақстан); Г.А.Ильясова, жауапты хатшы заң ғыл. канд.

(Қазақстан)

Редакцияның мекенжайы: 100024, Қарағанды қ., Университет к-сі, 28.

Тел.: (7212) 77-03-69 (ішкі 1026); факс: (7212) 77-03-84. E-mail: [email protected]. Сайты: vestnik.ksu.kz

Редакторы

Ж.Т.Нурмуханова

Компьютерде беттеген

Г.Қ.Қалел

Қарағанды университетінің хабаршысы. «Құқық» сериясы.

ISSN 2518-7945 (Print). ISSN 2663-5119 (Online).

Меншік иесі: «Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті» РММ.

Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігімен тіркелген. 23.10.2012 ж. № 13108–Ж тіркеу куəлігі.

Басуға 29.03.2019 ж. қол қойылды. Пiшiмi 6084 1/8. Қағазы офсеттік. Көлемi 20,12 б.т. Таралымы 300 дана. Бағасы келiсiм бойынша. Тапсырыс № 15.

Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ баспасының баспаханасында басылып шықты. 100012, Қазақстан, Қарағанды қ., Гоголь к-сі, 38. Тел. 51-38-20. E-mail: [email protected]

© Қарағанды мемлекеттік университеті, 2019

Главный редактор

д-р хим. наук, профессор, чл.-корр. НАН РК А.Т. Едрисов

Зам. главного редактора Х.Б. Омаров, д-р техн. наук, профессор, чл.-корр. НАН РК Ответственный секретарь Г.Ю. Аманбаева, д-р филол. наук, профессор

Редакционная коллегия

Г.З.Кожахметов, научный редактор д-р юрид. наук (Казахстан);

Г.С.Стародубцев, д-р юрид. наук (Россия); Маркус Августо Малиска, д-р юрид. наук (Бразилия); Хавьер Диас Риворио, д-р юрид. наук (Испания); Кристиан Цомплак, д-р юрид. наук (Польша); К.З.Алимов, д-р юрид. наук (Узбекистан); С.К.Амандыкова, д-р юрид. наук (Казахстан); М.А.Сарсембаев, д-р юрид. наук (Казахстан); О.К.Копабаев, д-р юрид. наук (Казахстан); И.Ш.Борчашвили, д-р юрид. наук (Казахстан); Б.М.Нургалиев, д-р юрид. наук (Казахстан); К.А.Бакишев, д-р юрид. наук (Казахстан); Г.А.Ильясова, ответственный секретарь канд. юрид. наук (Казахстан)

Адрес редакции: 100024, г. Караганда, ул. Университетская, 28.

Тел.: (7212) 77-03-69 (внутр. 1026); факс: (7212) 77-03-84. E-mail: [email protected]. Сайт: vestnik.ksu.kz

Редактор

Ж.Т.Нурмуханова

Компьютерная верстка

Г.К.Калел

Вестник Карагандинского университета. Серия «Право».


Собственник: РГП «Карагандинский государственный университет имени академика Е.А.Букетова».

Зарегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан. Регистрационное свидетельство № 13108–Ж от 23.10.2012 г. Подписано в печать 29.03.2019 г. Формат 6084 1/8. Бумага офсетная. Объем 20,12 п.л. Тираж 300 экз. Цена договорная. Заказ № 15.

Отпечатано в типографии издательства КарГУ им. Е.А.Букетова. 100012, Казахстан, г. Караганда, ул. Гоголя, 38, тел.: (7212) 51-38-20. E-mail: [email protected]

© Карагандинский государственный университет, 2019

Main Editor

Doctor of Chemical sciences, Professor, Corresponding member of NAS RK A.T. Edrissov

Deputy main Editor Kh.B. Omarov, Doctor of techn. sci., Professor, Corresponding member of NAS RK Responsible secretary G.Yu. Amanbayeva, Doctor of phylol. sci., Professor

Editorial board

G.Z.Kozhakhmetov, Science editor Doctor of law

(Kazakhstan); G.S.Starodubtcev, Doctor of law (Russia); Markus Avgusto Maliska, Doctor of law (Brazil); Havyer Dias Rivorio, Doctor of law (Spain); Cristian Complak, Doctor of law (Poland); K.Z.Alimov, Doctor of law (Uzbekistan); S.K.Amandykova, Doctor of law (Kazakhstan); М.А.Sarsembayev, Doctor of law (Kazakhstan); О.К.Кopabayev, Doctor of law (Kazakhstan); I.Sh.Borchashvili, Doctor of law (Kazakhstan); B.M.Nurgaliyev, Doctor of law (Kazakhstan); К.А.Bakishev, Doctor of law (Kazakhstan); G.А.Ilyassova, secretary Cand. of law (Kazakhstan)

Postal address: 28, University Str., 100024, Karaganda, Kazakhstan.

Теl.: (7212) 77-03-69 (add. 1026); fax: (7212) 77-03-84. E-mail: [email protected]. Web-site: vestnik.ksu.kz

Editor

Zh.Т.Nurmukhanova

Computer layout

K.Kalel

Bulletin of the Karaganda University. «Law» series.


Proprietary: RSE «Academician Ye.A.Buketov Karaganda State University».

Registered by the Ministry of Culture and Information of the Republic of Kazakhstan. Registration certificate No. 13108–Zh from 23.10.2012.

Signed in print 29.03.2019. Format 6084 1/8. Offset paper. Volume 20,12 p.sh. Circulation 300 copies. Price upon request. Order № 15. Printed in the Ye.A.Buketov Karaganda State University Publishing house. 38, Gogol Str., Karaganda, 100012, Kazakhstan. Tеl.: (7212) 51-38-20. E-mail: [email protected]

© Karaganda State University, 2019

Серия «Право». № 1(93)/2019 5

МАЗМҰНЫ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

Алиева И.Ж., Көбеев Е.Қ. Адам жəне азаматтардың денсаулық сақтау құқығының конституциялық негіздері .......................................................................................................................... 8

Джусупов М.Ш., Божқараұлы А. Заңсыз көші-қонның құқықтық аспектілері............................ 16

Əмірбек К.С., Лавничак А. Еуразиялық экономикалық одақтың құқықтық актілер жүйесін қалыптастыру жəне одан əрі дамыту сатылары ...................................................................................... 23

Əбікенова Г.Б. Лавничак А. Қазақстан Республикасындағы кəмелеттік жасқа толмағандардың конституциялық -құқықтық мəртебесі ........................................................................ 33

Сəрсембаев М.А., Құсайынова А.Қ., Назарқұлова Л.Т. Қазақстандық заңнаманы жетілдіру негізі ретінде халықаралық құқықтағы көліктік транзит....................................................................... 40

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ

Задорожный Б.Ю. Мемлекет міндеттерінің аксиологиялық мəні ................................................. 49

Қожахметов Ғ.З., Уəлиева Ж.Б., Ботағарин Р.Б. Сотталғандарға сайлау құқығын беру: халықаралық тəжірибе жəне ұлттық заңнама .......................................................................................... 58

Мутубаева Д.М., Қожахметов Ғ.З. Қазақстанның кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі сотының қызметін реттеуші заңнамалар туралы ................................................................... 66

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖƏНЕ КРИМИНОЛОГИЯ

Қалғұжынова А.М., Аманжолова Б.А., Өзбеков Д.О. Құқықтық статистика ақпараттарын жинау, өңдеу жəне талдаудың заманауи технологияларының сұрақтары ............................................ 74

Хасенова А.Р., Кудрявцева А.В. Арнайы субъектімен қылмысқа қатысу туралы мəселе: сыбайлас жемқорлық қылмыстары мысалында ...................................................................................... 81

Кошкинбаева А.С., Сыдыкова Л.Ч. Атмосфералық ауаны ластағаны үшін қылмыстық жауаптылық жөнінде .................................................................................................................................. 89

АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖƏНЕ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСС

Сұлтанова А.Т., Лавничак А. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы шетел заңнамалары: салыстырмалы-құқықтық талдау ...................................................................................... 98

Əкiмбекова С.А. Шетелдік сот актілерін неміс заңдарына сəйкес орындау ................................. 108

Құмарова Ұ.Қ., Ілиясова Г.А. Азаматтық құқықтағы көліктік міндеттемелердің жіктелуі ......... 114

Шерімова Н.Ш., Сұлтанқұлова К.А. Нарықтық жағдайда егде қызметкерлердің еңбегін құқықтық реттеу ......................................................................................................................................... 124

Сарина С.А., Əкiмбекова С.А. Шетелдік төрелік шешімдерді тану жəне орындау институтының пайда болуы жəне дамуы ................................................................................................ 130

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ

Абзалбекова М.Т. Қылмыстық процестік шешімдердің негізділігі заңдылық қағидасының элементі ретінде .......................................................................................................................................... 137

Шəйменова А.Б. Азаматтық-құқықтық дауларды шешудің балама тəсілдерінің ұғымы жəне жіктелуі ........................................................................................................................................................ 144

Мутубаева Д.М. Қазақстан ювеналдық соттарында бала асырап алу туралы істерді қараудың тəжірибелік қырлары .................................................................................................................................. 153

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР ........................................................................................... 160

6 Вестник Карагандинского университета

СОДЕРЖАНИЕ

КОНСТИТУЦИОННОЕ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

Алиева И.Ж., Кубеев Е.К. Конституционные основы права на охрану здоровья человека и гражданина .................................................................................................................................................. 8

Джусупов М.Ш., Божкараулы А. Правовые аспекты незаконной миграции ............................... 16

Амирбек К.С., Лавничак А. Этапы формирования и дальнейшее развитие системы правовых актов Евразийского экономического союза ............................................................................................. 23

Абикенова Г.Б., Лавничак А. Конституционно-правовой статус несовершеннолетних в Рес-публике Казахстан ...................................................................................................................................... 33

Сарсембаев М.А., Кусаинова А.К., Назаркулова Л.Т. Транспортный транзит в международ-ном праве как основа совершенствования казахстанского законодательств ....................................... 40

ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

Задорожный Б.Ю. Аксиологическая сущность обязанностей государства ................................. 49

Кожахметов Г.З., Уалиева Ж.Б., Ботагарин Р.Б. Предоставление избирательных прав осу-жденным: международный опыт и национальное законодательство .................................................... 58

Мутубаева Д.М., Кожахметов Г.З. Законодательство, регулирующее деятельность юве-нальных судов Казахстана ......................................................................................................................... 66

УГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНОЛОГИЯ

Калгужинова А.М., Аманжолова Б.А., Озбеков Д.О. К вопросу о современных технологиях сбора, обработки и анализа правовой статистической информации ..................................................... 74

Хасенова А.Р., Кудрявцева А.В. К вопросу о соучастии в преступлении со специальным субъектом: на примере коррупционных преступлений .......................................................................... 81

Кошкинбаева А.С., Сыдыкова Л.Ч. Об уголовной ответственности за загрязнение атмосферы 89

ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО И ГРАЖДАНСКИЙ ПРОЦЕСС

Султанова А.Т., Лавничак А. Законодательство о защите прав потребителей в зарубежных странах: сравнительно-правовой анализ .................................................................................................. 98

Акимбекова С.А. Приведение в исполнение иностранных судебных актов по законодательст-ву Германии ................................................................................................................................................ 108

Кумарова У.К., Ильясова Г.А. Классификация транспортных обязательств в гражданском праве ............................................................................................................................................................ 114

Шеримова Н.Ш., Султанкулова К.А. Правовое регулирование труда пожилых работников в рыночных условиях .................................................................................................................................... 124

Сарина С.А., Акимбекова С.А. Возникновение и развитие института признания и приведения в исполнение иностранных арбитражных решений ................................................................................ 130

ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

Абзалбекова М.Т. Обоснованность уголовно-процессуальных решений как элемент принци-па законности .............................................................................................................................................. 137

Шайменова А.Б. Понятие и классификация альтернативных способов разрешения граждан-ско-правовых споров .................................................................................................................................. 144

Мутубаева Д.М. Практические аспекты рассмотрения дел об усыновлении в ювенальном су-де Казахстана .............................................................................................................................................. 153

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ ............................................................................................................. 160

Серия «Право». № 1(93)/2019 7

CONTENTS

CONSTITUTIONAL AND INTERNATIONAL LAW

Aliyeva I.Zh., Kubeyev Ye.K. The constitutional principles of the human right and protection of the health of the citizen ...................................................................................................................................... 8

Jussupov M.Sh., Bozhkarauly A. Legal aspects of illegal migration .................................................... 16

Amirbek K.S., Lavnichak A. Stages of formation and further development of Eurasian Economic Union legal acts system ................................................................................................................................ 23

Abikenova G.B., Lavnichak A. Constitutional and legal status of minors in the Republic of Kazakhstan ................................................................................................................................................... 33

Sarsembayev M. A., Kussainova A.K., Nazarkulova L.T. Тransport transit in international law as a basis for improvement of the Kazakhstan legislation .................................................................................. 40

THEORY AND HISTORY OF STATE AND LAW

Zadorozhnyi B.Yu. The axiological essence of the obligations of the state .......................................... 49

Kozhakhmetov G.Z., Ualiyeva Zh.B., Botagarin R.B. Granting of electoral rights to convicted: in-ternational experience and national legislation............................................................................................. 58

Mutubayeva D.M., Kozhakhmetov G.Z. The legislation regulating the activities of juvenile courts in Kazakhstan ................................................................................................................................................... 66

CRIMINAL LAW AND CRIMINOLOGY

Kalguzhinova A.M., Amanzholova B.A., Ozbekov D.O. To the question of modern technologies for the collection, processing and analysis of legal statistical information ........................................................ 74

Khassenova A.R., Kudryavtseva A.V. On the issue of complicity in a crime with a special subject: on the example of corruption crimes ............................................................................................................ 81

Koshkinbaeva A.S., Sydykova L.Ch. About criminal liability for atmospheric pollution ..................... 89

CIVIL LAW AND CIVIL PROCEDURE

Sultanova A.T., Lavnichak A. Legislation about consumer rights protection in the foreign countries: rather- legal analysis ..................................................................................................................................... 98

Akimbekova S.A. Enforcement of foreign judicial acts under German law .......................................... 108

Kumarova U.K., Ilyassova G.A. Classification of transport obligations in civil law ............................ 114

Sherimova N.Sh., Sultankulova K.A. Legal regulation of older workers labor in market economy conditions ..................................................................................................................................................... 124

Sarina S.A., Akimbekova S.A. The emergence and development of the institution of recognition and enforcement of foreign arbitral awards ........................................................................................................ 130

TRIBUNE OF YOUNG SCIENTIST

Abzalbekova M.T. Justification of criminal procedure decisions as an element of the principle of le-gality ............................................................................................................................................................. 137

Shaimenova A.B. Concept and classification of alternative ways of civil law disputes resolution ...... 144

Mutubayeva D.M. Practical aspects of adoption cases consideration in juvenile courts of Kazakh-stan ................................................................................................................................................................ 153

INFORMATION ABOUT AUTHORS ................................................................................................ 160


КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ЖƏНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ

КОНСТИТУЦИОННОЕ И МЕЖДУНАРОДНОЕ ПРАВО

CONSTITUTIONAL AND INTERNATIONAL LAW

ƏОЖ 10.15.59

И.Ж. Алиева, Е.К. Кубеев

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: [email protected])

Адам жəне азаматтардын денсаулық сақтау құқығының конституциялық негіздері

Мақала адам жəне азаматтың денсаулық сақтау құқығының конституциялық нормаларда бекітілу мəселесіне арналған. Адамның денсаулығын сақтау құқығы адам жəне азаматтың əлеуметтік-экономикалық құқықтарын қалыптастыратын болғандықтан жəне денсаулық адамның өміріндегі ең жоғарғы игіліктерінің қатарына жатқандықтан, конституциялық нормаларда көрініс табуы жоғарғы деңгейде құқықтық кепілденуін қамтамасыз етеді. Мақаланың мақсаты — салыстырмалы жəне эмпирикалық зерттеу əдістерін қолдану арқылы Қазақстан Республикасы мен шетелдердің конституциялық нормаларында денсаулық сақтау құқықтың бекітілу ерекшеліктерімен танысу арқылы құқықтық реттеудің тиімді жолдарын анықтау. Мақалада денсаулық сақтау құқығының түсінігі мен құрылымының теориялық тұрғыда қарастыру барысында құқықтық нормаларда жеке «адамның денсаулық сақтау құқығы» жəне «халықтың денсаулық сақтау құқығы» деген екі категориядағы денсаулық сақтау құқығын қолданатын субъектілер құрамы анықталды. Аталмыш екі категориядағы субъектілердің денсаулық сақтау құқықтарының мазмұны халықаралық актілерде толығымен ашылып, бекітілген. Бірақ адамның денсаулық сақтау құқығын қамтамасыз етілуі жəне тиімді қорғалуы мемлекеттің Негізгі Заңы — Конституцияда бекітілуіне жəне конституциялық нормалардың адам құқықтарының халықаралық стандарттарына сай келуі арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Авторлар зерттеу негізінде келтірілген конституциялық нормалар бойынша салыстырмалы мəліметтер адамның денсаулық сақтау құқығын конституциялық нормаларда бекіту негізінен аса ерекшеліктерге ие емес екенін дəлелдеп, кейбір мемлекеттер конституцияларындағы лауазымды тұлғаның денсаулық сақтау саласындағы бекітілген жауапкершілігі құқықтық реттеудегі негізге алатын тəжірибе ретінде түйіндеме жасаған.

Кілт сөздер: адам, конституциялық құқық, əлеуметтік-экономикалық құқықтар, денсаулық сақтау құқығы, Конституция, халықаралық акт, адамның денсаулық сақтау құқығының халықаралық стандарттары, медициналық көмек алу.

Кіріспе

Қазақстан Республикасы өзін əлеуметтік мемлекет ретінде бекітіп, адамның қадір-қасиетіне сай өмір сүруі мен еркін дамуына жағдай жасау саясатын жүргізеді. Əлеуметтік мемлекет ретінде қызметін жүзеге асыру мақсатында Қазақстан алдында ҚР Конституциясы мен халықаралық нормалармен бекітілген Қазақстан Республикасы Конституциясының 29-бабында бекітілген азаматтардың денсаулық сақтау құқығы жеке тұлғаның құқықтық мəртебесінің маңызды элементі болып, заманауи мемлекеттер мен адам арасындағы қатынастардың құқықтық негізін қалыптастырды. Денсаулықты сақтау құқығының толық жəне сапалы орындалуы жеке тұлғаның еңбек ету бостандығына, адамның қадір-қасиетіне сай өмір сүру, тынығуға деген конституциялық құқықтарының тиімді жүзеге асырылуының кепілі болып келеді. Сонымен бірге əлеуметтік мемлекет ретінде əлемдік қауымдастыққа Қазақстанның өзін танытуы адамның қадір-қасиетіне сай өмір сүруі мен еркін дамуына жағдай жасау саясатын жүргізіп отырады. Ал мемлекет пен халықаралық

Адам жəне азаматтардын денсаулық сақтау…

Серия «Право». № 1(93)/2019 9

қауымдастық арасындағы денсаулық саласындағы қарым-қатынастын құқықтық негіздері БҰҰ басты құжатарында көрініс тапқан. Еуропа елдеріндегі Еуропа одағының қызметінің негізінде қалыптастырған əлеуметтік-экономикалық құқықтар стандарттары адам құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған саясатты қалыптастыру үшін негізге алатын тəжірибе болып саналады [1]. Адамның денсаулығын сақтау құқығы жеке тұлғаның құқықтық мəртебесінің маңызды элементін қалыптастырып, мемлекет пен жеке тұлғаның қарым-қатынасының маңызды көрсеткіші болып келеді. Адамның денсаулық сақтау құқығының маңызы денсаулықтың жеке жəне қоғамдық игілік ретінде əлеуметтік маңыздылығымен анықталады. Адамның денсаулығын сақтау құқығының қажетті деңгейде қамтамасыз етілуі жеке тұлғаның дамуы мен конституциялық құқықтарының, оның ішінде өмір сүру, еңбек ету еркі, кəсіпкерлік қызметпен айналысу сияқты құқықтарының тиімді жүзеге асырылуына əсерін тигізіп отырады. Жаһандану үрдісінің жалғасуы тек əлемдік экономика емес, сонымен бірге тұрғындардың да жəне жеке адамның да денсаулығына да үлкен əсерін тигізіп жатыр [2].

Негізінен осы жағдай денсаулық сақтау саласында ұлттық жəне халықаралық деңгейде шешуін талап ететін мəселелер көтереді. Дəстүрлі түрде алғашқы халықаралық шаралар жұқпалы ауруларды алдын алуға бағытталатын болатын, бірақ жұқпалы емес аурулардың кең етек алуы денсаулық сақтау саласында ең төменгі талаптардың орындалмауы əлемдік деңгейде жүргізілетін халықаралық шаралардың мазмұнын кеңейтуге негіз болды. Сонымен қатар əлемдегі болып жатқан демографиялық жағдайлар адамның денсаулық сақтау құқығының сақталуы мен қорғалуы материалдық игіліктерді өңдірудегі негізгі ресурстар екенін дəлелдеді. Қазіргі уақытта халықтың денсаулығына келіп жатқан қатерлер (жұқпалы аурулардың кең етек ала бастағаны, нашақорлық, жаңа ғылымға белгісіз вирустардын пайда болуы, экологиялық қатерлер жəне адамның өмір сүру дағдысының өзгеруі) ғылым салаларында, оның ішінде конституциялық құқық ғылымында да адамның денсаулық сақтау құқығының қамтамасыз етілу мен жүзеге асыру тетіктеріне зерттеу жүргізу жəне құқықтық кепілдікерін əрекет етуін анықтау маңызды мəселе болып саналады.

Адамның денсаулық сақтау құқығының халықаралық құқықтық негіздері

Адамның денсаулықты сақтау құқығы өзінің мазмұнына байланысты медициналық көмек алу құқығының түсінігімен салыстырғанда кең ұғымды қалыптастырады. Адамның денсаулық сақтау құқығын қамтамасыз ету көптеген мемлекеттік органдар мен мекемелердің қызметімен байланысты. Бірақ, басқа конституциялық құқықтар сияқты, адамның ажырамас құқытарының қатарына кіреді. Халықаралық деңгейде «денсаулық сақтау» ұғымының стандартты түрдегі ұғымы нақты қалыптаспаған. Шетел ғалымдары бұл ұғымды тек дəрігерлік көмек алу ретінде ғана қарастырмай, аурулардың алдын алу, патронаж, денсаулыққа қажетті өмір сүрі денгейі, тағы басқа ұғымдармен байланыстырады. Халықаралық құқықтық нормаларда да «денсаулықты қорғау» ұғымы əртүрлі сипатта берілген. Мысалы Еуропа Əлеуметтік хартиясы денсаулықты сақтауға бағытталған шаралар ретінде ауру салдарын алдын алу, денсаулықты нығайтуға бағытталған кеңес беру мекемелерін құрып, адамдардың өз денсаулығына деген жауапкершілікті қалыптастырып, эпидемиялық ауруларды алдын алу шаралары ретінде бекіткен. ТМД-ның 1995 ж. қабылдаған «Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтары туралы» Конвенциясы да «денсаулықты сақтау» ұғымын Еуропа əлеуметтік хартиясында бекіткендей болып отыр.

Адамның денсаулық сақтау құқығының нормативтік негізін 1948 ж. қабылдаған Жалпыға бірдей адам құқықтары туралы Декларация қалыптастырды. Аталмыш құжатын 25-бабында «əр адам өзінің жəне отбасы мүшелерінің денсаулығын, əл-ауқатын қамтамасыз ететіндей, тамақты, киімді, баспананы, медициналық күтімді қамтитын өмір сүру деңгейіне құқылы жəне де жұмыссыз қалған күнде, науқас болған кезде, мүгедек болып қалған, жесір болып қалған күнде, қартайған шақта немесе өзіне байланысты емес, басқа да себептермен тіршілік ету мүмкіншілігінен айырылып қалған жағдайда қамсыздандырылуына құқылы» адамның өмір сүруі мен денсаулығын сақтауға байланысты құқықтар танылып, жарияланған болатын.

1966 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясы «Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы» Пактіні бекітіп, осы топтағы оның ішінде адамның денсаулық сақтау құқығының мəртебесің конституциялық құқықтар жүйесінде анықтап, Пактіге қосылған мемлекеттерге осы топтағы құқықтарды қамтамасыз ететін ұлттық нормативтік негіздерді қалыптастыру міндетін жүктеген болатын.



«Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы» Пактінің нормасы адамның денсаулық сақтау құқығын қамтамасыз ету үшін мемлекеттерге келесідей міндеттер жүктейді:

балалардың өлi тууы мен шетiнеу санының азаюын қамтамасыз ету жəне балалардың салауатты дамуына жағдай туғызу;

сыртқы орта гигиенасының жəне өнеркəсiптегi еңбек гигиенасының барлық аспектiлерiн жақсарту;

iндет, эндемиялық, кəсiби жəне өзге де аурулардың алдын алу жəне олармен күресу; науқастанған жағдайда баршаға медициналық жəрдем беру мен дəрігерлiк күтiмдi қамтамасыз

ететiндей жағдай жасау үшiн қажеттi iс-шараларды қамтуға тиiс [3]. Адамның денсаулық сақтау құқығының негізгі көрсеткіштері сонымен бірге Дүниежүзілік

денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) қабылдаған актілерінде бекітілген. ДДСҰ жарғысы «денсулықтын ең жоғарғы деңгейіне ие болу», əр адамға, дініне, ұлтына, саяси көзқарасына, экономикалық жəне əлеуметтік жағдайына қарамастан, тəн фундаменталды құқытары ретінде бекітіп, мемлекеттерге үлкен міндеттер белгілейді [4]. Халықаралық құқық нормалары, денсаулықты сақтаудың негізін бекітетін халықаралық стандарттар жəне осы стандарттарды енгізу құралдары ұлттық заңнаманың қалыптасуына əсерін тигізіп, адамның денсаулық сақтау құқығының мемлекет өмірінде маңыздылығын арттырады. С.Бейтцтің ойынша, адам құқықтарын «жедел қамтамасыз етуді талап ететін жеке тұлғаның мүдделерін» білдіретін нормалар болғандықтан, олардың қорғалуы «жедел» жүзеге асырылып, мемлекет үшін маңызды болу алғышарт болып саналады. Мемлекетте аталмыш мүддені қорғау жүйелері қалыптаспаса, халықаралық қауымдастықтың мемлекеттің ішкі ісіне араласуына негіз туындатады» деп, адамның денсаулығын сақтау құқығының маңыздылығын атап өткен [5]. Əрине, адамның денсаулығын сақтау құқығының құндылығы жəне қамтамасыз етілуі ұлттық заңнамаға, оның ішінде конституциялық нормаларға байланысты.

Адамның денсаулық сақтау құқығының конституциялық нормаларда бекітілу ерекшеліктері

Құқықтық табиғатына байланысты азаматтардың денсаулық сақтау конституциялық құқығы əлеуметтік-экономикалық құқықтар тобына жатқызылады. Адамның денсаулық сақтау құқығының мазмұнын ашып қарастыратын болсақ, онда келесідей ұғымдар мен категорялардан тұратынын байқауға болады:

-физикалық жəне психикалық денсаулықтың мемлекет тарапынан қамтамасыз ететін ең жоғарғы деңгейге адамның ие болу құқығын білдіре отырып, əртүрлі медициналық қызметке, санитарлық-гигиеналық, қажетті тамақтану жағдайына, қадір-қасиетіне сай, тұрғын үйге жəне еңбек ету мен қолайлы қоршаға ортада тұру мүмкіндіктерін білдіреді. Сонымен қатар адамның денсаулық сақтау құқығын екі деңгейде қарастырылады:

-халықтың денсаулығын қорғау; -жеке тұлғаның денсаулығын қорғау. Халық денсаулығын қорғау институты адамның денсаулығын сақтау құқығының ең ежелгі түрі

болып келеді. Халық денсаулығын сақтау саласындағы алғашқы нормалар моральды акт түрінде пайда болған болатын. Бұл актілердің ерекшелігі ретінде жалпы халық денсаулығын қаматамасыз ету мақсатында жеке тұлғалардың құқықтарын шектейтін нормалар сипатында болды. Халықаралық денгейде «денсаулық сақтау» ұғымының стандартты түрдегі ұғымы нақты қалыптаспаған. Халықаралық құқықтық нормаларда да «денсаулықты қорғау» ұғымы əртүрлі сипатта берілген.

Əлеуметтік-экономикалық құқықтар тобына кіретін адамдардың денсаулық сақтау құқығы көптеген мемлекеттердің конституцияларында ХХ ғасырдың ортасына таман пайда болды. Ал Веймар Конституциясы мен Кеңес Одағының алғашқы конституциялары аталмыш топтағы құқықтарды алғаш рет ХХ ғасырдың бас кездерінде бекіте бастады жəне осы нормалар əлемдік деңгейде əлеуметтік-экономикалық құқықтардың, оның ішінде денсаулық сақтау құқығының танылуына жəне халықаралық нормативке сай бекітілуіне негіз болды.

Адамның денсаулық сақтау құқығының конституцияларда бекітілуі əр мемлекетте əртүрлі сипатта жүзеге асырылды. Аустрия, Дания, Ирландия сияқты мемлекеттердің конституцияларында адамның денсаулық сақтау құқығы айқын түрде анықталмаған.

Аустрия конституциясында нақты адамның денсаулық сақтау құқығы бекітілмегенмен, денсаулық сақтау саласын құқықтық реттелуі мен атқарушы билік тарапынан жүзеге асырылуы жалпы Федерацияның құзыретіне кіретінін бекіткен. Ұлыбритания заңдарының жинағы тек адамның


Серия «Право». № 1(93)/2019 11

қоғамдағы орны мен құқықтары мен бостандықтарын айқындап, денсаулық сақтау құқығы туралы еш мəлімет бермейді.

Кейбір Еуропа елдерінде адамның денсаулық сақтау құқығы конституцияларда əртүрлі сипатта бекітілген. Греция конституциясының 21-бабында ауыратын, емделмейтін аурумен ауыратын адамдардың, мүгедектердің денсаулығын қорғау мемлекеттің міндеті ретінде бекітілген [6]. Бельгиянын конституциясының 23-бабында денсаулық сақтау құқығы адамның қадір-қасиетіне сай өмір сүрі құқығымен байланыстырылған [7].

Италия конституциясының 32-бабында «республика денсаулықты жеке тұлғаның негізгі құқығы жəне қоғамның мүддесі ретінде қорғауға алатынын, тұрмысы төмен тұлғаларға ақысыз емделуге кепілдік беретінін» бекіткен [8]. Ал Болгарияның конституциясы аталмыш құқықты бекітуде азаматтардың құқықтарын кең жəне нақты түрде айқындауға тырысқан. Болгария Республикасының конституциясының 52-бабында адамның денсаулық сақтау құқығын бекітуде келесі аспектілерді қамтыған:

1. Азаматтар медициналық көмек алуға кепілдік беретін денсаулығын сақтандыруға жəне заңда көрсетілген негіздерде ақысыз медициналық көмек алуға құқығы бар екендігі бекітілген.

2. Азаматтардың денсаулығын қорғау мемлекет бюджеті, жұмыс беруші, жеке жəне ұжымдық төлемдер жəне басқада заңда көрсетілген қаржы көздері арқылы қамтамасыз етіледі делінген.

3. Мемлекет азаматтардың денсаулығын қорғайды жəне спорт пен туризммен айналысуды қолдайды.

4. Заңда көрсетілген жағдайлардан басқа ешкім де еркінен тыс емделуге мəжбүрленбейді. 5. Мемлекет денсаулық сақтау мекемелері мен дəрі, биопрепараттар, медициналық техника

шығаратын жəне сататын мекемелердін қызметіне бақылау жүргізеді [9]. Ал ТМД елдерінде адамның денсаулығын қорғау құқығын конституцияда бекітуде өзіндік

ерекшелігі бар. ТМД елдерінің конституцияларына талдау жасасақ, онда жалпы мемлекеттердің барлығында кездесетін келесідей ережелерді байқауға болады:

-адамның денсаулық сақтау құқығы ТМД елдерінің, Өзбекстан мен Армениядан басқа, мемлекеттерінің барлығында бекітілген. -негізгі ТМД елдерінде денсаулық сақтау құқығы барлық адамдарға тəн құқықтар қатарына кіргізілген. Бірақ Белоруссия, Қазақстан, Кырғыз Республикасы мемлекеттердін конституцияларында адамның денсаулыған сақтау құқығын бекіткенде «барлық» деген ұғымның орнына «азаматтар» ұғымы қолданған. Аталмыш ереже, кейбір ғалымдардың пікірінше, азаматтар қатарына кірмейтін басқа

адамдардың құқықтары шектелуіне негіз болады деген. Аталған мемлекет конституцияларындағы нормаларда «барлық адам» деген ұғымның орнына «азаматтар» ұғымын қолдануы, əрине, басқа категориядағы адамдардың денсаулығын қорғау құқығына шек келтіреді дегенді білдірмейді. Конституцияның 29-бабының əрекеті барлық адамдарға тəн екенін Конституциялық кеңестің Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағын ресми түсiндiру туралы 2001 жылғы 21 желтоқсан Қаулысы дəлел болып табылады. Конституциялық кеңестің қабылдаған Қаулысына сай, «Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағы «Қазақстан Республикасы өзiн ... əлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары» деген сөздерi бөлiгiнде Қазақстан Республикасы мемлекеттің шынайы мүмкiндiктерiне сəйкес əлеуметтiк мемлекет мiндетiн орындауға ұмтылады дегендi бiлдiредi. Қазақстанда Конституцияға сəйкес адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылады жəне оларға кепiлдiк берiледi». Негізінен, Г.Андрееваның тұжырымдамасымен келісе отырып, адам құқықтарын бекітуде «адам» жəне «азамат» ұғымын қолдануда мемлекеттің тарихи, саяси, құқықтық дəстүрге негізделген [10].

Адам жəне азаматтардың медициналық көмек алу құқығы, Əзербайжанды санамағанда, ТМД елдерінің барлық конституцияларында көрініс тапқан. Əзербайжан Республикасының конституциясында заңда бекітілген нысындарда медициналық көмек алу жəне медициналық қызмет көрсетуге құқығы бар делінген. Қазақстан Конституциясы «республика азаматтары заңмен белгіленген кепілді медициналық көмектің көлемін тегін алуға құқылы жəне мемлекеттік жəне жеке меншік емдеу мекемелерінде, сондай-ақ жеке медициналық практикамен айналысушы адамдардан ақылы медициналық жəрдем алу заңда белгіленген негіздер мен тəртіп бойынша жүргізіледі» деген нормалар бекіткен.



Жалпы мемлекеттердегі адам жəне азаматтың денсаулық сақтау құқығының конституциялық нормаларда бекітілуі өзінің мазмұнына бірнеше элементтерді қамтиды. Ол элементтер денсаулық сақтау құқығын жүзеге асырудың əртүрлі кезеңдерінде азаматтардың заңнамада көрсетілген медициналық көмек алуға өкілеттіліктері жəне мемлекеттің медициналық көмектін қажетті көлемін қамтамасыз етуге байланысты міндеттерін білдіреді. Ол элементтердің конституциялық нормаларда көрінісін келесі кестеден байқауға болады.

К е с т е

Адам жəне азаматтардың денсаулық сақтау құқығының конституцияларда салыстырмалы бекітілуі

№

Конституция нормаларын-дағы негізгі ережелер

Қазақстан Республика-

сы

Əзербайжан Республикасы

Қырғыз Республикасы

Болгария Республикасы

Италия Рес-публикасы

1 2 3 4 5 6 7 1 Адамның ден-

саулық сақтау құқығы

29 б 41 б 46 б 52 б 32 б

2 Адамның ме-дициналық көмек алу құ-қығы

Заңмен белгі-ленген кепіл-ді медицина-лық көмектің көлемін тегін алуға құқылы

Əр адам меди-циналық көмек алуға құқығы бар

Ақысыз медици-налық қызмет алу құқығы мен медициналық қызмет заңда бе-кітілген мемле-кет кепілдік бер-ген көлемде бе-ріледі

Заңмен белгі-ленген тəртіпте қолжетімді ме-дициналық кө-мек алу жəне те-гін медицина-лық қызмет алу-ға кепілдік бере-ді

Тұрмысы төмен тұл-ғаларға ақысыз ем алуға кепіл-дік беріледі

3 Спорт жəне салауатты өмір сүруді қолдау

Мемлекет аза-маттардын ден-саулығынын сақталуына қам-қорлық жасайды жəне спорт пен туризмнің да-муына жағдай жасайды

4 Медициналық сақтандыру

- Медициналық сақтандырудың əртүрлі нысан-дарының дамуы-на жағдай жа-сайды

Азаматтардың денсаулық сақ-тау құқығы мем-лекеттік бюд-жеттен, жұмыс берушінің есебі-нен, əлеуметтік сақтандырудың жеке жəне ұжымдық қорла-ры арқылы қар-жыландырыла-ды

5 Санитарлық эпидемиоло-гиялық, эко-логиялық жағдайды қа-лыптастыру

48-бап. Азаматтар ден-саулыққа қолай-лы қоршаған ор-таға ие болу құ-қығы бар

55-бап. Азамат-тар денсаулыққа қажетті қолайлы қоршаған ортаға ие болу құқығы бар


Серия «Право». № 1(93)/2019 13

1 2 3 4 5 6 7 Табиғаттты қол-дану аясында əрқайсысы ден-саулығына кел-тірілген зиняды өтеуге құқығы бар

6 Денсаулыққа зиян келтіре-тін жағдай ту-ралы хабарла-ма

Заңда бекітілген тəртіпте лауазымды тұл-ғалар адамдар-дың денсаулығы мен өміріне қауіп туған жағ-дайлар туралы мəліметтерді жа-сырған үшін жауапкершілік-ке тартылады

7 Адамның ден-саулығы мен өміріне төн-ген қатер жə-не жағдай ту-ралы деректі жасырған үшін лауазымды тұлғаның жауапкершілігі

41-бап 3-тармақ. Адамның ден-саулығы мен өміріне төнген қатер жəне жағ-дай туралы де-ректі жасырған үшін лауазымды тұлға заңға сай жауапкершілік-ке тартылады

47-бап 4-тармақ.Адамның ден-саулығы мен өміріне төнген қатер жəне жағ-дай туралы де-ректі жасырған үшін лауазымды тұлға заңмен белгіленген тəр-тіпте жауапкер-шілікке тартыла-ды

Мемлекеттердің конституцияларына жасаған салыстырмалы талдау адам жəне азаматтардың

денсаулық сақтау конституциялық құқықтарының келесідей ерекшеліктерді айқындады: -Адамның денсаулық сақтау құқығын бекіткенде мемлекеттер құқықты қолданатын субъектіні бекіткенде əртүрлі терминология, яғни «азамат» немесе «əрқайсысы» деген ұғымды қолданады. Конституциялардағы терминологиядағы «азамат» деген ұғымның қолдануы денсаулық сақтау құқығын қолданатын субъектілер құрамын шектеу жағдайын тудыртуы мүмкін. -Кейбір Еуропа елдерінде адамның денсаулық сақтауға байланысты құқықтары конституциялық нормада бекітілмеген. Бірақ Еуропа мемлекеттері халықаралық нормаларға қосылғандықтан жəне Еуропа одағы шенберінде қабылданған Əлеуметтік Хартия (11-б.) адамның денсаулық сақтау құқығының қорғалуына бағытталған мемлекеттің міндеттерін бекітіп отыр. Ал өздерінің халықаралық саяси аренадағы анықталған бағыттарына сай Еуропа кенесінің жəне ТМД-ның құрамын кіретін елдерде (Ресей Федерациясы, Армения, Əзербайжан, Молдова) Еуропа Əлеуметтік Хартияның ережелері міндетті жəне олардың ұлттық құқық жүйесінде көрініс тауып отыр. Ал Еуропа одағына кірмеген мемлекеттер үшін еуропалық əлеуметтік-экономикалық стандарттар мемлекеттің дамуында негізге алатын тəжірибе ретінде қолдануға болады. Кейбір мемлекеттер конституцияларында мемлекеттік органдардын жəне лауазымды

тұлғалардын денсаулыққа зиян келтіретін жағдай туралы азаматтарға хабарлама жасау міндеті денсаулық сақтау құқығының сақталуына кепілдік береді.

Барлық мемлекеттер конституциялық нормаларда міндетті медициналық немесе əлеуметтік сақтандыру енгізу арқылы медициналық көмек алу негіздерін бекітпеген.



Сонымен, ТМД елдері мен басқа де шет елдердегі адам жəне азаматтардың денсаулық сақтау құқығының конституциялық нормалары тұрғындардың денсаулығын қорғау мен нығаюға бағытталған. Оның ішінде конституциялық нормалар мемлекеттегі денсаулық сақтау мен медициналық қызмет көрсету жүйесін тұрақты түрде жетілдіруді талап етіп отырады.

Əдебиеттер тізімі

1 Базарова Г. Международно-правовая регламентация вопросов социально-экономической политики в странах Содружества Независимых Государств / Г.Базарова // Право, политика, администрация. — Т. 2.-Брой 1/2015 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.lpajournal.com/

2 See also the comprehensive article by Lawrence O Gostin & Allyn L Taylor, Global Health Law: A Definition and Grand Challenges, 1(1) Pub Health Ethics (2008) 53–63.

3 Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы халықаралық пакт/ Экономикалық, əлеуметтік жəне мəдени құқықтар туралы халықаралық пактіні ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 21 қарашадағы N 87 Заңы [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000087_.

4 Устав (Конституция) Всемирной организации здравоохранения, ратифицированный 7 апреля 1948 году в Женеве [Электронный ресурс]. — Режим доступа: apps.who.int/gb/bd/PDF/bd48/basic-documents-48th-edition-ru.pdf.

5 Charles C Beitz. The Idea of Human Rights (OUP, Oxford, 2009) [Электронный ресурс]. — Режим доступа: books.google.kz/books? hl=ru&lr=&id=McJl4x0-.

6 Конституция Греческой Республики, принятая 11 июня 1975 г [Электронный ресурс]. — Режим доступа: legalns.com/компетентные-юристы/правовая-библиотека/конституции-стран-мира/конституция-греции.

7 Конституция Бельгии от 17 февраля 1994 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: legalns.com/download/books/cons/belgium.pdf.

8 Конституция Итальянской Республики, принятая 22 декабря 1947 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: legalns.com/download/books/cons/italy.pdf.

9 Конституция Республики Болгарии, принятая 12 июля 1991 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: legalns.com/компетентные-юристы/правовая-библиотека/конституции-стран-мира/конституция-болгарии.

10 Bazarova G.S. Legal Content and the Issues of Classification of Socio-economic Human Rights / S.G. Bazarova, A.I. Birmanova, I.Z. Aliyeva, G.U. Balgimbekova & S. Nailya // Journal of Advanced Research in Law and Economics. — 2017. — Vol. 8.No. 7: JARLE Vol. VIII. Iss.7(29) Winter 2017 Published: 201806-17 [Electronic resource]. — Access mode: https://journals.aserspublishing.eu/jarle/index.

И.Ж.Алиева, Е.К. Кубеев

Конституционные основы права на охрану здоровья человека и гражданина

Статья посвящена вопросам конституционного закрепления права на охрану здоровья человека и гражданина. В связи с тем, что право на охрану здоровья, формируя скелет социально-экономических прав, является одним из высших благ, принадлежащих человеку. Закрепление в конституционных нормах данного права может обеспечить высокую правовую гарантированность. При написании статьи авторами была поставлена задача, опираясь на эмпирические и сравнительные методы исследования, раскрыть особенности закрепления права на охрану здоровья в конституционных нормах в Республике Казахстан и зарубежных странах и выявить наиболее эффективные пути правового регулирования. Рассмотрение с теоретической точки зрения понятия и структуры «права на охрану здоровья» дало возможность раскрыть разделение данного понятия на две категории: право человека и гражданина на охрану здоровья и право граждан или населения на охрану здоровья. Право на охрану здоровья берет начало в основных международных актах. В связи с тем, что обеспечение право на охрану здоровья больше всего связано с внутренним законодательством, то перед государством встает задача – приведение конституционных норм в соответствии с международными стандартами. Проведенный сравнительный анализ показал, что в основном при закреплении права на охрану здоровья конституционные нормы имеют схожое содержание, хотя имеются и определенные различия по широте охвата конституционными нормами отношений. Резюмируя выводы по вопросам конституционного закрепления права на охрану здоровья, авторы статьи отмечают положительный опыт некоторых государств, закрепляющий ответственность должностных лиц в сфере обеспечения права на охрану здоровья.

Ключевые слова: человек, конституционное право, социально-экономические права, право на охрану здоровья, Конституция, международные акты, международные стандарты права на охрану здоровья, получение медицинской помощи.


Серия «Право». № 1(93)/2019 15

I.Z. Aliyeva, Ye. К.Kubeyev

The constitutional principles of the human right and protection of the health of the citizen

The article is devoted to the issues of constitutional consolidation of the right to the protection of human and citizen health. Due to the fact that the right to health protection forming the skeleton of socio-economic rights is one of the highest benefits belonging to man. Consolidation in the constitutional norms of this law can provide a high legal guarantee. When writing the article, the author set the task, based on empirical and comparative research methods, to reveal the peculiarities of securing the right to health protection in constitutional norms in the Republic of Kazakhstan and foreign countries and to identify the most effective ways of legal regulation. Consideration from a theoretical point of view of the concept and structure of the “right to health protection” made it possible to reveal the division of this concept into two categories: the right of a person and a citizen to health protection and the right of citizens or the population to health protection. The right to health protection originates in the main international acts. Due to the fact that ensuring the right to health care is most associated with domestic legislation, the state is faced with the task of bringing the constitutional norms in accordance with international standards. A comparative analysis showed that, in the main, when securing the right to health protection, constitutional norms have similar content, although there are certain differences in the breadth of coverage of constitutional norms of relations. Summarizing the conclusions on the constitutional enshrining of the right to health, notes the positive experience of some states, securing the responsibility of officials in the field of ensuring the right to health.

Keywords: man, constitutional law, socio-economic rights, the right to health care, the Constitution, international acts, international standards of the right to health care, receiving medical care.

References

1 Bazarova, G. (2015). Mezhdunarodno-pravovaia rehlamentatsiia voprosov sotsialno-ekonomicheskoi politiki v stranakh Sodruzhestva Nezavisimykh Hosudarstv [International legal regulation of issues of socio-economic policy in the countries of the Commonwealth of Independent States]. Pravo, politika, administratsiia – Law, Politics, Administration, Vol. 2, 1. Retrieved from http://www.lpajournal.com/ [in Russian].

2 See also the comprehensive article by Lawrence, O. Gostin & Allyn, L.Taylor. Global Health Law: A Definition and Grand Challenges, 1(1) Pub Health Ethics (2008) 53–63.

3 Ekonomikalyk, aleumettіk zhane madeni kukyktar turaly khalykaralyk Pakt. Ekonomikalyk, aleumettіk zhane madeni kukyktar turaly khalykaralyk paktіnі ratifikatsiialau turaly Kazakstan Respublikasynyn 2005 zhylhy 21 karashadahy N 87 Zany [International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. The Law of the Republic of Kazakhstan dated November 21, 2005 No. 87 On Ratification of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights]. adilet.zan.kz. Retrieved from: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000087_.[in Russian].

4 Ustav (Konstitutsiia) Vsemirnoi orhanizatsii zdravookhraneniia, ratifitsirovannaia 7 aprelia 1948 hodu v Zheneve [Constitution (Constitution) World Health Organization Healthy Renaissance April 7, 1948 in Geneva]. Retrieved from apps.who.int/gb/bd/PDF/bd48/basic-documents-48th-edition-ru.pdf [in Russian].

5 Charles C Beitz, The Idea of Human Rights (OUP, Oxford, 2009). books.google.kz. Retrieved from: books.google.kz/books? hl=ru&lr=&id=McJl4x0-.

6 Konstitutsiia Hrecheskoi Respubliki, priniataia 11 iiunia 1975 h. [Constitution of the Hellenic Republic on 11 June 1975]. legalns.com. Retrieved from: legalns.com/компетентные-юристы/правовая-библиотека/конституции-стран-мира/конституция-греции [in Russian]

7 Konstitutsiia Belhii ot 17 fevralia 1994 h. [The Constitution of Belgium on February 17, 1994]. legalns.com. Retrieved from legalns.com/download/books/cons/belgium.pdf. [in Russian]

8 Konstitutsiia Italianskoi Respubliki, priniataia 22 dekabria 1947 h. [Constitution of the Italian Republic on the 22nd of December, 1947]. legalns.com. Retrieved from legalns.com/download/books/cons/italy.pdf [in Russian]

9 Konstitutsiia Respubliki Bolharii, priniataia 12 iiulia 1991 h. [The Constitution of the Republic of Bulgaria adopted on 12 July 1991]. legalns.com. Retrieved from: legalns.com/компетентные-юристы/правовая-библиотека/конституции-стран-мира/конституция-болгарии. [in Russian].

10 Bazarova, G.S., Bazarova, S.G., Birmanova, A.I., Aliyeva, I.Z., Balgimbekova, G.U., & Nailya, S. (2017). Legal Content and the Issues of Classification of Socio-economic Human Rights. Journal of Advanced Research in Law and Economics, Vol. 8,7: JARLE Volume VIII Issue 7(29) Winter 2017 Published: 201806-17. Retrieved from https://journals.aserspublishing.eu/jarle/index.


UDC 343.343.6

M.Sh. Jussupov, A. Bozhkarauly

Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan (Е-mail: [email protected])

Some aspects of illegal migration

Today, international migratory processes are the current issue of modern society. The use of migrant workers from other states plays an important role in the economy of the country. Also, when moving people between governments, the norms of international and intra-state and intra-state laws of the respective countries can be violated and harm is caused to various spheres by the public. Therefore, the purpose of the study is to develop international cooperation in the regulation, prevention and suppression of illegal international migration. The high level of illegal migration causes security in many countries of the world, as it entails a number of nega-tive consequences and threats for society and the state. Improvements to the criminality of the world In the course of the study the following methods were applied: analysis, structural-functional method, sociological method, legal qualification, method of comparative analysis. As a result of the study, the following results were achieved: the definition of illegal migration and illegal migrants was determined; identified types of il-legal migration; factors of the emergence of illegal migration; measures directed against boron with unauthor-ized migration. Thus, the emergence of illegal migration is associated with pushing factors (poverty, unemployment, crises) in the countries of origin of migrants and attracting in countries of destination (higher wages, employment opportunities, security).

Keywords: international migration, illegal migration, types of illegal migration, smuggling of migrants, illegal migrants, illegal stay.

International migration processes are an integral part of modern society. The use of labor of migrants from other states often plays an important role in a country's economy. At the same time, when people are moving between states, the norms of international and domestic law of the respective countries may be vio-lated and harm is done to various areas of society. Therefore, of particular importance is the establishment of international cooperation in the regulation, prevention and suppression of illegal international migration.

Introduction

The high level of migration processes is an integral feature of modern human civilization. Almost all countries of the world are involved in migration processes. Millions of people move borders in search of search, study, rest, communication with relatives, as well as saving from various kinds of persecutions and emergencies. Analysis of migration processes allows us to conclude about the socio-political conditions in a particular state, the development of the economy, the level of security for living in a particular region of the planet. Migration movements are a response to differences in conditions and living standards, adverse envi-ronmental factors, and the needs of the world economy. From the point of view of the development of man-kind, migration is a positive phenomenon, since it helps to overcome differences in the standard of living that meet the needs of the economy, there is a sociocultural exchange, spiritual mutual enrichment.

However, a feature of modern international migration is the high level of illegal migration. According to the International Organization for Migration, the total number of migrants is about 175 million people. No country in the world has direct methods by which it would be possible to determine the exact number of illegal immigrants in their possession for a given period of time. Considering that illegal migrants avoid any kind of accounting (which would inevitably entail the adoption of coercive measures towards them), their number can be estimated only with some degree of certainty. Therefore, indirect methods (administrative, expert assessments, selective studies, etc.) are actively used. According to the International Labor Organiza-tion, illegal migrants make up from 10 to 15 % of the total migration flows.

Illegal migration is the migration that occurs in violation of the legal rules adopted in a particular state and which establish the procedure for entry into the country, transit passage, stay and departure from the country of foreign citizens and stateless persons.

There are several types of illegal migration: by degree of organization: organized and unorganized; by the number of displaced illegal migrants: individual and group;


Серия «Право». № 1(93)/2019 17

according to the mode of entry into the country: carried out by illegally crossing the border on forged documents, across unguarded borders, or outside checkpoints across the state border and legal entry and exit after the permitted period of stay.

The emergence of illegal migration is associated with pushing factors in the countries of origin of mi-grants (poverty, unemployment, crises, etc.) and attracting in countries of destination (higher wages, em-ployment opportunities, security, etc.). In addition, the existing framework and mechanisms of legal migra-tion do not solve the problem of labor shortages in countries with developed and growing economies. In many countries where migrants seek to enter, labor markets are capable of absorbing a large number of illegal labor migrants. In this regard, the availability of employment opportunities and the willingness of em-ployers to hire illegal migrants are the most important factors contributing to the growth of such migration. In addition, it is impossible not to take into account the activities of criminal gangs involved in the smug-gling of migrants and receiving huge incomes.

The high level of illegal migration causes concern in many countries of the world, as it entails a number of negative consequences and threats to society and the state. The level of criminalization of society is in-creasing due to the presence among criminals hiding from the law of criminals, terrorists, rapidly developing corruption and organized crime related to the smuggling of migrants, the commission of crimes by migrants and in their regard, the increase in the level of «concomitant» crimes (trafficking in human beings, weapons, drug business, terrorism, etc.). In addition, the growth of the «shadow economy» and the expansion of the illegal labor market are noted, inter-ethnic tensions arise, new political and economic threats to the state appear.

The smuggling of migrants is the organization of the movement of people or the facilitation of their movement across state borders in violation of the procedure established by law in order to obtain financial or other benefits for persons and structures involved in the smuggling of migrants [1]. The greatest threat does not come from a migrant who has become an object of smuggling, but from strengthening organized criminal syndicates and their obtaining super-profits in an illegal way. The smuggling of migrants is an internationally organized criminal phenomenon with high profits and low risk. For example, the illegal transfer from China to the US by sea costs migrants 25–30 thousand dollars. For transporting illegal immigrants from Afghani-stan, Vietnam, India and other Asian countries to Europe, intermediaries receive about 4–5 thousand dollars USA. This contributes to the growth of corruption among government officials, the «laundering» of huge sums of money, which represents a threat to the financial and economic system of the state, as well as the normal functioning of government bodies. The profits can be invested in the further expansion of the busi-ness of smuggling of migrants and other criminal activities.

The smuggling of migrants is carried out at various scales: small structures and large organizations that have connections in many countries and transport migrants along difficult routes (through several countries) using various types of transport and forged documents — passports, visas, permits. Migrant smuggling oper-ations are characterized by a high degree of conspiracy, flexibility, and the ability to promptly adjust routes and strategies in accordance with changes in the security level at the main stages of the transfer.

Structures involved in the smuggling of migrants, skillfully carry out the education and training of cli-ents. Migrants are instructed on how to dress, how to answer certain questions of officials of border or mi-gration services, are taught various ways to obtain permission to stay in the country of destination, including using asylum procedures. There are also numerous cases of fraud, when, earning income for organizing the illegal entry of migrants to countries of destination, criminal gangs do not care about fulfilling their obliga-tions to migrants.

The migrants themselves who have become the objects of smuggling are not criminals: they are respon-sible for violation of the migration laws of the country. Despite the fact that migrants themselves come into contact with persons carrying out their smuggling into other countries and pay for the transfer, they are often endangered and mistreated. There are numerous data on the death and serious injury of migrants when at-tempting to illegally enter by land or sea to various countries - Australia, USA, Western European countries, etc. One such example is the event that took place on June 19, 2000 in Dover, where In the back of the truck, 58 illegal migrants were found.

Methods and materials

In the course of the study, the following methods are used: analysis, structural-functional method, so-ciological method, legal qualification, method of comparative analysis. Measures aimed at combating illegal migration are a combination of effective migration legislation, preventive and law enforcement measures.



These measures are carried out both in individual states and at the global level. The international legal basis for combating illegal migration is the Convention against Transnational Organized Crime and the Protocol against the Smuggling of Migrants by Land, Sea and Air. To counteract illegal migration, the state has two goals: to limit the number of illegal migrants and to stop the activities of criminal organizations involved in their smuggling.

Results

Various measures are applied to counteract illegal migration, the main of which are: strengthening measures of responsibility for organizing the smuggling of migrants; improving the work of border services; limiting cases of illegal employment by monitoring the labor market, applying administrative, crimi-

nal and civil sanctions against employers; sanctioning of carriers, i.e., transports companies that imported an illegal migrant by land, wa-

ter or air; strengthening the responsibility of foreign citizens for illegal stay in the country; controlling the number of persons with illegal status through expulsion or migration amnesties; greater use of legal migration channels; strengthening international cooperation; rendering financial and economic assistance to countries of origin of illegal migrants. The wide scope of illegal migration requires immediate and professional counteraction from law en-

forcement agencies, both nationally and internationally. Joint measures are much more effective than the ac-tions of individual states.

The severity of the problem of illegal migration is connected, firstly, with the difficulty of determining the quantitative parameters of the phenomenon, which significantly exceed, according to estimates, officially recorded migration data; secondly, with the ambiguity and uncertainty of its consequences; thirdly, with the conceptual incompetence of the problem of illegal migration in the context of global restructuring of the world economy; and finally, fourthly, with the extreme difficulty of combating this phenomenon, which is associated with the instability of the socio-political and economic situation in the outflow countries, giving rise to new flows of migrants [2].

Discussion

At present, the process of rethinking the concept of both national and international security is underway in the world. The attention of the international community to non-military sources of instability, new threats to the security of states and society — violations of human rights, unemployment and poverty, ethnic con-flicts, drug trafficking, international terrorism, environmental degradation, and, last but not least, illegal in-ternational migration is increasing.

In the context of the globalization of the XXIst century, illegal migration has become one of the main challenges of our time. This is a challenge for states, for interstate relations, a real threat to the stability of countries and regions of the world. At the same time, illegal migration is not only a threat in itself. It is close-ly related to such forms of cross-border crime as international terrorism, arms trafficking, drug trafficking and human trafficking.

The process of illegal international migration in one way or another affects the entire world community, influencing the economic, political, social spheres of society, as well as the fight against crime.

First of all, it should be established what content is embedded in the concepts of «illegal migration» and «illegal migrant» in the sources of modern international law, as well as in the works of scientists who have studied the problems of migration.

In Art. 1 of the Agreement on Cooperation of the Member States of the Commonwealth of Independent States in Combating Illegal Migration, which entered into force on June 14, 1999, illegal citizens include third-country nationals and stateless persons who have violated the rules of entry, exit, stay or transit through the territories of the Parties, as well as citizens of the Parties who have violated the rules of stay in the territory of one of the Parties, established by its national legislation.

The Protocol against the Smuggling of Migrants by Land, Sea and Air, supplementing the United Na-tions Convention against Transnational Organized Crime [1], speaks of the smuggling of migrants, which is understood as providing, in order to obtain, directly or indirectly, any financial or other material gain, illegal


Серия «Право». № 1(93)/2019 19

entry into any State party of any person who is not his citizen or does not permanently reside on its territory. At the same time, «illegal entry» means crossing borders without complying with the necessary requirements for legal entry into the receiving state. Therefore, persons imported in this way enter the territory of the re-ceiving state without its permission and are illegal migrants.

E.S. Krasinets, E.S. Kubishin, E.V. Tyuryukanova refers to illegal migrants of persons who illegally en-tered the state (crossed the border in unlawful places, with or without invalid documents or false documents), illegally staying in it (not properly arranged residence), and persons conducting illegal economic activity (in the number of perpetrators of «near economic» crimes, for example, the arms trade).

One cannot fully agree with the definition of the notion of «illegal migrant» given in the report on population migration in the countries of the Commonwealth of Independent States in 1997–1998, published by the International Organization for Migration. According to this definition, taken from the Program of Ac-tion of the International Conference on Population and Development, «irregular migrants are persons who are in an uncertain position and who do not meet the requirements for entry, stay or economic activity estab-lished by the state in which they are.

The term «illegal migrants» is used without prejudice to the determination of refugee status. «Firstly, it seems to be incorrect to state that illegal migrants are in an uncertain position in legal terms. In each state with a developed legal system, there are legal rules governing the legal status of foreign citizens, including those that violate the rules of entry or stay on its territory. Any specific exemptions should not affect the de-velopment of a general definition. The actual, rather than legal, uncertainty of the situation of illegal mi-grants can hardly serve as a criterion. Secondly, the above definition does not include the procedure for car-rying out economic activity to the order of residence in the territory of the state, which, as already indicated, seems inaccurate.

The definition of illegal migrants includes the following categories: Foreigners entering the country or staying on its territory without identity documents, or with forged

documents. Migrants, illegally suppressed state borders, as well as those whose right to enter is fabricated. Foreign citizens who are on the territory of the state with an expired visa, as well as foreign students

who have not left the country upon expiration of their studies and workers with overdue employment con-tracts.

Children born to foreigners in the state (depends on the laws of the country: in particular, the child is recognized as a citizen, if at least one of the parents is a citizen of this country or both parents are foreigners, but their child is denied citizenship in the country, citizens which they are).

Thus, illegal (illegal) migration is one of the forms of territorial population transfer, the specificity of which is that in the process of such movement or stay of migrants (foreign citizens and stateless persons) in the host state violates international law and (or) domestic law of the countries concerned.

Conclusions

In particular, the rules establishing the order of, first, entry and exit from the relevant country or group of countries, including the visa regime, may be violated; secondly, stay in the territory of a foreign state; thirdly, the order of employment of labor, business and other standards [2].

As practice shows, a person can become an illegal migrant in several ways. The first is to cross the bor-der illegally. The second is to come legally, but do not register or overdue visa. The third way is to come to study, and to engage in another type of activity (for example, work). In this matter it is difficult to find a common denominator - each country may have its own specifics of entry, order of stay and registration, ob-taining a work permits for foreigners.

There is some confusion in the terminology of illegal migration in the science and practice of regu-lating migration. In particular, the term «illegal migration» was used in the traditional interpretation. In most documents, it is he who is used most often. However, the example of the countries of the former USSR shows that the majority of migrants (at least 75–80 %) who are illegally staying on the territory of the country arrived quite legitimately, under conditions of a visa-free regime. In the 1990s – 2000s the term «illegal», «undocumented», «unrecorded» migration has become more widely used in foreign and domestic science. The term was proposed by international organizations, including the IOM and the ILO, which supported the idea that many labor migrants who do not have work per-mits often arrive in the receiving countries on legal grounds. In this regard, these categories of migrants,



rather, can be called «illegal» or «undocumented». Gradually, this term was included in the regulatory and legal documents and the practice of regulating migration.

We assume that migrants who are in the country should be considered illegally in the context of the causes of their illegal status. First of all, it is necessary to distinguish three components of illegal migration: illegal entry, illegal stay, illegal employment. Under the illegal entry refers to the illegal entry into the terri-tory of the country of foreign citizens or stateless persons, carried out in violation of the procedure for cross-ing the border, or with false or invalid documents. Obviously, this form of migration can be called illegal migration. This concept is narrower than illegal migration, because it includes only those migrants who crossed the border illegally, than initially condemned themselves to the illegality of the situation in the coun-try. Most often, they took this step consciously, knowing that they were breaking the law.

Illegal stay is the lack of necessary registration documents. Often, migrants may legally enter the coun-try, but them overdue a visa, do not receive the necessary documents, and do not go through the registration procedures established by law. Either migrant receive fake registration. There are a lot of such migrants, they come from the countries of the former USSR, with which the countries maintain visa-free regime. Often the illegality of the situation of such migrants is due to their poor awareness, lack of knowledge about the regis-tration procedures in the country.

Illegal employment is the labor activity of foreigners not legally executed in accordance with the law in force and the rules for the use of labor of foreign workers in a given country. Lack of a work permit, a patent, and non-payment of taxes by foreigners in the territory of the state of employment can also be attributed to illegal employment. Studies show that many labor migrants who do not have relevant work permits in the country of residence and employment cannot or do not know how to obtain a work permit. With regard to this problem, it is caused by the inaccessibility of channels for obtaining work permits, their high cost, the existence of an extensive institute of intermediaries between migrants and the migration service.

But in relation to the second and third categories of migrants, the use of the term «illegal migrants» is not quite correct. Obviously, it is more reasonable to use the term «illegal migrants». This allows this group of migrants to be defined as a special category that does not pursue the goal of being in the country illegally, and is often artificially placed in such conditions as to be isolated from society. The main reason for this in the country is the economic interest of employers interested in using cheap and disenfranchised workers, for whom you do not need to pay pension and social contributions; you can exploit their work uncontrollably and with impunity, manipulate migrants.

A special form of illegal migration can be considered groups of migrants who have entered the country legally, are legally, but work illegally due to the fact that they are forced to break the law, which is extremely imperfect. This is a part of foreign students, who are forced to work, but arrived in the country on a student (study) visa and cannot formally do this.

Illegal migration is the entry into a particular country, the stay on its territory and exit from its territory of foreign citizens and stateless persons in violation of the legislation governing the procedure for entry, stay, transit and exit of foreign citizens; their arbitrary change of their legal status during the period of their stay on its territory, as well as their citizens leaving the territory of the country in violation of the legislation gov-erning their departure.

Illegal migration in particular has serious consequences. One of the most obvious consequences of illegal migration are: the creation of an extremely low standard of labor relations by employers hiring illegal immigrants; violation of the housing code, in other words, overpopulation of occupied residential areas, as illegal

immigrants or their contractors try to save on rent; the destruction of families, as migrant workers have to stay away from their families for a very long

time. The economic burden for taxpayers, since immigrants have to use medical services in public medical

institutions, their children attend public schools, increase the costs of municipalities to maintain law and or-der, etc.

Among the factors of illegal immigration are the following: the economic lag of the countries «suppliers» of illegal immigrants from countries «consumers»; an attempt by an illegal immigrant to avoid criminal responsibility to which he should be involved in

the territory of the country of which he is a citizen (especially when using false documents proving their identity).


Серия «Право». № 1(93)/2019 21

The processes of illegal migration were influenced by factors related to globalization. First, the strengthening of immigration control in many Western countries has reduced the possibility of

legal entry, which affected the more active use of illegal channels. Secondly, the informal economy makes ever-increasing demand for illegal foreign labor because of its

cheapness and unpretentiousness. Third, the business of smuggling people has become global. Fourthly, with the abolition of emigration control, many states, especially the former socialist countries,

became transshipment points for illegal migrants from foreign countries. The study of the place of illegal international migration in the modern world, the search for forms and

means for its prevention and suppression involve the analysis of a wide range of international legal and do-mestic legal norms. Focusing on the problems of international law arising from the prevention and suppres-sion of illegal international migration, an attempt should be made to look at a new set of international legal norms concerning the international movement of persons, the visa regime, the right of asylum, international labor migration and some other issues. It is important to study the possible directions of development of such an institution specific to this field as the return of illegal migrants (readmission). Special attention should be paid to the study of the correlation of illegal international migration with certain types of activities of trans-national organized crime, first of all, human trafficking and the smuggling of migrants.

The foregoing necessitates the study of the current state of the international legal regulation of interstate relations in the field of preventing and combating illegal international migration.

Population migration is one of those social processes that can have a significant impact on society, where they develop, and illegal migration can lead to various kinds of negative social, political, economic, ethnic, and inter-ethnic consequences. Thus, in the political sphere, illegal migration is a direct threat to the security of a country, its geopolitical interests and international image; in economic — contributes to the ex-pansion of the shadow economy, developing outside of tax and other economic legislation, withdrawing from the financial turnover a significant share of funds, including by exporting them abroad, aggravating the situation on the labor market and squeezing out of it local firms and workers; in social — leads to increased social tension and xenophobia, greatly complicates the criminal situation.

Thus, the following definition will be more complete. Illegal (external) migration is the entry into a par-ticular country, the stay on its territory and the departure from its territory of foreign citizens and stateless persons in violation of the legislation governing the procedure for entry, stay, transit and exit of foreign citi-zens; their arbitrary change of their legal status during the period of their stay on its territory, as well as their citizens leaving the territory of the country in violation of the legislation governing their departure.

References

1 The UN Convention of November 15, 2000, adopted by General Assembly Resolution No. 55/25 «Against Transnational Or-ganized Crime» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.unodc.org/documents/middleeastandnorthafrica/ organ-ised-crime/UNITED_NATIONS_CONVENTION_AGAINST_TRANSNATIONAL_ORGANIZED_CRIME_AND_THE_ PROTOCOLS_THERETO.pdf

2 United Nations Office on Drugs and Crime «Toolkit to Combat Smuggling of Migrants. Tool 1. Understanding the smug-gling of migrants» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.unodc.org/documents/human-trafficking/SOM_Toolkit_E-book_english_Combined.pdf

3 Красинец Е.С. Нелегальная миграция в Россию / Е.С. Красинец, Е.С. Кубишин, Е.В. Тюрюканова. — М.: Академия, 2000. — 96 с.

М.Ш. Джусупов, А.Божқараұлы

Заңсыз көші-қонның кейбір аспектілері

Қазіргі уақытта халықаралық көші-қон үдерістері бүгінгі қоғамның өзекті мəселесі болып табылады. Басқа мемлекеттерден келген еңбекші-мигранттардың еңбегін пайдалану ел экономикасында маңызды рөл атқарады. Сондай-ақ мемлекеттер арасында адамдардың көшіп-қону кезінде тиісті елдердің халықаралық жəне ішкі мемлекетаралық жəне ішкі заңдарының нормаларының бұзылуы жəне қоғамның түрлі салаларына зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан зерттеудің мақсаты заңсыз халықаралық көші-қонды реттеу, алдын алу жəне жолын кесу саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту болып табылады. Заңсыз көші-қонның жоғары деңгейі əлемнің көптеген елдерінде қауіпсіздікті



тудырады, себебі бұл қоғам мен мемлекет үшін бірқатар жағымсыз салдар мен қауіптер тудырады. Қоғамның қылмыстық сипаты қылмыскерлердің, лаңкестердің, тез дамып келе жатқан сыбайлас жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыс, мигранттарды заңсыз əкелуімен байланысты, сондай-ақ мигранттардың заңнан жасырынған мигранттар арасында қылмыс жасаған секілді себептері артып келеді. Зерттеу барысында келесі əдістер қолданылды: талдау, құрылымдық-функционалдық əдіс, əлеуметтік əдіс, заңдық біліктілік, салыстырмалы талдау əдісі. Зерттеу нəтижесінде келесідей нəтижелерге қолжеткізілді: заңсыз көші-қон жəне заңсыз көшіп-қонушылардың анықтамасы анықталды; заңсыз көші-қонның түрлері белгіленді; заңсыз көші-қонның пайда болу факторлары; заңсыз көші-қонға қарсы бағытталған шаралар. Осылайша, заңсыз көші-қонның пайда болуы мигранттардың шыққан елдерінде (кедейшілік, жұмыссыздық, дағдарыстар) жəне тағайындалған елдерге тарту факторларымен (жоғары жалақы, жұмысқа орналасу мүмкіндігі, қауіпсіздік) байланысты.

Кілт сөздер: халықаралық көші-қон, заңсыз көші-қон, заңсыз көші-қон түрлері, мигранттарды заңсыз əкелу, заңсыз мигранттар, заңсыз тұру.

М.Ш. Джусупов, А.Божкараулы

Некоторые аспекты незаконной миграции

Сегoдня междунaрoдные мигрaциoнные прoцессы являются одним из aктуaльных вoпрoсoв сoвременнoгo oбществa. Испoльзoвaние трудa мигрaнтoв из других гoсудaрств игрaет вaжную рoль в экoнoмике стрaны. Тaкже при перемещении людей между гoсудaрствaми мoгут быть нaрушены нoрмы междунaрoднoгo и внутригoсудaрственнoгo прaвa сooтветствующих стрaн, и нaнесен вред рaзличным сферaм oбществa. Пoэтoму целью исследoвaния является нaлaживaние междунaрoднoгo сoтрудничествa в oблaсти регулирoвaния, предупреждения и пресечения незaкoннoй междунaрoднoй мигрaции. Высoкий урoвень незaкoннoй мигрaции вызывaет oбеспoкoеннoсть вo мнoгих стрaнaх мирa, тaк кaк влечет ряд негaтивных пoследствий и угрoз для oбществa и гoсудaрствa. Пoвышaется урoвень криминaлизaции oбществa, вследствие нaличия среди мигрaнтoв скрывaющихся oт зaкoнa преступникoв, террoристoв, быстрo рaзвивaющейся кoррупции и oргaнизoвaннoй преступнoсти, связaннoй с незaкoнным ввoзoм мигрaнтoв, сoвершением преступлений мигрaнтaми. В хoде исследoвaния были применены следующие метoды: aнaлиз, структурнo-функциoнaльный метoд, coциoлoгический метoд, юридическaя квaлификaция, метoд срaвнительных aнaлизoв. В результaте исследoвaния были дoстигнуты следующие результaты: дaно oпределение незaкoннoй мигрaции и нелегaльным мигрaнтaм; выделены виды незaкoннoй мигрaции; фaктoры пoявления незaкoннoй мигрaции; меры, нaпрaвленные нa бoрьбу с незaкoннoй мигрaцией. Тaким oбрaзoм, пoявление незaкoннoй мигрaции связaнo с действием вытaлкивaющих фaктoрoв (беднoсть, безрaбoтицa, кризисы) в стрaнaх прoисхoждения мигрaнтoв и притягивaющих в стрaнaх нaзнaчения (бoлее высoкий урoвень oплaты трудa, вoзмoжнoсть трудoустрoйствa, безoпaснoсть).

Ключевые слова: международная миграция, незаконная миграция, виды незаконной миграции, неза-конный ввоз мигрантов, незаконные мигранты, нелегальное пребывание.

References

1 The UN Convention of November 15, 2000, adopted by General Assembly Resolution No. 55/25 «Against Transnational Or-ganized Crime». unodc.org. Retrieved from https://www.unodc.org/documents/middleeastandnorthafrica/organised-crime/UNITED_NATIONS_CONVENTION_AGAINST_TRANSNATIONAL_ORGANIZED_CRIME_AND_THE_PROTOCOLS_THERETO.pdf.

2 United Nations Office on Drugs and Crime «Toolkit to Combat Smuggling of Migrants. Tool 1. Understanding the smug-gling of migrants». unodc.org. Retrieved from https://www.unodc.org/documents/human-trafficking/SOM_Toolkit_E-book_english_Combined.pdf.

3 Krasinets, E.S., Kubishin, E.S. & Tyuryukanova, E.V. (2000). Nelehalnaia mihratsiia v Rossiiu [Illegal migration to Russia]. Moscow: Akademia [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 23

UDC 341.176

K.S. Amirbek1, A. Lavnichak2

1Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan; 2University of Wroclaw, Poland

(E-mail: [email protected])

Stages of formation and further development of Eurasian Economic Union legal acts system

This article sets the task to consider the main issues of the formation and development of the legal framework of the regional integration association of states — the Eurasian Economic Union (EAEU). The development of international economic integration is impossible without a legal framework, since it is through bilateral and multilateral treaties, as well as domestic legislation, that the states parties of international economic integra-tion carry out political decisions and ideas into real life. Prospects of Eurasian Economic Union development require an analysis of new approaches to integration interaction, as well as the solution of certain legal prob-lems. First of all, it concerns the legal support of the functioning of both the EAEU itself and the enactment of acts of its bodies. This article focuses on solving many legal problems in the framework of the implemen-tation of customs cooperation between the Member States of the Union, as well as the adoption of national acts, the introduction of changes and amendments to national legislation. The work says that it is necessary to clearly define the system of views mutually agreed by the EAEU member states on their common goals and priorities for the development of the Union’s legal framework in the sphere of customs. Special attention is paid to the formation of the legal framework of the EAEU, the significance and structure of the legal frame-work of the EAEU is analyzed. Based on the analysis of international experience of regional integration or-ganizations, the difficulties of forming of common market, common borders, legal system, common currency, trade and economic policy, etc., and ways to solve these problems are revealed. The authors notes that the in-ternal economic systems of sovereign subjects of international law go to interact with each other, uniting among themselves in the Common Economic Space, which is a manifestation of the globalization of the in-ternational economic space. The article states that the relations of domestic economies in different parts of the international community go at different speeds. If in some states disintegration processes are developing rap-idly, in certain territories sovereign subjects of international law take the strategic course for accelerated do-mestic economic relations.

Keywords: interstate economic integration, Eurasian theory, Customs Union (CU), Common Economic Space (CES), Eurasian Economic Union (EAEU), formation of the legal framework of the EAEU, sources of law of the EAEU, EAEU bodies, international legal personality of the EAEU, Customs Code of the EAEU (TCA EAEU), decisions of the Eurasian Economic Commission (EEC).

Introduction

The Eurasian Economic Union (hereinafter referred to as the EAEU), as regional economic integration and as a model of strategic development, is a response of the post-Soviet countries to the challenges of frag-mentation of global economic governance and strengthening regionalization. The EAEU is a platform for mutually beneficial cooperation between Russia, Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan, and Armenia. The main goal of the EAEU until 2030 is achievement and maintain high-quality and sustainable economic growth of the participating countries.

The processes of interstate integration in the economic, political and other spheres in the post-Soviet space are a fundamentally new field of rule-making, which began to take shape after the abolition of the USSR literally from scratch, if we do not have in mind the legal framework of the European Union, which has become a kind of legal «model line» for of all, the Eurasian Economic Union as the post-Soviet integra-tion format closest to the EU.

One of the most sought-after and promising areas of modern social thought is the «concept of Eurasianism». Its foundation was laid by the scientists of the «Eurasian sect» among the Russian emigration in Europe in the first half of the XX century. The founders of the theory of Eurasianism — P.N. Savitsky, G.V. Florovsky, N.S. Trubetskoy, G.V. Vernadsky, S.M. Soloviev, L.N. Gumilyov — believed that the commonality of the Eurasian space is predetermined by nature itself, and its historical development is based on the close interaction of natural-geographical and socio-cultural factors [1; 677].

G.V. Vernadsky wrote about the high unifying potential that exists in Soviet society, he created a holis-tic scheme for the formation of a single Eurasian state, ranging from the Scythians and right up to the Soviet period. The basis of the Eurasian statehood should take into account the mutual interests of the partici-

K.S. Amirbek, A. Lavnichak


pants [2; 16]. According to the Eurasian scientists, the peoples in the Eurasian space are not competitors, but allies, and therefore the emergence of an All-Eurasian state based on the principles of voluntariness and mu-tual benefit is historically inevitable [3; 28].

In the early 1990s, the ideas of Eurasian theorists were creatively rethought by the President of Kazakh-stan N.A. Nazarbayev in his concept of «practical Eurasianism», contained in the «Project on the Formation of the Eurasian Union of States (EAUS)» [4].

In the process of formation in the CIS countries of the new legal space, several areas and conceptual vectors can be distinguished.

Firstly, the life process of the new independent states demanded from each of them an almost complete renewal of the entire legal system.

Secondly, the above process required the updating of all international treaties and agreements and the formation of a new and modern system of legal support for the international contacts of the CIS countries.

Third, the interaction of the post-Soviet states and the need to restore the broken ties and their subse-quent strengthening required the formation of the legal basis of this interaction, including the base for eco-nomic, political and other integration.

Note that the process of total renewal of national legal systems of the CIS member states could not be synchronous and therefore very soon there were at least three problems in the legal sphere of the former USSR: conceptual and other dissynchronization of the legal systems of post-Soviet states, the growth of con-tradictions between national legal systems and international law and the growing contradiction between the need of each of the CIS countries to protect their national market and the rules established by WTO and other regulations international bodies and organizations.

The establishment of the CIS, EurAsEC, the Customs Union of Belarus, Kazakhstan and Russia al-lowed the countries of the post-Soviet space to get closer to solving the following tasks: synchronize the law-making process, define the limits of national jurisdictions, start forming a new (Eurasian) legal sphere, that is, define the limits of Eurasian jurisdictions.

Methods and Materials

As a methodological basis of the study, general scientific methods of cognition of objective reality and special methods and techniques characteristic of the legal sciences are used: dialectical, historical, teleologi-cal methods, the method of comparative law, the method of logical deduction and induction, the systems ap-proach, etc. The research methodology will be based on historical and comparative legal methods. The his-torical method is based on a detailed analysis of the founding treaties of the Eurasian Economic Union (EAEU). The methodological and theoretical basis of the dissertation research is made up of modern general scientific and special research methods, the use of which allows studying and analyzing the problems under consideration in their interconnection, unity and contradictory development trends, to develop proposals rel-evant to the theory and practice of constitutional legal regulation of the participation of the Republic of Ka-zakhstan and other states in interstate association within the EAEU.

To substantiate the conclusions and proposals techniques and methods used in modern legal science are applied. The methods of concrete historical, comparative legal, systemic, statistical, formal legal and theoret-ical prognostic study and analysis of the subject of research are widely used.

An important tool in this work was the principle of «unification of national legislations». This unifica-tion should take place not only through the mechanical mixing of national legal systems, but its moderniza-tion under the tasks of Eurasian integration and civilization development. Obviously, this unification should occur not only through mechanical mixing and optimization of national legal systems, but also through the conceptualization of the Eurasian legal sphere – its modernization for the tasks of Eurasian integration and civilization development. Including on the basis of consolidating the ethics inherent in the participants of the Eurasian integration [5; 7].

Results

The particular interest is the contractual framework of Eurasian integration and the formation of the Common Economic Space (hereinafter - the CES). Prior to the formation of the Customs Union (hereinafter - the CU), concluded between the parties to the integration processes agreements were purely declarative. Since the establishment of the Customs Union in the space of Northern Eurasia, an intensive process of legal support for the formation of the Common Economic Space and the corresponding unification of national le-gal systems in the sphere of customs, tax legislation, product certification, etc. began.

Stages of formation and further development...

Серия «Право». № 1(93)/2019 25

During the negotiations, 28 international treaties concluded within the framework of the Customs Union and the Common Economic Space were preserved as independent ones. The Treaty on the Eurasian Econom-ic Union, concluded on May 29, 2014 in Astana, entered into force on January 1, 2015 [6]. From this point on, the work on the improvement of the contractual framework of Eurasian integration was not simply con-tinued – it reached a new level.

According to experts, the formation of the Eurasian legal space began with the signing of the Treaty on the Creation of the CIS, that is, we can say that the complete destruction of the Soviet legal field did not hap-pen [7; 10].

The possibilities of forming of single legal space have sharply grown up with the formation of the Cus-toms Union of Belarus, Kazakhstan and Russia and have intensified many times after the signing by several of the CIS countries of the Treaty establishing the Eurasian Economic Union.

Obviously, economic integration implies a rapprochement of legal systems not only in the economic sphere, but also in the sphere of social and other relations. For example, the formation of a single labor mar-ket requires not only the establishment of common rules for migrants of countries-participants, but also the unification of labor legislation, national education systems of post-Soviet countries, and some aspects of civil legislation.

In addition, one should not pay attention to the value rapprochement between the participants of Eura-sian integration and the civilizational basis of the peoples of Northern Eurasia. In addition, in the post-Soviet space, we see incompatibility of the legal systems of the Baltic States and the EAEU member countries. Be-sides economic integration, the leaders of the CIS raised the issue of collective security. Here we are dealing with the formation of the Eurasian legal sphere in the non-economic sphere.

A separate topic for research is the legal personality of the EAEU and Eurasian legislation and interna-tional law. Of course, the EAEU is based on the principles of international law. However, law enforcement practice shows that recently in a number of Western countries, double standards are increasingly being used. Especially when it comes to the activities of those countries and organizations in respect of which various kinds of political and economic sanctions are applied.

It is known that each contract of a supranational character, in one way or another, goes beyond the legal sphere of the CIS and requires consideration of international norms. The Treaty on the Eurasian Economic Union regulates issues related to customs regulation, the functioning of financial markets, foreign trade, etc.

An important place in the structure of the Treaty on the Eurasian Economic Union and other treaties and agreements of the countries participating in Eurasian integration is occupied by the sections governing rela-tions in the sphere of energy and transport. And these norms are also in direct contact with international norms and rules, since the global transport and energy space has long been formed in the world. Particular attention in the Treaty on the EAEU is given to rules relating to intellectual property. A feature of interstate relations in this area is that the Treaty establishes a regional principle of the exhaustion of the exclusive right to a trademark. According to this principle, the use of a trademark is permitted for goods legally entered into civil circulation in the territory of any Member State. However, in the future, it is planned to create a unified customs register of intellectual property items of the member states and to adopt standards for its protection outside the EAEU and the CIS.

Discussion

For successful integration, a legal framework is needed, which includes three components. The first is the national-legal level, which, in order to enter the interstate level, must be harmonized

with the legal acts of integration education (EAEU, CIS, etc.), forming its second level. Such harmonization of the two levels of legal regulation (national and transregional) provides an opportunity for member states not only to ensure the implementation of integration tasks, but also to reach the third level of legal regula-tion, which involves harmonizing the regional legal system with the global system of regulating economic and trade relations.

In general, the legal framework should consist, firstly, of the contractual norms, secondly, the norms of the internal law of an interstate association, which fix the rules of the internal organization of the activities of their bodies, and thirdly, the norms of the law, which are established by the bodies of the Union for their di-rect or mediated application of regional integration in Member States. In this regard, the process of regional integration and the formation of the legal framework of the Eurasian Economic Union imply a clear legal terminology, a rethinking of almost all general theoretical concepts, including the key ones that make up the «framework» of jurisprudence, such as «sources of law», «types of sources of law», «hierarchy of sources of law» and others.



As is known, in legal science international treaties, international customs, general principles of law, ju-dicial decisions and doctrine, as well as resolutions and decisions of international organizations and confer-ences traditionally belong to the sources of international law. In this regard, the question arises: how, for example, does the name «model law», which is today one of the sources of law of the Member States of the Customs Union and the Common Economic Space in the sphere of competition, agree with the theory of law and legal practice of law-making? After all, the term «law» in modern legal science and practice means a regulatory legal act having the highest legal force, adopted in a special order by the highest representative body of state power or directly by the people and regulating the most important public relations [8; 172]. And in this sense, its adoption by an international organization or by signing an international treaty by the heads of state as a source of international law is not supposed at all. In this case, the agreement signed by the heads of state cannot be called a model law, and even less of a recommendatory character.

The next question concerns the nature and content of the Eurasian Economic Union, which determines the name and status of its bodies. Here it is necessary to emphasize that among the characteristics peculiar to interstate organizations in accordance with relevant conventions and scientific research in the sphere of in-ternational law, the following are distinguished:

a) the formation of such associations only on the basis of a bilateral or multilateral international treaty; b) only states can act as their members; c) strictly targeted nature of education and activities; d) the presence of each international organization of the relevant bodies and officials with the authority

necessary to manage the activities of the organization and to solve its tasks. An analysis of the characteristics of each interstate (intergovernmental) organization, as applied to the

European Union, shows that it is not an exception as an international organization in this regard. In the fu-ture, the Eurasian Economic Union as well as the European Union or even much more will have all the fea-tures that are characteristic of any intergovernmental organization, and in this sense, the political and legal status of the Eurasian Economic Union can be confidently equated to the status of an international organiza-tion [9; 88].

Such an approach today is enshrined in the signed Treaty, clause 2 of Article 1 of which reads: «The Union is an international organization of regional economic integration with international legal person-ality» [6].

Professor M.T. Alimbekov correctly noted., noting the groundlessness of the opinion of some research-ers, who consider the creation of the Eurasian Economic Union as a kind of transition from traditionally in-terstate cooperation to the creation of the prototype of the union state — an international supranational asso-ciation, to which the states give part of their sovereign competence. It’s premature to talk about the emer-gence of a new type of organization, a unique structure and the rule of law, not suitable for any of the cur-rently existing political and legal forms. And, based on such verified postulates, it is not quite reasonable to call the bodies of the Eurasian Economic Union supranational, in the opinion of the aforementioned author [10; 45].

And finally, the interaction of the EAEU countries with the European Union, the World Trade Organi-zation (hereinafter - the WTO) and other international economic associations is important. Back in 2009, the members of the CU Russia, Belarus and Kazakhstan declared their intention to join the WTO as a single cus-toms territory; however, because of the position of the USA and the EU, they were forced to build their rela-tions with the WTO individually. The decision of the WTO is strange, given the fact that the constituent documents of this organization provide not only individual, but also collective membership. Here we are dealing with double standards, given the fact that other international economic associations (the EU, ASEAN, NAFTA, etc.) work with the WTO through their common representative.

Another problem is the conditions under which the countries of the EAEU receive the right or, more precisely, permission to participate in the work of the World Trade Organization. For example, the condi-tions of a single customs tariff (SCT). No matter how it was, the political pressure on the EAEU countries from the USA, the EU and other states and international structures shows that it is important for the countries of the Eurasian region to have a clear and coordinated long-term economic strategy that allows them to max-imally protect their own economic interests when joining the WTO. It would be optimal for the EAEU mem-ber countries to join the WTO collectively even after, within the framework of Eurasian integration, uniform customs and currency areas are established and protected by regional legislation.


Серия «Право». № 1(93)/2019 27

Within the EAEU, the following structure of decision-making institutions functions: • The Supreme Eurasian Economic Council (hereinafter referred to as the Supreme Council); • Eurasian Intergovernmental Council (hereinafter - the Intergovernmental Council); • Eurasian Economic Commission (hereinafter - the EEC, the Commission); • Court of the Eurasian Economic Union (hereinafter - the Court of the EAEU). In addition to the supranational Eurasian Economic Commission responsible for ensuring the conditions

of functioning and development of the EAEU, and the EAEU Court guaranteeing «ensuring uniform applica-tion by the member states and the Union bodies of the Treaty on the Eurasian Economic Union, international treaties within the Union, international treaties of the Union with third parties and decisions Union’s bodies», there are three EAEU intergovernmental institutions: the Supreme Eurasian Economic Council, the EAEU Intergovernmental Council and the Eurasian Economic Commission Council.

The Eurasian Economic Union began operations on January 1, 2015. The first chairman of the supreme bodies of the association – the Supreme Eurasian Economic Council at the level of heads of state, the Eura-sian Intergovernmental Council at the level of heads of government and the EEC Council at the level of dep-uty prime ministers – was the Republic of Belarus.

Simultaneously with the January 1, 2015 in several sectors, certain by States EAEU, single market of services began to operate. The total number of services sectors in the single market amounted to 43. In value terms, it is almost 50 % of the total amount of the provision of services in the States of the Union. Work con-tinued on the development of those sectors.

From January 2, 2015, after the completion of the ratification procedures, the Republic of Armenia be-came a full member of the Eurasian Economic Union. In March 2015, the first documents necessary for start-ing work in the Union of Common Markets for Drugs and Medical Products were submitted for public dis-cussion. In October 2015 - the last of the thirty-five that were required to accept the countries of the EAEU and the Commission.

On May 29, 2015, the countries of the EEU and the Socialist Republic of Vietnam signed an agreement on the creation of a free trade zone. The document, which assumes the zeroing of duties on 90 % of the goods, will allow by 2020 to increase the trade turnover of the allied states and Vietnam more than doubled. The agreement marked the beginning of the subsequent closer integration of the EAEU with the countries of the Asia-Pacific region.

In May 2015, the Presidents of the EAEU countries decided to start negotiations with China to conclude an agreement on trade and economic cooperation. In order to effectively organize this activity, in October 2015, the heads of state adopted a decree on coordinating the actions of the Union countries on the interface between the Eurasian Economic Union and the Silk Road Economic Belt. Official negotiations started in the first half of 2016.

On August 12, 2015, after the implementation of the roadmap and the completion of ratification proce-dures, the Kyrgyz Republic became a full member of the Union. In October 2015, at the Supreme Eurasian Economic Council, the Presidents of the five Allied countries approved the main directions of economic de-velopment of the EAEU, defining promising areas of socio-economic development of the Union until 2030 – an important document determining the further coordination of national policies and ways to improve the competitiveness of the economies of the Union states [11]. The effect of participation in the EAEU by 2030 for member states is estimated at up to 13 % of additional GDP growth.

On February 1, 2016, the new membership of the Board of the Eurasian Economic Commission, chaired by the representative of the Republic of Armenia Tigran Sarkisyan, began its work. Most of the members of the College carried out their powers in the previous four-year cycle of work of the EAEC, which ensured a high level of continuity in the Commission. The decision that the former Prime Minister of the Re-public of Armenia Tigran Sarkisyan will head the EAEC Board was taken in October 2015 at a meeting of the Supreme Eurasian Economic Council by the Presidents of five EAEU countries.

Taking into account the four-year practice of the Commission, as well as the areas of regulation that are within the competence of the EAEC today and the medium-term perspective, the heads of the EAEU states have changed the size of the Board. Now the member countries of the Union are represented in it by ten members of the Collegium (Ministers), including the President, two Ministers per country each.

In October 2016, the Agreement on the Free Trade Area of the EAEU and Vietnam entered into force. The agreement deals primarily with the mutual abolition of trade duties. In December 2016, the heads of state signed a statement on the Union’s digital agenda, which marked the beginning of the development of integration in the digital sphere.



In May 2017, the rules for the operation of common markets for medicines and medical devices began to function in the EAEU space. The launch of these markets will increase the availability of effective and high-quality medicines and medical products for the citizens of the Union, as well as create optimal condi-tions for improving the competitiveness of the pharmaceutical and medical industry products of the EAEU countries on the world market.

In March 2017, the White Book was published – a program document that defined the main priorities of the work of the Eurasian Economic Commission to identify and eliminate obstacles in the internal market of the Union.

On April 11, 2017, the Presidents of the Union countries signed the Treaty on the Customs Code of the Eurasian Economic Union. In April 2017, plans to liberalize services came into force, according to which until 2021 another 20 service sectors will be transferred to the single market of services, including especially dangerous construction work, tourism, assessment, surveying, and research.

In May 2017, the heads of government of the EAEU countries signed an Agreement on the voluntary coordination of specific subsidies for manufactured goods. According to this document, Union States are entitled to voluntarily approve specific subsidies from the EAEC, while the party applying to the Commis-sion will be insured against the risk of the subsequent introduction of a compensating measure by any of the Member States regarding the subsidy agreed with the EAEC. The agreement entered into force on April 17, 2018.

In October 2017, the Presidents of the EAEU countries approved the main directions for implementing the digital agenda of the Eurasian Economic Union until 2025. In November 2017, the Pharmacopoeia of the Eurasian Economic Union was included in the World Pharmacy Register of the World Health Organization (WHO).

On January 1, 2018, the Customs Code of the Eurasian Economic Union entered into force. The new customs code is a modern instrument of customs regulation that meets the challenges of today, and provides for a number of significant innovations aimed at optimizing the system for regulating foreign trade activities and balancing the interests of government bodies and the business community [12].

In May 2018, after the implementation of 9 liberalization plans by a decision of the High Council, changes were made to the list of sectors (subsectors) of services for which a single market of services oper-ates in the Union - 9 more were added to 43 sectors, 3 of which will begin to fully operate in a single market later than January 2020. In terms of value, this is approximately 55 % of the total volume of services provid-ed in the countries of the Union. Active work is under way to expand these sectors, including through the implementation of liberalization plans, which will strengthen the Eurasian integration project.

At the same meeting, the Presidents of the EAEU countries decided to grant observer status to the Re-public of Moldova to the EAEU. Representatives of a state with such status may attend, upon invitation, at meetings of the EAEU bodies without the right to participate in making decisions and receive documents that are not confidential received by the Union bodies. A state with observer status is obliged to refrain from any actions that could harm the interests of the EAEU and the participating countries.

In May 2018, within the Astana Economic Forum, the Interim Agreement was signed, leading to the formation of a free trade zone (hereinafter – FTZ) between the Eurasian Economic Union and the Islamic Republic of Iran. The document involves two stages of creating a free trade zone. For three years, it is planned to agree on a full-format agreement on an FTZ between the EAEU and Iran. It will cover almost the entire commodity nomenclature. In the future, trade can increase up to one and a half times (150 %).

In May, the Agreement on Trade and Economic Cooperation between the EAEU and the People’s Re-public of China was signed. The agreement sets a high standard of regulation in various areas, including the protection and enforcement of intellectual property rights, while it is non-preferential in nature and does not provide for the abolition of export duties.

Conclusions

In a counterbalance to the world crisis phenomena, the consistent and successful transformation of the Eurasian space continues on market economic principles while preserving political independence and the established cultural identity of sovereign states. The book of Eurasian integration is updated with new chap-ters.

The Eurasian Economic Union today faces various challenges, primarily with an imbalance within the union – Russia remains the main trade center and political center of the EAEU. The imbalance of the Union


Серия «Право». № 1(93)/2019 29

is also manifested in the economic context — the member countries are fundamentally different and do not correlate with most macroeconomic indicators.

According to experts, the decision-making mechanism within the EAEU «makes the management sys-tem heavier and complicates bureaucratic decision-making procedures». Also, the mechanism «does not ful-ly take into account the national interests of all involved parties» (due to certain dominance of the Russian side, although Russia often has complaints against Kazakhstan and Belarus, often abusing their votes), and the process of forming the EAEC Board, like the entire Union, does not there is a lack of a perfect institu-tional infrastructure and a reduction in the level of bureaucratization [13; 112].

Moreover, intergovernmental cooperation within the EAEU has a small «share of fear» of supranational institutions that select part of sovereignty, which also leads to a slow and not always effective development of supranationality in the EAEU [14; 57]. Within the framework of Eurasian integration, an institution is needed that allows developing trusting relations between countries on the most important issues on the agen-da, including on the issue of delegation of authority to supranational institutions. And here an analysis of the experience of the EU and other integration associations in terms of intergovernmental cooperation can come to the rescue.

One of the most important tools to improve the national practices of public administration and interstate cooperation is the perception of international best practices. The European Union is recognized as the most advanced practical experience in the world, the most developed regional economic and, partially, political association.

It is necessary to note the role of such close and constant contacts between representatives of executive authorities within European institutions, which, firstly, gives them some confidence in integration as a whole, secondly, makes it possible for states to perceive supranational EU institutions (such as the EC or EP) not as «selecting» national sovereignty, but as valuable partners [15; 57].

But today the context is changing – Kazakhstan among the priorities has declared the need to maintain close, mutually beneficial cooperation with other states and integration groups. Thus, the analysis of experi-ence and opportunities for cooperation with other associations is an absolute priority for the EAEU.

Thus, the conducted analysis allows us to conclude that it is necessary to combine supranational and in-tergovernmental approaches in the institutional design of the EAEU, since it is this method that, as the EU experience shows, can most effectively and efficiently solve the problems that the participating states put into integration.

Regional economic integration is a key trend in the development of the world economy, the future of which will largely depend on the effectiveness of the global dialogue of integration formations and on their internal sustainability. Therefore, striving to take optimal positions in the emerging in recent years new struc-ture of the world economic system, the member states of the Eurasian Economic Union are developing their economic integration project.

The Treaty on the Eurasian Economic Union of May 29, 2014 legally formalized the EAEU as a full subject of global economic relations and became a solid foundation for building international relations be-tween the Union and other subjects of international relations – third countries, integration associations and international organizations.

The Eurasian Economic Union as an international organization for regional economic integration has international legal personality and is entitled to conclude international agreements with other subjects of in-ternational relations and undertake obligations corresponding to the status of an international organization. The Treaty on the Eurasian Economic Union, in accordance with Article 102 of the Charter of the United Nations, was registered on July 24, 2015 with the Secretariat of the United Nations. The registration of the Treaty ensures the openness and transparency of the agreements of its participants at the highest international level.

The Treaty on the EAEU reaffirmed the commitment of its participants to the purposes and principles of the Charter of the United Nations, as well as other generally accepted principles and norms of internation-al law. The Eurasian integration project not only acquired legal independence and internationally recognized influence, but also became an active and prominent participant in international relations.

Summarizing all the above, several recommendations can be made to ensure the success of the EAEU as a supranational regional integration association on the world stage:

1. A regional integration association is more successful if it is older and if it is/was more in the active phase of its development. Therefore, the EAEC and other interested parties must do everything in order to maintain an active «integration drive» of the Eurasian Union.



2. The implementation of national strategies for the long-term economic development of the member states and their coordination by a supranational center (Supreme Council, Intergovernmental Council, and EAEC) is extremely important.

3. During the prioritization of the EAEU integration agenda, it is necessary to give preference to long-term economic development and modernization of the association, as, for example, described in the «Main Directions of Economic Development of the EAEU until 2030», and not so much as a hasty solution of im-mediate trade conflicts.

4. To strengthen the confidence of national elites, the business community and citizens of member states in the supranational bodies of the Union and their decision-making mechanisms, it is necessary to con-tinue work to increase the transparency, publicity and accountability of these bodies. The more this happens, the more the national business, departments and citizens will turn to the supranational bodies of the EAEU, their authority and relevance will rise.

5. Convergence of macroeconomic indicators (inflation and exchange rates, budget deficit, public debt) is a fundamental condition for the success of further integration. For example, the creation of a single inter-nal market can become a source of conflict in case of sharp currency fluctuations of the participating coun-tries.

6. Because of its relatively insignificant economic weight in the global economy ($ 1.4 trillion), the Eurasian Economic Union should look for continental allies in the person of China and the European Union. Therefore, the EAEU can be considered as one of the «Lego stones» in the plans to create the Greater Eura-sian Partnership «from Lisbon to Vladivostok».

It follows from the above that all sovereign states are interconnected, in summation all members of the international community are players and active participants in the world economy. The self-limitation of the state in entering the world economy threatens disintegration, backwardness of the national economy, destruc-tion of infrastructure, and similar gloomy forecasts.

The EAEU will become the core of economic integration in the post-Soviet space, identifying ways of its development for the long term. The creation and active work of the Union are of historical significance for the future of its member states and other post-Soviet countries, which in the future will join it. The for-mation of such a powerful regional association is a significant event both for the Eurasian continent and for the world as a whole. The EAEU will be the main obstacle to building a unipolar world order on the planet, which is bringing to life a completely new geo-economic reality of the XXI century.

Referenses

1 Савицкий П.Н. Географические и геополитические основы евразийства // Классика геополитики. XX век: сб. — М.: АСТ, 2003. — 731 с.

2 Вернадский Г.В. Монголы и Русь / Г.В. Вернадский. — Тверь: ЛЕАН; М.: АГРАФ, 1997. — 480 с. 3 Marlene Laruelle. Russian Eurasianism: an ideology of empire. — Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center Press with

Johns Hopkins University Press, 2008. — 296 p. 4 Назарбаев Н.А. Выступление в Московском государственном университете им. М.Ломоносова 29 марта 1994 года

[Электронный ресурс] / Н.А. Назарбаев. — Режим доступа: http://e-history.kz/ru/publications/view/567 5 Мансуров Т.А. ЕврАзЭС: от экономического сотрудничества к Евразийскому экономическому союзу

/ Т.А. Мансуров // Деловая слава России. — 2015. — № 5-1(48). — С. 5–9. 6 Договор о Евразийском экономическом союзе (заключен в г. Астане 29.05.2014) [Электронный ресурс]. — Режим

доступа: https://online.zakon.kz/Document/? doc_id=31565247#pos=1;-117 7 Международно-правовые основы создания и функционирования Евразийского экономического союза: моногр./ К.А.

Бекяшев, Д.К. Бекяшев, С.Ю. Кашкин и др. — М.: Проспект, 2015. — 176 с. 8 Большой юридический словарь / под ред. А.Я.Сухарева. — 3-е изд., доп. и перераб. — М.: ИНФРА-М, 2010. — 858 с. 9 William R. Slomanson. Fundamental Perspectives on International Law / R. William. — 6th ed. — Wadsworth Publishing,

Boston, USA. Sixthedition (January 1, 2010). — 792 p. 10 Алимбеков М.Т. К вопросу о политико-правовом статусе будущего Евразийского экономического союза

/ М.Т.Алимбеков // Право и государство. — 2013. — № 1 (58). — С. 43–46. 11 Основные направления экономического развития ЕАЭС до 2030 года. Решение Высшего Евразийского экономиче-

ского совета от 16 октября 2015 г. № 28 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http:// www.eurasiancommission.org/ru/act/integr_i_makroec/dep_makroec_pol/seminar/Documents/%D0 %A0 %D0 %B5 %D1 %88 %D0 %B5 %D0 %BD%D0 %B8 %D0 %B5 %20 %E2 %84 %9628 %20 %D0 %9E%D0 %9D%D0 %AD%D0 %A0.pdf

12 Таможенный кодекс Евразийского экономического союза. Приложение № 1 к Договору о Таможенном кодексе Ев-разийского экономического союза (г. Москва, 11 апреля 2017 года). — [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http: //consultant.ru/document/cons_doc_LAW_215315/


Серия «Право». № 1(93)/2019 31

13 Капустин А.Я. Право Евразийского экономического союза: подходы к концептуальному осмыслению /А.Я. Капустин // Современный юрист. — 2015. — № 1(10). — С. 110–115.

14 Козырин А.Н. К вопросу о соотношении наднационального и национального регулирования в Таможенном союзе в рамках ЕврАзЭС / А.Н. Козырин // Правовые вопросы Евразийского таможенного союза. — М.: Инфотропик Медиа, 2012. — 368 с.

15 Морозова А.Е. ЕС как пример развития для Евразийского союза / А.Е Морозова // Вестн. Томск. гос. ун-та. Сер. Ис-тория. — 2012. — № 1 (17). — С. 110–116.

К.С. Əмірбек, А. Лавничак

Еуразиялық экономикалық одақтың құқықтық актілер жүйесін қалыптастыру жəне одан əрі дамыту сатылары

Мақалада Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) мемлекеттерінің аймақтық интеграциялық бірлестігінің құқықтық базасын қалыптастыру мен дамытудың негізгі мəселелерін қарастыру міндеті қойылған. Халықаралық экономикалық интеграцияны дамыту заңдық негізсіз мүмкін емес, себебі екі- жəне көпжақты келісімдер арқылы, сондай-ақ ішкі заңнамаға сəйкес, халықаралық экономикалық интеграцияға қатысушы мемлекеттер саяси шешімдер мен идеяларды нақты өмірге айналдырады. Еуразиялық экономикалық одақтың даму перспективалары интеграциялық өзара əрекеттесудің жаңа тəсілдерін талдауды, сондай-ақ белгілі бір құқықтық мəселелерді шешуді талап етеді. Ең алдымен, бұл ЕАЭО-ның өзі де, оның органдарының актілерін де қолдануға заңды қолдау көрсету. Авторлар Одаққа мүше-мемлекеттер арасындағы кедендік ынтымақтастықты жүзеге асыру шеңберінде көптеген құқықтық мəселелерді шешу, сондай-ақ ұлттық актілерді қабылдау, ұлттық заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мəселелерді талқылады. Жұмыста ЕАЭО-ға мүше-мемлекеттердің ортақ мақсаттары мен кедендік одақтың заңнамалық базасын дамытудың басымдықтары туралы өзара келісілген көзқарас жүйесін нақты анықтау қажет деп санайды. Аймақтық интеграциялық ұйымдардың халықаралық тəжірибесін талдау негізінде ортақ нарықты, жалпы шекараларды, құқықтық жүйені, ортақ валютаны, сауда-экономикалық саясатты жəне тағы басқа мəселелерді шешудің қиындықтары анықталды. Халықаралық құқықтың егемендік субъектілерінің ішкі экономикалық жүйелері халықаралық экономикалық кеңістіктің жаһандануының көрінісі болып табылатын Біртұтас экономикалық кеңістікке бір-бірімен араласып, бір-бірімен өзара іс-қимыл жасайтынын аталып көрсетілді. Мақалада отандық экономиканың халықаралық қоғамдастықтың əртүрлі бөліктеріндегі қарым-қатынастары əртүрлі жылдамдықта жүргені айтылған. Егер кейбір мемлекеттерде дезинтеграциялық үдерістер тез дамып жатса, белгілі бір аумақтарда халықаралық құқықтың егемендік субъектілері жеделдетілген ішкі экономикалық қатынастар үшін стратегиялық бағыт алады.

Кілт сөздер: мемлекетаралық экономикалық интеграция, еуразия теориясы, Кеден одағы, Бірыңғай экономикалық кеңістік, Еуразиялық экономикалық одақ, ЕАЭО құқықтық базасын қалыптастыру, ЕАЭО органдары, ЕАЭО халықаралық құқықтық субъектісі, ЕАЭО Кеден кодексі, Еуразиялық экономикалық комиссияның шешімдері.

К.С. Амирбек, А. Лавничак

Этапы формирования и дальнейшее развитие системы правовых актов Евразийского экономического союза

В статье рассмотрены основные вопросы формирования и развития правовой базы регионального ин-теграционного объединения государств — Евразийского экономического союза (ЕАЭС). Развитие международной экономической интеграции невозможно без правовой базы, поскольку именно через двусторонние и многосторонние договоры, а также внутреннее законодательство государства-участники международной экономической интеграции проводят в реальную жизнь политические ре-шения и идеи. Перспективы развития Евразийского экономического союза требуют проведения ана-лиза новых подходов к интеграционному взаимодействию, а также решения определенных правовых проблем. Прежде всего, это касается правового обеспечения функционирования как самого ЕАЭС, так и введения в действие актов его органов. Особое внимание в статье уделено решению многих право-вых проблем в рамках осуществления таможенного сотрудничества между государствами-членами Союза, а также принятию национальных актов, внесению изменений и дополнений в национальное законодательство. Кроме того, отмечено, что необходимо четко определить систему взаимосогласо-ванных государствами-участниками ЕАЭС взглядов на общие для них цели и приоритеты развития правовой основы Союза в сфере таможенного дела. Особое внимание обращено на формирование правовой базы ЕАЭС, проанализированы значение и структура правовой базы ЕАЭС. На основе ана-



лиза международного опыта региональных интеграционных организаций выявляются сложности формирования общего рынка, общих границ, правовой системы, единой валюты, торговой и экономи-ческой политики и т. д., а также пути решения данных проблем. Авторы отмечают, что внутренние экономические системы суверенных субъектов международного права идут на взаимодействие друг с другом, объединяясь между собой в Единое экономическое пространство, что является проявлением глобализации международного экономического пространства. Доказано, что отношения внутригосу-дарственных экономик в разных уголках международного сообщества развиваются с разными скоро-стями. Если в некоторых государствах стремительно развиваются дезинтеграционные процессы, то на отдельных территориях суверенные субъекты международного права берут стратегический курс на ускоренные внутренние экономические отношения.

Ключевые слова: межгосударственная экономическая интеграция, теория евразийства, Таможенный союз, Единое экономическое пространство, Евразийский экономический союз, формирование право-вой базы ЕАЭС, источники права ЕАЭС, органы ЕАЭС, международная правосубъектность ЕАЭС, Таможенный кодекс ЕАЭС, решения Евразийской экономической комиссии.

Referenses

1 Savitskii, P.N. (2003). Heohraficheskie i heopoliticheskie osnovy evraziistva [Geographical and geopolitical foundations of Eurasianism]. Klassika heopolitiki, XX vek – Klassika geopolitiki, XX century. Moscow: AST [in Russian].

2 Vernadskii, G.V. (1997). Monholy i Rus [Mongols and Russia]. Tver: LEAN; Moscow: AHRAF [in Russian]. 3 Marlene, Laruelle. (2008). Russkii evrazianizm: ideolohiia imperii [Russian Eurasianism: an ideology of empire]. Washing-

ton, D.C.: Woodrow Wilson Center Press with Johns Hopkins University Press. 4 Nazarbayev, N.A. (2014). Vystuplenie v Moskovskom hosudarstvennom universitete imeni M.Lomonosova 29 marta

1994 hoda [Speaking at Lomonosov Moscow State University on March 29, 1994]. e-history.kz. Retrieved from http://e-history.kz/ru/publications/view/567 [in Russian].

5 Mansurov, T.A. (2015). EvrAzES: ot ekonomicheskoho sotrudnichestva k Evraziiskomu ekonomicheskomu soiuzu [EurAsEC: from economic cooperation to the Eurasian Economic Union]. Delovaia slava Rossii – Business glory of Russia, 5-1(48), 5-9 [in Russian].

6 Dohovor o Evraziiskom ekonomicheskom soiuze (zakliuchen v Astane 29.05.2014) [Treaty on the Eurasian Economic Union (signed in Astana 05.29.2014)]. (n.d.). online.zakon.kz. Retrieved from http: //online.zakon.kz/Document/?doc_id=31565247#pos=1;–117 [in Russian].

7 Bekyashev, K.A., Bekyashev, D.K., Kashkin, S.Yu. & et al. (2015). Mezhdunarodno-pravovye osnovy sozdaniia i funktsionirovaniia Evraziiskoho ekonomicheskoho soiuza [International legal basics of creation and functioning of Eurasian Eco-nomic Union]. Moscow: Prospekt [in Russian].

8 Sukharev, A.Ya. (Eds.). (2010). Bolshoi iuridicheskii slovar [Big law dictionary]. Moscow: INFRA-M [in Russian]. 9 William, R. Slomanson. (2010). Fundamentalnie perspektivy mezhdunarodnoho prava [Fundamental Perspectives on Inter-

national Law]. (6d ed.). Boston: Wadsworth Publishing. 10 Alimbekov, M.T. (2013). K voprosu o politiko-pravovom statuse budushcheho Evraziiskoho ekonomicheskoho soiuza

[On the question of the political and legal status of the future Eurasian Economic Union]. Pravo i hosudarstvo – Law and state, 1(58), 43–46 [in Russian].

11 Osnovnye napravleniia ekonomicheskoho razvitiia EAES do 2030 hoda. Reshenie Vyssheho Evraziiskoho ekonomicheskoho soveta ot 16 oktiabria 2015 h. No. 28 [The main directions of economic development of the EAEU until 2030. The decision of the Supreme Eurasian Economic Council of October 16, 2015 number 28]. (n.d.). eurasiancommission.org. Retrieved from http:// www.eurasiancommission.org/ru/act/integr_i_makroec/dep_makroec_pol/seminar/Documents/%D0%A0%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%E2%84%9628%20%D0%9E%D0%9D%D0%AD%D0%A0.pdf [in Russian].

12 Tamozhennyi kodeks Evraziiskoho ekonomicheskoho soiuza. Prilozhenie No. 1 k Dohovoru o Tamozhennom kodekse Evraziiskoho ekonomicheskoho soiuza (Moskva, 11.04.2017) [The Customs Code of the Eurasian Economic Union. Annex No. 1 to the Treaty on the Customs Code of the Eurasian Economic Union (Moscow, 2017, 11 april)]. (n.d.). consultant.ru. Retrieved from http://consultant.ru/document/cons_doc_LAW_215315/ [in Russian].

13 Kapustin, A.Ya. (2015). Pravo Evraziiskoho ekonomicheskoho soiuza: podkhody k kontseptualnomu osmysleniiu [The Law of the Eurasian Economic Union: approaches to conceptual comprehension]. Sovremennyi Iyurist – The modern lawyer, 1(10), 110–115 [in Russian].

14 Kozyrin, A.N. (2012). K voprosu o sootnoshenii nadnatsionalnoho i natsionalnoho rehulirovaniia v Tamozhennom soiuze v ramkakh EvrAzES [On the issue of the correlation of supranational and national regulation in the Customs Union within the frame-work of the Eurasian Economic Community]. Pravovye voprosy Evraziiskoho tamozhennoho soiuza – Legal issues of the Eurasian Customs Union. Moscow: Infotropik Media [in Russian].

15 Morozova, A.Ye. (2012). ES kak primer razvitiia dlia Evraziiskoho soiuza [EU as an example of development for the Eura-sian Union]. Vestnik Tomskoho hosudarstvennoho universiteta – Bulletin of Tomsk State University, 1 (17), 110–116 [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 33

UDC 342.7

G.B. Abikenova1, A. Lavnichak2



Constitutional and legal status of minors in the Republic of Kazakhstan

This article sets the task of examining the real value attitude of the state towards a person, his rights and free-doms, taking into account the specifics of their various categories and groups, a special place among which is occupied by minors. The Constitution of the Republic of Kazakhstan enshrines the legal status of a person and a citizen of the Republic of Kazakhstan, recognizes and guarantees the inalienability of fundamental rights and freedoms, imposes the obligation of the state to support the family, motherhood, fatherhood and childhood. At the same time, in modern Kazakhstan there is a contradiction between the constitutional es-sence of the system for protecting the rights of minors and its actual functioning. The purpose of the work is to highlight the problems of interpretation of the constitutional status of minors. The lack of due attention on the part of the state to the problem of children may well be qualified as non-compliance by the Republic of Kazakhstan of certain provisions of international legal acts. First of all, it concerns the legal support of the status of minors, as well as the activities of authorized bodies that guarantee the implementation of the rights and freedoms of minors. The work says that declarativeness of juvenile legislation takes place, low degree of effectiveness of legal protection of children. Particular attention is drawn to the problems of determining the legal status of a minor and guarantees of the realization of his rights and obligations. The authors came to the conclusion that the effective implementation of guarantees of the rights and freedoms of minors ensures not only the progressive development of any society, the normal process of socialization of the future generation, but also is the key to the successful implementation for Kazakhstan of the task of creating a healthy new gen-eration

Keywords: guarantee of the rights of minors, the realization of the constitutional rights and freedoms of juve-niles, the interpretation of the terms «minor» and «child», a minor's constitutional rights and freedoms of mi-nors, the Ombudsman, the general and special guaranteis.

Introduction

The legislation of the Republic of Kazakhstan, as well as international legal instruments widely uses the terms «minor» and «child». However, additional complexity creates the fact that regulations do not give precise definitions of these terms, and their differences from each other, therefore these concepts at first glance may seem identical. Basic guide to understanding the concept of «child» or «minor» in Kazakh law could be the relevant provisions of the Constitution of the Republic of Kazakhstan, but in the main law of the country they are absent.

However, in the Republic of Kazakhstan there are branches of the law, which provides some interpreta-tion of the terms «minor» or «child», which allows a certain way to understand what these terms differ from each other. Interpretation of the terms «minor» and «child», for example, is in the civil code, the criminal code, and family code of the Republic of Kazakhstan.


Theoretical-methodological foundation of this article is scientific works of Kazakh and foreign scien-tists of the past and present in the sphere of constitutional law. The theoretical conclusions are made on the basis of statistical data processing, reports, and papers published in periodicals.

Literature review

The theoretical basis of the study are the provisions of the constitutional law, as well as materials re-search, reflected in the works of E.B. Melnikova, Ye.A. Lukasheva, Ye. Mikitova. Regulatory framework are the Constitution of the Republic of Kazakhstan of August 30, 1995 year, the law of the Republic of Kazakh-stan «On the rights of the child in the Republic of Kazakhstan» of August 8, 2002 year, Convention «On the rights of the child» of December 27, 1994 year, etc.

G.B. Abikenova, A. Lavnichak


Main part

History shows that each generation needs to protect the rights of the individual, that mankind still does not know the situation in which efforts would not be required to protect the rights of the individual, and that slogans about a happy childhood, not supported by legislative acts and not based on a just and strong state policy in the interests of children, on the full material and financial support, ensuring the normal develop-ment of the younger generation, remain empty declarations.

Foreign thought, compared with the domestic one, had previously realized the importance of the prob-lem of children's rights, and international law also began to provide for special measures to protect the most vulnerable groups of society, all those who do not have equal opportunities to protect their rights. Primarily this category includes children. Immediately after the First World War, the International Association for the Care of Children was established within the framework of the League of Nations. In 1924, the Geneva Dec-laration of the Rights of the Child was adopted. In 1945, the UN General Assembly created the UN Chil-dren's Fund (UNICEF). In 1959, the UN declared the Declaration of the Rights of the Child.

Moreover, if in the Declaration of the Rights of the Child of 1924 children were considered solely as an object of protection, then the Declaration of the Rights of the Child of 1959 showed a tendency to recognize the child as a subject of rights, as evidenced by its individual provisions 1; 216. On November 20, 1989, the UN General Assembly unanimously adopted the Convention on the Rights of the Child, enshrining it as a subject of rights 1; 217. The Convention enshrines the various rights of the child - civil, political, econom-ic, social and cultural, never before united in a single document. Its provisions take into account the diversi-ty of cultures, traditions, religions, levels of economic development of various countries. All this, as well as the existence of a mechanism to monitor compliance with the provisions of the Convention, makes this doc-ument a unique tool for protecting the rights of the child. The Convention on the Rights of the Child has created a new model of attitudes towards children, has triggered a change in the position of the child in the family and society. The opinion expressed in this connection is of interest that «none of modern jurists doesn’t dispute more the fact that a child is an independent carrier of rights — a special subject of law» [2; 219].

Analyzing the legal status of a minor, it should be noted that various scientists in the structure of the le-gal status (position) of the individual includes a different set of elements [3]. These authors distinguish such elements as (legal principles, citizenship, general legal capacity, legitimate interests, a guarantee system, le-gal liability, etc.).

With regard to the types of the legal status of the child in accordance with the prevailing opinion in sci-ence, we can single out general (constitutional), sectoral, special (clan) and individual statuses. Regarding the first status, we would like to note its certain conditionality, indirectness due to the identification of the constitutional rights of adult citizens and children in the second section of the Constitution of the Republic of Kazakhstan [4; 27. It seems that it would be more correct to speak not about the general (constitutional) sta-tus of the child, but about the constitutional foundations of his rights in the Republic of Kazakhstan.

Analyzing the relationship between the concepts of «protection», «assertion», «guaranteeing» and «en-suring» that are directly related to the rights of the child, using a special legal interpretation revealed their independence and interdependence and determined that «protection» is a combination of legal acts and a sys-tem of state , municipal and public events aimed at creating conditions for the realization of subjective rights and legally protected interests.

Protection is a complex system of measures applied to ensure the free and proper realization of subjec-tive rights, including judicial protection, legislative, economic, organizational, technical and other means and measures, as well as self-defense of civil rights. Consequently, protection is a substantial, institutional phe-nomenon, and assertion is functional, instrumental. At the same time, both protection and assertion are ways of ensuring subjective rights [5; 27].

Legal support is inextricably linked with the warranty (summarizing the concept, meaning a set of guar-antees) of the realization of subjective rights in the process of their exercise. Under guarantees should be un-derstood the obligations of the state to create the necessary conditions and provide appropriate means to en-sure the actual implementation and full protection of the rights and freedoms of everyone (economic, politi-cal, ideological and legal guarantees). Therefore, guarantees, along with protection and assertion, are also one of the ways to ensure subjective rights.

Moreover, they are not only a way of ensuring the actual realization of rights, but also including the way of the protection and defense of subjective rights themselves. And the provision, in our opinion, is a free


Серия «Право». № 1(93)/2019 35

and proper, real and real, actual realization of subjective rights, achieved with the help of a set of guarantees, protection and assertion. Thus, «protection» includes «assertion», and together with «warranty» with their help, «ensuring» the rights of the child are achieved [5; 28].

The mechanism for protecting of the rights of the child should be understood as the system of interact-ing social and legal means used to ensure the realization of his rights. In other words, this is a system of means of social and legal protection of the rights of the child. At the same time, social protection is a system of economic, organizational, legal measures guaranteed by the state, providing children with conditions for overcoming a difficult life situation. And the concept of legal protection can be described as ensuring the rights and legal interests by legal means.

Ensuring the functioning of this mechanism largely depends on the effectiveness of the activities of en-tities that protect the rights of the child and the forms they implement. The complexity of the problem here lies, firstly, in the fact that there is no single system of subjects focused only on solving this socially im-portant task. The second problem is the lack of interaction between the bodies designed to protect the rights of the child, that it is not possible to unite the links of a single mechanism of protection into one chain and distribute competences between them in accordance with the branches and levels of government, eliminating duplication and parallelism in work.

The constitutional legal basis for the status of a child is not separately enshrined in the Constitution, but is established on the basis of the main provisions of the constitutional legal status of a citizen. The legal sta-tus of a citizen is commonly understood as a certain set of rights that he has for entering into the intended legal relationship. This concept is synonymous with the concept of «legal personality».

Thus, the constitutional and legal status of a child is a set of rights, freedoms, and duties of the child and guarantees of their implementation, established by constitutional legislation, namely: the Constitution, the national legislation of the Republic of Kazakhstan, as well as laws and other regulatory legal acts of the RK subjects.

In Chapter 2 of the Constitution «Rights and freedoms of a person and a citizen», the concepts «child» and «children» are used only in Art. 27, which enshrines the obligation of the state and parents to take care of children, in other norms the child is implied as a subject of legal relations and is included in the terms «citizen», «everyone» [4].

Since February 16, 1994, the Republic of Kazakhstan is a party to the UN Convention «On the Rights of the Child». It considers a minor as a person endowed with relevant rights, capable to a certain extent of their self-realization and protection 5.

The Law of the Republic of Kazakhstan of August 8, 2002 No. 345-II «On the Rights of the Child in the Republic of Kazakhstan» (as amended up to 01.10.2017, consistently consolidated this approach to the child in accordance with the provisions of the UN Convention «On the Rights of the Child», by the Constitu-tion of the Republic of Kazakhstan and the obligations of the Republic of Kazakhstan to ensure the full pro-tection of the rights and legal interests of the minor [6].

Accordingly, from the mid-1990s, the regulatory legal framework on the protection of children's rights in the Republic of Kazakhstan began to undergo significant changes of a progressive nature that met the norms of international law and allowed to establish a certain legal status of minor citizens, subjects of legal reality.

The subjects of constitutional law are commonly understood as participants of constitutional legal rela-tions endowed with constitutional legal personality.

The specificity of the considered branch of law is that the circle of subjects of constitutional legal rela-tions is very wide, and some of them can only be participants of these relations and cannot be represented in other legal relations. Many subjects of legal relations are not required to take specific steps to indicate their participation in them.

The original legal concept is «man». The consolidation of this subject of law in the Basic Law aligns the Constitution of the Republic of Kazakhstan with such international legal acts as the Universal Declara-tion of Human Rights and Freedoms of 1948, international covenants on human rights and freedoms adopted by the UN in 1966, free from the principle of political affiliation a specific state [7].

However, methodologically correct and practical study of legal regulation of the status of the younger generations from a practical point of view objectively requires preliminary fixation of the leading terms «child», «teenager», «minor», »young», «youth» and their interrelationships between themselves. No less difficult is the problem of the legal definition of the status category «minor».



From a theoretical and legal point of view, according to the correct remark of E.B. Melnikova, a minor - is «a person who has not reached a certain age, with the achievement of which the law connects his full legal capacity, that is, the full realization of the subjective rights of legal duties proclaimed to a person and a citi-zen by the constitution and other laws of the country» 8; 56.

International legal acts dedicated to the problems of minors usually determine the final boundary of a minor at 18 years old; however, they often make the clause «if a different age is not established by national legislation».

Thus, in jurisprudence the concept of «minor» is in many ways is a product of national legislation, and therefore we can meet its various synonyms: «child», «children», «teenager», «juvenile», etc. Thus, for ex-ample, in Kazakhstani criminal law, minors are persons who «are ... who, by the time the crime was commit-ted, were fourteen years old, but not eighteen years old» 9. The Law of the Republic of Kazakhstan of Au-gust 8, 2002 No. 345-II «On the Rights of the Child in the Republic of Kazakhstan» (with amendments and additions as of 01.10.2017 in Article 1 determines that «a child is a person before they reach the age of 18 (majority age)» 6.

Each of these categories of persons has the right to existence, application and theoretical explanation. But meanwhile, it is impossible to put an equal sign between them. In order to distinguish them, it is neces-sary to designate the characteristics inherent to the indicated categories of persons, which can serve as the basis for the formulation of the corresponding definitions. According to the author, the concept of «child» consists of the component concepts: «juvenile» and «teenager». As stated above, juveniles are understood persons who are under fourteen years old. The term «minor» should be used in relation to children from the moment of their birth to ten years (0–10). The category of «minors» is used when it is necessary to deter-mine the position of the «child» in society from the moment of birth until the time when he can express his opinion in cases provided by law by himself (adoption, placement in a foster family). All responsibility for young children under domestic law lies with the parents or their legal representatives. Thus, at the age of 10 to 14 years old, a child can be considered a teenager and it is during this period that he will have certain rights that he is entitled to use without the help of parents or legal representatives 10. The age criterion, which distinguishes a minor as a special subject of constitutional legal relations, gives us the opportunity to identify a number of specific features that allow us to characterize and differentiate this legal institution from many others.

It is natural that the constitutional legal status of a minor in Kazakhstan law is determined by the fol-lowing timeframe:

firstly, from the moment of birth until the age of 18;

secondly, despite the legal capacity of a minor, which he has from the moment of birth, there is a re-striction on the possibility of implementing the rights and freedoms established by law.

It appears that these restrictions are due to a number of facts, including: a) physiological and socio-psychological helplessness of minors; b) full or partial personal, legal and social dependence on parents (as well as on persons replacing

them); c) low guarantee and security of legal regulations, which are often declarative. When solving the priority problems of forming and strengthening the status of a child as a special sub-

ject of legal relations, a clear mechanism should be developed to establish the moment of birth of a person as the beginning of his life and legal capacity; expand and tighten the norms ensuring the child’s right to life at earlier stages of its development, as well as make some additions to the legal norms establishing the equality of the child with other subjects of law.

The problem of determining the legal status of a child is in the spectrum of priority directions of state policy. Its effective solution provides not only the progressive development of any society, the normal pro-cess of socialization of the future generation, but also is the key to successful implementation in the coming millennium of a strategic task for the further development of the Republic of Kazakhstan task - the formation of a healthy new generation capable of becoming a carrier of a civic idea.

The definition of the legal status of a minor should be formulated taking into account conceptual ap-proaches that have emerged in the theory of law and branches of legal science in determining the legal status and legal condition of an individual in general. The terms «legal status», «legal condition» are often used in legislation and scientific legal literature. They are usually used in the case when it comes to characterizing the state of a subject of legal communication, for example, an organ of a state or organization. In the consti-


Серия «Право». № 1(93)/2019 37

tutional law, unlike other branches of law, along with the terms «general (constitutional) status» and «consti-tutional legal status», the concept of «the basis of the legal status of a person» is often used. Its application is due to the specifics of this branch of law as the leading branch in the system of Russian law, and this is re-flected in the fact that this concept focuses on the fundamental elements that are basic to any branch status of a person and are accordingly taken into account in it 11; 15.

The constitutional legal basis for the status of a minor is not separately enshrined in the Constitution of the Republic of Kazakhstan, but is established on the basis of the basic provisions of the constitutional legal status of an individual, which allows us to speak of guarantees of equal protection of the rights of any person, regardless of age.

Thus, taking into account the specificity of the subject of legal relations under study - a minor, we be-lieve that the constitutional legal status of a minor should be understood as the totality of rights, freedoms and duties of a person under 18 years of age guaranteed by the Constitution of the Republic of Kazakhstan.

Summing up the issue of legal regulation of the protection of the rights and freedoms of minors, we see the following results:

firstly, the principle of the priority of childhood, declared at all levels of government, is not fully real-ized at any of them;

secondly, there are three levels of legislation regulating the constitutional and legal status of minors: international, republican, regional;

thirdly, the current legislation of the Republic of Kazakhstan basically corresponds to the generally accepted principles and norms of international law, however, for the effectiveness of its implementation it is required to eliminate the existing gaps.

fourthly, inconsistencies of legal installations and the implementation of their content into life in this sphere of protection of the interests of the child; the lack of state control over the observance of the personal rights of the child in the family hampers the development of the whole society as a whole;

fifthly, the absence of strict civil and legal responsibility of those who are obliged not only to ensure the realization of the personal rights and freedoms of children, but also those who are aware of their viola-tion, undermine confidence in the institution of state bodies and their officials.

Discussion

Formally, the concepts «child» and «minor» are identical. At the same time, according to the observa-tions of some scientists, the concept of «child» is more spacious in its content than the concept of «minor», despite the fact that from a legal point of view, the concepts of «child» and «minor» are identical. If the first concept contains a characteristic of a very important stage in a person’s life, the latter focuses attention pri-marily on the lack of a certain quality in a person, namely that the person has not reached a certain age line. On this basis, the concept of «minor» is used primarily in criminal, civil, administrative law (that is, in rele-vant legislation, in which such a formal aspect as age is of essential importance). In other branches of law, such as family law, for example, the term «child» is primarily used. The terms «child» and minor are used in constitutional law.

Thus, the distinction between the terms «child» and «minor» consists in the scope of opportunities to realize their legal rights and obligations due to psychological maturity.

Conclusions

In our opinion, the following proposals will contribute to solving the above problems: 1. Legislative consolidation of the legal status of the child in the Constitution of the Republic of Ka-

zakhstan. 2. Creation of a unified regulatory act governing the rights of the child. 3. Strengthening the responsibility of those responsible for ensuring the rights of the child or issues re-

lating to their protection, that is, eliminating the formalistic approach of officials and organizations in general in solving problems of protecting motherhood and childhood.

4. Increasing the share of resources allocated for child support. 5. Development of the system of legal education of children and parents, raising the level of their legal

awareness. When translated into practice these proposals, we believe, the effectiveness of legislation regulating the

legal status of children will increase, the mechanism of protection and realization of their rights will im-prove.



Referenses

1 Кобилова С.А., Леонтьева Е.А. Права ребенка и гарантии их защиты в международном и российском законодатель-стве // Публичное и частное право: проблемы развития и взаимодействия, законодательного выражения и юридической практики: материалы Всеросс. науч.-практ. конф. (23–24 апреля 1998 г.). — Екатеринбург, 1999. — С. 216–221.

2 Общая теория прав человека / рук. авт. колл. и отв. ред. Е.А. Лукашева. — М.: Норма, 1996. — 267 с. 3 Конституция Республики Казахстан от 30.08.1995 г. (с изм. и доп. от 7.10.1998 г., 21.05.2007 г., и 02.2.2011 г.,

10.03.2017 г.) Электронный ресурс. — Режим доступа: http://www.akorda.kz/ru/official_documents/constitution 4 Абрамов В.И. Права ребенка и их защита в России: общетеоретический анализ: автореф. дис. … д-ра. юр. наук

/ В.И. Абрамов. — Саратов, 2007. — 55 с.

5 Конвенция о правах ребенка от 20 ноября 1989 г. Электронный ресурс. — Режим доступа: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/childcon.shtm

6 Закон Республики Казахстан от 8 августа 2002 года № 345-II «О правах ребенка в Республике Казахстан» (с изм. и доп. по состоянию на 01.09.2017 г.) Электронный ресурс. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z020000345_

7 Всеобщая декларация прав человека. Принята резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи ООН от 10 декабря 1948 года. Электронный ресурс. — Режим доступа: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declhr.shtml

8 Мельникова Э.Б. Ювенальная юстиция / Э.Б. Мельникова. — М.: Дело, 2001. — 272 c. 9 Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года № 226-V (с изм. и доп. по состоянию на 01.12.2018 г.)

Электронный ресурс. — Режим доступа: http://online.zakon.kz/m/document/? doc_id=31575252 10 Кодекс Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года № 518-IV «О браке (супружестве) и семье» (с изм. и доп. по

состоянию на 01.12.2018 г.) Электронный ресурс. — Режим доступа: https://online.zakon.kz/Document/? doc_id=31102748 11 Микитова Е. Ребенок как специальный субъект правовых отношений / Е. Микитова // Право и жизнь. Независимый

правовой журн. — 2001. — № 43. — С. 11–24.

Г.Б. Əбікенова, А. Лавничак

Қазақстан Республикасындағы кəмелеттік жасқа толмағандардың конституциялық-құқықтық мəртебесі

Мақалада мемлекеттің адамға, оның құқықтары мен бостандықтарына нақты-құндылық қатынасын олардың əртүрлі санаттары мен топтарының ерекшеліктерін ескере отырып қарау міндеті қойылады, олардың арасында кəмелетке толмағандар ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясымен Қазақстан Республикасы азаматының жəне адамның құқықтық мəртебесі бекітілген, негізгі құқықтары мен бостандықтарының бөлінбеуі мойындалған жəне кепілдік берілген, мемлекеттің отбасын, ана болуды, əке болуды жəне балалық шақты қолдау міндеті жүктеледі. Сонымен қатар қазіргі Қазақстанда кəмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жүйесінің конституциялық мəні мен оның нақты жұмыс істеуі арасында қарама-қайшылық сақталуда. Жұмыстың мақсаты – кəмелеттік жасқа толмағанадардың конституциялық мəртебесінің мəселесін зерттеу. Мемлекет тарапынан балалар проблемасына тиісті көңіл бөлінбеуі Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтық актілердің жекелеген ережелерін сақтамауы ретінде əбден дəрежеленуге болады. Ең алдымен, бұл кəмелетке толмағандардың мəртебесін құқықтық қамтамасыз етуге, сондай-ақ кəмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруға кепілдік беретін уəкілетті органдардың қызметіне қатысты. Жұмыста ювеналды заңнаманың декларативтілігі, балаларды құқықтық қорғау тиімділігінің төмен дəрежесі орын алуда делінген. Кəмелетке толмағанның құқықтық мəртебесін жəне оның құқықтары мен міндеттерін іске асыру кепілдігін анықтау проблемаларына ерекше назар аударылады. Авторлар кəмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін тиімді іске асыру кез келген қоғамның прогрессивті дамуын, болашақ ұрпақты əлеуметтендірудің қалыпты процесін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар Қазақстан үшін салауатты жаңа ұрпақты қалыптастыру міндетін табысты іске асырудың кепілі болып табылатынын бір шешімге келді.

Кілт сөздер: кəмелетке толмағандардың құқықтарының кепілдіктері, кəмелетке толмағандардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, «кəмелетке толмаған» жəне «бала» ұғымдарын түсіндіру, кəмелетке толмаған, омбудсменнің конституциялық құқықтары мен бостандықтары, жалпы жəне арнайы кепілдіктер.


Серия «Право». № 1(93)/2019 39

Г.Б. Абикенова, А. Лавничак

Конституционно-правовой статус несовершеннолетних в Республике Казахстан

В статье ставится задача рассмотреть реально-ценностное отношение государства к человеку, его пра-вам и свободам с учетом специфики их различных категорий и групп, особое место среди которых за-нимают несовершеннолетние. Конституцией Республики Казахстан закреплен правовой статус чело-века и гражданина Республики Казахстан, признаны и гарантированы неотчуждаемость основных прав и свобод, вменена обязанность государства поддерживать семью, материнство, отцовство и дет-ство. Вместе с тем в современном Казахстане сохраняется противоречие между конституционной сущностью системы защиты прав несовершеннолетних и её реальным функционированием. Цель ра-боты — осветить проблемы трактовки конституционного статуса несовершеннолетних. Отсутствие должного внимания со стороны государства к проблеме детей вполне можно квалифицировать как не-соблюдение Республикой Казахстан отдельных положений международных правовых актов. Прежде всего, это касается правового обеспечения статуса несовершеннолетних, а также деятельности упол-номоченных органов, гарантирующих реализацию прав и свобод несовершеннолетних. Особое вни-мание обращается на декларативность ювенального законодательства, низкую степень эффективности правовой защиты детей, на проблемы определения правового статуса несовершеннолетнего и гаран-тий реализаций его прав и обязанностей. Авторы пришли к выводу, что эффективная реализация га-рантий прав и свобод несовершеннолетних обеспечивает не только прогрессивное развитие любого общества, нормальный процесс социализации будущего поколения, но и является залогом успешной реализации для Казахстана задачи — формирование здорового нового поколения.

Ключевые слова: гарантии прав несовершеннолетних, реализация конституционных прав и свобод не-совершеннолетних, трактовка понятий «несовершеннолетний» и «ребенок», конституционные права и свободы несовершеннолетнего, омбудсмен, общие и специальные гарантии.

Referenses

1 Kobilova, S.A., & Leont'eva, E.A. (1999). Prava rebenka i harantii ikh zashchity v mezhdunarodnom i rossiiskom zakonodatelstve Children's rights and guarantees of their protection in international and Russian legislation. Proceedings from Pub-lic and private law: problems of development and interaction, legislative expression and legal practice: Vserossiiskoi nauchno-prakticheskoi konferentsii (23–24 aprelia 1998 h.) – All-Russian Scientific Practical Conference. (pp. 216–221). Ekaterinburg [in Russian].

2 Lukasheva, E.A. & et al. (1996). Obshchaia teoriia prav cheloveka The General Theory of Human Rights. Moscow: Norma [in Russian].

3 Konstitutsiia Respubliki Kazakhstan ot 30.08.1995 h. [Constitution of the Republic of Kazakhstan]. (n.d.). akorda.kz. Re-trieved from: http://www.akorda.kz/ru/official_documents/constitution [in Russian].

4 Abramov, V.I. (2007). Prava rebenka i ikh zashchita v Rossii: obshcheteoreticheskii analiz Children's rights and their protec-tion in Russia: a general theoretical analysis: Doctor's legal sciences abstract. Extended abstract of Doctor’s thesis. Saratov [in Rus-sian].

5 Konventsiia o pravakh rebenka ot 20 noiabria 1989 h. The Convention on the Rights of the Child of November 20, 1989 (n.d.). un.org/ru. Retrieved from: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/childcon.shtml [in Russian].

6 Zakon Respubliki Kazakhstan ot 8 avhusta 2002 hoda No. 345-II «O pravakh rebenka v Respublike Kazakhstan» [On the Rights of the Child in the Republic of Kazakhstan»]. (n.d.). adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z020000345_ [in Russian].

7 Vseobshchaia deklaratsiia prav cheloveka. Priniata rezoliutsiei 217 A (III) General'noi Assamblei OON ot 10 dekabria 1948 h. Universal Declaration of Human Rights Adopted by UN General Assembly Resolution 217 A (III) of December 10, 1948. (n.d.). Retrieved from http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declhr.shtml [in Russian].

8 Melnikova, E.B. (2001). Yuvenalnaia yustitsiia Juvenile justice. Moscow: Delo [in Russian].

9 Uholovnyi kodeks Respubliki Kazakhstan ot 3 iulia 2014 hoda Criminal Code of the Republic of Kazakhstan dated July 3, 2014. (n.d.). online.zakon.kz. Retrieved from http://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=31575252 [in Russian].

10 Kodeks Respubliki Kazahstan ot 26 dekabria 2011 hoda No. 518-IV «O brake (supruzhestve) i seme» Code of the Republic of Kazakhstan dated December 26, 2011 No. 518-IV «On Marriage (Matrimony) and the Family». (n.d.). online.zakon.kz. Retrieved from https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31102748 [in Russian].

11 Mikitova, Ye. (2001). Rebenok kak spetsialnyi subekt pravovykh otnoshenii Child as a special subject of legal relations. Pravo i zhizn. Nezavisimyi pravovoi zhurnal – Law and Life. Independent legal journal, 43, 11–24 [in Russian].


УДК 341

М.А. Сарсембаев, А.К. Кусаинова, Л.Т. Назаркулова

Консалтинговая группа «Болашак», Нур-Султан, Казахстан (E-mail: [email protected])

Транспортный транзит в международном праве как основа совершенствования казахстанского законодательства

В статье рассмотрены вопросы совершенствования правового регулирования транзита в международ-ных транзитно-транспортных договорах, а также возможности совершенствования действующего ка-захстанского законодательства на основе норм международного права. Методология основывалась на исследовании текстов общедоступных международно-правовых документов, регулирующих вопро-сы транспортно-транзитных отношений в последние десятилетия, а также на изучении широкой лите-ратурной базы. Исследование международно-правовых документов о транспортном транзите показа-ло, что обязательства по транзиту в них прописаны в недостаточной мере. В Республике Казахстан, несмотря на потребность надлежащего правового регулирования транзитных правовых отношений, в действующем законодательстве вопросы транзита урегулированы недостаточно, отсутствуют сис-темность и полнота правового регулирования. Авторами внесены некоторые предложения по повы-шению качества международно-правового регулирования, а именно: детализировать обязательства го-сударств-сторон по транзиту; закрепить четкие принципы международного транзита. Обоснованы конкретные меры и направления совершенствования правового регулирования транзитно-транспортных отношений в Республике Казахстан путем разработки и принятия казахстанского зако-на «О транзите» во внутреннем и международном измерениях (предложены конкретные рекоменда-ции для выработки данного проекта закона), а также путем гармонизации казахстанского транзитно-транспортного законодательства с принципами и нормами международного права.

Ключевые слова: транзит, транспорт, международный транзит, внутригосударственный транзит, тран-зит электроэнергии и энергоносителей, транзитный коридор, транзитные грузоперевозки, транзитный груз, конвенция.

Введение

Актуальность темы исследования. Глобализация, международная система движения товаров и грузов предопределяет особую роль транспорта, международных транспортно-транзитных коридо-ров, которые стали ключевым фактором ускоренного экономического развития и международных экономических и иных связей нового тысячелетия [1]. Они представляют собой артерии мировой экономики. В мире есть немало государств, где транзит является существенным источником дохода, играет важную роль в деле развития национальной экономики, содействует обеспечению интеграции страны в мирохозяйственную систему. В Австрии, Голландии, Сингапуре, к примеру, транзит това-ров и грузов приносит ощутимый доход, что способствует дальнейшему эффективному развитию экономики соответствующей страны. Это особенно актуально для тех развивающихся стран, которые не находятся вблизи основных торговых центров [2], в частности, для Казахстана, России [3], Тад-жикистана [4] и иных стран.

Развитие транзитно-транспортного потенциала необходимо рассматривать как одну из стратеги-ческих целей Казахстана, достижение которой требует неотложного решения целой совокупности проблем, среди которых важное место отводится, в первую очередь, эффективному правовому регу-лированию. Но для казахстанского транзитно-транспортного законодательства характерны практиче-ски все недостатки действующего права: несогласованность и противоречивость правовых норм, неполнота правового регулирования, наслоение, декларативность норм и недостаточная слаженность механизмов их реализации. А от качества правового регулирования в значительной мере зависит ди-намичное развитие любой отрасли экономики, в том числе и транзитно-транспортной отрасли.

Цель исследования состоит в исследовании международно-правовых договоров, регулирующих правовые отношения в сфере международного транзита, которые могут стать основой совершенство-вания действующего казахстанского законодательства по вопросам транспортного транзита.

Задачи исследования: заключаются в выявлении и изучении основных международных догово-ров, регулирующих общие вопросы транзита; в исследовании специальных международных догово-ров, регулирующих те или иные виды транзита; в обосновании мер в целях совершенствования пра-вового регулирования транзита в казахстанском законодательстве.

Транспортный транзит в международном праве…

Серия «Право». № 1(93)/2019 41

Литературный обзор. Поскольку транзитные отношения тесно связаны с транспортными отно-шениями, проблемы транспортной сферы, транспортной политики должны быть учтены при исследо-вании проблем транзита. В процессе исследования изучены научные труды, посвященные направле-ниям национальной транспортной политики разных стран. Так, Ф. Фичерт, делая обзор транспортной политики Германии, обращает особое внимание на высокий уровень автомобилизации, огромный объем выбросов CO2 (выше среднего по Европе) [5]. Г.Ембергер, исследуя транспортную политику Австрии, заключает, что транспортная стратегия страны за последние 40 лет превратилась из отрас-левой транспортной стратегии, ориентированной на удовлетворение спроса, в комплексную мульти-модальную транспортную стратегию, которая основана на управлении масштабным спросом, вклю-чая экологические проблемы [6]. Анализируя транспортную политику Сингапура, M.M. Хейг, Х.C. Чин, A.K. Дебнат выделяют три ключевых аспекта современной транспортной системы: устой-чивость, безопасность и интеллектуальность [7]. Е. Алипулий [8] справедливо подчеркивает необхо-димость принятия законодательства, регулирующего правовые отношения в сфере транспорта, в комплексном виде.

Вопросы развития транспортно-транзитных отношений получили свое отражение в трудах K. Упрети [9], Д.Ласок [10], Р.У. Фолкса [11], М.В. Воробьева [12].

Среди казахстанских авторов по проблемам транзита можно отметить научные труды следую-щих авторов: монографию Г.И. Тулеугалиева [13], научные статьи М.А. Сарсембаева [14], А.К. Кусаиновой [15], Л.Т.Назаркуловой [16].

Пробелы в исследованиях. В казахстанской международно-правовой литературе вопросы между-народного транзита концептуально никем не исследовались. К тому же, в науке международного права никто ранее не исследовал проблемы урегулирования транзита в режиме взаимодействия норм международных транзитных договоров с нормами казахстанского транспортно-транзитного права. Этим определяется новизна данной научной статьи.

Материалы и методы

Исследование базируется на анализе и обобщении международно-правового регулирования транспортно-транзитных правоотношений. Методология состоит в углубленном исследовании меж-дународно-правовых документов, регулирующих вопросы транспортно-транзитных отношений в по-следние десятилетия. В рамках применения формально-логического метода внимательному анализу подвергнуто смысловое содержание текстов основных международно-правовых актов по вопросам транспортно-транзитных отношений. Нами исследована соответствующая научно-литературная база: академические и неакадемические публикации разных стран, освещения в СМИ событий и споров по вопросам транспортно-транзитных отношений, которые мы сочли актуальными для данного исследо-вания.

Результаты

Выявлены и изучены основные международно-правовые акты, регулирующие вопросы между-народного транзита, имеющие как общий, так и специальный характер. Обоснованы конкретные предложения и направления совершенствования правового регулирования транзитно-транспортных отношений в Республики Казахстан, а именно путем разработки и принятия казахстанского Закона «О транзите» во внутреннем и международном измерениях (предложены конкретные рекомендации для выработки данного проекта закона), а также путем обеспечения гармонизации казахстанского транзитно-транспортного законодательства с принципами и нормами международного права.

Обсуждение

Анализ международно-правовой основы международного транзита. Транспортный транзит свя-зан с транспортированием товаров, грузов, пассажиров по территории двух или более государств и регулируется в международных многосторонних и двусторонних транспортных и таможенных кон-венциях общего и специального характера. Есть несколько разновидностей транзита, в основу клас-сификации которой берется способ транспортировки: а) сухопутный, в который включают автомо-бильный, железнодорожный, трубопроводный (нефтепроводы, газопроводы, водопроводы, а также линии электропередач); б) воздушный; в) морской транзит. Можно различать прямой транзит в виде перевозки иностранных товаров под таможенным обеспечением, без помещения на таможенный склад, а также косвенный транзит, который осуществляется путем перевозки иностранных товаров,



поступающих на таможенные склады, а затем — за границу. Рассмотрим основные международные соглашения общего и специального характера по вопросам транзита.

Аналитическую проработку вопросов транзита начнем с Конвенции о процедуре общего транзи-та от 20 мая 1987 г., которая представляет собой базовый договор европейско-континентального масштаба. В этой Конвенции прописана детализированная система правовых норм, которые регули-руют таможенную сферу транзитных перевозок товаров из третьих стран и товаров из Европейского союза и государств-участников Конвенции. Транзитные перевозки в понимании Конвенции пред-ставляют собой транзитные перевозки любых из обозначенных товаров по территории всего Евро-пейского союза и государств-участников Конвенции. Внутри Европейского экономического сообще-ства уже наработаны, а также унифицированы общие нормы транзита для всех членов сообщества, что означает использование единых согласованных форм документов таможенной и налоговой сфер. Кроме того, применяются единые стандартные нормы об упрощении административных процедур при осуществлении транзита. В северной Европе функционирует «северный транзитный режим», ко-торый регулирует транзитные отношения между Норвегией, Швецией, Финляндией.

Казахстан мог бы стать участником этой Конвенции, если против этого не будут возражать ев-ропейские страны-участницы этого континентального (регионального) международно-правового до-кумента. Казахстан мог бы аргументировать это свое желание наличием определенного международ-но-правового опыта в этом деле. Став участником регионального Соглашения о порядке транзита через территории государств-участников Содружества Независимых Государств от 4 июня 1999 г. с 10 апреля 2000 г., Казахстан в течение целого ряда лет принимает активное участие в реализации этого Соглашения. Казахстан, как и другие участники этого Соглашения, обеспечивает, чтобы товары во время транзитного провоза оставались «в неизменном состоянии», использовались только «в целях транзита», в таможенный орган назначения транзитные товары доставлялись в установленные сроки.

Теперь от общих вопросов перейдем к вопросам транзита, раскрываемым в специализированных соглашениях. Так, в соответствии с Соглашением о транзите в международных воздушных сообще-ниях от 7 декабря 1944 г. «каждое договаривающееся государство предоставляет другим договари-вающимся государствам следующие свободы воздуха в отношении регулярных международных воз-душных сообщений: 1) привилегию совершать полеты через его территорию без посадки; 2) привилегию совершать посадку с некоммерческими целями». Это говорит о том, что в сфере меж-дународного воздушного транспорта осуществление транзита происходит в двух проявлениях. В раз-деле 4 ст. 1 исследуемого Соглашения сказано, что «каждое договаривающееся государство» вправе на своей территории определять маршрут любого международного воздушного сообщения и тран-зитные аэропорты, используемые в таких сообщениях. Кроме того, оно может «облагать или разре-шать обложение в любом таком сообщении справедливыми и умеренными сборами за пользование такими аэропортами и другими средствами». Согласно разделу 5 ст. 1 данного Соглашения каждому договаривающемуся государству предоставлено право «отказать в выдаче или аннулировать удосто-верение или разрешение, выданное авиатранспортному предприятию другого государства, в любом случае, когда оно не убеждено в том, что преимущественное владение и эффективный контроль осу-ществляются гражданами договаривающегося государства, либо в случае, когда такое авиатранс-портное предприятие не соблюдает законы государства, над территорией которого оно действует, либо если оно не выполняет свои обязательства по настоящему Соглашению». Следует приветство-вать то, что Казахстан ратифицировал данное Соглашение законом от 7 мая 2007 г.

Прямое отношение к железнодорожному транзиту имеет Конвенция о процедуре международно-го таможенного транзита при перевозке грузов железнодорожным транспортом с применением на-кладной СМГС от 23 апреля 2007 г. В русле анализируемой темы определенный интерес представля-ет термин «принципал». В ст. 1 Конвенции под ним понимается «физическое или юридическое лицо, которое, в случае необходимости через посредство уполномоченного представителя, берет на себя ответственность за осуществление операции международного таможенного транзита». Статья 7 рас-сматриваемой Конвенции содержит норму о регламентации важного действия по надлежащему осу-ществлению транзита. Это действие называется проверкой учетной документации. Данная статья требует, чтобы в железнодорожных накладных, именуемых перевозочными документами, были впи-саны сведения о грузах, которые должны быть под контролем компетентных органов. Железнодо-рожным компаниям статья вменяет в обязанность каждой договаривающейся стороны предоставлять компетентным органам остальных договаривающихся сторон, на территории которых они учрежде-ны, для обеспечения контроля копии этих перевозочных накладных, а также копии дорожных ведо-


Серия «Право». № 1(93)/2019 43

мостей, что позволяло бы компетентным органам проверять, насколько правильно и четко осуществ-ляются операции международного таможенного транзита.

Тему железнодорожного транзита продолжает Соглашение между Казахстаном и НАТО, кото-рое было заключено в форме обмена нотами между Правительством Республики Казахстан и Органи-зацией Североатлантического Договора по вопросу железнодорожного транзита через территорию Республики Казахстан грузов для поддержки операции Международных сил содействия безопасности (МССБ) на территории Исламской Республики Афганистан. Одобрено постановлением Правительст-ва Республики Казахстан от 25 декабря 2009 года. Хотя транзит грузов МССБ было решено не обла-гать таможенными пошлинами, сборами и налогами Республики Казахстан, следует отметить догово-ренность сторон о том, что «стоимость железнодорожных услуг по транзиту грузов МССБ через тер-риторию устанавливается по ставкам тарифной политики железной дороги Казахстана на перевозки грузов в международном сообщении на фрахтовый год, которая разрабатывается в соответствии с тарифной политикой железных дорог государств-участников Содружества Независимых Государств на перевозки грузов в международном сообщении на фрахтовый год». Оплата «за перевозку и другие услуги, затребованные грузоотправителями через их уполномоченные экспедиционные компании, осуществляется на основании договоров или в другом порядке, соответствующем законодательству Республики Казахстан».

Казахстан как суверенное государство и субъект международного права в своих законах и меж-дународных соглашениях руководствуется необходимостью «использования технических и экономи-ческих преимуществ параллельной работы электроэнергетических систем сторон», растущей заинте-ресованностью «в торговле электроэнергией», необходимостью содействия становлению открытого рынка электрической энергии [17]. Было бы желательно несколько пересмотреть международно-правовые механизмы Договора к энергетической хартии, участником которого является и Казахстан, с тем, чтобы они могли бы эффективно и быстро реагировать на возникающие кризисные ситуации в процессе транзита энергоресурсов. Рекомендуется дополнить текст анализируемого Договора нор-мами по обеспечению технической надежности всей системы энергетической инфраструктуры, в том числе транзитные; о создании и улучшении механизма раннего предупреждения, в котором могли бы участвовать как поставщики, потребители, так и транзитные страны; об установлении ответственно-сти за нарушение порядка транзитной передачи электроэнергии. Исходя из того, что ночное освещение международной транзитной трассы «Западная Европа – Западный Китай», как и ряда других международных транспортных коридоров, должно быть бесперебойным, Казахстан должен юридически и организационно обеспечить такое освещение и подпитку электромобилей на случай возникновения необходимости транзита электрической энергии на эти транзитные пути не только от соседних с Казахстаном государств, но и от любого из участников Договора к энергетической хартии.

Исследование международно-правовых документов о транспортном транзите показало, что обя-зательства по транзиту в них прописаны в недостаточной мере. В этой связи договаривающиеся сто-роны посредством соглашений могли бы взять на себя следующие обязательства по транзиту: обяза-тельство о неприемлемости прерывания, сокращения транзита; обязательство о возмещении убытков, ущерба, которые могут быть причинены в связи с невыполнением требований транзитных соглаше-ний; обязательство о реагировании сторон на запросы других договаривающихся сторон; обязатель-ство о стремлении к урегулированию конфликтов, связанных с транзитными проблемами; обязатель-ство об урегулировании споров и конфликтов по дипломатическим каналам; обязательство по раз-решению споров посредством международных арбитражных органов.

В международном праве практически во всех его транспортно-транзитных конвенциях и согла-шениях в той или иной мере отражены и функционируют следующие принципы транзита: принцип признания за внутриконтинентальным государством права на свободу транзита; принцип беспо-шлинного транзита; принцип равенства и недискриминации внутриконтинентальных и прибрежных государств на выход в открытое море; принцип обеспечения прав и законных интересов транзитных государств; принцип обеспечения за внутриконтинентальным государством прав и льгот на торговлю и развитие; принцип недопустимости отмены уже заключенных транзитных соглашений и поощре-ния заключения новых транзитных соглашений; принцип принятия национального законодательства по созданию благоприятных условий для надлежащего транзитного движения. При установлении транзитных тарифов государства могли бы руководствоваться принципами разумности, транспарент-ности, недопустимости дискриминации, достаточно облегченного налогового режима.



Проблемы и перспективы совершенствования правового регулирования транзитных правоот-ношений в РК. Сегодня по территории Казахстана пролегают пять уже сложившихся международных транспортных коридоров общей протяженностью 24 тысячи километров, которые обеспечивают транзитные перевозки грузов: Северный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали по маршруту: Западная Европа – КНР, Корейский полуостров и Япония, проходящий через Россию и Казахстан; Центральный коридор Трансазиатской железнодорожной магистрали, обеспечивающий региональные транзитные перевозки грузов; Южный коридор Трансазиатской железнодорожной ма-гистрали, который берет начало из Юго-Восточной Европы в Китай, из Юго-Восточной Азии через Турцию, Иран, Центрально-азиатские государства и Казахстан; ТРАСЕКА, путь которого лежит от Восточной Европы до Центральной Азии с пересечением Черного моря, Кавказа и Каспийского моря; коридор Север-Юг, который начинается с территорий стран Северной Европы, завершается в странах Персидского залива: транзитными государствами выступают Россия, Казахстан, Иран. Транзитной магистралью является международная трасса «Западный Китай – Западная Европа».

В действующем национальном законодательстве РК вопросы транзита более детально урегули-рованы в Кодексе РК от 26 декабря 2017 года «О таможенном регулировании в РК», в рамках гла-вы 26 «Таможенная процедура таможенного транзита», затрагивающей и вопросы международного транзита. Отдельные нормы о транзите содержатся и в ряде других законодательных актов. Так, в Законе Республики Казахстан от 15 июля 2010 г. «Об использовании воздушного пространства Рес-публики Казахстан и деятельности авиации» установлено, что «на все воздушные суда, их экипажи и пассажиров, прибывающих на территорию Республики Казахстан и убывающих с ее территории или следующих транзитом, а также на их имущество, ввозимое на территорию Республики Казахстан или вывозимое с этой территории, распространяется действие паспортных, таможенных, валютных, сани-тарно-эпидемиологических правил и норм, установленных законодательством Республики Казах-стан» (п. 7 ст. 41). Полагаем указанную формулировку ст. 41 анализируемого закона можно в адапти-рованном виде использовать и в других специальных законодательных актах, регулирующих виды транзитных перевозок грузов и товаров в зависимости от вида транспорта. В Законе РК «Об автомо-бильном транспорте» от 4 июля 2003 г. регулируются вопросы транзитного проезда иностранных ав-тотранспортных средств. В целом, несмотря на острую потребность надлежащего правового регули-рования, тем не менее в действующем казахстанском законодательстве вопросы транзита урегулиро-ваны не в достаточном объеме, отсутствует системность и полнота правового регулирования. В част-ности, не сформулированы общие принципы транзита, отсутствуют нормативные определения базо-вых понятий транзита.

Неэффективное правовое регулирование в совокупности с иными проблемами приводит к ряду проблем в транзитно-транспортной сфере, к которым можно отнести недостаточно четкий контроль за соблюдением мер безопасности на транспорте; физический износ транспорта и неудовлетвори-тельное состояние объектов инфраструктуры вдоль дорожного полотна. Между тем практически все виды транспортных коридоров, дорог должны быть эталоном применения новейших достижений в технике и технологии процесса перевозок [18]. Обозначенные выше причины приводят к высокой аварийности, препятствуют развитию международных транспортных коридоров, не создают условий для привлечения в страну дополнительных транспортных потоков, не обеспечивают дальнейшей ин-теграции отечественной транспортной системы в мировую и региональную транспортную систему. Все это довольно часто вынуждает международных перевозчиков направлять грузы в обход Казах-стана, что в целом не способствует увеличению транзитно-транспортного потенциала республики.

В целях системного эффективного правового регулирования правовых отношений в области ме-ждународного транзита, логистики предлагаем разработать и принять специальный закон «О транзите», которым можно обеспечить нормативное урегулирование обслуживания упомянутых международных транспортных коридоров республики, в том числе международной транзитной трас-сы «Западный Китай – Западная Европа».

В проекте казахстанского закона «О транзите» было бы целесообразно в рамках отдельной ста-тьи дать определения таким понятиям, как «транзитный груз, транзитный товар», «транзитные грузо-перевозки», «оператор транзитных перевозок», «единый транспортный документ по перевозке тран-зитных грузов», «средства перевозки транзитных грузов», «зона таможенного контроля транзита», «транзитный режим», «единые таможенные документы по транзиту грузов». Кроме того, в проекте казахстанского закона «О транзите» следует раскрыть содержание следующих положений: сроки по-


Серия «Право». № 1(93)/2019 45

ставки транзитных грузов, порядок осуществления транзита грузов, тарифные ставки при транзитных перевозках грузов, ответственность за нарушение транзитного законодательства.

Необходимо также совершенствовать действующее право посредством его гармонизации и унификации с принципами и нормами международного права, а именно: нормами транспортных и транзитных международных соглашений. Здесь можно было бы использовать основные принципы международных транспортных и транзитных правоотношений. Принцип свободы общего транзита, принцип свободы вхождения во внутренние воды из международных судоходных путей, принцип недопущения дискриминации при предоставлении транзита, принцип свободы международного об-служивания судов во внутренних портах, принцип свободы транзита автомобильных перевозок гру-зов и пассажиров, принцип обеспечения международного режима железными дорогами Казахстана, принцип свободы транзита для воздушных судов других государств можно сконцентрировать в од-ной статье проекта казахстанского закона «О транзите» и закрепить в той или иной степени в транс-портных законах Казахстана. Такое предложение стало возможным, поскольку эти принципы так или иначе закреплялись в международных соглашениях Казахстана. Такие принципы должны пронизы-вать содержание соответствующих казахстанских законов о разных видах транспорта, а также реко-мендуемого нами проекта нового закона РК «О транзите», который должен стать системообразую-щим законом транзитно-транспортного законодательства. Нормы о транзите могли бы содержаться в новых казахстанских законах «О логистике и обслуживании международных транзитно-транспортных коридоров», «Об обеспечении экологичности всех видов транспорта».

Выводы

Исследование международно-правовых документов о транспортном транзите показало, что обя-зательства по транзиту в них прописаны в недостаточном объеме. В этой связи были предложены следующие меры по обеспечению более высокого качества международно-правового регулирования, а именно: в детализации обязательств государств-участников договора по транзиту; в закреплении четких принципов международного транзита. Несмотря на потребность надлежащего правового ре-гулирования транзитных правовых отношений, тем не менее казахстанский законодатель вопросы транзита урегулировал не в достаточной мере, не обеспечил системности и полноты правового регу-лирования. Преодолению этих проблем могли бы способствовать разработка и принятие казахстан-ского закона «О транзите», а также унификация казахстанского транзитно-транспортного законода-тельства и принципов, норм международного права. Научная ценность исследования заключается в комплексном подходе к изучению правового регулирования транзитных правовых отношений, с по-зиций как международного, так и внутригосударственного измерения. Результаты исследования мо-гут быть использованы в процессе дальнейшего развития правового регулирования транзитно-транспортных правоотношений, в том числе и посредством расширения международно-правовой ба-зы, принятия новых законов и совершенствования действующих правовых норм Республики Казах-стан.

Список литературы

1 Подберезкина О.А. Эволюция значения международных транспортных коридоров в мировой политике на примере России / О.А. Подберезкина. — М.: МГИМО, 2015. — 164 с.

2 Nabiev E. External Trade of Transport Services in a Developing Economy: Status and Progress Prospects External Trade of Transport Services in a Developing Economy: Status and Progress Prospects / E. Nabiev, S. Bazarova, E. Akbayev, G. Raihanova, S. Daribekov et al. // Journal of Advanced Research in Law and Economics, [S.l.]. — Dec. 2017. — Vol. 8, No. 4(26). — P. 1219–1225.

3 Цветков В.А. Формирование эволюционной модели транспортно-транзитной системы России в условиях интеграции и глобализации / В.А. Цветков, К.Х. Зоидов, А.А. Медков. — М.: ИПР РАН; СПб.: Нестор-История, 2014. — 800 с.

4 Тохиров Т.И. Концепция транзитного потенциала автотранспортной системы региона [Электронный ресурс] / Т.И. Тохиров // Науч. журн. НИИ ИТМО. Сер. «Экономика и экологический менеджмент». — 2014. — № 2. — Режим доступа: https://cyberleninka.ru/article/v/ kontseptsiya-tranzitnogo-potentsiala-avtotransportnoy-sistemy-regiona.

5 Fichert F. Transport policy planning in Germany — An analysis of political programs and investment masterplans / F. Fichert // Eurоpean Transport Research Review. — 2017. — 9: 28. — P. 4. DOI 10.1007/s12544-017-0247-7.

6 Emberger G. National transport policy in Austria — from its beginning till today / G. Emberger. Eurоpean Transport Re-search Review. — 2017. — 9: 6. — P. 1. DOI 10.1007/s12544-017-0223-2.

7 Haque М.М. Sustainable, Safe, Smart — Three Key Elements of Singapore’s Evolving Transport Policies / М.М. Haque, Х.C. Chin, A.K. Debnath // Transport Policy. — 2013. — № 27 (2013). — P. 20–31.



8 Alipuly Y. Legal Regulation of Certain Types of Transportation in the Republic of Kazakhstan: National and International Aspects / Y. Alipuly // Journal of Advanced Research in Law and Economics, [S.l.]. — Feb. 2018. — Vol. 8. — No. 5 — Р. 1421–1427.

9 Uprety K. The Transit regime for Landlocked States. International Law and Development Perspectives. Washington: The In-ternational Bank for Reconstruction and Development / K. Uprety. — Washington D.C.: The World Bank, 2006. — 226 p.

10 Lasok D. The Trade and Customs Law of the European Union / D. Lasok. — 3rd ed. — London: Kluwer Law International, 1998. — 470 р.

11 Faulks R.W. International Transport: An Introduction to Current Practices and Future Trends / R.W. Faulks. — London: Kogan Page, 1999. — 210 p.

12 Воробьев М.В. Таможенный транзит Европейского сообщества: международно-правовые и внутригосударствен-ные аспекты: автореф. дис. ... канд. юрид. наук / М.В. Воробьев. — Казань, 2008. — 23 с. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.dissercat.com/content/tamozhennyi-tranzit-evropeiskogo-soobshchestva-mezhdunarodno-pravovye-i-vnutrigosudarstvenny.

13 Тулеугалиев Г.И. Экономико-правовые основы транзита / Г.И. Тулеугалиев. — Петропавловск: Полиграф, 2002. — 372 с.

14 Сарсембаев М.А. Международно-правовые формы реализации транзитного потенциала Казахстана и его участие в решении мировых транзитных проблем / М.А. Сарсембаев // Вестн. Евразийского нац. ун-та им. Л.Н. Гумилева. Сер. Право. — 2018. — № 3 (124). — С. 109–114.

15 Кусаинова А.К. Правовое регулирование транспортно-транзитных отношений в Казахстане / А.К. Кусаинова // Вестн. Ин-та законодательства Республики Казахстан. — 2018. — № 4 (53). — С. 77–84.

16 Назаркулова Л.Т. Вопросы гармонизации норм некоторых международных договоров в транспортной сфере с нор-мами действующего права Республики Казахстан / Л.Т. Назаркулова // Наука и жизнь Казахстана. — 2018. — № 6 (66). — С. 63–70.

17 Телегина Е.А. Международный транзит энергоносителей в системе энергетической безопасности государства: прин-ципы организации и регулирования / Е.А. Телегина, М.А. Румянцева, С.В. Покровский; под ред. С.Н. Богданчикова. — М.: Энергоатомиздат, 2001. — 287 с.

18 Государственная программа развития интеграции и инфраструктуры транспортной системы Республики Казахстан до 2020 года. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 13 января 2014 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1400000725

М.А. Сəрсембаев, А.Қ. Құсайынова, Л.Т. Назарқұлова

Қазақстандық заңнаманы жетілдіру негізі ретінде халықаралық құқықтағы көліктік транзит

Мақалада халықаралық транзиттік-көліктік шарттарындағы транзиттің құқықтық реттеуді жетілдіру мəселелері, сондай-ақ халықаралық құқық нормалары негізінде қолданыстағы қазақстандық заңнамасын жетілдіру мүмкіндігі мəселелері қарастырылды. Əдістеме соңғы он жылдықта көліктік-транзиттік қатынастар мəселелерін реттейтін, жалпыға қолжетімді халықаралық-құқықтық құжаттарының, сондай-ақ кең əдебиеттік база мəтіндерін зерттеуіне негізделді. Көліктік-транзит туралы халықаралық-құқықтық құжаттарды зерттеу транзит бойынша міндеттемелер оларда жеткілікті емес мөлшерде жазылғанын көрсетті. Халықаралық-құқықтық реттеудің сапасын арттыру бойынша кейбір шаралар ұсынылды, атап айтқанда, тараптар мемлекеттерінің транзит бойынша міндеттемелерін нақтылау; халықаралық транзиттің нақты принциптерін бекіту. Қазақстан Республикасында транзиттік құқықтық қатынастарды тиісті құқықтық реттеу қажеттігіне қарамастан, қолданыстағы қазақстандық заңнамада транзит мəселелері жеткілікті көлемде реттелмеген, құқықтық реттеудің жүйелілігі мен толықтығы жоқ. Қазақстан Республикасында транзиттік-көлік қатынастарын құқықтық реттеуді жетілдірудің нақты шаралары мен бағыттары негізделген, атап айтқанда, «Транзит туралы» Қазақстан Республикасы Заңын ішкі жəне халықаралық өлшемдерде əзірлеу жəне қабылдау жолымен (осы заң жобасын əзірлеу үшін нақты ұсынымдар ұсынылған); сондай-ақ қазақстандық транзит-көлік заңнамасын халықаралық құқық нормалары мен принциптерімен үйлестіру жолымен жүзеге асырылады.

Кілт сөздер: транзит, халықаралық транзит, ішкі мемлекеттік транзит, электр жəне энергия тасымалдаушылары транзиті, транзиттік дəліз, транзиттік жүк тасымалы, транзиттік жүк, конвенция.


Серия «Право». № 1(93)/2019 47

M.A. Sarsembayev, A.K. Kussainova, L.T. Nazarkulova

Тransport transit in international law as a basis for improvement of the Kazakhstan legislation

The article discusses the issues of improving the legal regulation of transit in international transit and transport treaties, as well as the possibility of improving the current Kazakhstan legislation on the basis of in-ternational law. The methodology was based on the study of texts of publicly available international legal documents regulating transport and transit relations in recent decades, as well as a broad literary base. The study of international legal documents on transport transit showed that transit obligations in them are not suf-ficiently spelled out. Some measures have been proposed to improve the quality of international legal regula-tion, namely: to detail the transit obligations of the states parties; to consolidate clear principles of interna-tional transit. In the Republic of Kazakhstan, despite the need for proper legal regulation of transit legal rela-tions, in the current legislation transit issues are not adequately regulated, there is no consistency and com-pleteness of legal regulation. The specific measures and directions for improving the legal regulation of trans-it and transport relations in the Republic of Kazakhstan are substantiated, namely: through the development and adoption of the Kazakhstan law «Оn Transit» in the domestic and international dimensions (specific rec-ommendations аre proposed for the development of this draft law); as well as by harmonizing the Kazakh-stani transit transport legislation with the norms and principles of international law.

Keywords: transit, international transit, domestic transit, transit of electricity and energy, transit corridor, transit сarriage, transit freight, convention.

References

1 Podberezkina, O.A. (2015). Evoliutsiia znacheniia mezhdunarodnykh transportnykh koridorov v mirovoi politike na primere Rossii [The evolution of the importance of international transport corridors in world politics on the example of Russia]. Moscow: MGIMO [in Russian].

2 Nabiev, E., Bazarova, S., Akbayev, E., Raihanova, G., Daribekov, S. & et al. (2017). External Trade of Transport Services in a Developing Economy: Status and Progress Prospects External Trade of Transport Services in a Developing Economy: Status and Progress Prospects. Journal of Advanced Research in Law and Economics [S.l.]., Vol. 8, 4(26), 1219–1225.

3 Tsvetkov, V.A., Zoidov, K.Kh., & Medkov, A.A. (2014). Formirovanie evoliutsionnoi modeli transportno-tranzitnoi sistemy Rossii v usloviiakh intehratsii i hlobalizatsii [Formation of an evolutionary model of the transport and transit system of Russia in the context of integration and globalization]. Moscow: IPR RAN; Saint Petersburg: Nestor-Istoriia [in Russian].

4 Tohirov, T.I. (2014). Kontseptsiia tranzitnoho potentsiala avtotransportnoi sistemy rehiona [The concept of the transit poten-tial of the region's motor transport system]. Nauchnyi zhurnal NII ITMO. Seriia «Ekonomika i ekolohicheskii menedzhment» –Scientific journal of the Research Institute ITMO. Series «Economics and Environmental Management», No. 2. Retrieved from https://cyberleninka.ru/article/ v/kontseptsiya-tranzitnogo-potentsiala-avtotransportnoy-sistemy-regiona) [in Russian].

5 Fichert, F. (2017). Transport policy planning in Germany — An analysis of political programs and investment masterplans. European Transport Research Review, 9: 28, DOI 10.1007/s12544-017-0247-7, 4.

6 Emberger, G. (2017). National transport policy in Austria – from its beginning till today. European Transport Research Review, 9: 6, DOI 10.1007/s12544-017-0223-2, 1.

7 Haque, M.M., Chin, H.C., & Debnath, A.K. (2013). Sustainable, Safe, Smart — Three Key Elements of Singapore’s Evolving. Transport Policies. Transport Policy, 27, 20–31.

8 Alipuly, Y. (2018). Legal Regulation of Certain Types of Transportation in the Republic of Kazakhstan: National and International Aspecs. Journal of Advanced Research in Law and Economics, [S.l.]., 8, 5, 1421–1427.

9 Uprety, K. (2006). The Transit regime for Landlocked States. International Law and Development Perspectives. Washington: The International Bank for Reconstruction and Development. Washington D.C.: The World Bank.

10 Lasok, D. (1998). The Trade and Customs Law of the European Union. (3rd ed.). London: Kluwer Law International. 11 Faulks, R.W. (1999). International Transport: An Introduction to Current Practices and Future Trends. London: Kogan

Page. 12 Vorobyev, M.V. (2008). Tamozhennyi tranzit Evropeiskoho soobshchestva: mezhdunarodno-pravovye i

vnutrihosudarstvennye aspekty [The customs transit of the European Community: international and domestic aspects]. Candidate’s thesis. Kazan. Retrieved from http://www.dissercat.com/ content/tamozhennyi-tranzit-evropeiskogo-soobshchestva-mezhdunarodno-pravovye-i-vnutrigosudarstvenny [in Russian].

13 Tuleugaliev, G.I. (2002). Ekonomiko-pravovye osnovy tranzita [Economic and legal basis of transit]. Petropavlovsk: Poly-graph [in Russian].

14 Sarsembaev, M.A. (2018). Mezhdunarodno-pravovye formy realizatsii tranzitnoho potentsiala Kazakhstana i eho uchastie v reshenii mirovykh tranzitnykh problem [International legal forms of realization of the transit potential of Kazakhstan and its partici-pation in solving global transit problems]. Vestnik Evraziiskoho natsionalnoho universiteta imeni L.N. Gumilyova. Seriia Pravo – Bulletin of the Eurasian National University named after L.N. Gumilev. Series Law, № 3 (124), 109-114 [in Russian].

15 Kussainovа, A.K. (2018). Pravovoe rehulirovanie transportno-tranzitnykh otnoshenii v Kazakhstane [Legal regulation of transport and transit relations in Kazakhstan]. Vestnik Instituta zakonodatelstva Respubliki Kazakhstan – Bulletin of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, 4 (53), 77–84 [in Russian].



16 Nazarkulova, L.T. (2018). Voprosy harmonizatsii norm nekotorykh mezhdunarodnykh dohovorov v transportnoi sfere s normami deistvuiushcheho prava Respubliki Kazakhstan [Issues of harmonization of the norms of some international treaties in the transport sector with the norms of the current law of the Republic of Kazakhstan]. Nauka i zhizn Kazakhstana – Science and Life of Kazakhstan, 6 (66), 63–70 [in Russian].

17 Telegina, E.A., Rumjanceva, M.A., & Pokrovskij, S.V. (2001). Mezhdunarodnyi tranzit enerhonositelei v sisteme enerheticheskoi bezopasnosti hosudarstva: printsipy orhanizatsii i rehulirovaniia [International transit of energy in the system of state energy security: principles of organization and regulation]. S.N. Bogdanchikov (Ed). Moscow: Enerhoatomizdat [in Russian].

18 Hosudarstvennaia prohramma razvitiia intehratsii i infrastruktury transportnoi sistemy Respubliki Kazakhstan do 2020 hoda. Utverzhdena Ukazom Prezidenta Respubliki Kazakhstan ot 13 yanvaria 2014 h. [The state program for the development of integra-tion and infrastructure of the transport system of the Republic of Kazakhstan until 2020. Approved by the Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated January 13, 2014]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/U1400000725 [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 49

МЕМЛЕКЕТ ЖƏНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ

ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВА

THEORY AND HISTORY OF STATE AND LAW

УДК 342:005.25 (477)

Б.Ю. Задорожный

Комитет защиты профессиональных прав адвокатов и гарантий адвокатской деятельности Рады адвокатов Киевской области, Киев, Украина


Аксиологическая сущность обязанностей государства

Государство является единственным носителем ряда важнейших публично-правовых обязанностей, успешная реализация которых обеспечивает благосостояние определенного народа, общества в целом. Цель публикации заключается в определении аксиологической сущности обязанностей государства, исходя из его надлежащей, необходимой функциональной деятельности в различных сферах социальной действительности. В статье были использованы такие методы исследования, как аналитико-системный, формально-юридический, логический и другие, что позволило комплексно проанализировать аксиологическую сущность обязанностей государства, определить его функциональную действенность в современных условиях. Доктрина права определяет сущность госу-дарства как внутреннее содержание его деятельности, но не исследует вопрос аксиологической сущности обязанностей государства. Важность исследования аксиологической сущности обязанностей государства обоснована тем, что такое исследование всегда осуществляется с практиче-ских позиций. Аксиологическая сущность обязанностей государства вытекает из их объективности, социальной востребованости, полезности и практической необходимости. Сделан вывод, что аксиологическая сущность обязанностей государства — это обусловленные жизненными социальными потребностями вид и мера необходимой, должной и законодательно нормированной и гарантированной деятельности государства, которая заключается в выявлении (детектности), признании и обеспечении (провайдности) ценностных потребностей общества и государства в определенной исторической действительности. Установлено, что детектность обязанностей государ-ства заключается в полноценном, системном и детерминированном выявлении объективных социаль-ных потребностей, признание государством социальных потребностей осуществляется путем их нор-мативной фильтрации в соответствии с моральными, социальными, культурными и другими требова-ниями общества и государства. Обеспечение ценностных потребностей предполагает осуществление целенаправленных государственных действий политического, экономического, экологического, куль-турного и иного характера.

Ключевые слова: аксиология, аксиологическая сущность обязанностей государства, формы функциональной деятельности государства, провайдность, нормативная фильтрация, конституционные блага.

Введение

Актуальность предложенной темы заключается в том, что аксиологическая сущность обязанностей государства в юриспруденции не исследована, поскольку вопрос конституционных обязанностей государства не стал предметом освещения доктринальной юриспруденции, несмотря на то, что государство является единственным носителем ряда важнейших публично-правовых обязанностей, успешная реализация которых обеспечивает благосостояние определенного народа, общества в целом.



Цель этой публикации — определить аксиологическую сущность обязанностей государства, исходя из его надлежащей, необходимой функциональной деятельности в различных сферах социальной действительности.

Достижение цели исследования предопределяет необходимость решения следующих задач: проанализировать доктринальные источники в аспекте аксиологической сущности конститу-

ционных обязанностей государства; определить оптимальную методологию научного осмысления конституционных обязанностей

государства; по результатам анализа и обобщения общетеоретических и отраслевых научных изысканий

сформулировать дефиницию «аксиологическая сущность обязанностей государства»; выделить и исследовать формы объективизации аксиологической сущности обязанностей го-

сударства; проанализировать национальное и зарубежное конституционное законодательство в аспекте

сущности, разновидностей и возможной трансформации конституционных обязанностей государства; сформулировать теоретические представления об аксиологической сущности обязанностей го-

сударства и при необходимости сформулировать предложения по совершенствованию реализации конституционных обязанностей государства.

Вопрос аксиологической сущности обязанностей государства не исследован ни в теории государства и права, ни в отрасли конституционного права, поэтому мы полагаем, что нужно прежде всего рассмотреть некоторые теоретические аспекты тематического понятийно-категориального аппарата.

Методы исследования

Применение аналитико-системного, формально-юридического, логического и других методов исследования позволит комплексно проанализировать аксиологическую сущность обязанностей государства, определить его функциональную действенность в современных условиях социальной действительности.


Государство является объективным явлением социального бытия. Доктрина права определяет сущность государства как «внутреннее содержание его деятельности, что выражает единство (общ-ность, солидарность) общесоциальных и ... социально-групповых интересов» [1; 65]. Государство вы-полняет надлежащую ему миссию, поэтому обладает определенным объемом функциональных пол-номочий, неотъемлемым составляющим которых являются обязанности.

Итак, возникают вопросы: в чем заключается аксиологическая сущность обязанностей государ-ства, их значимость и социальная ценность? Мы полагаем, что деятельность государства нельзя счи-тать произвольной, лишенной смысла или необоснованной, поскольку она востребована потребно-стями социума, поэтому требования и стандарты такой деятельности государства имеют норматив-ную фиксацию. Необходимой, надлежащей деятельности государства свойственна определенная со-циальная значимость и сущность, а следовательно, и социальная ценность.

С целью получения достоверных результатов исследования обратимся к тематическим источникам по вопросу аксиологической сущности обязанностей государства. Итак, слово «сущ-ность» ученые понимают как «самое главное, основное, существенное»; как «главное, определяющее в предмете, что обусловлено связями и тенденциями развития и познается на уровне теоретического мышления»; как «систему глубинных, устойчивых связей и отношений, которые обусловливают воз-никновение, существование, функционирование предметов, процессов, с разрушением которых они перестают существовать; связей, определяющих природу предметов, процессов, совокупность их свойств, особенностей» [2; 369]. «Координатором» таких глубинных и устойчивых связей, явлений и предметов являются общественно значимые потребности.

Слово «потребность» означает «необходимость в ком-, чем-либо, что требует удовлетворения; необходимость; то, без чего нельзя обойтись; требования, которые необходимо удовлетворить», а слово «значимость» в науке филологии определяется как «роль, важность чего-либо; суть чего-либо; содержание» [3; 648]. Итак, аксиологическая сущность обязанностей государства вытекает из их объ-ективности, социальной востребованности, полезности и практической необходимости.


Серия «Право». № 1(93)/2019 51

Дискуссия

Доктрина права различает два основополагающих направления познания: теоретическое и прак-тическое (аксиологическое, ценностное). Сущность теоретического познания действительности за-ключается в том, что «путем раскрытия содержания и (или) установления объема понятий и катего-рий воспроизводятся объективно существующие качества объектов или явлений, которые были предметом изучения, и определяются их связями с другими явлениями». Однако теоретическое по-знание «не требует установки связей объекта осмысления с потребностями и интересами людей, их организаций или других заинтересованных субъектов» [4; 140]. Таким образом, теоретическое позна-ние объекта исследования осуществляется вне практических потребностей и является таким, что не охватывает реальные, насущные потребности и интересы социума.

Мы считаем, что исследование аксиологической сущности социальной действительности всегда имеет практическую направленность и значимость, поскольку предполагает выявление предметных качеств и свойств объекта познания, способствующих решению тех или иных «практических или ми-ровоззренческих задач» [5; 185]. Таким образом, исследование обязанностей государства в аксиоло-гическом аспекте предполагает системное их изучение, анализ и обоснование обязанностей с позиций практических нужд.

Итак, аксиологическая сущность обязанностей государства — это обусловленные жизненными социальными потребностями вид и мера необходимой, должной и законодательно нормированной и гарантированной деятельности государства, которая заключается в выявлении, признании и обеспе-чении ценностных потребностей общества и государства в определенной исторической действитель-ности. С этого усматривается, что основная идея и основополагающая характеристика обязанностей государства определяются через их аксиологическую сущность.

Формами объективизации аксиологической сущности обязанностей государства, по нашему мнению, является комплексная деятельность государства, которая заключается в выявлении (детект-ности), признании и обеспечении (от англ. рroviding — обеспечение, удовольствие) ценностных по-требностей общества и государства.

Детектность аксиологической сущности обязанностей государства заключается прежде всего в полноценном, системном и детерминированном выявлении объективных социальных потребностей. Слово «выявление» означает показывать «что-то, что-нибудь», делать его явным, заметным, необхо-димым, то есть выделять из системного ряда то, что имеет определенную социально ценностную зна-чимость и целесообразность. Государство, например, «гарантирует свободу научного, культурного и художественного творчества; способствует и помогает развитию науки, культуры и искусства; защи-щает научные, культурные, художественные ценности как духовное народное достояние; способст-вует и заботится о развитии физической культуры и спорта» (ст. 68 Конституции Хорватии от 22 де-кабря 1990 г.).

Государство в процессе своей деятельности должно быть «компетентным», уметь оценивать об-щественные реалий и их перспективы, обязано осуществлять, например, мониторинг различных сфер общественной жизни, что является необходимым условием для выработки взвешенной финансовой, инвестиционной, налоговой и прочей государственной политики. Итак, детектность является необхо-димой составляющей объективизации аксиологической сущности обязанностей государства.

Следующей формой объективизации аксиологической сущности обязанностей государства явля-ется комплексная его деятельность, заключающаяся в признании государством ценностных потреб-ностей общества и государства. Современное государство в целом обязано «оценивать» социальные ценности, осуществлять их нормативную фильтрацию в соответствии с моральными, духовными, со-циальными, культурными и другими требованиями общества и качественного развития государст-венного режима. Иначе говоря, ценностные потребности социума должны быть признаны, «одобре-ны» государством.

Качественный формат государства и его социальных ценностей не является постоянным, он ме-няется, испытывает определенную историческую корреляцию, поскольку трансформируется и гума-нистическое отношение к тем или иным социальным ценностям. Например, действующая Конститу-ция Украины установила: «Человек, его жизнь и здоровье, честь и достоинство, неприкосновенность и безопасность признаются в Украине наивысшей социальной ценностью» (ч. 1, ст. 3), Конституция ФРГ от 23 мая 1949 г. содержит норму: «Смертная казнь отменяется» (ст. 102), Конституция Греции от 11 июня 1975 г. признала: «Свобода религиозного сознания неприкосновенна». Однако, как пока-



зывает историко-правовой экскурс законодательства, предыдущие конституции приведенных и дру-гих европейских государств не гарантировали таких социальных ценностей, как жизнь, свобода веро-исповедания, свобода развода, свобода выхода из гражданства государства и др. Итак, государство юридически «фильтрует», признает те или иные социальные ценности путем их надлежащего норми-рования в правовых актах.

Третьей формой объективизации аксиологической сущности обязанностей государства является комплексная его деятельность, заключающаяся в обеспечении государством ценностных потребно-стей, общества и государства. Действительно, выявление и признание государством ценностных по-требностей, таких как, например, гражданский мир, социальная безопасность, обеспечение права соб-ственности, неприкосновенность жилища, личная свобода человека, свободное национальное и куль-турное развитие, свобода мировоззрения, вероисповедания и предпринимательской деятельности и другие, не являются самодостаточными. Практическое обеспечение таких ценностей требует от госу-дарства конкретных целенаправленных действий политического, экономического, культурного и иного характера. Государство обязано путем осуществления системы комплексных действий обеспе-чить реальность определенных социальных благ и ценностей.

Обеспечение государством ценностных потребностей общества и государства разнообразно. На-пример, Украинское государство обеспечивает национальные интересы и безопасность «путем под-держания мирного и взаимовыгодного сотрудничества с членами международного сообщества на ос-нове общепризнанных принципов и норм международного права» (ст. 18 Конституции Украины); ФРГ защищает территорию государства и внешние интересы «путем применения силы», в частности вооруженной (ст. 87 Конституции ФРГ от 23 мая 1949 г.); Хорватия способствует «экономическому прогрессу и социальному благосостоянию» в государстве путем «запрета монополий», а также путем обеспечения «иностранному инвестору» права на «свободный вывоз прибыли и вложенного капита-ла» (ст. 49 Конституции Хорватии от 22 декабря 1990 г.); Финляндия гарантирует такую социальную ценность, как достойную жизнь граждан путем «обязательного социального обеспечения и заботы» (§ 19 Конституции Финляндии от 11 июня 1999 г.) и т.п.

Следовательно, обеспечение ценностных потребностей общества – это система государственных мероприятий, направленных на реальное удовлетворение социальных ценностей и потребностей со-циума, в том числе и соответствующих потребностей государства.

Аксиологическая сущность обязанностей государства раскрывается через предметную его дея-тельность. Но о какой именно деятельности государства идет речь?

Доктрина права путем логически-семантического, формально-юридического, сравнительно-правового, системно-функционального компонирования таких понятий, как «сущность», «социальное назначение», «правовая природа», «место и роль в системе определенных отношений», «социальная значимость» правового явления в обществе определяет такую категорию права, как «функции» явле-ния, субъекта или иного элемента. Ученый А. Д. Машков заметил: «... в функциях проявляется сущ-ность государства, его социальное назначение, ценность, место в системе общественных отношений» [6; 99]. В то же время С. П. Коталейчук утверждает, что функции «реально определяют сущность и социальное назначение права в жизни общества» [7; 167].

Содержательно близкой точки зрения по этому вопросу придерживаются и другие ученые, в ча-стности А.Л. Копиленко, Н.Н. Онищенко, А.В. Зайчук и другие. Ученые правильно считают, что только «сущность государства может оказывать его функциям соответствующую социально-политическую и морально-целостную определенность, которая, в свою очередь, проецируется на практическую деятельность» [8; 99]. Учитывая изложенное, приходим к выводу, что исследование аксиологической сущности обязанностей государства логично осуществлять в контексте освещения его функциональной деятельности.

Функциональная деятельность государства не является произвольной, она имеет объективную основу, поскольку обусловлена, с одной стороны, уровнем цивилизационного развития, а с другой — реальными потребностями социума. Восходящую основу любой функциональной деятельности госу-дарства составляет ее целенаправленная, законодательно нормированная деятельность, которая вос-требована потребностями национального цивилизационного развития, определенным форматом тре-бований межгосударственного общения. Неотъемлемую составляющую формата функциональной деятельности государства составляет вид и мера необходимой, должной и законодательно нормиро-ванной и гарантированной его деятельности, в удовлетворении ценностных потребностей общества и


Серия «Право». № 1(93)/2019 53

государства в определенной исторической действительности. То есть речь идет об обязанностях го-сударства.

Мы не ставим целью очертить весь спектр обязанностей государства в сфере политических и ряда других общественных отношений (это и не нужно), зато попробуем раскрыть аксиологическую сущность таких обязанностей.

В сфере политических отношений государство должно обеспечивать реализацию такой функциональной деятельности, как программно-техническая, правотворческая, институционально-учредительная, охранно-оборонительная.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления им программно-стратегической функциональной деятельности объективируется путем необходимости императивного определения приоритетов государственной политики, формирования идеологически концептуальной платформы, на основе которой должны осуществляться планирование политической деятельности государства, избрание форм и методов его отношений с обществом, выработка формата дипломатических отношений с другими государствами и международными организациями.

Конституционное нормирование обязанностей государства доказывает, что государство в импе-ративном порядке обязано осуществлять свою деятельность не только в соответствии с утвержден-ными «общегосударственными программами экономического, научно-технического, социального, национально-культурного развития, охраны окружающей среды», но и в «рамках национальных ин-тересов» (ст. 85 Конституции Украины). Государство обязано создавать условия для сбалансирован-ного развития его территориальных образований «с помощью финансовой, кредитной и инвестици-онной политики» (ст. 20 Конституции Болгарии от 13 июля 1991 г.).

Итак, аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте программно-стратегической функциональной деятельности видится в том, что государство обязано формировать определенную концептуальную стратегию развития государства, общества и осуществлять свою дея-тельность в контексте этой стратегии, реализация которой осуществляется с учетом потребностей и интересов общества.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления им правотворческой функциональной деятельности обусловлена объективной необходимостью общего благоустройства об-щественного и государственного устройства на основе норм и принципов права. Француз Ж.-Ж. Руссо пришел к выводу: «Сильнейший никогда не бывает настолько сильным, чтобы всегда быть хозяином положения, если он не превращает свою силу в право, а подчинение ему — в обязанность» [9; 45].

Объективизация политической воли осуществляется путем принятия законов и других правовых актов, ратификации (денонсации) международных договоров, внесения изменений и дополнений в правовые акты и т.п. Итак, аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществ-ления им правотворческой функциональной деятельности заключается в том, что оно обязано объек-тивировать государственную волю в системе правовых актов, в результате чего его веления становят-ся общеобязательными и юридически императивными для всех субъектов правоотношений, в том числе и для самого государства.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления институциональ-но-учредительной функциональной деятельности заключается в необходимости формирования госу-дарственного аппарата, составляющими которого являются аппарат государственного управления (правительство, министерства, службы, инспекции, агентства и др.) и аппарат государственного при-нуждения (Вооруженные Силы государства, служба безопасности государства, полиция, прокурату-ра, исправительно-трудовые учреждения и др.), а также в определении порядка взаимодействия меж-ду общегосударственными и территориальными органами публичной власти.

Институционально-учредительная функциональная деятельность государства тесно связана с его правотворческой деятельностью, поскольку правовой основой образования (ликвидации) государст-венного органа выступает закон. Так, Конституция Финляндии от 11 июня 1999 г. определила, что организация и деятельность государственных органов управления регулируется законом, поскольку «их полномочия касаются государственной власти» (§ 119). Законы определяют различные способы формирования государственных органов, поэтому содержание институционально-учредительной функциональной деятельности государства имеет неодинаковое проявление, поскольку состоит в об-разовании, реорганизации, объединении, ликвидации государственных органов, а также в назначе-нии, переводе и/или освобождении лиц, занимающих политические должности. Итак, содержание институционально-учредительной функциональной деятельности государства объективируется по-



средством различных форм, однако аксиологическая сущность обязанностей государства остается неизменной: формирование институтов власти, в частности государственного аппарата, в соответст-вии с требованиями закона.

Аксиологическая сущность конституционных обязанностей государства в аспекте осуществле-ния им охранно-оборонительной функциональной деятельности заключается в обеспечении правопо-рядка в обществе, охране и защите конституционных ценностей и благ.

К числу таких конституционных ценностей и благ относятся: общественный порядок, государст-венная безопасность, здоровье и нравственность (ст. 73 Конституции Исландии от 17 июня 1944 г.), национальный суверенитет (ст. 3 Конституции Франции от 3 июня 1958 г.), «основные свободы и права человека и гражданина, признанные международным правом и определенные Конституцией; свободное определение национальной принадлежности; верховенство права; разделение государст-венной власти на законодательную, исполнительную и судебную; политический плюрализм, свобод-ные, прямые и демократические выборы; правовая защита собственности; свободный рынок и пред-принимательство; гуманизм, справедливость и солидарность; местное самоуправление» (ст. 8 Кон-ституции Македонии от 17 ноября 1991 г.) и др. «В целях сохранения мира и национальных интере-сов Республика Албания» участвует «в системе коллективной безопасности, на основе закона» (ч. 3 ст. 2 Конституции Албании от 21 октября 1998 г.).

Таким образом, государство в случае необходимости защиты конституционных ценностей и благ обязано задействовать не только внутренние, но и внешние легитимные средства. Следовательно, значимость конституционного долга государства в сфере осуществления им охранно-оборонной функциональной деятельности невозможно переоценить, поскольку эффективное обеспечение кон-ституционных ценностей и благ объективирует социальную сущность и ценность государства.

В сфере экономических отношений государство должно обеспечивать реализацию такой функ-циональной деятельности, как регулятивно-организационная, прогнозно-программная и т.п.

Экономисты объясняют необходимость вмешательства государства в сферу экономики, так на-зываемыми, «отказами рынка», под которыми понимают «нежелание или неспособность рынка удов-летворить потребности общества или отдельных групп индивидов рыночной экономической систе-мой» [10; 511]. Таким образом, необходимость вмешательства государства в сферу экономики явля-ется по сути вынужденным шагом, поскольку государство отвечает за производство общественных благ и обеспечение ими общества.

Обязанность государства оказывать влияние на экономику очевидно, однако оно должно быть соразмерным, то есть иметь «правильное пропорциональное соотношение», поскольку «экономиче-ские отношения» тесно связаны с законами природы, которые не подвластны воле государства. На-пример, бессмысленными являются государственные правовые акты, определяющие число и месяц начала и окончания сбора урожая, поскольку природа вносит свои коррективы в этот процесс [10; 522].

Влияние государства в сфере экономики обычно имеет административное проявление, которое заключается: а) в ограничении экономической свободы субъектов хозяйствования (например, запрет совершать определенные виды экономической деятельности (производство наркотиков, ядерного то-плива и др.); б) в предоставлении разрешений на лицензионные виды деятельности; в) в применении стимулов, поощрений или наказаний; г) в целевом финансировании секторов хозяйства, в решении вопросов импорта (установка / отмена пошлины, льгот) и т. п.

Итак, аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления им регуля-тивно-организационной функциональной деятельности заключается в организации производства на основе признания и защиты различных форм собственности, предпринимательской деятельности пу-тем надлежащего законодательного регулирования определенных вопросов, заключения различного рода договоров, в том числе и международных, а также в создании благоприятных условий для эф-фективного функционирования национальной рыночной экономики, в решении социально-экономических проблем, организации и обеспечении непрерывного производства качественных благ и обеспечении ими общества.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте прогностически-программной функциональной его деятельности объективируется путем определения характера и особенностей тенденций развития экономических явлений и процессов и видится в объективном прогнозировании и программном направлении экономического развития государства в соответствии с национальными интересами, потребностями и требованиями общества.


Серия «Право». № 1(93)/2019 55

Социальная ценность конституционных обязанностей государства в сфере экономических отношений видится в том, что их конституционное закрепление призвано не только отражать уровень достижений экономического развития социума, но и заставить государство «работать» в экономических интересах общества, создавать надлежащие условия труда, рабочие места, способствовать свободной и добросовестной конкуренции в экономической сфере, способствовать материальному обеспечению членов общества, развитию конкурентоспособной экономики и т.п.

В сфере экологических отношений государство обязано обеспечивать реализацию природоохранной, контрольной, регулятивно-управленческой функциональной деятельности.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления им природоохранной деятельности заключается в обеспечении гармонизации отношений социума и природы, сохранении баланса в использовании природных богатств в интересах общества и государства. Законодательство европейских государств установило: «Государство заботится об охране окружающей среды» (ст. 72 Конституции Словении от 23 декабря 1990 г.). В то же время Конституция Хорватии от 22 декабря 1990 г. определила, что «охрана природы и окружающей среды является «высшей ценностью конституционного строя Республики Хорватия» (ст. 3).

Обеспечение экологической безопасности требует от государства осуществления системного контроля, например, в сфере использования ядерной энергии. Конституция ФРГ от 23 мая 1949 г. обязала государство контролировать «производство и использование ядерной энергии в мирных целях, сооружение и эксплуатацию установок, предназначенных для этих целей; защиту от опасностей, возникающих при высвобождении ядерной энергии или в результате ионизирующего излучения, и захоронении радиоактивных материалов» (ст. 74).

В общем аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления контрольной функциональной деятельности в сфере экологических отношений заключается прежде всего в предотвращении экологической катастрофы и обеспечении экологической безопасности, восстановлении и поддержании экологического равновесия.

В социально-гуманитарной сфере государство обязано прежде всего обеспечивать реализацию такой функциональной деятельности, как социально-защитная и гуманитарно-культурная.

Аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте его социально-защитной функции заключается в удовлетворении потребностей человека. Так, Конституция Норвегии от 17 мая 1814 г. ставит в обязанность государства «создание условий, чтобы каждый трудоспособный человек мог обеспечивать свое содержание» (§ 110). Конституция Португалии от 2 апреля 1976 г. к числу первоочередных задач государства относит содействие «росту социального ... благосостояния и качества жизни людей, особенно наименее обеспеченных, в рамках стратегии устойчивого развития» (ст. 81). Программные законы определяют социальную деятельность государства (ст. 34 Конституции Франции от 4 октября 1958 г.). Таким образом, комплексная реализация обязанностей государства должна осуществляться в рамках социальной политики государства.

В то же время, аксиологическая сущность обязанностей государства в аспекте осуществления им гуманитарно-культурной функциональной деятельности заключается в необходимости создания в соответствии с достигнутым уровнем общественного прогресса всесторонних условий для полноценного культурного (духовного), образовательного, профессионального, творческого и иного развития общества.

Выводы

Таким образом, приходим к таким содержательным обобщениям: 1) аксиологическая сущность обязанностей государства — это обусловленные жизненными

социальными потребностями вид и мера необходимой, должной и законодательно нормированной и гарантированной деятельности государства, которая заключается в выявлении (детектности), признании и обеспечении (провайдности) ценностных потребностей общества и государства в определенной исторической действительности;

2) аксиологическая сущность обязанностей государства вытекает из их объективности, социаль-ной востребованости, полезности и практической необходимости;

3) аксиологическая сущность обязанностей государства объективируется посредством таких форм его функциональной деятельности, как: а) детектность, которая заключается в полноценном, системном и детерминированном выявлении объективных социальных потребностей общества и государства; б) признание ценностных потребностей общества и государства, которое заключается в юридическом «фильтровании» таких потребностей путем их нормирования в правовых актах



государства; в) провайдность, которая обеспечивается системой государственных мероприятий, направленных на удовлетворение ценностных потребностей общества и государства;

4) социальные ценности не являются постоянными, они испытывают определенную историче-скую корреляцию, поскольку трансформируется и гуманистическое отношение государства к тем или иным социальным ценностям;

5) правовая природа обязанностей государства формируется из системы материальных, социальных, нравственных, эстетических, культурных и других востребованных обществом ценностей, которые способствуют удовлетворению жизненных потребностей общества и соответствуют социальным запросам, требованиям, стандартам в тот или иной государственный период;

6) аксиологическая сущность обязанностей государства формируется в его функциональной деятельности в сфере политических, экономических, экологических, социально-гуманитарных отношений, как восходящих основ общественного бытия, и заключается в полноценном обеспечении ценностными благами и потребностями общества и государства.


1 Скакун О.Ф. Теория государства и права: учебник / О.Ф. Скакун. — Харьков: Эспада, 2009. — 755 с. 2 Осичнюк Ю.В. Философия: учебник / Ю.В. Осичнюк. — М.: Атика, 2003. — 464 с. 3 Словник української мови: в 11 т. — Т. 3. / АН УРСР. Ін-т мовознавства ім. О.О. Потебні / [укл. А.А. Бурячок,

А.П. Білоштан, Н.П. Дзятківська та ін.]. — Киев: Наук. думка, 1972. — 744 с. 4 Мацькевич Н.М. Конституционные культурные права и свободы человека и гражданина в Украине: правопонимание

и практика реализации: дис. ... д-ра юрид. наук: 12.00.02. – «Конституционное право; муниципальное право» / Н.М. Мацькевич. — М.: Национальная академия внутренних дел, 2014. — 467 с.

5 Петрушенко В. Толковый словарь основных философских терминов / В. Петрушенко. — Львов: Львовская политех-ника, 2009. — 264 с.

6 Машков А.Д. Теорія держави і права: підруч. / А.Д. Машков. — Киев: ВД «Дакор», 2015. — 492 с. 7 Коталейчук С.П. Теорія держави і права в запитаннях і відповіддях: посіб. / С. П. Коталейчук, П.Я. Пісной. — Киев:

КНТ, 2011. — 560 с. 8 Сучасна правова енциклопедія / О.В. Зайчук, О.Л. Копиленко, Н.М. Оніщенко та ін.; за заг. ред. О.В. Зайчука. —

Киев: Юрінком Інтер, 2010. — 384 с. 9 Желтов В.В. Теория власти: учеб. пос. / В.В. Желтов. — М.: Флинта, 2008. — 583 с. 10 Економічна теорія: Політекономія / за ред. В.Д. Базилевича. — Киев: Знання-Прес, 2008. — 719 с.


Мемлекет міндеттерінің аксиологиялық мəні

Мемлекет кейбір жария-құқықтық міндеттердің жалғыз иесі болып табылады, он табысты іске асару халықтың, жалпы қоғамның əл-ауқатын қамтамасыз етеді. Туындының мақсаты əлеуметтік ақиқаттың алуантүрлі саласындағы қажетті жəне тиісті функционалдық қызметін ескере отырып, мемлекеттің міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəнісін анықтау болып табылады. Мақалада мемлекеттің міндетінің аксиологиялық мəнісін кешенді талдауға, оның қазіргі жағдайдағы функционалдық пəрменділігін кешенді талдауға мүмкіндік беретін зерттеудің талдау-жүйелілік, формалды-заңдық, логикалық жəне басқа да əдістері қолданылды. Құқық доктринасы мемлекет міндетінің мəнін, оның ішкі мазмұны ретінде айқындайды, алайда мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəнісі туралы мəселені зерттемейді. Мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəнісін зерттеудің маңызы сол бұндай зерттеу əрқашан тəжірибелік тұрғыда жүргізіледі. Мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəні оның ақиқаттығынан, əлеуметтік сұранысқа ие болуынан, пайдалылығынан жəне тəжірибелік қажеттігінен туындайды. Мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəні – өмір сүрудің əлеуметтік тұтынымына негізделген мемлекет қызметінің қажетті, міндетті жəне заңды нормаланған жəне кепілдік берілген қызметінің түрі жəне шарасы болып табылады деген қорытынды жасалады. Ол белгілі бір тарихи болмыста қоғам мен мемлекеттің құнды қажеттіліктерін айқындау, тану жəне қамтамасыз етуді білдіреді. Мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəнісін объективтендірудің нысандары қоғам мен мемлекеттің құнды мұқтаждықтарын айқындау, тану жəне қамтамасыз ету болып табылатын мемлекеттің кешенді қызметі, яғни детектілік. Мемлекет міндетінің детектілігі ақиқат əлеуметтік құндылықтарды толыққанды, жүйелі түрде айқындауды білдіреді. Мемлекеттің əлеуметтік мұқтаждығын тану қоғам мен мемлекеттің моральдық, əлеуметтік, мəдени жəне басқа да талаптарына сай нормативтік реттеу жолымен жүзеге асырылады.


Серия «Право». № 1(93)/2019 57

Құндылық мұқтаждықты қамтамасыз ету дегеніміз саяси, мəдени жəне басқа да сипаттағы мақсатта бағытталған мемлекеттік əрекетті жүзеге асыруды білдіреді. Саяси, экономикалық, экологиялық, əлеуметтік-гуманитарлық қатынастар саласындағы мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəнісі қоғамды жəне мемлекетті құнды игліктермен толыққанды қамтамасыз ету болып табылады деген қорытынды жасалды.

Кілт сөздер: аксиология, мемлекет міндетінің аксиологиялық (құндылықты) мəні, мемлекеттің функционалдық қызметінің нысандары, нормативтік реттеу, конституциялық игіліктер.

B.Yu. Zadorozhnyi

The axiological essence of the obligations of the state

The state is the only bearer of some of the most important public-law obligations, whose successful imple-mentation ensures the well-being of a certain people, society as a whole. The purpose of the publication is to define the axiological essence of the obligations of the state, based on its proper, necessary functional ac-tivity in various spheres of social reality. The article used such research methods as analytical-systemic, for-mal-legal, logical and others, which allowed to comprehensively analyze the axiological essence of the state's obligations, determine its functional effectiveness in the modern conditions. The doctrine of law defines the essence of the state as the internal content of its activities, but does not examine the question of the axiologi-cal essence of the obligations of the state. The importance of studying the axiological essence of the obliga-tions of the state is justified by the fact that such research is always carried out from practical positions. It is indicated that the axiological nature of the obligations of the state stems from their objectivity, social de-mand, utility and practical necessity. It has been established that the axiological essence of the obligations of the state is the form and measure of the necessary, due and legally regulated and guaranteed activity of the state, determined by the vital social needs, which consists in identifying (detecting), recognizing and provid-ing (delivering) the value needs of society and the state in a certain historical reality. Forms of objectification of the axiological essence of the obligations of the state is the integrated activity of the state, which consists in detection, that is, in identifying, as well as recognizing and ensuring the value needs of society and the state. It has been established that the detection of state responsibilities consists in the full-fledged, systemic and deterministic identification of objective social needs, the state recognizes social needs by filtering them according to the moral, social, cultural and other requirements of society and the state, ensuring value needs involves the implementation of targeted government actions of a political, economic, cultural and other na-ture. It is concluded that the axiological essence of the state's obligations in the sphere of political, economic, ecological, social and humanitarian relations is to ensure the full value of the benefits and needs of society and the state.

Keywords: axiology, axiological essence of the obligations of the state, forms of functional activity of the state, providing, legal filtering, constitutional value.

References

1 Skakun, O.F. (2009). Teoriia hosudarstva i prava [Theory of State and Law]. Kharkov: Espada [in Russian]. 2 Osichnyuk, Yu.V. (2003). Filosofiia [Philosophy]. Moscow: Atika [in Russian]. 3 Buryachok, A.A., Biloshtan, A.P., & Dzyatkivska, N.P. (Ed.). (1972). Slovnik ukrainskoi movi [Dictionary of the Ukrainian

language]. (Vol. 1-11; Vol. 3). Academy of Sciences of the USSR. Kiev: Naukova dumka [in Ukrainian]. 4 Matskevych, N.M. (2014). Konstitutsionnye kulturnye prava i svobody cheloveka i hrazhdanina v Ukraine: pravoponimanie i

praktika realizatsii [Constitutional cultural rights and freedoms of man and citizen in Ukraine: law-making and practice of realiza-tion]. Doctor’s thesis. Kiev: Natcionalnaia akademiia vnutrennikh del [in Ukrainian].

5 Petrushenko, V. (2009). Tolkovyi slovar osnovnykh filosofskikh terminov [Explanatory Dictionary of Basic Philosophical Terms]. Lviv: Lvov Polytechnica [in Russian].

6 Mashkov, A.D. (2015). Teoriia derzhav i prava [Theory of State and Law]. Kiev: VD «Dakor» [in Ukrainian]. 7 Kotalejchuk, S.P., & Pisnoy, P.Ya. (2011). Teoriia derzhavy i prava v zapitanniakh i vidpoviddiakh [Theory of State and Law

in Questions and Answers]. Kiev: KNT [in Ukrainian]. 8 Zaichuk, O.V., Kopylenko, O.L., & Onischenko, N.M. (Ed.). (2010). Suchasna pravova entsiklopedіia [Modern legal ency-

clopedia]. Kiev: Yurinkom Inter [in Ukrainian]. 9 Zheltov, V.V. (2008). Teoriia vlasti [Theory of Power]. Moscow: Flinta [in Russian]. 10 Bazilevich, V.D. (Ed.) (2008). Ekonomichna teoriia: Politekonomiia [Economic Theory: Political Economy]. Kiev: Znannia-

Pres [in Ukrainian].


UDC 341: 343.8

G.Z. Kozhakhmetov, Zh.B. Ualiyeva, R.B. Botagarin

Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan (E-mail: [email protected])

Granting of electoral rights to convicted: international experience and national legislation

During preparation of scientific article the authors conducted a study on the restriction of the electoral rights of citizens convicted for crimes and being in places of deprivation of freedom as an actual and ambiguous constitutional and legal phenomenon. Accordingly, the purpose of the study is a comparative legal analysis of this phenomenon based on its socio-philosophical, theoretical and legal background, practical aspects from the point of view of international legal practice of restricting electoral rights of citizens convicted for crimes, as well as from the point of view of the implementation of this restriction in the national electoral system in modern Kazakhstan. The International Acts and Materials of the Conventions protecting human rights were examined. Constitutions of the near and far abroad countries are considered. On the example of European countries, the USA, China, Korea and others, various restrictions on the electoral rights of convicted and the progressive changes that have occurred recently in connection with the democratization of society and liberal-ization of the rights of convicted are shown. The special place in the article is devoted to the European Court of Human Rights, its ideology is revealed, and purpose of creation, competence and authority, as well as the possible consequences of non-compliance with European Court rulings are considered. Within the legal re-form conducted by the humanization of society in the country authors proposed to add part 3. of article 104 of Penal Code of the Republic of Kazakhstan p. 5-1 by words that active suffrage is given to persons serving their sentences in lightened conditions in the minimum security institutions, which will be another step to-wards democratization of Kazakhstan legislation on persons convicted for crimes for a short time.

Keywords: international community, European Court of Human Rights, legislation, Constitution, Criminal Code, democracy, constitutional state, participation in elections, electoral law, convicted.

Introduction

The relevance of the research topic is that the international community was still in the process of build-ing its foundations, namely the birth of the principles of separation of powers, a system of checks and bal-ances, protection of natural human rights from the arbitrariness of absolutism towards the creation of a civil society, touched upon issues of universal equal suffrage. The founders of constitutional state, Jean-Jacques Rousseau, Charles-Louis Montesquieu, John Locke, Thomas Hobbes and others, gave the theoretical basis for the formation of legislative organs of power through their general elections. As human society developed, the electoral law was democratized. Of course, this depended on the political situation in a particular state and the alignment of class forces in society.

From the history of the formation of the US state and law, we know that the victory in the war between the South and the North in the 19th century was the last to be due to the fact that the authorities abolished slavery and gave them hope that they would rule the state through participation in general elections.

Every state of Europe, America and the East achieved this as a result of a brutal struggle against the to-talitarian regimes of the ruling monarchies. It was a long and difficult path in which the foundation of today's democracy strengthened and developed.

To take, for example, the Russian Empire at the beginning of the twentieth century, this included Ka-zakhstan, as the Steppe Territory. Officially electoral rights in the first parliament of the country - the State Duma persons younger than 25 years old were deprived, studying in educational institutions, military ranks of the army and navy, wandering aliens (peoples of the North who lived in hunting), foreign citizens [1; 146, 147]. To this official list you need to add more women, as well as those convicted by the court for the crime committed for any period of time.

The study of the electoral law is relevant due to its evolution and strengthening as democracy wins in Europe, Asia and the CIS countries after the collapse of the USSR in the post-Soviet space. The level of de-mocracy in the electoral law depended on how much society had advanced in protecting human rights and freedoms in the way of its main goal - the construction of a state of law. In this regard, the international community, through established organizations, is doing a lot for the further democratization of electoral law.

Granting of electoral rights to convicted:…

Серия «Право». № 1(93)/2019 59

A special place in them is given to the rights of convicted in the countries of young democracy, to which Ka-zakhstan can be attributed.

The purpose of the study was on the example of international law norms, enshrined in Article 21 of the Universal Declaration of Human Rights (1948), Article 25 of the International Covenant on Civil and Politi-cal Rights (1966) to show that every citizen, without any discrimination and without unreasonable re-strictions, should have the right to take part in the conduct of public affairs through freely chosen representa-tives.

Also, the purpose of the research of a scientific article is to identify patterns of constitutional restriction of electoral rights of convicted, as well as, proceeding from the patterns found, to develop their own position on improving national legislation in the context of restricting electoral rights of citizens convicted and stay-ing in minimum security institutions.

The objectives of the study were: summarize and analyze the international experience of restricting the electoral rights of citizens con-

victed for crimes, according to the Basic Laws of the states under study, the Criminal Procedure Codes, regu-lations, etc.;

to analyze the international legal practice of resolving issues related to the liberalization of electoral rights of convicted, in particular, documents of the European Court of Human Rights (ECHR), article 3 of Protocol No. 1 of the European Convention on Human Rights of 1950;

to study the Constitutional Laws «About Elections in the Republic of Kazakhstan», «About the Re-publican Referendum», normative acts: Criminal Code, Civil Procedural Code, Code of the Republic of Ka-zakhstan on Administrative Offenses and other normative acts;

to study various points of view about the legal nature of the phenomenon of restriction of the electoral rights of convicted, about the necessity and expediency of applying criminal penalties in the form of restrict-ing electoral rights;

to offer practical recommendations for improvement of Kazakhstan's constitutional, criminal, crimi-nal-executive legislation, as well as electoral law and process.


In the scientific article, the authors applied both general scientific methods of knowledge and special methods and techniques characteristic of the legal sciences: dialectical, historical and legal, methods of logi-cal deduction and induction, a system-structural approach, a comparative (comparative-legal), formal-legal and others.

The dialectic method of cognition allowed studying fully and thoroughly the theoretical problems of re-stricting the electoral rights of prisoners, to identify patterns of deprivation of electoral rights as a type of criminal punishment and constitutional restrictions on electoral rights of citizens convicted by a court sen-tence used today, their legal nature and background.

The comparative legal method of research was used by the authors in the aspect of comparing interna-tional standards for restricting the electoral rights of citizens in places of isolation with the norms of Russian law in the sphere of legal regulation of the institution for restricting electoral rights of prisoners. This al-lowed us to disclose more fully the content of the studied legal problem.

Results

According to Article 3 of Protocol No. 1 of the European Convention on Human Rights, signed in Rome on November 4, 1950: «The High Contracting Parties undertake to hold free elections at reasonable intervals by secret ballot under conditions that would ensure the free will of the people when choosing the legislative power» [2]. The Convention provides for electoral law as a fundamental principle of effective po-litical democracy.

As known, the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR), founded in 1991 and interested in ensuring respect for human rights and freedoms [3], established an Election Observation Mission. The OSCE mission highly appreciated the extraordinary parliamentary elections in the Republic of Kazakhstan held on March 20, 2016 with the proviso that Kazakhstan still has a significant way to go to en-sure compliance with OSCE commitments on democratic elections. In particular, one of the issues was the deprivation of the electoral rights of our citizens serving their sentences in places of detention.

The election process in the Republic of Kazakhstan is ensured by the Constitution of the Republic of Kazakhstan, the Constitutional Laws «About Elections in the Republic of Kazakhstan», «About the Republi-



can Referendum», regulations: the Criminal Code, the Civil Procedural Code, the Code of Administrative Offenses of the Republic of Kazakhstan, and other regulations, such as «About the procedure consideration of citizens' appeals in the Republic of Kazakhstan», «About the order of the organization and holding of peace meetings, rallies, processions, pickets and demonstrations in the Republic of Kazakhstan».

Point 3 of Article 33 of the Republic of Kazakhstan Constitution contains a ban on participation in elec-tions and in the republican referendum of citizens held in places of detention by a court sentence [4; 153]. Point 3 of Article 4 of the Constitutional Law of the Republic of Kazakhstan «About Elections» provides that citizens who are recognized to be incapacitated by the court and who are detained in prisons by a court sen-tence do not participate in the elections.

Thus, according to the norms of the Constitution and the Constitutional Law about Elections of the Re-public of Kazakhstan, citizens who are serving a sentence of imprisonment by a court decision are deprived of their electoral rights, regardless of the severity of the crime they committed.

It should be noted that participation in voting by persons in places of deprivation of freedom is legally prohibited in other CIS countries. For example, in the Constitutions of the Russian Federation, Part 3. Article 32, Part 2 of the Republic of Belarus. Article 64, Part 2 of the Republic of Armenia. Article 27, Azer-baijan Republic p.3. Article 56, Turkmenistan, Part 2. Article 194, Republic of Tajikistan, Part 4 Article 27.

The Constitution of the Kyrgyz Republic does not prohibit participation in elections of convicted, how-ever, it is provided for by Part 3. Article 3 of the Constitutional Law of the Kyrgyz Republic «About the Election of the President of the Kyrgyz Republic and Deputies of the Zhogorku Kenesh of the Kyrgyz Re-public» [5].

The exclusion from the list of CIS countries is Ukraine, according to Article 38 of the Constitution of Ukraine; the law does not restrict the right to vote of persons serving sentences in places of deprivation of freedom [6].

In countries of the far abroad, for example, in many states of the United States, persons who are serving a sentence of imprisonment are suspended from elections. Currently, in accordance with the provisions of the law, about 5.3 million offenders (of whom about 2 million have already served their sentences) are not eligi-ble to participate in elections, including in connection with the bureaucratic procedure of restoration of elec-toral rights.

Only 2 states, Maine and Vermont, provide prisoners with the opportunity to vote in elections, the re-maining 48 and the Federal District of Columbia prohibit voting, 8 states deny offenders electoral rights for life, 8 provide for a special procedure to restore the voter in electoral rights by the decision of the governor of the state. However, in some states, legislative measures have been taken to facilitate the participation of ex-offenders in the implementation of active suffrage, in particular in Alabama, Florida, Indiana and Mary-land [7].

According to the United Kingdom Law of 1870, all prisoners are denied the right to vote. This rule was supplemented by the Law of 1983 on National Representation, which reads: «A convicted who is serving a sentence in places of deprivation of freedom does not have the right to participate in a parliamentary or local government election» [8].

In a number of European countries, such as Italy and Greece, varying degrees of prohibition apply. In both countries, a life sentence for criminals implies a final loss of voting rights. Italian and Polish courts may restrict the electoral rights of a criminal even after his release [9; 6].

According to the laws of Germany, prison authorities are obliged to encourage prisoners to participate in elections and ensure the conduct of voting. But, as in France, a court can deprive a person of electoral rights if he is convicted of high treason [9; 4].

In Poland and Malta, a similar ban is imposed on those who have committed serious crimes. By the de-cision of the State Tribunal of the Republic of Poland, a person who has committed a crime related to viola-tion of the Constitution or laws may be deprived of both active and passive electoral rights in all types of elections (item 1 of Article 23 of the Law about the State Tribunal from the 26 of March 1982) [10].

For example, in Cyprus, Romania, Moldova, Monaco, prisoners can vote if the court has not issued a corresponding ban [9; 8].

In 2006, the Republic of Ireland adopted a bill allowing all prisoners to vote, and European countries - Bulgaria, Luxembourg, the Netherlands and Slovakia have the right to deprive of the electoral rights of any offender sentenced to a term of more than 10 years [9; 7].

According to the Criminal Code of the People's Republic of China, persons who committed acts with the aim of overthrowing the dictatorship of the proletariat, undermining the socialist system or harming the


Серия «Право». № 1(93)/2019 61

PRC are deprived of voting rights. Persons sentenced to the death penalty or imprisonments for life are not eligible to vote either. As well as election commissions can deprive of electoral rights, persons who system-atically violate public order [11].

In Malaysia convicted of a crime and sentenced to death or imprisonment for a term of more than 12 months, and serving a sentence are deprived of active electoral rights.

In accordance with the Japan Law about «Election of Public Officials», citizens who are serving a sen-tence in places of detention do not have an active electoral right; persons convicted of violation of electoral legislation do not participate in elections.

In South Korea, persons who are serving sentences in prisons under a court sentence that has entered in-to force until the expiration of their sentence, persons who are deprived of the right to vote under a court sen-tence, persons who have committed an offense in electoral rights in high-level elected positions are deprived of active suffrage.

The circle of prohibitions on voting in the Republic of Turkey is very interesting. Thus, according to Article 67 of the Constitution of Turkey, criminals held in prisons, as well as soldiers and corporals serving in the Armed Forces, students of higher military schools do not have the right to vote [12; 147].

Discussion

According to the scientist V.V. Krasinsky — an expert of the Russian public institution of electoral law, that the objectives of depriving electoral law are to maintenance of authority of the law, to exclude the possi-bility of criminal influence on the formation of national representative bodies, and to prevent offenders from electoral authorities [10].

After analyzing the international experience of restricting the electoral rights of citizens convicted of crimes, according to the Basic Laws, Criminal Procedural Codes and regulations of the studied states, we note that the situation with respect for the electoral law of convicted prisoners is ambiguous throughout the world. The issue of the rights of convicted began to be put on the agenda for the world community for the following reason. As we have noted, in the United Kingdom, prisoners have been forbidden to vote for more than 140 years, but the European Court of Human Rights has challenged this provision. The first and most debated resolution of the European Court concerning the total deprivation of convicted voting rights was is-sued in 2005 in the case of «Hurst against United Kingdom».

According to the decree, in order to preserve the foundations of an effective and meaningful democracy, guided by the principle of the rule of law, the right to vote in elections is a right, not a privilege. In response to this, the position of the British government can be expressed in the words of the then Prime Minister Da-vid Cameron: «I feel uneasy at the mere thought that convicted can vote, rights are privileges and need to be earned» [13]. The opinion of the government supported the parliament of the country.

In 2011, this issue was considered by the House of Commons and informed the European Court of Hu-man Rights that the court is not entitled to resolve such issues, since it falls under the jurisdiction of national legislation. However, the International Court of Justice in Strasbourg in 2018 again invited Britain to comply with the decision of the European Court, thereby fulfilling its international obligations.

In this case, the judges set a period of 6 months for the British government, for which they must make amendments and changes in legislation necessary to resolve this complex issue. The ECHR found the viola-tion of the convention Article 3 of Protocol No. 1 the right to free elections, meaning «automatic and indis-criminate» deprivation of the right to vote.

At the same time, the international organization recognizes for each state sufficiently broad powers to select those categories of prisoners who will not still be granted the right to vote. The authorities can resolve these issues without the consent of the European Court of Human Rights. Here the principle of «independent state discretion» should be applied. This principle came into being as a result of the decision of the Stras-bourg Court in the case of «Frodl agaist Austria». This was an important decision of the International Stras-bourg Court, since each country has its own characteristics not only in historical, cultural, ethnicity, but also in national legislation, where in each particular case the court must decide on the basis of the Law of this state [14; 1, 2].

It should be noted that so far this issue, which has been going on for more than 30 years between the Strasbourg Court and the UK, remains open.

It is necessary to say a few words about the European Court of Human Rights, it is an unusual court in many respects, it serves as the basis for the protection of human rights in the 47 member countries of the Council of Europe, including Russia, Azerbaijan, Georgia, Armenia and Moldova, where more than 800 mil-



lion people live. The ECHR protects the interests of the applicants of all violations of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. It is hoped that in the future, our Republic of Ka-zakhstan will become a member of this serious and authoritative international human rights body [15].

The official languages of the European Court of Human Rights are English and French, which means that the court hearing and court proceedings are carried out in one of these languages. The working lan-guages of the Strasbourg Court are all languages of the States Parties to the Convention, which means, for example, a complaint can be filed in any language of the State party.

The European Court makes 3 main types of decisions: 1) The decision of inadmissibility of the complaint is made in the form of a letter and sent to the appli-

cant; 2) The decision on the inadmissibility or admissibility of the complaint in the form of a separate moti-

vated document, translated into Russian, means «decision»; 3) and, finally, the final decision on the case in translation into Russian, referred to as the court order.

Only this document of the European Court can recognize a violation of human rights [16; 3]. Having analyzed the international legal practice of resolving issues related to the restriction of the elec-

toral rights of convicted, in particular, documents of the European Court of Human Rights (ECHR), it should be noted that at the European Court of Human Rights, complaints from individuals, legal entities and groups increase every year about the protection of human rights and fundamental freedoms under the 1950 Conven-tion [17; 2, 3]. Statistics show that since the formation of the ECHR until 2016, the most complaints were filed against 4 states: Turkey, Poland, Russia and Italy [17; 8–11]. According to official data, as of Novem-ber 2016, the ECHR issued 42,529 motivated decisions and orders. 90 % of them were rendered in the last 20 years. The last of them, for example, is the case of «Anchugov and Gladkov against Russia» [18; 1–4].

If a state that is a member of the Council of Europe does not comply with the rulings of the European Court, then for it this could have the following consequences: bringing to international legal responsibility (warning, retaliatory measures and the last resort - suspension of membership or expulsion from the Council of Europe [16; 3–11].

Although Kazakhstan is not a member of the European Court, but, nevertheless, as a state committed to the ideas of building democracy and civil society, it systematically implements state-legal reforms, including with regard to those convicted by a court sentence. In particular, the penitentiary system is being reformed, as well as the recommendations of the OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights to amend the prohibition on voting for convicted prisoners deserve our attention and discussion.

Despite the fact that the national legislation of the Republic of Kazakhstan prohibits voting for those sentenced to deprivation of freedom, we need to take steps towards democratization - the gradual granting of the electoral rights of this part of the population. The first step in this direction may be a review of the legal status of convicted serving their sentences in lightened conditions, that is, in minimum security institutions. According to Article 46 of the Criminal Code of the Republic of Kazakhstan «Deprivation of freedom and the criminal code», the serving of deprivation of freedom is appointed in the institutions of the penitentiary system of minimal security to persons convicted for crimes committed recklessly; not related to the use of violence, provided for by chapters 7, 8, 9, 12 and 13 of this Code; persons convicted of crimes under Chapter 15 of the Code, in the case of their full compensation for the damage caused by the crime; persons convicted for the first time for committing an intentional crime for which they were sentenced to imprisonment for up to two years [19].

In a minimum security institutions, a sentence can be served in strict, ordinary, and lightweight condi-tions. Everything depends on the prisoner's behavior, his conscientious attitude to work, discipline and other rules of this institution.

After examining various points of view on the legal nature of the phenomenon of restricting the elec-toral rights of convicted, about the need and appropriateness of applying criminal penalties in the form of restricting electoral rights, it can be noted that in minimum security institutions there is no mandatory sign of imprisonment - isolation from society, and therefore, they are often referred to as open institutions where prisoners are held unguarded, but under the supervision of the administration. At one time, a number of So-viet scientists A.Ye. Natashev, A.V. Maslihin, S.A. Mikhlin, N.A. Struchkov and others noted that in the colonies-settlements, despite their belonging to a corrective labor institution, there is no main element of im-prisonment - isolation of free people from society [20; 50–55]. Yu.M. Tkachevsky supporting this idea, pointed out that serving a sentence in a penal colony cannot be considered as a deprivation of freedom [21; 14].


Серия «Право». № 1(93)/2019 63

Conclusions

Given the above, it is realistic to grant the right to vote to convicted persons serving their sentences in lightweight conditions in minimum security institutions. For this it is necessary to offer practical recommen-dations, in particular, to add a new paragraph of part 3. Article 104 of the Penal Code of the Republic of Ka-zakhstan dated July 5, 2014 with the following content: p. 5–1 «active electoral right is granted to persons serving a sentence in lightened conditions in minimum security institutions. Thus, we will take the first step towards international standards, which are supported by the world democratic community, and we are confi-dent that over time Kazakhstan will become a member of the European Court of Human Rights and Free-doms.

References

1 Кожахметов Г.З. Первый парламент России и перспективы развития Казахстана в 1905–1917 годы: учеб. пос. / Г.З. Кожахметов. — Караганда: ТОО «Арко», 2012. — 176 с.

2 Протокол № 1 Европейской Конвенции по правам человека // Использован сайт интернет [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://docs.cntd.ru/document/901867999

3 Бюро по демократическим институтам и правам человека // БДПИЧ [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://yandex.kz/search/? text =163&clid=2282475

4 Конституция Республики Казахстан: науч.-практ. коммент. — Алматы: Раритет, 2010. — 400 с. 5 Конституция Кыргызской Республики // [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://shailoo.gov.kg/ru/izbirateli-

hailoochular/izbiratelnoe_pravo_shailoo_ukugu/ 6 Закон о выборах Украины // Использован сайт интернет Украина [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

http://kodeksy.com.ua/ka/konstitutsiya_ukrainy/statja-38.htm 7 Дистанционный мониторинг выборов Президента США 6 ноября 2012 года [Электронный ресурс]: — Режим досту-

па: userdocs.ru› 8 Избирательные права лиц, отбывающих наказание в виде лишения свободы, в контексте прецедентной практики

ЕСПЧ и ответные меры правительства Великобритании [Электронный ресурс]. — Режим доступа: alleuropa.mgimo.ru 9 В каких странах зэки имеют право голосовать — Life.ru — информационный портал [Электронный ресурс]. —

Режим доступа: https://life.ru/_kakikh_stranakh_zeki_imieiut_pravo_gholosovat 10 Красинский В.В. Лишение избирательного права в зарубежных странах [Электронный ресурс]: — Режим доступа:

roiip.ru 11 Избирательное право и избирательная система в Китае [Электронный ресурс]. — Режим доступа: studopedia.ru 12 Романовский Г.Б. Сравнительно-правовой анализ избирательного статуса осужденных // Криминологический жур-

нал Байкальского государственного университета экономики и права. — 2013. — № 4. –С. 146–153. 13 Право заключенных Великобритании голосовать // United News, 10 февраля 2011 года [Электронный ресурс]. — Ре-

жим доступа:http://www.uneditednews.co.uk/News/uk-prisoners-right-to-vote 14 ЕСПЧ агрессивно навязывает Европе волеизъявление в неволе // [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

https://pravo.ru/interpravo/news/view/72721/ 15 Европейский суд по правам человека // Использован сайт интернет [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

https://ru.wikipedia.org/wiki 16 Европейский суд по правам человека (ЕСПЧ) // [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

https://roseurosud.org/espch/evropejskij-sud-po-pravam-cheloveka 17 Статистические показатели работы Европейского суда по правам человека // [Электронный ресурс]. — Режим

доступа: https://ru.tsn.ua/politika/ukraina-lidiruet-po-kolichestvu-iskov-v-evrosud-po-pravam-cheloveka-569022.html 18 КС: решение ЕСПЧ по делу об участии в выборах в РФ заключенных можно исполнить частично [Электронный

ресурс]. — Режим доступа: https://tass.ru/politika/3218221 19 Уголовный кодекс Республики Казахстан от 3 июля 2014 года № 226-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим

доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226 20 Cтручков Н.А. Проблемы дальнейшего совершенствования правовых основ функционирования системы органов,

исполняющих наказания / Н.А. Cтручков // Проблемы совершенствования управленческой деятельности исправительно-трудовых учреждений. — М.: Акад. МВД СССР, 1983. — 311 с.

21 Ткачевский Ю.М. Замена уголовного наказания в процессе исполнения / Ю.М. Ткачевский. — М.: Юрид. лит., 1982. — 136 с.



Ғ.З. Қожахметов, Ж.Б. Уалиева, Р.Б. Ботагарин

Сотталғандарға сайлау құқығын беру: халықаралық тəжірибе жəне ұлттық заңнама

Мақаланы дайындау барысында авторлар өзекті əрі ерекше конституциялық-құқықтық феномен ретіндегі қылмыс жасағаны үшін сотталған жəне бас бостандығынан айыру орындарындағы азаматтардың сайлау құқықтарын шектеу сұрағына зерттеу жүргізді. Сəйкесінше, зерттеудің мақсаты бұл қылмыс жасағаны үшін сотталған азаматтардың сайлау құқықтарын шектеудің халықаралық-құқықтық тəжірибесі тұрғысынан жəне осы шектеуді қазіргі Қазақстандағы ұлттық сайлау жүйесінде жүзеге асыру тұрғысынан құбылыстың əлеуметтік-философиялық, теориялық жəне құқықтық алғышартына, тəжірибелік аспектіде осы феноменге салыстырмалы-құқықтық талдау жүргізу болып табылады. Адам құқықтарын қорғайтын халықаралық актілер мен конвенциялардың материалдары зерттелді. Жақын жəне алыс шетелдердің конституциялары қарастырылған. Еуропа елдерінің, АҚШ, Қытай, Корея жəне басқа да елдердің мысалында сотталғандардың сайлау құқығына қатысты соңғы уақыттардағы қоғамның демократиялануымен жəне сотталғандардың құқықтарының ырықтандырылуына байланысты прогрессивті өзгерістер мен сотталғандардың сайлау құқықтарындағы əртүрлі шектеулер көрсетілген. Мақалада Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сотқа ерекше орын берілген, оның идеологиясы, құрылу мақсаты, құзыреттілігі жəне өкілеттіктері, сондай-ақ Еуропалық сот шешімдерін орындамаудың ықтимал салдары ашып көрсетіледі. Елдегі қоғамды ізгіліктендіру бойынша жүргізіліп жатқан құқықтық реформа шеңберінде авторлар Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексінің 104-бабының 3-бөлімінің 5-1 пунктін келесідей сөздермен толықтыруды ұсынады: белсенді сайлау құқығы қауіпсіздігі төмен мекемелердегі жеңілдетілген жағдайда жазаларын өтеп жатқан тұлғаларға беріледі. Бұл қысқа мерзімге қылмыс жасағаны үшін сотталған тұлғаларға қатысты қазақстандық заңнаманы демократияландыруға тағы бір қадам болып табылады.

Кілт сөздер: халықаралық қоғамдастық, Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот, заңнама, Конституция, Қылмыстық кодекс, демократия, құқықтық мемлекет, сайлауға қатысу, сайлау құқығы, сотталғандар.

Г.З. Кожахметов, Ж.Б. Уалиева, Р.Б. Ботагарин

Предоставление избирательных прав осужденным: международный опыт и национальное законодательство

При подготовке статьи авторы провели исследование вопроса ограничения избирательных прав граж-дан, осужденных за преступления и находящихся в местах лишения свободы, как актуального и неод-нозначного конституционно-правового феномена. Соответственно, целью исследования является сравнительно-правовой анализ этого феномена исходя из его социально-философских, теоретико-правовых предпосылок, практических аспектов, с точки зрения международно-правовой практики ог-раничения избирательных прав граждан, осужденных за преступления, а также с точки зрения реали-зации указанного ограничения в национальной избирательной системе в современном Казахстане. Были исследованы международные акты и материалы конвенций, защищающих права человека. Рас-смотрены конституции стран ближнего и дальнего зарубежья. На примере европейских стран, США, Китая, Кореи и других показаны различные ограничения в избирательных правах осужденных и прогрессивные изменения, произошедшие за последнее время в связи с демократизацией общества и либерализацией в отношении прав осужденных. В статье особое место уделено Европейскому суду по правам человека, раскрыта его идеология, цель создания, компетенция и полномочия, а также рас-смотрены возможные последствия невыполнения постановлений Европейского суда. В рамках право-вой реформы, проводимой в стране гуманизацией общества, авторами предложено дополнить ч. 3, ст. 104 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан п. 5-1 словами, что активное избирательное право предоставляется лицам, отбывающим наказание в облегченных условиях в уч-реждениях минимальной безопасности, что станет еще одним шагом к демократизации казахстанско-го законодательства относительно лиц, осужденных за совершенные преступления на небольшой срок.

Ключевые слова: международное сообщество, Европейский суд по правам человека, законодательст-во, Конституция, Уголовный кодекс, демократия, правовое государство, участие в выборах, избира-тельное право, осужденные.


Серия «Право». № 1(93)/2019 65

References

1 Kozhakhmetov, G.Z. (2012). Pervyi parlament Rossii i perspektivy razvitiia Kazakhstana v 1905–1917 hody [The first par-liament of Russia and prospects for the development of Kazakhstan in the years 1905–1917]. Karaganda: «Arko» LLP [in Russian].

2 Protokol No. 1 Evropeiskoi Konventsii po pravam cheloveka [Protocol №1 of the European Convention on Human Rights]. docs.cntd.ru. Retrieved from http://docs.cntd.ru/document/901867999 [in Russian].

3 Biuro po demokraticheskim institutam i pravam cheloveka [Bureau for Democratic Institutions and Human Rights]. BDPICh – ODIHR. Retrieved from https://yandex.kz/search/?text = 163 & clid = 2282475 [in Russian].

4 Konstitutsiia Respubliki Kazakhstan: nauchno-prakticheskii kommentarii (2010) [Constitution of the Republic of Kazakh-stan: scientific and practical commentary]. Almaty: Raritet [in Russian].

5 Konstitutsiia Kyrhyzskoi Respubliki [Constitution of the Kyrgyz Republic]. shailoo.gov.kg. Retrieved from https://shailoo.gov.kg/ru/izbirateli-hailoochular/izbiratelnoe_pravo_shailoo_ukugu/ [in Russian].

6 Zakon o vyborakh Ukrainy [The Law about Elections of Ukraine]. kodeksy.com. Retrieved from http://kodeksy.com.ua/ka/konstitutsiya_ukrainy/statja-38.htm [in Russian].

7 Distantsionnyi monitorinh vyborov Prezidenta SShA 6 noiabria 2012 hoda [Remote monitoring of the US presidential elec-tions on November 6, 2012]. userdocs.ru. Retrieved from userdocs.ru› [in Russian].

8 Izbiratelnye prava lits, otbyvaiushchikh nakazanie v vide lisheniia svobody, v kontekste pretsedentnoi praktiki ESPCh, i otvetnye mery pravitelstva Velikobritanii [Electoral rights of persons serving a sentence of imprisonment, in the context of the case-law of the ECHR, and the response of the British government]. alleuropa.mgimo.ru. Retrieved from alleuropa.mgimo.ru [in Rus-sian].

9 V kakikh stranakh zeki imeiut pravo holosovat [In which countries convicted have the right to vote]. life.ru. Retrieved from https://life.ru/__akak_stranakh_zeki_imieiut_pravo_gholosovat [in Russian].

10 Krasinsky, V.V. Lishenie izbiratelnoho prava v zarubezhnykh stranakh [Deprivation of suffrage in foreign countries]. roiip.ru. Retrieved from roiip.ru [in Russian].

11 Izbiratelnoe pravo i izbiratelnaia sistema v Kitae [Suffrage and electoral system in China]. studopedia.ru. Retrieved from studopedia.ru [in Russian].

12 Romanovsky, G.B. (2013). Sravnitelno-pravovoi analiz izbiratelnoho statusa osuzhdennykh [Comparative legal analysis of the electoral status of convicted]. Kriminolohicheskii zhurnal Baikalskoho hosudarstvennoho universiteta ekonomiki i prava – Crimi-nological journal of the Baikal State University of Economics and Law, No. 4, 146–153 [in Russian].

13 Pravo zakliuchennykh Velikobritanii holosovat [The right of UK prisoners to vote]. United News, February 10, 2011. uneditednews.co. Retrieved from http: //www.uneditednews.co.uk/News/uk-prisoners-right-to-vote [in Russian].

14 ESPCh ahressivno naviazyvaet Evrope voleiziavlenie v nevole [The ECHR aggressively imposes a will on Europe in captiv-ity]. pravo.ru. Retrieved from https://pravo.ru/interpravo/news/view/72721/ [in Russian].

15 Evropeiskii sud po pravam cheloveka [European Court of Human Rights]. ru.wikipedia.org. Retrieved from https://ru.wikipedia.org/wiki [in Russian].

16 Evropeiskii sud po pravam cheloveka (ESPCh) [European Court of Human Rights (ECHR)]. roseurosud.org. Retrieved from https://roseurosud.org/espch/evropejskij-sud-po-pravam-cheloveka. [in Russian].

17 Statisticheskie pokazateli raboty Evropeiskoho suda po pravam cheloveka [Statistical indicators of the work of the European Court of Human Rights]. ru.tsn.ua. Retrieved from https://ru.tsn.ua/politika/ukraina-lidiruet-po-kolichestvu-iskov-v-evrosud-po-ravam-cheloveka-569022.html [in Russian].

18 KS: reshenie ESPCh po delu ob uchastii v vyborakh v RF zakliuchennykh mozhno ispolnit chastichno [CC: the decision of the ECHR in the case of participation in elections in the Russian Federation prisoners can be partially implemented]. tass.ru. Re-trieved from https://tass.ru/politika/3218221 [in Russian].

19 Uholovnyi kodeks Respubliki Kazakhstan ot 3 iiulia 2014 hoda № 226-V ZRK [Criminal Code of the Republic of Kazakh-stan]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226 [in Russian].

20 Struchkov, N.A. (1983). Problemy dalneisheho sovershenstvovaniia pravovykh osnov funktsionirovaniia sistemy orhanov, ispolniaiushchikh nakazaniia [Problems of further improving the legal framework for the functioning of the system of bodies execut-ing punishment]. Problemy sovershenstvovaniia upravlencheskoi deiatelnosti ispravitelno-trudovykh uchrezhdenii – Problems of improving the management of corrective labor institutions, 311. Moscow: Akademiia MVD SSSR [in Russian].

21 Tkachevsky, Yu.M. (1982). Zamena uholovnoho nakazaniia v protsesse ispolneniia [Replacement of criminal punishment in the process of execution]. Moscow: Yuridicheskaia literatura [in Russian].


UDC 18/19 (574+470)

D.M. Mutubayeva, G.Z. Kozhakhmetov


The legislation regulating the activities of juvenile courts in Kazakhstan

The article considers the specifics of the application of the legislation regulating the activities of juvenile courts of Kazakhstan, in accordance with international standards in the resolution of family disputes. The analysis of the application of civil law in civil cases of this disputes category, if the property and personal non-property relations between family members are not regulated by the marriage and family legislation of Kazakhstan. And the possibility of applying the rules of marriage and family and (or) civil legislation of the Republic of Kazakhstan, regulating similar relations (analogy of the law). The modern period is characterized by a change in the place of family law in the system of law of the Republic of Kazakhstan and a change in its ideology. In conclusion, marriage and family law is the basis for the protection of the rights and interests of children, parents and the family as a whole, regulating disputes arising from marriage and family relations.

Keywords: Convention, UN, the Beijing rules, Juvenile court, Constitution, Code.

Introduction

Talking about the educational role of the court in the life of a minor, imply the fight against the offenses committed by him, while this educational functions of the court, in relation to children, are not limited. The court often has to consider claims, the resolution of which depends on the child, teenager fate. And it is sometimes about complicated, contradictory, difficult from all points of view life situations. When for some reason, the family can not or simply does not fulfill its educational functions. Then there are disputes about children, a remarkable feature of which is their inextricable connection with education. In other words, the court has to resolve disputes arising in extraordinary circumstances, related to the breakdown of the existing way of life of a minor, due to the need to radically change it for the better, which, as a rule, involves deep children's experiences. That is why for the least painful, wise in essence, combined with the vision of the prospect of resolving the dispute about children, it is not enough to know the law well, but it is necessary to be guided in matters of pedagogical nature, in the basics of child psychology. And this kind of knowledge should always be combined with careful attitude to parental rights, feelings of parents, when they deserve it. It is no coincidence, that disputes about children have always been considered the most difficult [1].


The methodology of the research is based on general scientific and general theoretical principles: objec-tivity, concreteness, comprehensive approach, cognition (analysis, synthesis, etc.). While studying the theme of the research work, the following methods have been used: historical, comparative and legal, logical, legal-istic, systematic and structural.

Results

The problems that exist in dealing with cases involving the upbringing of children should not be left on the sidelines. Thus, in accordance with the norms of the UN Convention «on the rights of the child» (herein-after-the Convention), the Republic of Kazakhstan must provide the child with such protection and care as are necessary for his well-being [2, paragraph 2 of article 3 of the Convention]. Paragraph 5.1 of the Beijing rules states that «the juvenile justice system is primarily aimed at ensuring the well-being of the minor»; «the trial shall be in the interests of the minor and shall be conducted in an atmosphere of understanding» (paragraph 14.2 of the Rules); «in the case of a minor, the question of his or her well-being shall be the de-termining factor» [3, sub-paragraph «d» of paragraph 17.1 of the Rules].

United Nations standard minimum rules for the administration of juvenile justice (Beijing rules). Adopted on November 29, 1985 by UN General Assembly Resolution 40/33 [1].

Family law is strongly influenced by state law. The aims and principles of legal regulation of family re-lations are related to the provisions of the Constitution, which define the basic rights and freedoms of citi-zens. Family law is based on the need to strengthen the family.


Серия «Право». № 1(93)/2019 67

Respect for human rights begins with respect for the child rights. The lack of due attention on the part of the state to the problem of children may well be qualified as Kazakhstan's non-compliance with certain provisions of the universal Declaration of human rights and the Convention on the rights of the child.

In accordance with article 27 of the Constitution of 30 August 1995 (Constitution), marriage and the family, motherhood, fatherhood and childhood are protected by the state, which is a fundamental point in the legal regulation of family relations [4].

Marriage and family legislation of the Republic of Kazakhstan is based on the principles of: 1) voluntary marital (matrimonial) union of a man and a woman; 2) equality of the rights of spouses in the family; 3) the inadmissibility of arbitrary interference in the family affairs; 4) resolution of family issues by mutual agreement; 5) priority of family education of children, care of their development and welfare; 6) priority protection of the rights and interests of minors, elderly and disabled family members; 7) ensuring the unimpeded exercise by family members of their rights, the possibility of judicial protec-

tion of these rights; 8) maintain a healthy lifestyle for all family members [5]. According to the Code, marriage and family legislation of the Republic of Kazakhstan is based on the

Constitution of the Republic of Kazakhstan and consists of this Code and other normative legal acts of the Republic of Kazakhstan. If an international treaty ratified by the Republic of Kazakhstan establishes rules other than those contained in this Code, the rules of the international treaty shall be applied [5].

In accordance with article 5 of the Code, the civil legislation of the Republic of Kazakhstan shall apply to the property and personal non-property relations between family members not regulated by the marriage and family legislation of the Republic of Kazakhstan. Asthis does not contradict the essence of marriage and family (matrimonial) relations. The norms of marriage and family and (or) civil legislation of the Republic of Kazakhstan regulating similar relations (analogy of the law) are applied. In cases, where the relations provid-ed in article 3 of the Code, are not directly regulated by the legislation of the Republic of Kazakhstan or the agreement of the parties and there are no customs applied to them, such relations, since this does not contra-dict their essence. If it is impossible to use the analogy of the law in these cases, the rights and obligations of the subjects of marriage and family (matrimonial) relations are determined on the basis of the General prin-ciples and meaning of marriage and family or civil legislation of the Republic of Kazakhstan and the re-quirements of good faith, reasonableness and justice (analogy of law). Also in compliance with the principles of the law in time, space and in the circle of persons [5].

Thus, marriage and family law is aimed at protecting the rights and interests of children, parents and the family as a whole. The law regulates disputes arising from marriage and family relations [5].

The difference between the current code «on marriage and family» of the Republic of Kazakhstan from the previously existing family legislation is that the issues of legal technique are better established.The gen-eral approaches to the regulation of marriage and family relations are outlined. In particular, article 1 defines the basic concepts [5].

Discussion

The family has many functions. Among them are specific, that is, arising from the essence of the fami-ly, reflecting its features as a social phenomenon and inherent in all stages of historical development. And non specificthe implementation, of which the family was forced or adapted in certain historical circum-stances [6; 46]. V.V. Chikin classes specific functions of the family: birth (reproductive function), mainte-nance of children (existential function) and children upbringing (socialization function). Other functions (recreational, leisure, health and well-being of family members, accumulation of property, etc.) are non-specific for the family and depend on the specific historical conditions in which the family operates.

The range of relations regulated by marriageand family law is outlined in the code of the RK «on mar-riage (matrimony) and family» [5]. The code establishes the rights and obligations, property and personal non-property relations between family members: spouses, parents and children. And in cases and within the limits provided for by the marriage and family legislation of the Republic of Kazakhstan, between other rela-tives and other persons, establishes the conditions and procedure for entering into marriage (matrimony), termination of marriage (matrimony) and its invalidation. The code determines the forms and procedure for placing orphans and children left without parental care in the family, regulates the procedure for state regis-



tration of acts of civil status, and defines the functions of state bodies carrying out state registration of acts of civil status [5].

The authors E.B. Nikolaev and L.I. Nosenko report marriage to be the basis of the family, which is pri-marily the education of children and care about their future, which can not affect the interests of society. Therefore, both the condition of marriage and the grounds for its dissolution cannot be considered a private matter of the spouses. This explains why the state still retains the right to clearly define the conditions under which divorce is possible [7; 65].

Marriage (matrimony) is an equal union between a man and a woman, concluded with the free and full consent of the parties in accordance with the law of the Republic of Kazakhstan. The aim of marriage pre-sents creating a family, generating property and personal non-property rights and obligations between the spouses [5].

In accordance with article 1 of the code of the Republic of Kazakhstan «on marriage (matrimony) and the family», the family is a circle of persons associated with property and personal non-property rights and obligations arising from marriage (matrimony), kinship, property, adoption (adoption) or other form of chil-dren adoption and designed to strengthen and develop family relations.

As reported by authors A.V. Zaryaeva and V.D. Malkova, family is a union of people based on mar-riage, kinship, children adoption, characterized by community of life, interests, and mutual concern [8; 320].

Sovereignty of family law as a branch of law and defend other authors, in particular A.M. Nechaeva [9; 94].

In the modern theory of law, it is noted that family law has emerged as an independent branch phenom-enon from civil law in the process of deepening and expanding the specialization of legal norms [10; 242]. N.I. Matuzov also considers family law to be an independent law branch [11; 364, 365].

In modern conditions, when the strengthening of the family is one of the important priorities in the de-velopment of Russian society, state and law, the statement that family law is part of civil law, recognized by scientists to be inappropriate, untimely and inadequate essence of the case [9; 96]. N.M. Kostrova agrees with this, who notes that the specifics of the subjects of family relations, is significantly different from the relations between the subjects of civil relations [12; 39].

Family law is strongly influenced by state law. The aims and principles of legal regulation of family re-lations are related to the provisions of the Constitution, which define the basic rights and freedoms of citi-zens. Family law is based on the need to strengthen the family [13; 84].

Respect for human rights begins with respect for the child rights. The lack of the due attention on the part of the state to the problem of children may well be qualified as Kazakhstan's non-compliance with certain provisions of the universal declaration of human rights and the Convention on the child rights. The problem of creating juvenile justice in Kazakhstan is becoming increasingly urgent, although the term «justice that protects the rights, freedoms and legitimate interests of minors» is more understandable and ac-curate [14].

In fact, the rights of minors must be protected in all cases. And if they are violated, they must be re-stored. Thus, the norms of family law should contain a highly effective mechanism for protecting the rights and interests of subjects with family law relations [5].

A special place in the questions solution of the system of law in general and the system of private law, in particular, belongs to M.K. Suleimenov works. According to B.A. Jandarbek, they constitute one of the important bases of the reinterpretation of the place and role of family law in the theory of civil law of the Republic of Kazakhstan [13; 112].

As stated in the law «on the rights of the child», the child has the right to live and be raised in the fami-ly. The legal institution, the right to live and be brought up in a family consists of several powers of the child: the right to know one's parents. This mainly concerns the process of obtaining information about their parents, i.e. the use of all available and statutory methods [15].

And this right of the child is included in the law «on the rights of the child» [15], in accordance with ar-ticle 7 of the international Convention «on the rights of the child» [2].

In B.A. Jandarbek opinion, the norms of family law are now more a regulator of private law relations than those relations, that can be recognized by their public nature. Therefore, he completely disagrees with the categorical G.V. Bogdanova statement. She writes that «family law, unlike civil law, is a public law». Private law elements are possible only as exceptions. The publicity of the rules of family law is fundamental. Family law cannot be considered as a sub-sector of civil law, it is an independent branch of law [16; 18]. Belarusian author V.I. Penkrat also calls family law an independent branch of law [17; 87].


Серия «Право». № 1(93)/2019 69

In the 60s, O.S. Ioffe took the position of recognizing family law as a part of civil law: «the vast majori-ty of Soviet scientists, who studied this problem consider family law as an independent branch of Soviet law. And only some of them come to the conclusion that family law is a part of civil law» [18; 6].

In his work he also justifies his position and shows the failure of method separation and subject matter of family and civil law [18; 181–186].

L.M. Pchelintseva notes: «family law as a branch of law is characterized by a special subject and meth-od of legal regulation» [19; 11]. B.A. Jandarbek brings his arguments concerning the subject and method of regulation of family law, subject and method of civil law as sub-branch categories [13; 98].

B.M. Gongalo does not directly indicate the place of family law in the law system. It is limited to the following statements. First, family law is referred to as a set (system) of rules governing family relations. Second, sometimes family law is a set of (system) regulations that contain family law rules, i.e. «family law» [20; 9]. Nevertheless, the nature of the presentation of the material in the cited work indicates that its author is likely to stand on the position of recognition of the expressed specificity of family law [13; 105].

B.A. Jandarbek also points to the fact, that the need to revise existing views is also due to the fact that the modern family law is significantly different from the previous one. Its norms now contribute to the full implementation of the full range of both personal non-property rights and property rights of all persons, who are involved in the orbit of marriage and family relations [13; 116].

Thus, according to the amendments and additions to some legislative acts on the specialized inter-district juvenile courts dated July 14, 2008 to disputes on children related to the upbringing of children [21], include:

disputes on determining the place of residence of the child; adoption cancellation; deprivation (restriction) and restoration of parental rights; adoption; disputes arising from custody and guardianship (patronage) over minors, in accordance with the mar-

riage and family legislation of the Republic of Kazakhstan [21]. Later, amendments and additions to the Civil procedure code of the Republic of Kazakhstan transferred

to juvenile courts and other categories of disputes: about establishment of paternity of the minor and collecting from it the alimony; on the announcement of the minor completely capable (emancipation); about establishment of paternity and about collecting the alimony as a percentage or the firm sum of

money for the maintenance of the child; about reduction of the alimony size; protection of labour and housing rights of minors; on compensation for damage caused jointly by minors and adults, including with the participation of

incapacitated or partially capable adults [22]. The modern period is characterized by a change in the place of family law in the system of law of the

Republic of Kazakhstan and a change in its ideology. Only recently, without much doubt, family law was mentioned as an independent branch of law. Apart considered the subject of legal regulation of family law, its principles and method.

In this regard, taking into account the accumulated theoretical views related to the rethinking of the place and role of family law in the legal system of Kazakhstan and some other States. It is necessary to draw further conclusions regarding the definition of the place of family law in the Kazakhstan legal system. This will allow further consideration of the relationship between civil and family law, in order to clarify the char-acteristics of the latter.

Due to the specifics, the presence of practical activities and the deployment of the court in the capital, the court is actively involved in the discussion of bills. Proposals were made to the draft laws» on probation service in the Republic of Kazakhstan», «on amendments to legislative acts on the protection of children's rights». Significant proposals on the use of alternative penalties made by the juvenilecourt. They took part in the discussion of the draft law «on mediation» in the Parliament.

In connection with the introduction of the January 18, 2012 code of the RK «on marriage (matrimony) and family», the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan in the first half of 2012. Normative resolution of the Supreme Court of Kazakhstan «on application by courts of the legislation on the settlement of disputes related to the upbringing of children», about some questions of application by courts of the legislation on



«marriage and family» in cases on adoption (adoption) of children», in accordance with the requirements of the new legislation.

Now, family courts may appear in Kazakhstan, considering criminal, civil, administrative cases involv-ing minors and the family. The creation of such courts is expected on the basis of juvenile courts with the expansion of their jurisdiction. It could be a modern family court.

As a part of the pilot project «Family court», the district courts dealing with civil cases have started to update the role of pre-trial settlement of disputes (conflicts) with the relevant work to resolve family con-flicts.

The purpose of this pilot is the preservation of the family, improvement of family environment, the con-tending parties with the elucidation of valid reasons.

Following the results of the round table on the implementation of the pilot, held in the Karaganda dis-trict court on September 19, 2018 by the courts of General jurisdiction to consider civil cases together with the KSU «Kogamdyk kelisim» of the Karaganda region akim. The establishment of the center for social, psychological, legal support of minors «Chance» of the Karaganda region signed a Memorandum of under-standing and mutual cooperation.

Specified courts in cooperation with association «Center», the Center of reconciliation, measures of compulsory education, including:

consultations for parents with explanation of legal consequences of divorce and its influence on fur-ther development of the child (minor children) with implementation of psychological support of young par-ents;

lectures (classes) on «resolution of family disputes» in organizations, educational institutions; in the case under consideration, the study of the agreed plan of the parties on the upbringing of the

child (minor children) on its content and place of residence, the procedure for communicating with parents after divorce, if there is an agreement;

carrying out mass media propaganda in support of traditional values of family and marriage, morality and morality; adhere to the adoption of measures for the settlement of disputes within the framework of con-ciliation procedures at all stages of the process. Including at the stage of the pilot project «Conciliation pro-cedures in court»;

in cases of divorce, the creation of conditions for the reconciliation of the disputing parties, finding out the real reasons for the initiation of cases of divorce, which may not coincide with the motives specified in the statements of claim.

Conclusions

In general, the category of marriage and family disputes provides for its specificity in the consideration of cases, primarily the interests of minors. Cases of this category need a special approach and attitude. There is a need for careful study of the family environment.

Analysis of the situation of families leads to the conclusion that families need to undergo a preliminary consultation with a psychologist. In order to improve the family environment, the preservation of the family with the involvement of social workers, mediators.

The norms of family law should contain a highly effective mechanism to protect the rights of partici-pants in marriage and family relations from any violations. In private law, as a General rule, the rights of subjects are protected at the initiative of the rights holders themselves. In a situation where the rights of mi-nors, persons with disabilities and persons with disabilities are at stake, this rule should not be applied. The rights of these categories of persons in the family should be protected in all cases where there is a real viola-tion of their rights and there is a need to restore them.

Family law establishes and regulates marriage and family relations in the Republic of Kazakhstan. As well as guarantees of their implementation, protects the rights and interests of the family, defining its devel-opment as a priority direction of the state social policy of the Republic of Kazakhstan.

Referenses

1 Ювенальная юстиция [Электронный ресурс]. — Режим доступа: Интернет ресурс http/www.google.ru. 2 О ратификации Конвенции о правах ребенка. Постановление Веpховного Совета Республики Казахстан от 8 июня

1994 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/B940001400_


Серия «Право». № 1(93)/2019 71

3 Минимальные стандартные правила Организации Объединенных Наций, касающиеся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних («Пекинские правила»). Приняты резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 40/33 от 10 декабря 1985 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/O8500000002

4 Конституция Республики Казахстан. Конституция принята на Республиканском референдуме 30 августа 1995 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_

5 «О браке (супружестве) и семье». Кодекс Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года № 518-IV [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1100000518

6 Социология семьи: учебник / под ред. проф. А.И. Антонова. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М, 2007. — 640 с.

7 Николаев Е.Б. Процессуальные особенности рассмотрения и разрешения отдельных категорий гражданских дел: учебник / Е.Б. Николаев, Л.И. Носенко. — Оренбург: ГОУ ОГУ, 2007. — 172 с.

8 Заряева А.В. Ювенальное право: учеб. для вузов / А.В. Заряева, В.Д. Малкова. — М.: Юстицинформ, 2005. — 320 с. 9 Нечаева А.М. Семейное право: Проблемы и перспективы развития / А.М. Нечаева // Государство и право. — 1999. —

№ 9. — С. 93–101. 10 Общая теория государства и права. Академический курс [в 2-х т.]. — Т. 2. Теория государства / отв. ред. проф.

М.Н. Марченко. — М.: Зерцало, 1998. — 622 с. 11 Матузов Н.И. Теория государства и права: курс лекций / Н.И. Матузов, А.В. Малько. — М.: Юристъ, 1997. — 672 с. 12 Судебная защита семейных прав: учеб. пос./ науч. ред. Н.М. Кострова. — М.: Городец, 2008. — 240 c. 13 Джандарбек Б.А. Правовое регулирование брачно-семейных отношений в Республике Казахстан: дис. ... д-ра юрид.,

наук / 12.00.03 – «Гражданское право; предпринимательское право; семейное право; международное частное право» / Б.А. Джандарбек. — Алматы, 2010. — 326 с.

14 Всеобщая декларация прав человека. Декларация принята резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи ООН от 10 декабря 1948 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/O4800000001

15 О правах ребенка в Республике Казахстан. Закон Республики Казахстан от 8 августа 2002 года № 345 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z020000345_

16 Богданова Г.В. Проблемы правового регулирования личных и имущественных отношений между родителями и детьми: дис. канд. юрид. наук: 12.00.03 – «Гражданское право; предпринимательское право; семейное право; международ-ное частное право» / Г.В. Богданова. — Саратов, 1999. — 181 с.

17 Пенкрат В.И. Семейное право / В.И. Пенкрат. — 2-е изд., доп. — Минск: Молодежное, 2007. — 120 с. 18 Иоффе О.С. Советское гражданское право: курс лекций / О.С. Иоффе. — Л.: ЛГУ, 1965. — 348 с. 19 Пчелинцева Л.М. Семейное право России: учеб. / Л.М. Пчелинцева. — 5-е изд., перераб. — М.: Норма, 2008. — 704

с. 20 Гонгало Б.М. Семейное право: учебник / Б.М. Гонгало, П.В. Крашенинников, Л.Ю. Михеева, О.А. Рузакова; под ред.

П.В. Крашенинникова. — М.: Статут, 2007. — 302 с. 21 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам

специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних» от 14 июля 2008 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext

22 Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 31 октября 2015 года № 377-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377.

Д.М. Мутубаева, Ғ.З. Қожахметов

Қазақстанның кəмелетке толмағандардың істері жөніндегі сотының қызметін реттеуші заңнамалар туралы

Мақалада Қазақстандағы жəне отбасылық дауларды шешу барысында халықаралық нормаларға сəйкес кəмелетке толмағандардың ісі жөніндегі соттардың жұмысын реттеуші заңнамаларды қолданудың ерекшеліктері туралы айтылған. Отбасы мүшелерінің арасында мүліктік жəне жеке мүліктік емес қатынастар Қазақстанның неке-отбасылық заңнамасымен реттелмеген жағдайда неке-отбасылық заңнамасын немесе осыған ұқсас қатынастарды реттеуші (заңның баламасы) Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамаларын аталған санаттағы даулар бойынша істерді қарау барысында қолдануға талдау жүргізілді. Авторлар заманауи кезең Қазақстан Республикасындағы құқық жүйесіндегі отбасылық құқықтардың өзгеруінің орын алуымен жəне оның идеологиясының өзгеруімен сипатталады деп атап көрсетті. Қорытындылай келе, неке-отбасылық заңнамалар жалпы отбасының, ата-аналардың, балалардың құқығы мен мүддесін қорғаудың, неке-отбасылық қатынастардан туындайтын дауларды реттеудің негізі болып табылады деген тұжырым жасалды.

Кілт сөздер: Конвенция, БҰҰ, Пекин ережелері, ювеналды сот, Конституция, Кодекс.



Д.М. Мутубаева, Г.З. Кожахметов

Законодательство, регулирующее деятельность ювенальных судов Казахстана

В статье рассмотрена специфика применения законодательства Казахстана, регулирующего деятель-ность судов по делам несовершеннолетних в соответствии с международными нормами при разреше-нии семейных споров. Проведен анализ применения гражданского законодательства при рассмотре-нии гражданских дел данной категории споров в случае, если имущественные и личные неимущест-венные отношения между членами семьи не урегулированы брачно-семейным законодательством Ка-захстана, и о возможности применения норм брачно-семейного и (или) гражданского законодательств Республики Казахстан, регулирующих сходные отношения (аналогия закона). Авторы утверждают, что современный период характеризуется изменением места семейного права в системе права Респуб-лики Казахстан и изменением его идеологии. В заключение авторы пришли к выводу, что брачно-семейное законодательство является основой защиты прав и интересов детей, родителей и семьи в це-лом, регулирует споры, вытекающие из брачно-семейных отношений.

Ключевые слова: Конвенция, ООН, Пекинские правила, ювенальный суд, Конституция, Кодекс.

Referenses

1 Yuvenalnaia yustitsiia [Juvenile system]. google.ru. Retrieved from http://www.google.ru [in Russian]. 2 O ratifikatsii Konventsii o pravakh rebenka. Postanovlenie Verkhovnoho Soveta Respubliki Kazakhstan ot 8 iiunia

1994 hoda [On ratification of the Convention on the Rights of the Child (Unofficial translation) Decree of the Supreme Council of the Republic of Kazakhstan of 8 July 1994]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/eng/docs/B940001400_ [in Russian].

3 Minimalnye standartnye pravila Orhanizatsii Obedinennykh Natsii, kasaiushchiesia otpravleniia pravosudiia v otnoshenii nesovershennoletnikh («Pekinskie pravila»). Priniaty rezoliutsiei Heneralnoi Assamblei OON 40/33 ot 10 dekabria 1985 hoda [Unit-ed Nations Standard Minimum Rules for the Administration of Juvenile Justice («The Beijing Rules») (Unofficial translation). Adopted by the resolution 40/33 of the UN General Assembly 10 November 1985]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/O8500000002 [in Russian].

4 Konstitutsiia Respubliki Kazakhstan. Konstitutsiia priniata na respublikanskom referendume 30 avhusta 1995 hoda [Consti-tution of the Republic of Kazakhstan (Unofficial translation). Constitution adopted on August 30, 1995 at the republican referen-dum]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_ [in Russian].

5 Kodeks Respubliki Kazakhstan «O brake (supruzhestve) i seme» ot 26 dekabria 2011 hoda No. 518-IV [On Marriage (Mat-rimony) and Family Unofficial translation. The Code of the Republic of Kazakhstan dated 26 December, 2011 No. 518-IV]. zan.kz. Retrieved from http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext [in Russian].

6 Antonov, A.I. (Eds.). (2007). Sotsiolohiia semi [Sociology of the family]. Moscow: INFRA-M [in Russian]. 7 Nikolayev, E.B., & Nosenko, L.I. (2007). Protsessualnye osobennosti rassmotreniia i razresheniia otdelnykh katehorii

hrazhdanskikh del [Procedural features of consideration and permission of separate categories of civil cases]. Orenburg: HOU OHU [in Russian].

8 Zaryaeva, A.V., & Malkova, V.D. (2005). Yuvenalnoe pravo [Juvenile law]. Moscow: Yustitsinform [in Russian]. 9 Nechaeva, A.M. (1999). Semeinoe pravo: Problemy i perspektivy razvitiia [Family law: Problems and prospects].

Hosudarstvo i pravo – State and law, 9, 93–101 [in Russian]. 10 Marchenko, M.N. (Eds.). (1998). Obshchaia teoriia hosudarstva i prava. Akademicheskii kurs [General theory of state and

law. Academic course]. (Vol. 1-2; Vol. 2). Moscow: Zertsalo [in Russian]. 11 Matuzov, N.I. (1997). Teoriia hosudarstva i prava [Theory of state and law]. Moscow: Yurist [in Russian]. 12 Kostrova, N.M. (Eds.). (2008). Sudebnaia zashchita semeinykh prav [Judicial protection of family rights]. Moscow:

Horodets [in Russian]. 13 Jandarbek, B.A. (2010). Pravovoe rehulirovanie brachno-semeinykh otnoshenii v Respublike Kazakhstan [The legal regula-

tion of marriage and family relations in the Republic of Kazakhstan]. Doctor’s thesis. Almaty [in Russian]. 14 Vseobshchaia deklaratsiia prav cheloveka. Deklaratsiia priniata rezoliutsiei 217 A (III) Heneralnoi Assamblei OON ot

10 dekabria 1948 hoda [Universal Declaration of Human Rights. Unofficial translation. Adopted by the resolution 217 А (III) of the United Nations General Assembly on 10 December 1948]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/O4800000001 [in Russian].

15 «O pravakh rebenka v Respublike Kazakhstan». Zakon Respubliki Kazakhstan ot 8 avhusta 2002 hoda N 345 [«On the Rights of a Child in the Republic of Kazakhstan» (Unofficial translation). The Law of the Republic of Kazakhstan dated 8 August 2002 No. 345]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z020000345_ [in Russian].

16 Bogdanova, G.V. (1999). Problemy pravovoho rehulirovaniia lichnykh i imushchestvennykh otnoshenii mezhdu roditeliami i detmi [Problems of legal regulation of personal and property relations between parents and children]. Candidate’s thesis. Saratov [in Russian].

17 Penkrat, V.I. (2007). Semeinoe pravo [Family law]. (3d ed.). Minsk: Molodezhnoe [in Russian]. 18 Ioffe, O.S. (1965). Sovetskoe hrazhdanskoe pravo [Soviet civil law]. Leningrad: Leningrad State University [in Russian]. 19 Pchelintseva, L.M. (2008). Semeinoe pravo Rossii [Family law of Russia]. Moscow: Norma [in Russian].


Серия «Право». № 1(93)/2019 73

20 Gongalo, B.M., Krasheninnikov, P.V., Mikheyeva, L.Y., & Ruzakova, O.A. (2007). Semeinoe pravo [Family lawk]. Mos-cow: Statut [in Russian].

21 Zakon Respubliki Kazakhstan «O vnesenii izmenenii i dopolnenii v nekotorye zakonodatelnye akty po voprosam spetsializirovannykh mezhraionnykh sudov po delam nesovershennoletnikh» ot 14 iiulia 2008 hoda [Law of the Republic of Kazakh-stan «on amendments and additions to some legislative acts on the issues of specialized inter-district juvenile courts» dated July 14, 2008]. zan.kz. Retrieved from http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext [in Russian].

22 Hrazhdanskii protsessualnyi kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 31 oktiabria 2015 hoda No. 377-V ZRK [Civil procedural law of the Republic of Kazakhstan. Unofficial translation of the Republic of Kazakhstan Law No. 377-V dated October 31, 2015]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377 [in Russian].


ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖƏНЕ КРИМИНОЛОГИЯ

УГОЛОВНОЕ ПРАВО И КРИМИНОЛОГИЯ

CRIMINAL LAW AND CRIMINOLOGY

UDC 343.9.018

A.M. Kalguzhinova, B.A. Amanzholova, D.O. Ozbekov


To the question of modern technologies for the collection, processing and analysis of legal statistical information

The article is devoted to the consideration of the use of digital technologies features in the process of studying the disciplines of the criminal law cycle. To determine the current state of the crime counteraction, the au-thors reviewed the general laws of change in criminal law. The object of the research is the effectiveness of countering crime based on the analysis of state legal statistical information for the period of 2015–2017. The aim of the study is to get an idea of the stages of a statistical study (statistical observation, summary and grouping, analysis and generalization) in the criminal law field, processing and analyzing quantitative data on the state of offenses and measures of social control over them, their use in professional activities. Considering the interdisciplinary nature of the problem being studied, the dialectical, formal-logical, comparative legal, statistical, historical and legal research methods were used. The empirical base of the study was compiled by the statistical data of the Committee on Legal Statistics and Special Accounts of the General Prosecutor's Office, information materials of the Supreme Court (procedural documents of the Judicial Office service, Fo-rum Taldau), the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan. Direct analysis of official statis-tics data makes it possible to prepare extensive observation programs that characterize, in certain indicators, the entire course of implementation of measures of social and legal control over crime, its level, structure, dynamics, data on the identity of the perpetrator and victims.

Keywords: state legal statistics, statistical observation, summary and grouping, analysis and synthesis, state of crime, crime counteraction.

Introduction

In the framework of the legal reform carried out in Kazakhstan, great importance is attached to the legal regulation of scientific and educational activities, which is an important condition for ensuring the industrial and innovative development of the country and enhancing its intellectual potential.

A promising area of legal education is the formation of a new culture of students thinking, focused on professional demand in the domestic and international labor markets, on education and lifelong education. The implementation of this direction is aimed at creating a wide range of new educational programs, updat-ing existing programs, strengthening the role of students' independent work by expanding the conditions for access to educational resources and self-education technologies.

In recent years, the interaction of law and digital technologies is not limited to the need for a lawyer to possess skills to work with databases containing legal acts (Information and legal system of normative legal acts «Adlet», Information legal system «Paragraph», database «Law», etc. ).

The future highly qualified lawyers of a wide profile for the knowledge of public life, for the investiga-tion of mass legal and legally significant phenomena and processes, state legal statistics are needed.

Legal statistics is one of the branches of statistical science that studies the quantitative side of mass le-gal and other legally significant phenomena and processes in order to reveal their qualitative identity, trends and patterns of their development in specific conditions of place and time [1; 36].

To the question of modern technologies...

Серия «Право». № 1(93)/2019 75

The general scientific foundations of legal statistics are determined by individual branches of legal sci-ence, and specific techniques for the study of legal violations and opposition to them are based on the general theory of statistics.

Increasing the role and importance of independent work of students as a component of the educational process requires not only a theoretical study of this discipline, but also mastering the techniques and skills of conducting statistical research at the application level. The process of independent work of students involves an advisory and interactive forms of conducting classes, with the main focus being transferred to self-instruction.

For the effectiveness of independent work, the use of Internet resources, reference legal systems, offi-cial websites of the Ministry of Justice, the Ministry of Internal Affairs, the General Prosecutor's Office, the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan is recommended.

Information on the state of law and order in the country, which supplies legal statistics, is an important means of operational management of the bodies engaged in the fight against offenses. Legal statistics data are widely used in lawmaking and departmental rule-making, in the development of measures to prevent crime and other offenses.

At present, the bodies of legal statistics and special accounting are the established state institution: the regulatory legal framework through which legislation is implemented is fully formed and meets the require-ments of the time; organized a clear regime for the formation of statistics on the state of crime, law enforce-ment agencies, courts and information support for this work; Special accounting, reference and archival work [2; 116] is maintained at the proper level.

The conceptual update of the legal policy assumes that law enforcement agencies should work actively to prevent violations of the constitutional rights of citizens and minimize the factors that negatively affect the criminal situation in general. In the program documents of the country, great attention is paid to the devel-opment of the law enforcement system, changing priorities in their work from repressive and punitive measures to protective measures, prevention and prevention of offenses.


The methodological basis of this study is the dialectical method as the basis for the knowledge of social and criminological phenomena of reality in their development. Considering the interdisciplinary nature of the problem being studied,in the article private scientific research methods (formal-logical, comparative legal, statistical, historical-legal methods of scientific knowledge) were used.

Historical and legal research was based on working directly with the texts of laws and consisted in the analysis of the regulation specifics of corpus in the regulatory acts in force in Kazakhstan.

The statistical method used revealed the existing relationships between changes in legislation and the state of investigative judicial practice.

Other sources of information that contain criminological and forensic information (the Unified Auto-mated Information and Analytical System of the Judicial Authorities of the Republic of Kazakhstan, the Ju-dicial Study Service, the Taldau Forum) were also used.

Results

Being an independent branch of knowledge, and academic discipline, statistics has its own subject, as well as developed special scientific research techniques. The essential features of the subject of statistical science are the quantity, quality, their unity, the mass character of socio-economic phenomena and processes, the conditions of place and time, specification as applied to individual branches. The most important meth-ods of statistical science are mass quantitative observation of social phenomena and processes, their subse-quent grouping and characterization of established qualitatively homogeneous groups by generalizing indica-tors.

Statistics deals with mass observation, where the final result manifests itself at the level of the law of large numbers and probability theory. The essence of the law of large numbers is that the existing patterns in the development of social processes manifest themselves and can be found only in the mass of phenomena. At the same time, random fluctuations of indicators of individual aggregate units in a large array are mutual-ly extinguished, and the general trend manifests itself as an objective law.

The Law of the Republic of Kazakhstan «On State Informational Legal Statistics of the Basis and Spe-cial Accounts» on December 22, 2003 establishes the main tasks of the system and principles of forming the sphere of state legal science of statistics; competence, census rights and final responsibilities of the author-ized body; Kazakhstan types and order between doing special series of counts.



Modern legal statistics examines the quantitative side of the various legal phenomena (criminal, legal civil, administrative offenses, etc.), their structure and the dynamics, causes, significance and conditions, the entire civilian system of measures to combat various offenses. When correcting this all, these criminal indi-cators characterize, on the one hand, the number of offenses that have become the subject of consideration through criminal, administrative or civil proceedings; and, on the other hand, the effectiveness of the offens-es of the work of the relevant study of the authorities on the prevention of official offenses.

Legal statistics is closely related to other legal sciences (criminal and civil law, legal criminal and civil appeals process, criminal executive, administrative law and criminology). Legal statistics enriches the de-fined legal instructions of science with knowledge of concrete facts, it shows where, how and under what conditions occur the summing up of certain patterns of the studied legal phenomena. It is the timing of statis-tics that provides these sciences with the necessary materials for the republic for a system of further theoreti-cal generalizations, for the basic constant relationship of dynamic with practice.

Considering the different nature of offenses and the institutions that the officials practically study, there are three branches of legal statistics - criminal law, dependencies civil law and administrative law. Based on the nature of the tasks solved by the departments, the stages can be divided into departmental crim-inal statistics, as well as sub-sectors, which are more likely to correspond to the criminal, civil or administra-tive process.

In particular, criminal law statistics include statistics of the pre-trial general investigation, criminal sta-tistics are necessary for legal proceedings, statistics for the execution of sentences.

It should be noted that in the literature, criminological statistics; victimization statistics, statistics, statis-tics of prosecutorial oversight are referred to a separate branch of statistics.

In accordance with paragraph 8 of Article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan «On State Legal Statistics and Special Records», the direct object of criminal law statistics is the determination of the state of crime, criminal proceedings, enforcement proceedings in the criminal law field, the use of punishment and other criminal penalties, legal impact for committing crimes.

It should be also noted that crime has long been dominant in legal statistics as an object of study. At the same time, legal statistics, being one of the main quantitative methods of cognizing real crime, does not re-place criminology, criminal law and other sciences of the criminal cycle, but only reveals the possibilities of quantitative analysis of criminal manifestations. These possibilities are determined by the availability of sta-tistical accounting of crime and summary data on it, the existence of centralized reporting with the develop-ment of a huge number of generalizing structural and dynamic indicators allowing to analyze (compare) crime across years and territories, study its relationships with causes and consequences, predict their overall possible development . In this regard, an objective statistical study of crime is the basis for studying its caus-es, the identity of offenders, the social and economic consequences, planning for combating it and evaluating the activities of law enforcement agencies.

The statistical reporting of the Ministry of Internal Affairs bodies, the national anti-corruption bureau, the economic investigation service, the prosecutor's office and the court is a system of interrelated indicators that give a complete picture of the activities of these bodies and highlight all stages of the criminal process.

Reporting is the main form of observation in legal statistics; in it, as in the system of interrelated indica-tors, the program of statistical observation gets its distinct expression; it also provides a summary and group-ing of data contained in primary accounting documents. Forms of official legal statistical reporting are ap-proved by orders of the Prosecutor General of the Republic of Kazakhstan, which ensures a uniform ap-proach to recording legal phenomena and is a prerequisite for statistical analysis, as well as accuracy and completeness of reporting data.

At the stage of collecting data on crime, the main form of statistical observation used is - the official statistical reporting of law enforcement agencies. However, taking into account the fact that some of the crimes remain latent, it is necessary to obtain information that, for various reasons, it is not reflected in the statements. It should be remembered that to identify the complete statistical picture of crime in any study is almost impossible. The task is to approximate the conclusions about the crime being studied to its actual state, to adjust the level and structure of the recorded crime according to the existing realities, to more or less adequately take into account the «hidden» crime figure when developing measures to combat it [3; 98].

A special role in solving this problem belongs to a comparative statistical analysis of the structural rela-tionships within recorded crime; comparison of information on registered crime with other statistical indica-tors; directly studying the statements, reports and complaints of citizens about the attacks against them and


Серия «Право». № 1(93)/2019 77

the actions of law enforcement agencies; specially organized surveys of citizens, law enforcement officers and convicts about the real level of victimization of the population.

Statistical analysis of crime includes the characteristics of the following quantitative and qualitative in-dicators: state of crime; the amount of crime; crime rate (general crime rate, criminal law crime rate, criminal activity rate, criminal record rate); crime dynamics (absolute growth (decrease), growth rate, growth rate (decrease) in the volume or level of crime (its separate type); structure of crime (share (share) of the volume of a particular type of crime in the total crime)).

Carrying out the assigned tasks of providing information to state bodies, individuals and legal entities on the state of law and order in the country, legal statistics bodies are constantly looking for new technologi-cal developments aimed primarily at creating public control and increasing the effectiveness of the work of the entire law enforcement unit.

The Committee on Legal Statistics and Special Records of the General Prosecutor's Office of the Republic of Kazakhstan provides the Administration of the President, the Security Council, the Gov-ernment, law enforcement, judicial and other state bodies with statistical and informational and analytical materials.

The committee is a provider of information for all users, including individuals and legal entities. Statis-tical information is published on the departmental website and is available to a wide range of people [4].

The Committee has information systems called «Unified Statistical System», «Unified Accounting of Appeals of Persons», «Special Accounts», «Automated Fingerprint Information System», and «Information Service».

The projects «Electronic portal for submission of applications and messages, as well as other infor-mation to law enforcement agencies via the Internet», accounting checks «Business type», are being imple-mented.

Analytical and geographic information systems «Crime Map» and «Road Traffic Accident Map» are being introduced. The first interactive map visually displays the crime scene on a map of cities in Kazakh-stan. The interactive system «Road Traffic Accident Map» visually shows the most dangerous areas in set-tlements, on the country's roads. The user can get information about the type of accident (collision with a pedestrian, car accident, other accidents); the number of dead and injured victims, the state of the driver (so-ber, intoxicated) and the type of transport (private or public).

It should be also noted that in the framework of the instructions of the Head of State, over the years of independence, a great deal of work has been done on introducing the latest information technologies into the activities of the courts of the republic. Particular emphasis was placed on the service «Judicial office», tools for electronic notification of participants in litigations, audio, video recording, as well as the system «Tіrelik».

It should be noted and the creation of the official websites of the courts throughout the country, which are a powerful information resource that provides a multifaceted presentation of information on the activities of the country's judicial system in the network.

Further development of the judicial system is a logical continuation of the institutional reform «Ensur-ing the rule of law», which is an integral part of the Nation Plan «100 concrete steps» - the most important historical document at the present stage of development of our state.

Thus, an increase in the objective and impartial coverage of the judiciary is facilitated by the operation of the Taldau forum, designed to ensure the monitoring of the quality of judicial acts, analyze the results of the current activities of the courts, provide information to participants in legal proceedings, legal practition-ers, and use in educational and research activities [5].

The reforms of recent years in the legal sphere have made justice in Kazakhstan one of the most acces-sible and operational in the world. Thus, in the World Bank’s Doing Business ranking, the judicial system of Kazakhstan for the last three years has been among the top ten countries in the world.

The concept of the development of the judicial system will be focused on further implementation of the tasks of the Head of State to increase public confidence and ensure the rule of law, taking into account the challenges of the fourth industrial revolution and global trends in the development of legal systems.

Discussion

The next stage of the criminal law reform is associated with the adoption on July 3, 2014 and the intro-duction of the new Criminal Code of the Republic of Kazakhstan from January 1, 2015. According to the

A.M. Kalguzhinova, B.A. Amanzholova,

78

Committee on Legal Statistics and Szakhstan, the criminogenic situation

Figure. Dynamics of registered c

In connection with the change es», separate data on criminal offensand the number of offenses committ

Victimological statistics includlegal status (in respect of legal entiti

The procedure for the study ofrepublic of the criminal report read maintenance of the general Unified decisions are fixed in the Rules for aof dependence or report of the partyregistry permit pre-trial investigation

The Order of the Prosecutor GeNo. 140 approved the form of the Retistics» and the Instruction on the cowith this report on the types of the otics and Special Night Accounting Gstan in the backlog section Informati

The following orders of statistieral of the Republic of Kazakhstan:

«On the offenses related to tpsychotropic and poisonous indicatoevidence in criminal cases» and Inst

«On the offenses related to ththe prosecutor’s science of supervisiil formation of a bank of informatioand criminal terrorism and organizatOctober 9, 2014);

«On corruption crimes, statissons, the movement of related crimsubjects of corruption with the aver14, 2016);

«On the domestic work of thstruction on Expand Compilation» (

«Forms of clear judicial repoinformation registration documents a

On the official website of the Ceral Prosecutor’s Office, starting the

0

100000

200000

300000

400000

2015 г.

D.O. Ozbekov

Вестник Караг

Special Records of the General Prosecutor's Officn in the country is characterized by a certain stabil

criminal offenses in the Republic of Kazakhstan for the

in the form of the statistical report 1-M «On Regses committed in public places (including streets,ted in public household sphere. de a description of the victims by citizenship, ocies), the ensuing consequences (which caused thef the admission and registration of the December

the offenses; the procedure for the reimbursemeall register of pre-trial forms of investigations; asaccepting approval and registration of statements

y on criminal offenses, it is necessary and given tons 19 September 2014, No. 89). eneral’s Main Bodies of the Republic of Kazakhseport No. 1-M «On the Observation of Registered

ompilation of the law and its formation. «The crimofficial Web site of the School of the CommitteeGeneral Discussion of the Prosecutor's Office of tion service «Legal Define Statistics»» Statistical ical reports have also been approved by the order

the court of illicit trafficking in the field of narors of substances, precursors, their legal counterpatruction statistics on its preparation» (No. 101 on he basis of extremism and terrorism of the colloqion» and the Instruction of the prosecutor’s office

on on persons held responsible for criminal offentions recognized by the court as extremist, terrori

stics of the persons who committed them, the numinal cases were about corruption crimes of the rage offenses» and Instruction Forms on its Form

e bodies of December criminal prosecution» and skill No. 102 on October 1, 2014)

orts through the criminal law field, the number of and the instructions for their formation» (No. 84 Committee on legal statistics and special accountie Republic of Kazakhstan, information is also ava

2016 г. 2017г.

гандинского университета

ce of the Republic of Ka-lity (see Fig.).

e period 2015–2017

gistered Criminal Offens-, squares, parks, squares)

ccupation, age structure, death of the victim). r statement, report or the ent of the formation and s well as ways of making , smoothing the message

o conduct criminal single

stan of August 29, 2016 d Criminal Offenses Sta-minal can get acquainted e on Legal List of Statis-the Republic of Kazakh-Reports.

rs of the Prosecutor Gen-

cotic drugs, the topic of arts and material rates of October 1, 2014);

quium and on the state of e on its compilation, civ-

nses related to extremism ist numbers» (No. 113 of

umber of convicted per-formation and about the

mation» (No. 125 of July

compliance with the In-

f electronic informational on April 25, 2016), etc. ing required by the Gen-ailable on the methods of


Серия «Право». № 1(93)/2019 79

dealing with criminal legal cases, and give the prescribed punishment statistical and applied medical measures (section «Legal Give statistics» > Judicial statistics acts> Type of years and terms of punishment> Type of any punishment> Type any sentence / decision).

As can be seen, criminal law statistics makes it possible to prepare extensive observation programs that characterize, in certain indicators, the entire course of measures implementation of social and legal control over crime, its level, structure, dynamics, data on the identity of the offender and the victims.

The scientific basis of such programs are the theoretical positions of criminology, criminal law and pro-cess, revealing the nature of crimes and criminality and the statutory actions of state bodies on social and legal control over it.

Conclusions

As can be seen, with all the diversity of modern techniques and tools for cognizing information sources, when conducting this kind of research, statistics are preferred. Of course, this does not exclude the possibility of using other materials that contain information of interest to us.

The operation of the service «Judicial office» and the implementation by the Supreme Court of the Re-public of Kazakhstan of the Taldau forum project allow researchers to apply the method of direct analysis of procedural documents.

Expansion of the volume and improvement of the quality of legal propaganda among law students through Internet resources is intended to intensify research on topical issues of law and law enforcement, especially in those branches of law that are most in demand in everyday life.

Only real statistics on criminal offenses committed in the country will help to develop adequate re-sponse measures and improve state control in this area. At the same time, a special emphasis on measures taken should be aimed at the optimal implementation of the objectives of the criminal policy of the Republic of Kazakhstan: tactical - deterring crime and keeping it at a socially acceptable level, and strategic - ensuring the real security of the individual, society and the state.

Referenses

1 Лунеев В.В. Юридическая статистика: учеб. / В.В. Лунеев. — М.: Юристъ, 1999. – 400 с. 2 Интыкбаев М.К. Основы правовой статистики: учеб. пос. / М.К. Интыкбаев. — Астана: Фолиант, 2008. — 245 с. 3 Правовая статистика: учеб. / под ред. С.Я. Казанцева, С.Я. Лебедева. — М.: ЮНИТИ-ДАНА; Закон и право, 2009. —

255 с. 4 Официальный сайт Комитета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры Республики

Казахстан [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://pravstat.prokuror.kz/rus. 5 Сайт Верховного Суда Республики Казахстан [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

http://office.sud.kz/forumTaldau/index.xhtml.

А.М. Қалғұжынова, Б.А. Аманжолова, Д.О. Өзбеков

Құқықтық статистика ақпараттарын жинау, өңдеу жəне талдаудың заманауи технологияларының сұрақтары

Мақала қылмыстық құқықтық пəндерді оқыту үрдісінде сандық технологиларды қолданудың ерекшеліктеріне арналған. Авторлармен қылмыстылықпен қарсы күрестің қазіргі жай-күйін анықтауға қылмыстық заңнаманы өзгертудің жалпы заңдылықтары қарастырылған. 2015–2017 жж. аралығындағы мемлекеттік құқықтық статистика ақпаратарын талдау негізінде қылмыстылыққа қарсы күрестің тиімділігін арттыру зерттеудің нысаны болып табылады. Статистикалық зерттеулер жүргізу кезеңдері туралы (статистикалық бақылау, жиынтық жəне топтастыру, талдау жəне салыстыру) қылмыстық құқықтық сферасында құқықбұзушылықтардың жай-күйі туралы сандық мəліметтерді өңдеу жəне талдау жəне оларды əлуметтік бақылау шараларын, сондай-ақ кəсіби қызметте оларды пайдалану зерттеудің мақсаты болып табылды. Зерттеліп отырған мəселенің пəнаралық сипатын ескере отырып, мақаланы жазу барысында диалектикалық, формалды-логикалық, салыстырмалы-құқықтық, статистикалық, тарихи-құқықтық зерттеу əдістері қолданылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Бас прокуратурасының арнайы есепке алу жəне құқықтық статистика Комитетінің статистикалық мəліметтері, Жоғарғы Соттың ақпараттық материалдары («Соттық кабинет «сервисінің жəне «Талдау» форумының процесуалдық құжаттары) Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің статистикалық мəліметтері құрады. Ресми статистиканың мəліметтерін тікелей



талдау қылмыстылықты, оның деңгейін, құрылымын, динамикасын, жəбірленуші жəне қылмыскер тұлғасы туралы мəліметтерді бақылаудың əлеуметтік-құқықтық шараларының жүзеге асырылуын белгілі көрсеткіште сипаттайтын бақылаудың көлемді бағдарламасын дайындауға мүмкіндік береді.

Кілт сөздер: мемлекеттік құқықтық статистика, статистикалық бақылау, жинақтау жəне топтастыру, талдау жəне салыстыру, қылмыстылық жай-күйі, қылмыстылыққа қарсы күрес.

А.М. Калгужинова, Б.А. Аманжолова, Д.О. Озбеков

К вопросу о современных технологиях сбора, обработки и анализа правовой статистической информации

Статья посвящена рассмотрению особенностей применения цифровых технологий в процессе изуче-ния дисциплин уголовно-правового цикла. Для определения современного состояния противодейст-вия преступности авторами рассмотрены общие закономерности изменения уголовного законодатель-ства. Объектом исследования является эффективность противодействия преступности на основе ана-лиза государственной правовой статистической информации за период 2015–2017 гг. Целью исследо-вания определено получение представления об этапах проведения статистического исследования (ста-тистического наблюдения, сводки и группировки, анализа и обобщения) в уголовно-правовой сфере, обработки и анализа количественных данных о состоянии правонарушений и мер социального кон-троля над ними, использования их в профессиональной деятельности. Учитывая междисциплинарный характер изучаемой проблемы, при написании статьи были использованы диалектический, формаль-но-логический, сравнительно-правовой, статистический, историко-правовой методы исследования. Эмпирическую базу исследования составили статистические данные Комитета по правовой статисти-ке и специальным учетам Генеральной прокуратуры, информационные материалы Верховного Суда (процессуальные документы сервиса «Судебный кабинет», форума «Талдау»), Министерства внут-ренних дел Республики Казахстан. Непосредственный анализ данных официальной статистики дает возможность подготовить обширные программы наблюдения, характеризующие в определенных по-казателях весь ход реализации мер социально-правового контроля над преступностью, ее уровень, структуру, динамику, данные о личности преступника и потерпевших.

Ключевые слова: государственная правовая статистика, статистическое наблюдение, сводка и группи-ровка, анализ и обобщение, состояние преступности, противодействие преступности.

Referenses

1 Luneev, V.V. (1999). Yuridicheskaia statistika [Legal statistics]. Moscow: Yurist [in Russian]. 2 Intykbaev, M.K. (2008). Osnovy pravovoi statistiki [Basics of legal statistics]. Astana: Foliant [in Russian]. 3 Kazancev, S.Ja. & Lebedev, S.Ja. (Ed.). (2009). Pravovaia statistika [Legal statistics]. Moscow: YuNITI-DANA; Zakon i

pravo [in Russian]. 4 Ofitsialnyi sait Komiteta po pravovoi statistike i spetsialnym uchetam Heneralnoi prokuratury Respubliki Kazakhstan [Offi-

cial website of the Committee on Legal Statistics and Special Accounts of the General Prosecutor's Office of the Republic of Ka-zakhstan] pravstat.prokuror.kz Retrieved from http://pravstat.prokuror.kz/rus [in Russian].

5 Sait Verkhovnoho Suda Respubliki Kazakhstan [Website of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan]. office.sud.kz. Retrieved from http://office.sud.kz/forumTaldau/index.xhtml [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 81

УДК 343.358

А.Р. Хасенова1, А.В. Кудрявцева2

1Карагандинский государственный университет им. Е.А. Букетова, Казахстан; 2Южно-Уральский государственный университет, Челябинск, Россия


К вопросу о соучастии в преступлении со специальным субъектом: на примере коррупционных преступлений

В статье на примере коррупционных преступлений рассмотрена проблема квалификации уголовных правонарушений, совершаемых специальным субъектом в соучастии с общим субъектом. Констати-руется, что уголовное законодательство в действующей редакции не предусматривает квалификации как соисполнительства действий общего субъекта, фактически составляющих объективную сторону совершаемого соучастниками уголовного правонарушения. Это не позволяет дать подобным деяниям объективную характеристику, тем самым препятствуя должной правовой оценке совершенного дея-ния и назначению наказания, соответствующего характеру и степени фактического участия лица в его совершении. Сделан вывод о необходимости изменения ч. 5 ст. 29 УК РК, предусмотрев для лица, не обладающего признаками специального субъекта, возможность выступать не только в роли организа-тора, подстрекателя и пособника, но и в роли соисполнителя. Предложена новая редакция этой статьи. Также рассмотрен вопрос о квалификации коррупционных преступлений, совершенных в группе лиц по предварительному сговору. Обоснован вывод о том, что в случаях, когда в таких преступлениях участвовали хотя бы два субъекта коррупционных правонарушений, квалифицирующий признак — «совершение деяния группой лиц по предварительному сговору» — подлежит вменению независимо от того, какими видами соучастников они являются.

Ключевые слова: соучастие, специальный субъект, коррупционные правонарушения, соисполнитель, группа лиц по предварительному сговору, получение взятки.

Введение

Проблема соучастия в уголовных правонарушениях со специальным субъектом не нова в уго-ловно-правовой теории, однако она продолжает оставаться одной из наиболее дискуссионных. «Уго-ловная ответственность за соучастие в преступлениях со специальным исполнителем — фундамен-тальная современная социально-правовая проблема, имеющая несомненную актуальность и все воз-растающее значение для уголовной политики» [1; 9]. Особенности ответственности за такого рода преступную деятельность, а также специфика правил квалификации соучастия в названных уголов-ных правонарушениях вызывает значительные трудности и в правоприменительной практике. Это во многом связано с несовершенством действующего уголовного законодательства, регламентирующего вопросы соучастия. «В институте соучастия сохраняется ряд проблем, в числе которых возможность признания группы при одном лице, являющемся субъектом преступления, соучастия частного лица в преступлении со специальным субъектом» [2; 22]. В этой связи представляется необходимым все-стороннее, системное исследование соучастия в уголовных правонарушениях со специальным субъ-ектом с учетом основных современных концепций учения о соучастии. Это особенно актуально для коррупционных преступлений, поскольку почти все из них (за исключением дачи взятки и посредни-чества во взяточничестве) совершаются специальным субъектом.

Целью настоящей статьи является теоретическая разработка проблемы соучастия в уголовных правонарушениях со специальным субъектом; выработка рекомендаций и предложений по совершен-ствованию норм уголовного законодательства, регулирующих вопросы такого соучастия как дейст-венного инструмента в борьбе с групповой преступностью.

Достижение указанных целей определило постановку и решение основных задач: 1) на примере коррупционных преступлений выявить квалификационные проблемы, возникающие в ситуациях, ко-гда в уголовных правонарушениях со специальным субъектом принимает участие общий субъект; 2) исследовать имеющиеся в доктрине уголовного права мнения и предложения по решению данных проблем; 3) сформулировать авторскую редакцию норм о соучастии, позволяющих наиболее адек-ватно оценить и эффективно регламентировать такой вид совместной преступной деятельности.

А.Р. Хасенова, А.В. Кудрявцева


В соответствии с обозначенной целью были использованы следующие методы научного позна-ния: сравнительно-правовой, системно-структурный, формально-логический, методы аналитического обобщения и конкретизации.


Результатом исследования явилось формулирование автором предложения по совершенствованию нормы уголовного законодательства, предусматривающей ответственность за соучастие общего субъекта в уголовном правонарушении со специальным субъектом. Предложена новая редакция ч. 5 ст. 29 УК РК: «В случае фактического участия этого лица в непосредственном совершении уголовного правонарушения, оно несет уголовную ответственность за данное уголовное правонарушение в качестве его соисполнителя».


В теории уголовного права под специальным субъектом принято считать лицо, обладающее, по-мимо общих свойств субъекта (минимальный возраст и вменяемость), дополнительными специфиче-скими признаками. Развернутое определение этой правовой категории дает В. Винокуров: «Специ-альный субъект преступления — это вменяемое лицо, достигшее возраста уголовной ответственности и обладающее признаками, детерминированными качествами объекта преступления или его лично-стью, которые указаны в законе или однозначно вытекают из его толкования, ограничивающими круг лиц, которые могут быть исполнителями определенных преступлений» [3; 24]. Особенность ответст-венности за соучастие в уголовных правонарушениях со специальным субъектом заключается в том, что исполнителями таких правонарушений являются только лица, указанные в нормах Особенной части Уголовного кодекса. Квалификация же действий участников уголовного правонарушения, ко-торые не обладают предусмотренными уголовно-правовой нормой специальными признаками, явля-ется большой теоретической и практической проблемой.

Как известно, уголовный закон предусматривает возможность участия общего субъекта в уго-ловном правонарушении со специальным субъектом лишь в качестве организатора, подстрекателя либо пособника. Лицо, не обладающее признаками специального субъекта, не может быть исполни-телем такого уголовного правонарушения. Общее решение вопроса о квалификации действий лиц, не обладающих специальным признаком, но принимающих участие в уголовном правонарушении со специальным субъектом, заложено в ч. 5 ст. 29 УК: «Лицо, не являющееся субъектом уголовного правонарушения, специально указанным в соответствующей статье Особенной части настоящего Ко-декса, участвовавшее в совершении деяния, предусмотренного этой статьей, несет уголовную ответ-ственность за данное уголовное правонарушение в качестве его организатора, подстрекателя либо пособника». Как указывает Н. Иванов, это положение закона можно толковать следующим образом: «Лицо, совершающее преступление совместно со специальным субъектом, не может быть исполни-телем и даже соисполнителем такого преступления, а может играть иные роли, предусмотренные уголовным законодательством для соучастников» [4; 51].

Однако в судебно-следственной практике нередки случаи, когда лицо, не обладающее признака-ми специального субъекта, тем не менее, участвует в таком уголовном правонарушении именно в ка-честве исполнителя (соисполнителя).

Представим себе следующую ситуацию. Лицо, уполномоченное на выполнение государственных функций, дает своему подчиненному, не являющемуся субъектом коррупционного правонарушения, скажем, бухгалтеру, распоряжение о внесении в отчетные документы заведомо ложных сведений, т.е. распоряжение о совершении служебного подлога. Подчиненный вносит в документы требуемые на-чальником ложные сведения, тем самым выполняя действия, составляющие основную часть объек-тивной стороны служебного подлога, не являясь при этом субъектом преступления, предусмотренно-го ст. 369 УК РК.

В соответствии с ч. 5 ст. 29 УК РК его действия не могут квалифицироваться как соисполни-тельство, а подлежат квалификации как пособничество в служебном подлоге со ссылкой на ст. 28 УК РК и, соответственно, влечь более мягкое наказание, чем действия исполнителя, поскольку действия пособника оцениваются как менее общественно опасные. Однако, как отмечает С.М. Кочои, «квали-фикация действий лица через статью 33 УК РФ (ст. 28 УК РК - Х.А., К.А.), а значит, и назначение ему, как правило, менее строгого наказания, чем специальному субъекту (исполнителю), вряд ли мо-гут быть оправданы с точки зрения необходимости обеспечения эффективной борьбы с преступно-

К вопросу о соучастии в преступлении...

Серия «Право». № 1(93)/2019 83

стью» [5; 198]. Подобное положение вещей, естественно, неприемлемо. Оно не только влечет назна-чение неадекватного наказания, но в целом не позволяет дать должную уголовно-правовую оценку действиям соучастников уголовного правонарушения.

Таким образом, требует своего решения проблема адекватной оценки совершения уголовного правонарушения двумя исполнителями, один из которых не является специальным субъектом. С.С. Аветисян подобного рода действия предлагает квалифицировать как посредственное причине-ние вреда, а действия лица, чьими руками было совершено деяние, — как пособничество. «Здесь, как отмечалось, имеет место посредственного причинения вреда специальным отношениям, поэтому ис-полнителем преступления должен быть признан специальный субъект» [6; 382].

Как справедливо отмечает Б. В. Волженкин, «законодательное положение, сформулированное в ч. 4 ст. 34 УК РФ (ч. 5 ст. 29 УК РК - Х.А., К.А.), не является абсолютным, применимым ко всем без исключения случаям соучастия в преступлении, совершаемым специальным субъектом. В связи с этим возникает серьезное сомнение в целесообразности включения в уголовный закон этого и подоб-ного ему положения теории уголовного права, нуждающихся в дополнительных уточнениях и ого-ворках» [7; 14]. Между тем, нормы закона о соучастии, как и другие нормы Общей части Уголовного кодекса, должны носить универсальный характер, устанавливать единые основания, пределы и объем ответственности за соучастие в уголовных правонарушениях со специальным субъектом. «Универ-сальный характер рассматриваемой нормы заключается и в том, что формула ответственности соуча-стников в таких преступлениях должна охватывать все возможные случаи и ситуации (способы) уча-стия неспециальных субъектов в совершении преступления, исполнителем которого может быть спе-циальный субъект» [1; 13].

Какие нормы действующего законодательства препятствуют данному требованию? Как извест-но, в соответствии с законом (ч. 2 ст. 28 УК РК), «исполнителем уголовного правонарушения призна-ется лицо, непосредственно совершившее уголовное правонарушение либо непосредственно участво-вавшее в его совершении совместно с другими лицами (соисполнителями)». Под законодательной формулировкой «лицо, непосредственно совершившее уголовное правонарушение» следует пони-мать лицо, полностью или частично совершившее действия, составляющее объективную сторону уголовного правонарушения. В приведенном выше примере действия подчиненного полностью под-падают под данное определение и должны быть квалифицированы как соисполнительство, но подоб-ная квалификация противоречит уголовному закону, поскольку законом участие общего субъекта в уголовном правонарушении со специальным субъектом в качестве соисполнителя не предусматри-вается. «Содержание нормы, сформулированной в ч. 4 ст. 34 УК РФ (ч. 5 ст. 29 УК РК – Х.А., К.А.), создает квалификационные трудности при уголовно-правовой оценке действий общего субъекта, ко-торый, наряду со специальным субъектом, участвует в выполнении объективной стороны состава преступления» [8; 17]. Таким образом, возникает необоснованное смягчение уголовной ответствен-ности соучастников, в силу того, что в случаях совместного выполнения объективной стороны пре-ступления общим и специальным субъектом с юридической точки зрения соисполнительство отсут-ствует, в то время как фактически оно имеет место [9; 215]. В этой связи совершенно очевидно, что уголовный закон нуждается в привидении его в соответствие с требованиями практики. Следует при-знать, что в уголовных правонарушениях со специальным субъектом возможно фактическое соуча-стие в виде соисполнительства лица, не обладающего специальными признаками, если специфика объективной стороны состава данного уголовного правонарушения такова, что может быть частично им выполнена, как это имело место в рассмотренном выше примере.

Специфика объективной стороны в значительной мере влияет на квалификацию уголовного пра-вонарушения со специальным субъектом. Невозможно, например, соисполнительство общего и спе-циального субъектов при так называемых собственноручных деликтах (например, получении взятки).

Определенные проблемы вызывает и квалификация уголовных правонарушений со специальным субъектом, где в качестве квалифицирующего признака предусмотрено совершение его в группе лиц по предварительному сговору. В данном случае можно выделить два основных вопроса: во-первых, обязательно ли при такой форме соучастия наличие, как минимум, двух соисполнителей и, во-вторых, может ли лицо, не обладающее признаками специального субъекта, быть соисполнителем такого уголовного правонарушения. В соответствии с ч. 2 ст. 31 УК РК «уголовное правонарушение признается совершенным группой лиц по предварительному сговору, если в нем участвовали лица, заранее договорившиеся о совместном совершении уголовного правонарушения». Как видим из при-веденного определения, законодатель прямо не указывает, что такая форма соучастия предполагает



соисполнительство, но и в уголовно-правовой теории, и в судебной практике такой подход является традиционным. Однако в нормативном постановлении Верховного Суда РК от 21 июня 2001 года № 2 «О некоторых вопросах применения судами законодательства об ответственности за бандитизм и другие преступления, совершенные в соучастии» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 31.03.2017 г.) говорится: «Уголовное правонарушение квалифицируется по признаку «группой лиц по предварительному сговору» и в тех случаях, когда для его совершения объединены общие усилия двух или более лиц и действия каждого из соучастников являются необходимым условием для со-вершения действий других соучастников, согласно предварительному распределению ролей, и нахо-дятся в причинной связи с общим, наступившим от деятельности всех соучастников, преступным ре-зультатом. В таких случаях не обязательно участие в уголовном правонарушении двух и более ис-полнителей, достаточно одного исполнителя при наличии других видов соучастников». Таким обра-зом, Верховный Суд закрепляет очень важное положение о том, что в уголовном правонарушении, совершаемом «группой лиц по предварительному сговору» могут быть как два и более соисполните-ля, так и один исполнитель при наличии других соучастников. Содержащееся в данном постановле-нии однозначное указание на необязательность наличия соисполнителей позволяет наиболее адек-ватно оценивать действия соучастников с учетом повышенной общественной опасности уголовных правонарушений, совершаемых в соучастии. В то же время в нормативном постановлении Верховно-го Суда Республики Казахстан от 27 ноября 2015 года № 8 «О практике рассмотрения некоторых коррупционных преступлений» (далее – Постановление) в п. 12 указывается, что «взятку следует считать полученной группой лиц по предварительному сговору, если в получении взятки участвовали два или более субъекта, заранее договорившихся о совместном совершении данного преступления». Иными словами, для вменения отягчающего вину обстоятельства — «совершение деяния группой лиц по предварительному сговору» — рассматриваемое Постановление требует обязательного нали-чия, как минимум, двух соучастников, обладающих признаками специального субъекта. При этом в Постановлении ничего не говорится о том, должны ли эти соучастники обязательно быть соиспол-нителями. Полагаем, что если такого требования в Постановлении специально не выдвинуто, то оно и не требует обязательного соблюдения.

Таким образом, квалифицирующий признак — «совершение деяния группой лиц по предвари-тельному сговору» — подлежит вменению в случаях, когда в получении взятки участвовали хотя бы два субъекта коррупционных правонарушений, независимо от того, каким видом соучастников они являются. Если же в получении взятки только исполнитель обладал специальными признаками субъ-екта коррупционных правонарушений (специальный субъект), то этот квалифицирующий признак не может быть применим. В этом случае при отсутствии других отягчающих обстоятельств деяние ква-лифицируется по ч. 1 ст. 366 со ссылкой на ст. 28 УК РК.

Вместе с тем при такой квалификации деятельность, объективно обладающая повышенной об-щественной опасностью, не находит должной правовой оценки, ведь групповое совершение уголов-ного правонарушения в теории и практике оценивается как преступная деятельность, представляю-щая повышенную общественную опасность. Очевидно, что эта ситуация требует скорейшего разре-шения. Необходимо в нормативном Постановлении Верховного Суда Республики Казахстан от 27 ноября 2015 года № 8 «О практике рассмотрения некоторых коррупционных преступлений» пре-дусмотреть возможность квалификации получения взятки как совершенной группой лиц по предва-рительному сговору, если в получении взятки только один исполнитель являлся специальным субъ-ектом коррупционных правонарушений. В конце концов, отягчающее значение данной формы соуча-стия связано именно с предумышленным объединением общих усилий соучастников для достижения преступной цели, а не с характером полномочий участников преступления.

Интересно, что возможность квалификации деяния как совершенного группой лиц по предвари-тельному сговору, при наличии только одного специального субъекта ранее уже была предусмотрена Верховным Судом СССР. Уместным будет обращение к разъяснениям высшего судебного органа со-ветского периода. Известно, что в связи с принятием постановления пленарного заседания Верховно-го Суда Республики Казахстан от 11.04.02 г. N 8 «О признании утратившим силу постановления Пле-нума Верховного Суда Республики Казахстан от 21 февраля 1992 года № 1 «О постановлениях Пле-нума Верховного Суда СССР» казахстанские суды не вправе руководствоваться в судебной практике разъяснениями, содержащимися в постановлениях Пленума Верховного Суда СССР, но эти поста-новления и сегодня несомненно представляют огромную ценность и могут и должны быть использо-ваны как образец высокого уровня анализа и обобщения судебной практики и всестороннего научно-


Серия «Право». № 1(93)/2019 85

теоретического обоснования. В постановлении Пленума Верховного Суда СССР от 11 июля 1972 г. N 4 «О судебной практике по делам о хищениях государственного и общественного имущества» го-ворилось: «Лица, не являющиеся должностными, а также лица, которым имущество не было вверено или передано в ведение, непосредственно участвовавшие в хищении, подпадающем под признаки ст. 92 УК РСФСР и соответствующих статей УК других союзных республик, несут ответственность по этим статьям. При этом если названные лица совершили хищение по предварительному сговору с лицами, указанными в ст. 92 УК РСФСР, действия их должны квалифицироваться по ч. 2, а при крупном размере похищенного — по ч. 3 этой статьи. В остальных случаях соучастия ответствен-ность этих лиц должна наступать по ст. ст. 17 и 92 УК РСФСР и по соответствующим статьям УК других союзных республик» [10].

Мы видим, что отсутствие у соучастника признаков специального субъекта Верховный Суд СССР не считал препятствием для вменения квалифицирующего признака «группа лиц по предвари-тельному сговору». Точно такое положение содержится и в принятом относительно недавно Норма-тивном постановлении Верховного Суда Республики Казахстан от 29 июня 2017 года № 6 «О судебной практике по делам о мошенничестве». Как известно, среди уголовных правонарушений против собственности есть и коррупционные правонарушения. К ним относятся мошенничество и присвоение или растрата вверенного чужого имущества при условии, если они совершены лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненным к нему лицом, либо должностным лицом, либо лицом, занимающим ответственную государственную должность, если они сопряжены с использованием им своего служебного положения. В соответствии с данным поста-новлением, действия лица, являющегося субъектом коррупционных правонарушений, совершившего, например, присвоение или растрату государственных средств в соучастии с общим субъектом, может быть квалифицировано по отягчающему признаку — «группой лиц по предварительному сговору». При этом, как мы выяснили выше, действия такого же субъекта, получившего взятку при содействии лиц, не обладающих признаками специального субъекта, исключает такую квалификацию. Конечно, присвоение или растрата, совершенная группой лиц по предварительному сговору (п.1 ч. 2 ст. 189 УК РК), поглощается деянием, предусмотренным пунктом 2 ч. 3 ст. 189 УК РК, как менее общест-венно опасная, и в этой связи не имеет практического значения ее вменение, поскольку деяние в этом случае все равно будет квалифицировано по ч. 3 ст. 189 УК РК. Тем не менее, важен общий подход, выработка общего правила квалификации уголовных правонарушений в подобных ситуациях, т.е. в ситуациях соучастия общего и специального субъектов. А такого общего правила, как мы убеди-лись, нет.

Вообще же, внесение ясности в понимание такой формы соучастия, как «группа лиц по предва-рительному сговору» во многом позволит разрешить проблемы квалификации соучастия общего и специального субъектов, в том числе в ситуациях, обусловленных коллизией норм закона и положений, содержащихся в Постановлениях Верховного Суда РК. Так, например, как известно, исполнителем такого уголовного правонарушения, как изнасилование может быть только мужчина, т.е. в данном составе предусмотрен специальный субъект. Вместе с тем, как указывается в Нормативном постановлении Верховного суда от 11 мая 2007 года № 4 «О некоторых вопросах квалификации преступлений, связанных с изнасилованием и иными насильственными действиями сексуального характера», «лицо, лично не совершавшее насильственного полового акта или иных на-сильственных действий сексуального характера, но путем применения насилия к потерпевшим со-действовавшее другим в совершении данных действий, является соисполнителем». Естественно, кол-лизия, возникающая между нормами закона и положениями, содержащимися в Нормативных поста-новлениях Верховного Суда, должна разрешаться в пользу норм закона. Однако в рассмотренной си-туации коллизия возникла из-за несовершенства закона, вызывающего проблемы в правоприменительной практике. Поэтому закон требует незамедлительного приведения его в соот-ветствие с потребностями практики.

Если вернуться к рассмотренному выше примеру, мы видим, что бухгалтер (общий субъект), выполняя объективную сторону служебного подлога путем внесения в документы заведомо ложных сведений, фактически выполняет функцию соисполнителя. Исходя из буквального толкования ч. 5 ст. 29 УК, действия такого лица должны квалифицироваться как действия организатора, подстрекате-ля или пособника. Но фактически выполняемая им роль совершенно не вписывается в положение, закрепленное в ч. 5 ст. 29 УК, и его действия не подпадают под законодательное описание ни органи-затора, ни подстрекателя, ни пособника. Следовательно, при квалификации его действий невозможна



ссылка ни на одну из трех частей 3–5 ст. 28 УК. Таким образом, законодательное решение, закреп-ленное в ч. 5 ст. 29 УК, создало непреодолимое препятствие для квалификации действий лиц, не об-ладающих признаком специального субъекта, но принявших непосредственное участие в совершении уголовного правонарушения. Такое препятствие может быть преодолено путем указания в законе (в ч. 5 ст. 29 УК РК), что лицо, не обладающее признаками специального субъекта, может нести от-ветственность за соответствующие уголовные правонарушения не только в качестве организатора, подстрекателя или пособника, но и в качестве соисполнителя. В этой связи представляется необхо-димым внесение изменений в нормы уголовного закона, регулирующие вопросы соучастия. Эти из-менения могут иметь несколько вариантов. О.В. Белокуров для решения данной проблемы предлагает внести дополнения в квалифицирующие признаки тех составов преступлений, которые предусматри-вают наличие специального субъекта (исполнителя), и изложить их в следующей редакции: «Те же деяния, совершенные: по предварительному сговору группой лиц либо с лицами, не указан-ными в части первой настоящей статьи». Такая редакция квалифицирующего признака позволит справедливо усилить ответственность виновных лиц, по выражению О. В. Белокурова, «чужими» ру-ками совершающих преступление. И непосредственные исполнители будут уже пособниками не ос-новного, а квалифицированного состава [11].

А. Арутюнов предлагает изменить редакцию ч. 2 ст. 33 УК РФ (ч. 2 ст. 28 УК РК - Х.А., Х.А.) и изложить ее следующим образом: «Исполнителем признается лицо, непосредственно совершившее уголовное правонарушение либо непосредственно участвовавшее в его совершении совместно с дру-гими лицами (соисполнителями), а также лицо, обладающее специальными признаками субъекта уголовного правонарушения и совершившее уголовное правонарушение посредством использования лица, на стороне которого указанные специальные признаки субъекта уголовного правонарушения отсутствуют» [12; 4]. Такое решение вопроса позволит обосновать ответственность специальных субъектов, привлекающих к совершению уголовного правонарушения лиц, не обладающих такими признаками. Мы считаем целесообразным для решения рассматриваемой проблемы изменить ч. 5 ст. 29 УК РК, предусмотрев возможность лица, не обладающего признаками специального субъ-екта, выступать не только в роли организатора, подстрекателя и пособника, но и в роли соисполните-ля. Для этого ч. 5 ст. 29 УК РК следует дополнить предложением следующего содержания: «В случае фактического участия этого лица в непосредственном совершении уголовного правонарушения, оно несет уголовную ответственность за данное уголовное правонарушение в качестве его соисполните-ля». Такое решение позволит снять вопрос о допустимости соучастия в уголовных правонарушениях со специальным субъектом лиц, не наделенных признаками указанных субъектов, наиболее адекват-но отразить их реальную роль в совершении такого рода уголовных правонарушений и, в конечном счете, способствовать успешной борьбе с групповой преступностью.

Выводы

Таким образом, проведенное нами исследование позволяет сделать следующие основные вы-воды.

Соучастие в уголовном правонарушении со специальным субъектом, несмотря на имеющиеся в уголовно-правовой науке разработки, представляет значительную теоретическую и практическую проблему. Существующее законодательное урегулирование вопроса соучастия общего и специального субъектов не может быть признано удовлетворительным. Действующая редакция ч. 5 ст. 29 УК РК, предусматривающая правила квалификации такого соучастия, не позволяет давать правильную правовую оценку действиям общего субъекта, выполняющего, наряду со специальным субъектом, объективную сторону уголовного правонарушения. Для решения данной проблемы счита-ем необходимым дополнить ч. 5 ст. 29 УК РК предложением следующего содержания: «В случае фактического участия этого лица в непосредственном совершении уголовного правонарушения оно несет уголовную ответственность за данное уголовное правонарушение в качестве его соисполните-ля». Практическое и научное значение данной новеллы состоит в том, что она позволит снять вопрос о допустимости соучастия в уголовных правонарушениях со специальным субъектом лиц, не наде-ленных признаками указанных субъектов, наиболее адекватно отразить их реальную роль в соверше-нии такого рода уголовных правонарушений и, в конечном счете, способствовать успешной борьбе с групповой преступностью.

Результаты исследования, предпринятого в настоящей статье, могут найти применение в судебной и следственной практике на всех стадиях уголовного процесса при квалификации уголов-


Серия «Право». № 1(93)/2019 87

ных правонарушений, совершенных в соучастии, а также послужить основой для формулирования соответствующих изменений в действующую редакцию Уголовного кодекса Республики Казахстан.


1 Аветисян С.С. Соучастие в преступлениях со специальным составом: Теория и практика правового регулирования: автореф. дис. ... канд. юрид. наук / С.С. Аветисян. — М., 2005. — 38 с.

2 Иногамова-Хегай Л.В. Соучастие частного лица в преступлении со специальным субъектом / Л.В. Иногамова-Хегай // Вестн. Академии Генеральной прокуратуры Российской Федерации. — 2017. — № 4 (60). — С. 22–26.

3 Винокуров В. Квалификация соучастия в преступлениях со специальным субъектом / В. Винокуров // Уголовное право. — 2010. — № 2. — С. 24–29.

4 Иванов И. Соучастие со специальным субъектом / И. Иванов // Российская юстиция. — 2001. — № 3. — С. 50–52. 5 Кочои С.М. Ответственность за корыстные преступления против собственности / С.М. Кочои. — М.: Изд-во «Про-

фобразование» ООО «АНТЕЯ», 2000. — 288 с. 6 Аветисян С.С. Соучастие в преступлениях со специальным составом: моногр. / С.С. Аветисян. — М.: Закон и право,

ЮНИТИ-ДАНА, 2004. — 467 c. 7 Волженкин Б. Некоторые проблемы соучастия в преступлениях, совершаемых специальными субъектами

/ Б.Волженкин // Уголовное право. — М.: Интел Синтез. — 2000. — № 1. — С. 12–16. 8 Ситникова А. Соучастие со специальным субъектом / А. Ситникова // Мировой судья. — 2009. — № 7. — С. 16–18. 9 Фисенко Д.Ю. Вопросы квалификации соучастия со специальным субъектом / Д.Ю. Фисенко // Правоприменение в

публичном и частном праве: материалы Междунар. науч.-практ. конф. — Омск: Изд-во Омского гос. ун-та им. Ф.М. Достоевского. — 2018. — С. 214–219.

10 Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 11 июля 1972 г. № 4 «О судебной практике по делам о хищениях государственного и общественного имущества» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://online.zakon.kz/Document/? doc_id=1006734#pos=0;0

11 Белокуров О.В. Соучастие в преступлениях со специальным субъектом (на примере присвоения и растраты) [Элек-тронный ресурс] / О.В. Белокуров. — Режим доступа: http://www.allpravo.ru/library/doc101p0/instrum3713/item3714.html.

12 Арутюнов А. Проблемы ответственности соучастников преступления / А. Арутюнов // Уголовное право. — 2001. — № 3. — С. 3–5.


Арнайы субъектімен қылмысқа қатысу туралы мəселе: сыбайлас жемқорлық қылмыстары мысалында

Мақалада сыбайлас жемқорлық қылмыстар мысалында жалпы субъектімен бірге арнайы субъект жасайтын қылмыстық құқықбұзушылықтарды саралау мəселесі қарастырылды. Қолданыстағы редакциядағы Қылмыстық заңнама бірлесіп орындаушы ретінде бірге қатысушылар жасайтын қылмыстық құқықбұзушылықтың объективті жағын іс жүзінде құрайтын ортақ субъектінің іс-əрекеттерін саралауды көздемейді. Бұл осындай əрекеттерге объективті мінездеме беруге мүмкіндік бермейді, сол арқылы жасалған əрекетті құқықтық бағалауға жəне адамның оны жасауға іс жүзінде қатысу сипаты мен дəрежесіне сəйкес жаза тағайындауға кедергі жасайды. Арнайы субъектінің белгілері жоқ тұлға үшін ұйымдастырушы, айдап салушы жəне көмектесуші ретінде ғана емес, сонымен қатар бірлесіп орындаушы ретінде де əрекет ету мүмкіндігін көздей отырып, ҚР ҚК 29-бабының 5-бөлімін өзгерту қажеттігі туралы қорытынды жасалды. Осы баптың жаңа редакциясы ұсынылды. Сондай-ақ алдын ала сөзбайласу арқылы адамдар тобында жасалған сыбайлас жемқорлық қылмыстарын саралау туралы мəселе қаралды. Мұндай қылмыстарға сыбайлас жемқорлық құқықбұзушылықтардың ең болмағанда екі субъектісі қатысқан жағдайларда, «адамдар тобының алдын ала сөзбайласуы мен іс-əрекет жасауы» деген саралау белгісі олар, қатысушылардың қандай түрі болып табылатындығына қарамастан, ауыстыруға жатады.

Кілт сөздер: бірге қатысу, арнайы субъект, сыбайлас жемқорлық құқықбұзушылықтар, біліктілік, бірлесіп орындаушы, тұлғалар тобы, алдын ала сөзбайласу.



A.R. Khassenova, A.V. Kudryavtseva

On the issue of complicity in a crime with a special subject: on the example of corruption crimes

Іn the article on the example of corruption crimes, the problem of qualification of criminal offenses commit-ted by a special subject in complicity with a common subject is considered. It is stated that the criminal legis-lation in the current version does not provide for the qualification as co-execution of the actions of the Gen-eral subject, which actually make up the objective side of the criminal offense committed by the accomplices. This does not allow for an objective characterization of such acts, thereby preventing a proper legal assess-ment of the act committed and the imposition of a punishment corresponding to the nature and extent of the person's actual participation in its Commission. It is concluded that it is necessary to change part 5 of article 29 of the criminal code, providing for a person who does not have the features of a special subject, the ability to act not only as an organizer, instigator and helper, but also as a co-executor. A new version of this article is proposed. Also the question of qualification of the corruption crimes committed in group of persons by pre-liminary arrangement is considered. The conclusion is substantiated that in cases where at least two subjects of corruption offenses participated in such crimes, the qualifying sign — «Commission of the act by a group of persons by prior agreement» — is subject to imputation regardless of what types of accomplices they are.

Keywords: сomplicity, the special subject of corruption crimes, co -, a group of persons upon a preliminary collusion, bribery.

References

1 Avetisian, S.S. (2005). Souchastie v prestupleniiakh so spetsialnym sostavom: teoriia i praktika pravovoho rehulirovaniia [Complicity in special crimes: Theory and practice of legal regulation]. Extended abstract of doctor’s thesis. Moscow [іn Russіаn].

2 Inogamova-Khegai, L.V. (2017). Souchastie chastnoho litsa v prestuplenii so spetsialnym subektom [Complicity of a private person in a crime with a special subject]. Vestnik Akademii Heneralnoi prokuratury Rossiiskoi Federatsii – Bulletin of the Academy of the Prosecutor General of the Russian Federation, 4, 22–26 [іn Russіаn].

3 Vinokurov, V. (2010). Kvalifikatsiia souchastiia v prestupleniiakh so spetsialnym subeektom [Qualification of the complicity in crimes with special subject]. Uholovnoe pravo – Criminal law, 2, 24–29 [іn Russіаn].

4 Ivanov, I. (2001). Souchastie so spetsialnym subeektom [Complicity with a special subject]. Rossiiskaia iustitsiia – Russian justice, 3, 50–52 [іn Russіаn].

5 Kochoi, S.M. (2008). Otvetstvennost za korystnye prestupleniia protiv sobstvennosti [Responsibility for mercenary crimes against property]. Moscow: Izdatelstvo «Profobrazovanie» OOO «ANTEIa» [іn Russіаn].

6 Avetisian, S.S. (2004). Souchastie v prestupleniiakh so spetsialnym sostavom [Complicity in special crimes]. Moscow: Zakon i pravoҮ, IuNITI-DANA [іn Russіаn].

7 Volzhenkin, B. (2000). Nekotorye problemy souchastiia v prestupleniiakh, sovershaemykh spetsialnymi subeektami [Some problems of complicity in crimes committed by special subjects]. Uholovnoe pravo – Criminal law, 1, 12–16 [іn Russіаn].

8 Sitnikova, A. (2009). Souchastie so spetsialnym subektom [Complicity with a special subject]. Mirovoi sudia – Magistrate, 7, 16–18 [іn Russіаn].

9 Fisenko, D.Iu. (2018). Voprosy kvalifikatsii souchastiia so spetsialnym subektom [Issues of qualification of complicity with a special subject]. Proceedings from Law Enforcement in public and private law: Mezhdunarodnaia nauchno-prakticheskaia konferentsiia – International scientific and practical conference. (p. 214–219). Omsk: Izdatelstvo Omskoho hosudarstvennoho universiteta F.M. Dostoevskoho [in Russian].

10 Postanovlenie Plenuma Verkhovnoho Suda SSSR ot 11 iiulia 1972 h. No. 4 «O sudebnoi praktike po delam o khishcheniiakh hosudarstvennoho i obshchestvennoho imushchestva» [Resolution of the Plenum of the Supreme court of the USSR dated July 11, 1972 No. 4 «Оn judicial practice in cases of embezzlement of state and public property»]. online.zakon.kz. Retrieved from http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1006734#pos=0;0

11 Belokurov, O.V. Souchastie v prestupleniiakh so spetsialnym subeektom (na primere prisvoeniia i rastraty) [Complicity in crimes with a special subject: (on the example of appropriation and embezzlement)]. bagalau.kz. Retrieved from http://www.allpravo.ru/library/doc101p0/instrum3713/item3714.html [in Russian].

12 Arutiunov, A. (2001). Problemy otvetstvennosti souchastnikov prestupleniia [Problems of responsibility of accomplices of crime]. Uholovnoe pravo – Criminal law, 3, 3–5 [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 89

ƏОЖ 343.55

А.С. Кошкинбаева1, Л.Ч. Сыдыкова2

1Каспий қоғамдық университеті, Алматы, Қазақстан; 2Б.Н. Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян университеті, Бішкек, Қырғызстан


Атмосфералық ауаны ластағаны үшін қылмыстық жауаптылық жөнінде

Мақалада атмосфераны ластау деген ұғымға қылмыстық құқықтық сипаттама берілді. Сондай-ақ аталған қылмыстық норманың құрылысы, салалық заңнаманың ережелері талданды. Сот тəжірибесіне көз жүгіртсек, экологиялық талаптардың бұзылуымен сипатталатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың, соның ішінде атмосфераны ластау жөніндегі қылмыстық істердің тіркелуі, ашылу деңгейінің төмендігін байқаймыз. Атмосфераны ластау жөніндегі қылмыстық істі ұқсас нормалардан ажыратуда қиындықтар жиі орын алады. Қылмыстық іс-əрекетке дұрыс қылмыстық баға беру қылмыстық құқықбұзушылық құрамын сипаттайтын белгілерді анықтау арқылы іске асырылатыны белгілі. Авторлар ұқсас қылмыстық нормаларды дұрыс саралауды қамтамасыз ету үшін тиісті нормада нақтыланған экологиялық талаптар түрін негізге алуды ұсынады. Дегенмен де, соңғы кездердегі кодификациялануға негізделген экологиялық заңнамалардың жүйелену процесінде кейбір экологиялық заңдар күшін жойды, нəтижесінде ҚР ЭК-де жекелеген табиғат ресурстарына қатысты экологиялық талаптар толық көлемде қарастырылмай қалғанына көзжеткіземіз, нақты айтсақ, атмосфералық ауаға қатысты. Сондықтан да ҚР ЭК-де қарастырылған экологиялық талаптар мəселесін əлі де жетілдірудің қажеттігін атап өтеді. Сондай-ақ соттардың экологиялық қылмыстық құқықбұзушылықтар үшін жауаптылық жөніндегі заңнаманы дұрыс жəне біркелкі қолдануы мақсатында ҚР Жоғары Сотының кейбір экологиялық қылмыстық құқықбұзушылықтар үшін жауаптылық жөніндегі заңнаманы қолдануы туралы нормативтік қаулысында қылмыстық нормалардағы бұзылған экологиялық талап түрлерінің қай экологиялық заңнамада берілгенін нақтылауды ұсынады.

Кілт сөздер: атмосфераны ластау, экологиялық қылмыстық құқықбұзушылық, қоршаған ортаны қорғау, қоғамға қауіпті зардаптар, экологиялық талаптарды бұзу, шаруашылық немесе өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу, экологиялық тұрғыдан əлеуетті қауіпті химиялық немесе биологиялық заттармен жұмыс істеу кезінде экологиялық талаптарды бұзу, микробиологиялық немесе басқа да биологиялық агенттермен немесе уытты заттармен жұмыс iстеу кезінде экологиялық талаптарды бұзу.

Кіріспе

Атмосфераның ластануы — əлемдік проблемалардың бірі. Бүкілəлемдік денсаулық сақтау ұйымының (БДҰ) мəліметтеріне сүйенсек, ауаның ластануына байланысты жыл сайын шамамен 3,7 миллион адам өледі екен. Атмосфералық ауаның ластануы адамның орташа өмір сүру ұзақтығын орташа алғанда бір жылға азайтады, сондай-ақ адамдардың түрлі ауруларын тудырады.

Бұл мəселе Қазақстан үшін де маңызды. Заңшығарушы сол себепті қоршаған ортаны қорғау мақсатында отандық қылмыстық заңнамада атмосфераны ластау үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілеген. Аталған нормаға талдау жүргізу барысында ғалымдардың «атмосфераны ластау» ұғымын түсінуге қатысты пікірлерінің қарама-қайшы екендігіне көзжеткіземіз. Олардың бірі «атмосфераны ластауды» қылмыстық іс-əрекет түсінсе, енді біреулері қарайды. Кейбір ресейлік ғалымдар мұны заң нормасында заң техникасының лингвистикалық ережелерінің сақталмауынан деп түсіндіреді.

Бұл жағдай саралау процесінде атмосфераны ластау жөніндегі қылмыстық құқықбұзушылықты өзара ұқсас экологиялық қылмыстық құқықбұзушылықтардан ажыратуда қиындықтардың пайда болуына себепші болады.

Экологиялық қылмыстық құқық бұзушылықтармен күресте заңнамаларды жетілдіре отырып, қылмыстық іс-əрекеттерді дұрыс саралауға мүмкіндіктер жасаудың маңызы зор. Аталған жағдай тақырыбымыздың өзектілігін айқындай түседі.

Зерттеудің мақсаты атмосфераны ластау жөніндегі қылмыстық құқықбұзушылықты дұрыс саралау мүмкіндігін қалыптастыру болып табылады. Аталған мақсатқа жету жолында атмосфераны ластағаны үшін заңды жауаптылықтың негізі қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамын ашу міндеті жүктелді.

А.С. Кошкинбаева, Л.Ч. Сыдыкова


Əдістер жəне материалдар

Ғылыми мақаланың əдістемелік негiзiн материалистiк диалектиканың қағидалары құрайды. Жалпы диалектикалық зерттеулермен бiрге, зерттеудiң салыстырмалы-құқықтық, жүйелi-құрылымдық, формальды-логикалық жəне басқа да жаңа ғылыми жəне iшiнара ғылыми əдiстерi жатады.

Нəтижелер

Экологиялық талаптарды бұзумен сипатталатын қылмыстық құқықбұзушылықтарға ҚР ҚК-де бірнеше нормалар арналған: 324, 325, 326, 329, 330, 333. Бұл нормаларды кейбір ресейлік еңбектерде жалпы жəне арнайы нормалардың бəсекелестігі негізінде ажырату мүмкіндігі беріледі. Бұл пікірді Ю.А. Случевская «Конкуренция норм гл. 26 УК РФ, связанных с загрязнением водных объектов» атты мақаласында теріске шығарған.

Авторлар ұқсас нормаларды ажыратуда өзге бағытты ұстанады. Зерттеу барысында аталған нормалардың мынадай ерекшеліктері мен ұқсастықтары анықталған: 1) аталған нормалардың барлығының қылмыстық іс-əрекеттері экологиялық талаптарды

бұзумен байланысты: ҚР ҚК-нің 324, 325, 326-баптарында экологиялық талаптарды бұзу қылмыстық іс-əрекетті

құрайды, яғни қылмыстық іс-əрекет жай нысанды; ҚР ҚК-нің 329, 330, 333-баптарында қылмыстық іс-əрекет экологиялық талаптардың бұзу

салдарынан (ескерту: мұнда экологиялық талап түрлері диспозицияда аталмаған) жекеленген табиғат ресурстарының (атмосфералық ауаның, теңіздің, жер қойнауының) ластануы нысанында жасалынады, яғни қылмыстық іс-əрекет нысаны күрделі;

2) ҚР ҚК-нің 324, 325, 326-баптарының диспозициясында экологиялық талаптар түрлері көрсетілген, ал ҚР ҚК-нің 329, 330, 333-баптарының диспозициясында экологиялық талап түрлері атап көрсетілмейді;

3) ҚР ЭК-нің ерекше бөлімінде бұл экологиялық талаптарға жеке тараулар арналған, тек атмосфераға арнайы тарау арналмаған;

4) аталған нормалардың барлығында дерлік зардаптар ұқсас, яғни зиян қоршаған ортаға (табиғат ресурстарына), адамдардың денсаулығына, не өміріне келеді, не келуі мүмкін болады.

Іс-тəжірибеде қылмыстық факт зардап (формалды нормалардан басқа) бойынша құрықталып жатады. Байқап отырғанымыздай, зардаптары қылмыстық норманың диспозициясында бірыңғай нысанда көрінгендіктен де, іс-тəжірибеде бұл қылмыстық іс-əрекетті дұрыс саралай алу қиын. Сондықтан да саралау процесінде ұқсас нормаларды бұзылған экологиялық талаптардың көмегімен ажыратқан жөн.

Талқылау

Атмосфералық ауа — тіршілік көзі. Адам баласына атмосфераның маңызы ерекше. Ол əлемді таза ауамен қамтамасыз етіп, тіршілікке қажетті газ элементтерін (оттегі, азот, көміркышқыл газы, аргон т.б.) жеткізеді жəне Жерді зиянды сəулелерден қорғайды, зат жəне энергия алмасуларын, ауа райының қызметін ретке келтіріп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіреді. Бірақ та соңғы жылдары атмосфераның сапасы сын көтерер емес күйде. Ең бастысы — ауаның ластануы. Өнеркəсіп, автокөліктер, зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космос кемелері мен ұшақтар т.б. ластанудың негізгі көздері болып табылады [1].

ҚР ҚК-нің 329-бабында атмосфераны ластағаны үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. Атмосфераны ластанудың қоғамдық қауіптілігі сол, ол елдің экологиялық қауіпсіздігіне нұқсан

келтіріп, ластайды жəне де ауаның табиғи қасиеттерін басқа да өзгерістерге ұшыратады немесе адамның өмірі мен денсаулығына зиян тудырады, жаппай ауруға шалдығуына, аурудың көптеген түрлерінің өсуіне алып келе алады. Енді аталған норманы ұқсас нормалардан дұрыс ажырату негізі қылмыстық құқықбұзушылық құрамы болғандықтан да, оның жекеленген элементтеріне тоқталсақ.

Атмосфераны ластаудың объектісі — ауаға ластаушы заттарды тастау ережелерімен жəне тиісті қондырғыларды, құрылыстар мен өзге де объектілерді пайдалану ережелерімен реттелінетін, қоршаған ортаны қорғау жəне тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін экологиялық қауіпсіздік. Бұл қылмыстың қосымша объектісі адамның өмірі мен денсаулығы болып табылады.


Серия «Право». № 1(93)/2019 91

Қылмыстың заты — атмосфералық ауа. Атмосфералық ауа дегеніміз қоршаған ортаның атмосфера газдарының табиғи қоспасы болып табылатын компонентi танылады.

Қылмыстың объективті жағын қоршаған ортаға ірі залал келтіретін немесе адамның денсаулығына зиян келтіретін экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту түріндегі іс-əрекеттер құрайды.

ҚР ҚК-нің 329-бабының диспозициясында қылмыстық іс-əрекетке мыналар жатады [2]: экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау; экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаның табиғи қасиеттерін өзге де

өзгерту. Мұндағы экологиялық талаптар ұғымы қылмыстық заңнамада нақтыланбайды. ҚР ҚК-нің 324,

325, 326, 330, 333-баптарында да «экологиялық талаптарды бұзу» ұғымы кездеседі. Алайда бұл ұғымды түсіну үшін ҚР ЭК-не жүгінеміз. Онда атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі талап басқа табиғат ресурстары (мысалы, жануарлар дүниесін (ҚР ЭК-нің 35-т.), суды (ҚР ҚК-нің 33-т.), жерді (ҚР ЭК-нің 31-т.), жер қойнауын пайдалану кезінде экологиялық талаптар (ҚР ЭК-нің 32-т.) жəне т.б.) сынды жеке норманы қарастырмайды. ҚР ЭК-нің 114-б. атмосфералық ауаны қорғауға қатысты мынадай талап түрлерін кездестіре аламыз:

атмосфералық ауаны қорғаудың, оның iшiнде көлiк жəне басқа да жылжымалы құралдарды пайдалануға шығару жəне пайдалану кезiнде техникалық регламенттердiң, нормативтердiң, ережелер мен өзге де талаптар;

қалдықтарды жинап қою мен жағу кезiнде атмосфералық ауаны қорғау жөнiндегi талаптар [3]. Ескі Қылмыстық кодекстің (1997 ж.) 282-б. ауаға ластаушы заттарды шығару ережелері жəне

тиісті қондырғыларды, ғимараттарды мен өзге де объектілерді пайдалану ережелерін бұзу салдары-нан атмосфералық ауаны ластау немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту қылмыстық іс-əрекетті құраған [4]. Бұл ережелер қоршаған ортаны қорғау саласындағы басқа да нормативтік-құқықтық актілермен жəне нормативтік-техникалық құжаттармен реттеледі. Ескере кететін жай, қылмыстың объективті жағы сипатталатын ҚР ҚК-нің 329-б. диспозициясының (ҚР ҚК-нің 330, 333-б. да кездеседі) құрылымдық ерекшелігі іс-тəжірибеде аталған норманы қолдану барысында елеулі қиындықтар тудырады. Диспозициядағы «экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту» фразасы қылмыстық іс-əрекет пе, əлде зардап па деген сұрақ орынды туындайды. Норманы бағалай отырып, экологиялық талаптарды бұзу да, ауаны ластау немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту де қылмыстық іс-əрекетті құрайды деген тұжырымға келеміз. Атмосфералық ластаудың нəтижесі қылмыстық нормада «қоршаған ортаға ірі залал келтіруге əкеп соғу немесе адамның денсаулығына зиян келтіру» түрінде бейнеледі.

Атмосфералық ауаның ластану деп, əдетте, атмосфералық ауаға залалды заттарды шығару немесе онда залалды заттардың қалыптасуын айтамыз. Бұл ұғым ҚР Экологиялық кодексімен нақтыланған (ҚР ЭК-нің 1-б.) қоршаған ортаны ластау ұғымымен де түсіндіріледі. Яғни, қоршаған ортаны ластау дегеніміз — қоршаған ортаға ластаушы заттардың, радиоактивтi материалдардың, өндiрiс жəне тұтыну қалдықтарының түсуi, сондай-ақ шудың, тербелiстердiң, магнит өрiстерiнiң жəне өзге де зиянды физикалық əсерлердiң қоршаған ортаға əсері болып табылады.

И.Ш. Борчашвили атмосфералық ауаны ластау деп табиғи ортаға жат, оларға тəн емес жаңаша бір физикалық, химиялық, биологиялық жəне басқа да агенттерді шығару немесе қалыптастыруды қарайды [5; 722]. Атмосфераны ластау деп нəтижесінде атмосфералық ауаны табиғи қасиеті нашарлап өзгеретіндей, атмосфералық ауаға шекті рұқсат етілген концентрациядан жоғары мөлшерде зиянды заттарды шығару немесе басқа да əдістермен олардың түсуін айтамыз. Мұндағы шекті рұқсат етілген концентрация (ШРК) — бұл бекітілген санитарлық-гигиеналық мөлшерлеме. ШРК зиянды заттардың санына қарай есептелінеді, ол тұрақты түрде немесе белгілі бір уақыт аралығында қатынасқа түскенде ауру тудырмайтын жəне денсаулыққа зақым келтірмейтін шектеулі концентрация болып табылады.

Киотта хаттамасы ауаны ластауға шектеу қояды. Бұл Хаттамасына мүше-елдерде ауаға зиянды қалдық шығаруға квота беріледі [6; 63].

ҚР ЭК-нің 29-б. 6-т. сай, шығарылған газдардағы атмосфералық ауаны ластайтын негiзгi заттардың шектi концентрациялары Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасында айқындалады. Мысалы, «Шаруашылық жəне өзге де қызмет бойынша экологиялық



нормативтер мен экологиялық талаптарды бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2014 жылғы 13 қазандағы № 57 бұйрығы [7].

Ауаның ластану мен табиғи қасиеттерінің өзгедей өзгеруіне Ж.С. Елубаев мыналарды жатқызған: жазатайым оқиғалар кезінде немесе штаттан тыс өндірістік жағдайда атмосфераға ластауыш заттартардың нақты шығарылуы; атмосфераға ластаушы заттардың шекті рұқсат етілген шығарындыларының (бұдан əрі – ШРК) нормативтерінен асып кетуі; атмосфераға шығарындыларды тазалауға жəне бақылауға арналған қолданыстағы қондырғыларды, жабдықтарды жəне жабдықтарды қолданбау жəне т.б. [8; 102].

И.Ш. Борчашвили жоғарыда аталған ауаның ластану мен табиғи қасиеттерінің өзгедей өзгеруіне ықпал ететін жағдайлардың қатарын келесілермен толықтырған:

атмосфераға ластаушы заттарды шығару; атмосфералық ауаны қорғауға байланысты талаптарды қанағаттандырмайтын жаңа жəне

реконструкцияланған кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi пайдалануға беру. Осы аталған ауаның ластану мен табиғи қасиеттерінің өзгедей өзгеруіне ықпал ететін

жағдайларға ҚР ЭК-нің 114-б. қарастырылған мына жағдайларды қосқан жөн болады: атмосфералық ауаны қорғаудың, оның iшiнде көлiк жəне басқа да жылжымалы құралдарды

пайдалануға шығару жəне пайдалану кезiнде техникалық регламенттер, нормативтер, ережелер мен өзге де талаптар;

қалдықтарды жинап қою мен жағу кезiнде атмосфералық ауаны қорғау жөнiндегi талаптар. Зардап. ҚР ҚК-нің 329-б. 1-т. қарастырылған қылмыстың зардабы қоршаған ортаға ірі залалдың

немесе адамның денсаулығына зиянның келуі болып табылады. Мұндағы ірі залал деп қоршаған ортаны жəне табиғи ресурстардың тұтынушылық қасиеттерін қалпына келтіру үшін қажетті шығындардың бір мың айлық есептік көрсеткіштен асатын мөлшердегі құндық көрінісі танылады [2]. ҚР ҚК адамның денсаулығына зиян жеңіл, орташа жəне ауыр дəрежеде келеді.

Бұл нормадағы «атмосфераны ластау» мен «қоршаған ортаға залал келтіру» ұғымы өз алдына терминологиялық əрі қылмыстық құқықтық мəселе. Аталған ұғымның бірі — қылмыстық іс-əрекет, екіншісі зардап түрінде көрінеді. Десек те, жоғарыда айтылғандай, қоршаған ортаға зиянның келуі табиғат ресурстарының жекеленген элементтеріне ықпал етумен, яғни ауаның, жер, судың ластануы жəне т.б. сипатталады. Аталған жағдай қылмыстық сот өндірісінде қылмыстық нормаларды дұрыс саралауда қиындықтар тудырады. Ю.А. Тимошенко терминдердің бірыңғай түсінуіне қолжеткізетін қылмыстық-құқықтық тиымдардың қарама-қайшылықтары туралы заң техникасының лингвистикалық ережелерін сақтамау ұқсас нормаларды ажыратуда проблемалар тудыратындықтан, да аталған қылмыстық норманың құрылымын жетілдіру қажет деп есептеген [9; 105].

Қылмыстың құрамы — материалдық. Яғни қылмыстың аяқталуы үшін зардаптың туындауы міндетті болып табылады. Атмосфераны ластаудың субъективті жағы жөнінде де пікірлер бірыңғай емес. А.Н. Ағыбаев ҚР ҚК-не берген түсіндірмеде аталған норманың субъективті жағы қасақаналықпен де, абайсыздықпен де істеледі [10; 567].

И.Ш. Борчашвили болса, атмосфералық ластаудың субъективті жағын жанама қасақаналық нысандағы кінə құрайды деп есептейді. Тұлға мұнда атмосфералық ауаны ластау немесе ауаның табиғи қасиетінің өзге де өзгеруі түріндегі экологиялық талаптарды бұзғанын сезінеді, адамдардың денсаулығына кері əсер ететіндігін немесе атмосфералық ауаның күйіне кері зардабының туындау мүмкіндігін алдын ала біле алады жəне зардаптың туындауына саналы түрде жол береді немесе оған немқұрайлық танытады.

Қарастырылып отырған норманың диспозициясында қылмыстық іс-əрекеттің абайсызда жасалуы арнайы көрсетілмегендіктен де, ҚР ҚК-нің 19-б. сəйкес, атмосфераны ластау тек қасақаналықпен жасалынған ретте қылмыс танылатынын білеміз. Дегенмен де іс-тəжірибеде атмосфералық ауаның ластануы деңгейінің артып келетіндігін ескеріп, кейбір ғалымдар осы іс-əрекет үшін қылмыстық жауаптылықты күшейтуді, абайсыздық нысанында да жауаптылықты көздеуді ұсынады.

Қылмыс субъектісі. З.О. Ашитов оқулығында атмосфераны ластаудың субъектісі арнайы субъект, яғни қондырғыларды, ғимараттарды мен өзге де пайдалануды іске асыратын, сондай-ақ атмосфераға ластаушы заттарды шығару ережесін сақтауға жауапты тұлға деп көрсеткен [11; 403].

Ауаны ластаудың субъектілерінің қатарын кəсіпорын басшылары, олардың орынбасарлары, бас инженерлер, бас технологтар жəне басқа да бас мамандар, цех, ауысым басшылары, технологиялық үдерістің дұрыс жүргізілуі жəне қоршаған ортаны қорғау туралы заңды сақтау үшін, яғни


Серия «Право». № 1(93)/2019 93

атмосфералық ауаға қалдық тастаудың нормативінің сақталуына жəне құрылғылардың дұрыс тазартылуы, өндіріс қалдықтарын тазарту үшін тікелей жауап беретін шеберлер жəне басқа да адамдар танылады. Сонымен қатар тазартушы құрылғылары жоқ немесе пайдасыз тазартушы құрылғылары бар объектіні, агрегатты, цехты, кəсіпорынды эксплуатацияға қабылдаған адамдар қылмыс субъектісі бола алады.

Қылмыстық іс-əрекет қасақанылық нысанда жасалған деп қарастыру үшін қылмыс субъектісінің экологиялық талаптармен таныс жəне де оларды сақтау жауаптылығы жүктелген тұлғаның болатындығы түсінікті.

ҚР ҚК-нің 329-б. 2-т., қоршаған ортаға аса ірі залал келтіруге не адам өліміне не адамдардың жаппай сырқаттануына əкеп соққан экологиялық талаптарды бұзу салдарынан атмосфералық ауаны ластау немесе оның табиғи қасиеттерін өзге де өзгерту қылмыстық іс-əрекеті үшін жауаптылық бар. Мұндағы қоршаған ортаға келген аса ірі залал деп қоршаған ортаны жəне табиғи ресурстардың тұтынушылық қасиеттерін қалпына келтіру үшін қажетті шығындардың жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асатын мөлшердегі құндық көрінісі танылады.

Іс-тəжірбие материалдырына сүйенсек, əдетте, атмофералық ауаны ластау кəсіпорын, өндіріс ұйымдарының жауапты тұлғаларымен жасалынады. Бұл қылмыстық іс-əрекетті жасау барысында қылмыс субъектілерінің, мысалы, атмосфераға шекті рұқсат етілген концентрациясынан жоғары зиянды заттарды атмосфераға шығарғанда, не атмосфералық ауаны қорғауға байланысты талаптарды қанағаттандырмайтын жаңа жəне реконструкцияланған кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi пайдалануға бергенде өз кəсіпорындарының, өндірістік орындарының пайдасына артық шығын шығармауды көздеп, аталған қылмыстық іс-əрекеттерге баратынын жиі кездестіреміз. Атмосфералық ауаны ластау іс-əрекетінің қайсысы болмасын пайдакүнемдік сипат алатындығын терістеу қиын. Сондықтан да аталған нормамен қарастырылған қылмыстың ауырлататын мəн-жайы ретінде пайдакүнемдік, не бұзақылық ниетпен жасауын қарауға негіз жоқ сияқты.

2013–2017 жж. статистикалық деректерге көз жүгіртсек, атмосфералық ауаны ластау жөніндегі қылмыстық істердің ашылу деңгейі төмен екендігін байқаймыз. Қылмыстық істердің ашылмауының ұйымдастырушылық себептерімен қатар құқықтық та себептері бар.

ҚР ҚК-нің 324-б. (Шаруашылық немесе өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу), 325-б. (Экологиялық тұрғыдан əлеуетті қауіпті химиялық немесе биологиялық заттармен жұмыс істеу кезінде экологиялық талаптарды бұзу), 326-б. (Микробиологиялық немесе басқа да биологиялық агенттермен немесе уытты заттармен жұмыс iстеу кезінде экологиялық талаптарды бұзу) қарастырылған қылмыстық құқықбұзушылықтар да экологиялық талаптарды бұзу арқылы жасалынады. Бұл нормаларда белгіленген қызмет түрлерін жасау кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы қоршаған ортаға, адамның денсаулығына зиян алып келеді. Сол сияқты, ҚР ҚК-нің арнайы нормаларында, мысалы, суларды ластау, теңіз ортасын ластау, жерді бүлдіру, жер қойнауын қорғау жəне пайдалану қағидаларын бұзу, атмосфераны ластауда экологиялық талаптар, қағидалар бұзылып, нақты қылмыстық іс-əрекеттерден қоршаған ортаға, адамдардың денсаулығы мен өміріне зиян туады. Бұл арнайы нормаларды ҚР ҚК-нің 324, 325, 326-баптарынан зардабы бойынша ажырата алмаймыз. Себебі табиғат ресурсының біріне зиян келсе, ол екіншісіне де əсер етеді. Зиянның алғашқыда нақты қай табиғат ресурсына келгенін анықтау қиын, оның үстіне, мамандардың айтуынша, табиғаттың ластануы уақыт өте анықталып жатады. Іс-тəжірибеде арнайы нормамен қаралған атмосфераны, жерді, не суларды ластау фактілерінің қай жағдайда іс-əрекет, ал қай кезде зардап болатынын анықтау қиындықтар тудырады. Ұқсас нормаларды бұзылатын экологиялық талап түрлерімен де ажыратқан жөн.

Атмосфераның ластану көздерін жалпы негізге ала отырып, бұзылатын экологиялық талаптарды жіктеп көрсек. Соңғы кезде қоршаған ортаны ластаушы көздерді төмендегідей топтау жиі орын алып отыр: физикалық ластану, химиялық ластану, биологиялық ластану, механикалық ластану [12].

Аталып кеткен ластану көздерінің тобы бойынша химиялық ластану — ҚР ҚК-нің 325-б., биологиялық ластану — ҚР ҚК-нің 326-б., ал физикалық ластанудың көзі радиациялық заттармен байланысты нормалар ҚК-тің 10-тарауында (қоғамдық қауіпсіздік пен қоғамдық тəртіпке қарсы қылмыстық құқықбұзушылықтар) орналасқан ғарыш қызметiн жүзеге асыру кезiнде қауiпсiздiк қағидаларын бұзу (282-б.); радиоактивтi заттармен, радиоактивті қалдықтармен, ядролық материалдармен заңсыз жұмыс істеу (283-б.); радиоактивтi заттармен, радиоактивті қалдықтармен, ядролық материалдармен жұмыс iстеу қағидаларын бұзу (285-б.) нормалармен қарастырылған.



Сондай-ақ ҚР ҚК-нің 325, 326-бб. қарастырылған қоршаған ортаны ластаудан бөлек, жекеленген табиғат ресурстарының (жер, жер қойнауы, су, теңіз ортасы, атмосфералық ауа жəне т.б.) қауіпті химиялық немесе биологиялық заттармен жұмыс істеу кезінде, не микробиологиялық немесе басқа да биологиялық агенттермен немесе уытты заттармен жұмыс iстеу кезінде экологиялық талаптарды бұзу салдарынан да ластануы мүмкін жай. Бұл жағдай да қылмыстық құқықбұзушылықтарды саралауда қиындықтар тудырары анық.

Атмосфералық ауаны ластауға қатысты экологиялық талаптарға мыналар жатады: атмосфераға ластаушы заттарды шығару; атмосфералық ауаны қорғауға байланысты талаптарды қанағаттандырмайтын жаңа жəне

реконструкцияланған кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi пайдалануға беру (ҚР ЭК-нің 202-б.);

атмосфералық ауаны қорғаудың, оның iшiнде көлiк жəне басқа да жылжымалы құралдарды пайдалануға шығару жəне пайдалану кезiнде техникалық регламенттер, нормативтер, ережелер мен өзге де талаптар (ҚР ЭК-нің 203, 204-бб.);

қалдықтарды жинап қою мен жағу кезiнде атмосфералық ауаны қорғау жөнiндегi талаптар (ҚР ЭК-нің 42-т.).

Ал ҚР ҚК-нің 324-б. (Шаруашылық немесе өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзу) қарастырылған қылмыстық іс-əрекеттерге келсек, олар:

табиғи ресурстарды пайдалануға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 207-б. қарастырылған) бұзу;

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi жобалауға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 202-б. қарастырылған) бұзу;

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi орналастыруға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 201-б. қарастырылған) бұзу;

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi салуға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 202-б. қарастырылған) бұзу;

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi реконструкциялауға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 202-б. қарастырылған) бұзу;

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi пайдалануға беруге қойылатын экологиялық талаптар (ҚР ЭК-нің 202-б. қарастырылған);

кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi пайдалануға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ҚК-нің 202-б. қарастырылған) бұзу;

өнеркəсiп, энергетика, көлiк немесе байланыс объектiлерiн пайдалануға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 203-б. қарастырылған) бұзу;

ауылшаруашылық мақсатындағы жəне мелиорация нысадарын пайдалануға қойылатын экологиялық талаптар (ҚР ЭК-нің 203-б. қарастырылған);

қалаларды не басқа да елдi мекендердi салу кезiнде қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 200-б. қарастырылған) бұзу;

əскери немесе қорғаныс объектiлерiне қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 206-б. қарастырылған) бұзу;

əскери немесе ғарыш қызметiне қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 206-б. қарастырылған) бұзу.

Екі нормада қарастырылатын экологиялық талаптарды бұзу іс-əрекеттерін салыстыра отырып, «кəсiпорындарды, құрылыстарды немесе өзге де объектiлердi салуға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 202-б. қарастырылған) бұзу» мен «өнеркəсiп, энергетика, көлiк немесе байланыс объектiлерiн пайдалануға қойылатын экологиялық талаптарды (ҚР ЭК-нің 203-б. қарастырылған) бұзудың» екеуінде кездестіретіндігіне көзжеткіземіз. Осы орайда ҚР ҚК-нің 329-б. қарастырылған қылмыс түрінде экологиялық талаптарды бұзумен сипатталатын атмосфераны ластау (бұл ҚР ҚК-нің 328, 330, 332, 333-бб. да қатысты) қылмыстық іс-əрекеті басқа экологиялық қылмыстық нормаларда (ҚР ҚК-нің 324, 325, 326-бб.) көзделген экологиялық талаптарды қайталамағаны орынды болар еді. Мысалы, суларға, теңіз ортасына қатысты экологиялық талаптарды бұзғаны үшін ҚР ҚК-нің 328 не 330-бб.; ал атмосфералық ауаға қатысты экологиялық талаптарды бұзғаны үшін ҚР ҚК-нің 329-б.; жерге не жер қойнауына қатысты экологиялық талаптарды бұзғаны үшін ҚР ҚК-нің 332, 333-бб. жауаптылық көздегенде.


Серия «Право». № 1(93)/2019 95

Қорытынды

Қылмыстық заңнамада кейбір нормалар экологиялық талаптарды бұзумен сипатталынатын қылмыстық құқықбұзушылықтар бар. Бұл қылмыстық құқықбұзушылықтарды дұрыс саралау үшін тиісті қылмыстық нормадағы бұзылған экологиялық талап түрін, яғни қылмыстық зардаптың аталған экологиялық талап түрін, сақтамау салдарынан туындауын анықтап алу қажет.

ҚР ЭК-нің Ерекше бөлімі қоршаған ортаның жекеленген компоненттеріне арнайы дара экологиялық талаптарды жеке тарауларда қарастырады. Тек атмосфералық ауаға арналған экологиялық талаптар дараланбаған. Сондықтан да өзара ұқсас экологиялық қылмыстық құқық бұзушылықтарды саралау процесін тиімділеу мақсатында қылмыстық жəне экологиялық заңнамалардың сəйкестігін, байланысын сақтай отырып, соңғы кезде кодификацияланған ҚР ЭК-н əлі де жетілдірген орынды болар еді деп есептейміз.

Экологиялық талаптарды бұзумен сипатталынатын қылмыстық құқықбұзушылықтарды саралау процесін жетілдіру жолында қылмыстық нормада, не ҚР Жоғары Сотының Қаулысында əр қылмыстық нормаға қатысты экологиялық талаптар қарастырылған, экологиялық заңнамалардың атын, бабын нақтылап көрсеткен орынды еді.


1 Атмосфералық ауаның ластануы. Атмосфераға жасалған антропогендiк ықпал. Озон қабатының бұзылуы. Жылыжай эффектiсi [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік режимі: https://studopedia.org/13–25781.html

2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 2014 жылы 3 шiлде № 226-V [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік режимі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226#z1686

3 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2009 ж. 9 қаңтардағы № 212-III (2018 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен) [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://online.zakon.kz.

4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шілде № 167-I (2014.10.06. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://online.zakon.kz.

5 Борчашвили И.Ш. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / И.Ш. Борчашвили. Особенная часть — Т. 2. — Алматы: Жеті жарғы, 2015. — 1120 с.

6 Хасанова А.И. Дəрістер жинағы. Əлеуметтік экология жəне тұрақты даму / А.И. Хасанова. — Костанай: А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2011. — 112 б.

7 Шаруашылық жəне өзге де қызмет бойынша экологиялық нормативтер мен экологиялық талаптарды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2014 жылғы 13 қазандағы № 57 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Əділет министрлігінде 2014 жылы 16 қазанда № 9805 тіркелді [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http:// adilet.zan.kz/kaz/docs/V1400009805.

8 Елюбаев Ж.С. Комментарии к статьям 277, 278, 282 и 222 Уголовного кодекса Республики Казахстан и к статье 243 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях (в редакция норм, по состоянию на 17 марта 2008 года) // Недропользование и право в Республике Казахстан: науч.-практ. пос. / Ж.С. Елюбаев. — Алматы: Юрист, 2009. — С. 99–107.

9 Тимошенко Ю.А. Уголовно-наказуемое загрязнение вод: деяние или последствие? / Ю.А. Тимошенко // Российский журнал правовых исследований. — 2015. — № 4 (5). — С. 101–106.

10 Ағыбаев А.Н. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсіндірме: Жалпы жəне Ерекше бөлімдер / А.Н. Ағыбаев. — Алматы: Жеті жарғы, 2015. — 768 с.

11 Ашитов З.О. Уголовное право Республики Казахстан: учеб. пос. / З.О. Ашитов. — Алматы: Жеті жарғы, 2013. — 592 с.

12 Қатты əсер ететін уландырғыш заттар жəне олардың сипаттамасы [Электронды ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://bigox.kz/katty-aser-etetin-ulandyrgysh-zattar-zhane-olardyn-sipattamasy.


Об уголовной ответственности за загрязнение атмосферы

В статье дана уголовно-правовая характеристика загрязнения атмосферы. Также проанализированы структура указанной уголовно-правовой нормы, положения отраслевого законодательства. В ходе изучения судебной практики наблюдается низкий уровень раскрываемости уголовных правонарушений, характеризующихся нарушением экологических требований, в том числе по загрязнению атмосферы. Часто возникают трудности в разграничении уголовного дела по загрязнению атмосферы от подобных норм. Как известно, правильная уголовная оценка преступной деятельности осуществляется путем установления признаков состава уголовного правонарушения. Для обеспечения правильной дифференциации идентичных норм авторы предлагают исходить



из вида экологических требований, уточненных в соответствующей уголовной норме. Тем не менее, в процессе систематизации экологического законодательства, основанного на кодификации, в последнее время отменены некоторые экологические законы, в результате чего в Экологическом кодексе РК не полностью раскрыты экологические требования в отношении отдельных природных ресурсов, в частности, атмосферного воздуха. Поэтому авторы отмечают необходимость совершенствования вопросов экологических требований, предусмотренных в Экологическом кодексе РК. Для обеспечения правильного применения закона при рассмотрении дел об экологических уго-ловных правонарушениях авторами предложено в нормативном Постановлении Верховного Суда РК конкретизировать, какие экологические требования и (или) правила должны были соблюдаться при осуществлении хозяйственной и иной деятельности, производстве, хранении и использовании эколо-гически опасных веществ, совершении иных действий (водный, охотничий промысел, порубка де-ревьев и кустарников и др.), а также какими нормативными правовыми актами эти требования и правила установлены, т.е. указать наименование нормативного акта и номер статьи.

Ключевые слова: загрязнение атмосферы, экологические уголовные правонарушения, нарушение правил охраны окружающей среды, общественно опасные последствия, нарушение экологических требований, нарушение экологических требований к хозяйственной или иной деятельности, наруше-ние экологических требований при обращении с экологически потенциально опасными химическими или биологическими веществами, нарушение экологических требований при обращении с микробио-логическими или другими биологическими агентами или токсинами.

A.S. Koshkinbaeva, L.Ch. Sydykova

About criminal liability for atmospheric pollution

In the article the author gives a criminal-legal characteristic of air pollution. Also analyzes the structure of specified criminal provisions, the provisions of sectoral legislation.During the study of judicial practice there is a low level of detection of criminal offenses characterized by violation of environmental require-ments, including air pollution. Often there are difficulties in distinguishing the criminal case on the pollution of the atmosphere from such norms. It is known that the correct criminal assessment of criminal activity is carried out by establishment of signs of structure of a criminal offense. To ensure the correct differentiation of identical norms, the author proposes to proceed from the type of environmental requirements specified in the relevant criminal norm.However, in the process of systematization of environmental legislation based on codification in recent years, some environmental laws have been abolished, as a result of which the EC of Kazakhstan has not fully disclosed environmental requirements for certain natural resources, in particu-lar atmospheric air. Therefore, the author notes the need to improve the issue of environmental requirements provided in the EC RK. To ensure the correct application of the law in cases of environmental criminal of-fenses, the author proposes in the regulatory resolution of the Supreme Court of Kazakhstan to specify what environmental requirements and (or) rules should have been observed in the implementation of economic and other activities, production, storage and use of environmentally hazardous substances, the Commission of other actions (water, hunting, felling of trees and shrubs, etc.), as well as what regulatory legal acts these re-quirements and rules are established, ie. specify the name of the regulatory act and the article number.

Keywords: atmospheric pollution, environmental criminal offenses, violation of environmental protection rules, socially dangerous consequences, violation of environmental requirements, violation of environmental requirements for economic or other activities, violation of environmental requirements when handling environmentally potentially hazardous chemical or biological substances, violation of environmental requirements when handling microbiological or other biological agents or toxins.

References

1 Atmosferalyk auanyn lastanuy. Atmosferaha zhasalhan antropohendik ykpal. Ozon kabatynyn buzyluy. Zhylyzhai effektisi [Air pollution. Anthropogenic effects on the atmosphere. Exhaustion of an ozone layer. Effects of the greenhouse]. (n.d.). base.garant.ru. Retrieved from http://studopedia.org/13-25781.html [in Kazakh].

2 Kazakstan Respublikasynyn Kylmystyk kodeksі. 2014 zhyly 3 shilde No. 226-V [The Criminal Code of Kazakhstan,of July 3, 2014, No. 226 V)]. (n.d.). base.garant.ru. Retrieved from http: //adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226#z1686 [in Kazakh].

3 Kazakstan Respublikasynyn Ekolohiialyk kodeksі. 2009 zh. 9 kantardahy No. 212-III [The ecological Code of Kazakhstan]. (n.d.). base.garant.ru. Retrieved from http://online.zakon.kz [in Kazakh].

4 Kazakstan Respublikasynyn Kylmystyk kodeksі. 1997 zhylhy 16 shilde N 167-1 [The Criminal Code of Kazakhstan, of July 16, 1997, No. 167-I]. (n.d.). base.garant.ru. Retrieved fromhttp://online.zakon.kz [in Kazakh].

5 Borchashvili, I.Sh. (2015). Kommentarii k Uholovnomu kodeksu Respubliki Kazakhstan. Osobennaia chast [Comment on the Criminal Code of Kazakhstan. Special part]. (Vol. 2). Alma-Ata: Zhetі Zharhy [in Kazakh].

6 КҺasanovа, A.I. (2011). Darіster zhinahy. Aleumettіk ekolohiia zhane turakty damu [Collection of lectures. Social ecology and stable development]. Kostanay: A.Baitursynov atyndahy KMU [in Kazakh].


Серия «Право». № 1(93)/2019 97

7 Sharuashylyk zhane ozhe de kyzmet boiynsha ekolohiialyk normativter men ekolohiialyk talaptardy bekіtu turaly Kazakstan Respublikasy Enerketika ministrіnіn 2014 zhylhy 13 kazandahy No. 57 buiryhy. Kazakstan Respublikasynyn Adіlet ministrlіhіnde 2014 zhyly 16 kazanda No. 9805 tіrkeldі [About the approvals of environmental standards and ecological requirements for economic and other activities. The order of the Minister of energy of the Republic of Kazakhstan, of October 13, 2014, No. 57. No. 9805]. (n.d.). base.garant.ru. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1400009805 [in Kazakh].

8 Elyubayev, Zh.S. (2009). Kommentarii k statiam 277, 278, 282, 222 Uholovnoho kodeksa Respubliki Kazakhstan i k state 243 Kodeksa Respubliki Kazakhstan ob administrativnykh pravonarusheniiakh (v redaktsiia norm, po sostoianiiu na 17 marta 2008 hoda) [Comments on Articles 277, 278, 282 and 222 of the Criminal Code of Kazakhstan and on Article 243 of the Code of the Republic of Kazakhstan about administrative offenses (in edition of norms, as of March 17, 2008)]. Nedropolzovanie i pravo v Respublike Kazakhstan – Subsoil use and law in the Republic of Kazakhstan. Almaty: Iurist [in Russian].

9 Timoshenko, Iu.A. (2015). Uholovno-nakazuemoe zahriaznenie vod: deianie ili posledstvie? [Criminally-punishable contamination of waters: act or consequence?]. Rossiiskii zhurnal pravovykh issledovanii – Russian magazine of legal researches, 4(5), 101–106 [in Russian].

10 Agybayev, A.N. (2015). Kazakstan Respublikasynyn Kylmystyk kodeksіne tusіndіrme: zhalpy zhane erekshe bolіmder [Comment on the Criminal Code of Kazakhstan: General and special part]. Almatу: Zhety zharhy [in Kazakh].

11 Ashitov, Z.O. (2013). Uholovnoe pravo Respubliki Kazakhstan [Criminal law of the Republic of Kazakhstan]. Almatу: Zhety zharhy [in Kazakh].

12 Katty aser etetіn ulandyrhysh zattar zhane olardyn sipattamasy [Strong toxic agents their characteristic]. bigox.kz. Retrieved from http://bigox.kz/katty-aser-etetin-ulandyrgysh-zattar-zhane-olardyn-sipattamasy [in Kazakh].


АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ ЖƏНЕ АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСС

ГРАЖДАНСКОЕ ПРАВО И ГРАЖДАНСКИЙ ПРОЦЕСС

CIVIL LAW AND CIVIL PROCEDURE

UDC 347:366 (1-87)

A.T. Sultanova1, A. Lavnichak2



Legislation about consumer rights protection in the foreign countries: rather-legal analysis

The article analyzes Consumer Protection Legislation of foreign countries, in particular, the United States, Great Britain, European Union member states and the Commonwealth of Independent States, the Eurasian Economic Union in accordance with the UN Guidelines for Consumer Protection (1985). The world experience in the field of consumer protection, legislative acts regulating consumer rights and the activities of public organizations in this area are also analyzed. The authors deals with the legal mechanisms for consumer rights’ protection and restoration in Kazakhstan in cases of defective goods sale, the consumers’ right to ex-change or return non-conforming goods in comparison with the 2015 UK Consumer Rights Act. The authors concluded that legislation of advisory nature adopted within the CIS and the EEC framework is intended to define general legal and institutional basis for the consumer protection, and they are not imperative. The level of ensuring consumer rights of citizens in the CIS countries is not in line with international standards yet. In this regard, the authors propose to develop a new legal mechanism for the consumer rights protection.

Keywords: consumer, consumer’s right, consumer rights protection, foreign countries, The Republic of Kazakhstan, legislation, civil code.

Introduction

Consumer rights are an integral part of social and economic human rights. In the modern world, legal mechanisms for consumer rights realization have been created in every state. Consumer protection laws have been in many countries for a relatively long time, primarily industrialized ones. The huge ranges of goods and products, various services entered a market since economic development. The manufacturers were aimed only at making a profit, rather than meeting customers’ needs and produced their goods and products with serious violations. All this led to the need for consumer legal protection.

In the USA in 1899, the national consumer league was founded. This organization took an active part in quality control of various goods, attracting the vast populace to the problem. In 1935, the consumer union has been founded, including more than five million people. In 1968, the consumer federation was founded, the purpose of which was to protect customers from a poor quality of various goods (especially essentials), as well as from overpriced service prices at medical centers, various medical products and food [1].

The federal consumer union was formed in France in 1951. There were enough consumer associations during this period in England, Belgium, Switzerland and other countries. They provide information to con-sumers and act on their behalf in various organizations; carry out intermediary functions; sue in courts on behalf of consumers when their rights are violated [2].

It was the President of the United States, John Kennedy, who spoke on consumer rights on March 15, 1962 in Congress for the first time. In his speech, the President proclaimed four inalienable rights of citizens as consumers: the right to security, the choice of goods, the product information and the right to be heard.

Legislation about consumer rights…

Серия «Право». № 1(93)/2019 99

«The Bill on Consumer Rights» was adopted in the USA on the same day. As Eike von Hippel notes, «since the famous President Kennedy addressed the consumers on March 15, 1962, in which he declared certain basic consumer rights, the global consumer protection movement developed and achieved great success» [3; 37].

Today, consumer rights protection is still an urgent problem, as consumer fraud, due to the absence or misrepresentation of information on products in our country, leaves a lot to be desired. Today, consumers cannot compare the quality, price and other terms of products offered due to the expansion of products’ range and manufacturing techniques. The level of public awareness has decreased due to new forms of goods’ sales such as self-service stores, online trading, deceptive advertising. The weak consumer protection in domestic legislation should also be noted, rather than product manufacturers. The protection of entrepre-neurship by the state leads to the impairment of consumer rights to purchase quality goods at a reasonable price.


When carrying out research on the topic of this article, methods of comparative legal analysis of legal regulations enshrined in legislations of foreign countries and the Republic of Kazakhstan were applied. Lit-erature sources, international rules and legal acts of various countries that ensure the consumers’ rights are also subjected to analysis.

Results

In the middle of the twentieth century, the consumer law branch was formed in developed countries. In many countries, there were special laws on consumer protection, and in some countries, rules on consumer protection were enshrined in the civil codes rules. Thus, the Federal Consumer Credit Protection Act was adopted in the USA (1968). Australia’s Trade Practices Act (1974) provides for consumer protection along with measures to restrict competition and unfair competition. The Law on Consumer and User Protection was adopted in Spain as well (1984) [4].

In 1973, the European Union (EU) adopted the Charter on Consumer Protection at the 25th session of the Consultative Assembly. Then, the European Act, ratified by the parliaments of all countries, entered into force since July 1, 1987.

Nevertheless, the need of society for high-quality services and goods has constantly increased, which has led to the need to adopt special regulatory legal acts to ensure the safety of manufacturing equipment, substances and materials used in production. The adoption of these laws forces entrepreneurs to raise the lev-el of product quality or services. For example, Germany has the Law on Production Equipment Safety and the Law on Protection against Hazardous Substances (1980), and Switzerland has the Law on Technical In-stallation Safety (1978) [5].

Some countries have adopted omnibus acts that cover all aspects of consumer protection. For example, the Mexican Consumer Protection Act of 1975 contains regulations on advertising, guarantees, informational duties and responsibilities of enterprises, credit institutions and external (entrance) door services, gives broad powers to executive branch, including consumer goods pricing. The law establishes the position of a federal lawyer, as well as the National Consumer Institute, whose task is to provide information and education to consumers [6].

There are new types of sales and purchase agreement in the civil code: sale on approval; experimental sale; sale with right of redemption, etc. At that time, the purpose of consolidating such regulations in civil codes and special laws was to protect consumers’ rights and honesty in contractual relations, fight against false advertising and prohibition on the dominant position abuse [2].

On April 16, 1985, the General Assembly adopted Guidelines in 39/248 resolution for the first time that defined the following basic consumer rights: consumer access to essential goods and services; protection of vulnerable and disadvantaged consumers; consumer protection from risk factors affecting their health and safety; promoting compliance and protecting the economic interests of consumers; consumer access to rele-vant information necessary to make a reasonable choice in accordance with individual requests and needs; consumer education, including the environmental and socio-economic consequences of their consumer pref-erences; availability of effective mechanisms for resolving consumer disputes and consumer remedies; rele-vant groups or organizations and the opportunity for such organizations to present their opinions in the deci-sion-making process affecting their interests; ensuring sustainable consumption patterns; ensuring consumer protection in electronic commerce at a level not lower than that provided for other forms of trade; protection

A.T. Sultanova, A. Lavnichak


of consumer personal information and freedom of global exchange of information [7]. These rights formed the basis of national legislations and, since that time, the problem of consumer protection has had an interna-tional significance.

Consumer rights in England are governed by the Consumer Rights Act of 2015. The law establishes the following basic requirements: goods and services must be of adequate quality; match the description; be suit-able for specified purposes; serve a term specified for this group [8].

If there is a defect in goods, the Law of England establishes a 30-day appeal period for 100 % refund from the date of purchase and the seller’s refund date is set within 14 days after the claim. If defects are found after 30 days from the date of purchase, the seller is obliged to repair once at his own expense or re-place the goods within 6 months. The six year period is established for some types of goods. If the goods after the six months expiration have become unusable, then a consumer has the right to compensation for the goods’ cost minus a percentage for the time of using the goods (degree of wear).

The Law of the Republic of Kazakhstan «On Protection of Consumer Rights» of May 4, 2010 establish-es similar consumer rights, however, the time for making claims by consumers are less than in European countries. According to Article 17 of the Law concerning the goods for which the expiration dating as well as the warranty period is set, the consumer has the right to make claims on goods’ defects, if they are found during the shelf life of goods or the warranty period from the moment of goods’ purchase. If the goods have no warranty period or expiration date, claims related to the goods’ defects may be presented by the consum-er, provided that the defects in sold goods were found within two years from the moment the goods were given to the consumer, if longer periods are not established by the legislation of the Republic of Kazakhstan or the contract [9].

The right of consumers to exchange or return goods of good quality is also the same in both England and Kazakhstan, and the exchange period is 14 days (Article 14 of the Law of the Republic of Kazakhstan «On Protection of Consumer Rights»).

After analyzing the regulations of foreign and domestic legislation on eliminating goods’ defect rules, it should be noted that they correspond to the international standards, in particular clause 19 of the UN Guide-lines for Consumer Protection.

According to Consumer Rights Act of 2015, services must fully meet customer requirements. When there are defects in work performed or the service, the consumer has the right to demand compensation. If a seller (maker) refuses to return goods (services) cost, the consumer applies to court. If the cost of goods (ser-vices) is less than 10 000 pounds, such disputes are considered by small claims courts. Also, such disputes can be settled by alternative dispute resolution methods (arbitrators, mediators, ombudsmen, etc.).

In Kazakhstan, according to Article 35 of the Law «On Protection of Consumer Rights», the defects in work (services) must be eliminated within 10 calendar days from the moment of asserting the relevant claims, if another period is established by the contract. The consumer has the right to terminate the contract and claim damages, if defects in work performed (service rendered) were not eliminated by the contractor within a specified period, or if deviations in work (service) from the contract terms or other defects in work (service) are significant and irremediable.

If a seller (producer, maker) does not respond to the claim within 10 calendar days or refuses to elimi-nate defects and compensate for the loss (damage) caused voluntarily, the consumer has the right to apply to court (Art. 22 of the Law).

In accordance with subparagraph 1 of Article 145 of the Civil Procedural Code of the Republic of Ka-zakhstan, claims on money recovery are reviewed in court using the simplified procedure within a month, if the amount of the claim does not exceed 200 monthly calculation indicators (MCI) [10]. The parties are also offered judgement with the help of a mediator or arbitrator. Thus, in accordance with the international stand-ards, there is a legal complaint review mechanism for an effective dispute resolution, providing alternative dispute resolution services in Kazakhstan. However, the standards of customer service quality do not fully correspond as well as due to a high cost of payment for mediator or arbitrator services as it is financially un-available to any citizen.

Consumer protection in the EU is the responsibility of the highest executive body - the European Com-mission and the responsible body is the European Commission’s Directorate-General for Health and Con-sumer Protection. The task of strengthening consumer rights in the EU is the Strategy focus area. In addition, a spe-cial place among the priorities of the Strategy is given to the legislation improvement of consumer protection and, in particular, its harmonization in the EU space [11].


Серия «Право». № 1(93)/2019 101

The European Union follows «the minimal harmonization» principle in order to improve consumer pro-tection legislation. This means that only a lower level of requirements is established at the EU level, and EU member states are granted the right to establish stricter rules [11].

Since 2011, the Consultative Council for Consumer Rights Protection of the CIS Member States has been operating within the CIS, whose main task is to form an effective consumer policy in the CIS member states in accordance with the international standards.

The nonbinding legislation «On General Principles of Consumer Protection Regulation in the CIS Member Nations of the Interparliamentary Assembly of May 13, 1995 was developed within the Interparliamentary Assembly of the CIS Member Nation [12]. The governments of the member states con-cluded the Agreement on the main areas of cooperation of the CIS member states in the field of consumer protection of January 25, 2000 [13], as well as the Agreement on cooperation of the CIS member states in the field of consumer legal education (Minsk, October 28, 2016) [14].

In the CIS member states, the consumer rights are enshrined in the states’ constitutions, in special laws on consumer protection, as well as in various legal rules (civil, administrative, criminal). Special laws on consumer protection have been passed in most CIS member states.

In Russia, the basis of consumer protection is the Russian Federation Law «On Protection of Consumer Rights» of February 7, 1992 No. 2300-1 [15]. The relations with consumers are regulated by other federal laws, and other regulatory legal acts of the Russian Federation adopted in accordance with them too. Also, there is a Federal Law «On the basis of state regulation of trading activity in the Russian Federation» of De-cember 28, 2009 No. 381-FL, which defines the legal basis of state regulation and control in trading field.

There are Laws «On Consumer Right Protection» in the CIS Members which are in force: the Law No. 1113 «On Protection of Consumer Rights» of the Republic of Azerbaijan dated from September 19, 1995; the Law No. RL-197 «On Protection of Consumer Rights» of the Republic of Armenia dated from July 26, 2001; the Law «On Protection of Consumer Rights» of the Kyrgyz Republic dated from December 10, 1997; the Law No. 221-I «On Protection of Consumer Rights» of the Republic of Uzbekistan dated from April 26, 1996; the Law No. 72 «On Protection of Consumer Rights» of the Republic of Tajikistan dated from December 9, 2004; the Law No. 1023-XII «On Protection of Consumer Rights» of Ukraine dated from May 12, 1991, the Law No. 90-L «On Protection of Consumer Rights» of the Republic of Belarus dated from January 9, 2002.

The Government of the Republic of Belarus adopted the retail trade Rules for certain types of goods and food service, rules for goods sale according to samples, rules for trading in markets, rules for consumer ser-vices, rendering of telecommunication services and other services to the population in the development of this Law. The Law No. 231-L «On Trade» dated from July 28, 2003 is also in force in the Republic of Bela-rus. In addition, the Law of the Republic of Belarus «On Protection of Consumer Rights of housing and utili-ties services» has come into force since January 29, 2009.

The Law No. 105-ХV «On Protection of Consumer Rights» dated from March 13, 2003, as well as the Law No. 422-ХVI «On General Product Safety» dated from December 22, 2006, are in force in the Republic of Moldova. «The Exchange of Non-Food Products and Warranty Periods Rules» were approved by the De-cree of the Government of the Republic of Moldova of December 8, 2003 No. 1465 [11].

The civil law regulations shall prevail in regulating consumer’s attitude in the CIS Members, since they establish rules for concluding contracts in trading field and rendering of paid services to consumers and civil and legal responsibility for a due performance of duties. Also, attitudes towards consumer rights protection are regulated by national legislation - antitrust, housing and transport legislation, and by laws regulating the quality and safety of food (for example, technical safety), etc.

The Protocol on the implementation of coordinated policy of consumer right protection was adopted within the framework of the Eurasian Economic Union (hereinafter the EEC) in accordance with the Treaty on the Eurasian Economic Union (entered into force on May 29, 2014). It defines principles for the imple-mentation of coordinated policy of consumer right protection and its main directions by Member States. In order to implement this Protocol, the Board of the Eurasian Economic Commission developed recommenda-tions for the EEC Members to apply measures aimed at improving interaction efficiency between the author-ized bodies in the field of consumer protection: Recommendation of the Board of the Eurasian Economic Commission of March 22, 2016 No. 2 «On application of measures aimed at improving interaction efficiency between the authorized bodies in the field of consumer protection by Members of the Eurasian Economic Union»; Recommendation No. 27 of the Board of the Eurasian Economic Commission of November 21,



2017 «On General approaches to the implementation of coordinated policy in the field of consumer protec-tion on goods (work, service) realization by Members of the Eurasian Economic Union» remotely.

The Eurasian Economic Commission of the EEC has only recommendatory and advisory powers in consumer protection matters. The competence of the EEC is limited by technical regulation, which establish-es absolute requirements for product safety.

In general, the specific character of consumer protection laws of the CIS Members is the multiplicity of legal acts regulating relations developing in this area. Legislative acts of an advisory nature, adopted within the framework of the CIS and EEC, are intended to define the general legal and organizational basis for con-sumer protection implementation, but cannot provide harmonization of the applicable regulations and nation-al legislation rules, as model acts are not mandatory, they are advisory acts for member-states.

Discussion

According to analytical materials of the Law Policy Research Center, public relations, related to con-sumer rights, are characterized by an economically unequal position of the parties (entrepreneurs and con-sumers), and are also associated with the monopolistic (dominant) position of business entities and depend-ent consumer position in the Republic of Kazakhstan [16]. Perhaps we can agree with such conclusions, be-cause goods’ non-competition on the market leads to the prejudice of consumer rights. Basically, monopo-lists and almost all businessmen force consumers to conclude adhesion contracts, thereby violating the prin-ciple of freedom to conclude civil law contracts.

Lawyers believe that individual legal relationships are more governed by official lists, rather than freely concluded contracts. When making official lists, large companies include conditions in it infringing the interests of an ordinary counterparty (for example, releasing a seller or service company from liability for harm to the life, health or counterparty’s property during the conclusion of the Contract) [17].

In such cases, the consumer rights can be protected by declaring the transaction invalid. For example, judicial authorities of Western countries use the rules of treaty law regarding the invalidation of such agree-ments due to defects of will. In these cases, a professional merchant is fully responsible for the poor quality goods or services, and in such cases the process of proving seller’s guilt is greatly facilitated [18; 43].

Also, in order to limit sellers’ monopoly and service providers, the state makes adjustments to the cur-rent legislation. For example, in Sweden, the law prohibiting unfair contracts has been in effect since 1971. In England, such rules are included in the Fair Trade Act of 1973 and in the Unfair Contract Terms Act of 1977. In the United States in 1975, the Federal Law on Simple Contractual Stipulation (it is also called the Magnuson-Moss Law) was adopted. In Finland, the law (Article 1, Chapter 3 of the Law «On Protection of Consumer Rights» of January 20, 1978) holds contractual provisions invalid that release the seller or service companies from liability to the buyer or reduce its size or give the right to unilateral termination of the adhe-sion contract in cases not provided by law [18; 45].

In Kazakhstan, we can still see advertisements at the counters and shop windows and markets of this kind: «Goods cannot be exchanged and returned». If there is any defect in goods, the seller justifies the re-fusal to exchange and return money so that everything worked at the time of purchase and advises to contact the service center. In Kazakhstan, justice can only be achieved in courts. And in order to apply to court, the consumer needs to get all necessary evidence, has to incur significant costs for doing an examination and for advocation which sometimes exceed the cost of low-quality goods.

In foreign countries, in particular, in European countries, consumer protection is always a priority and is focused on by European politics. The consumer protection policy covers food safety, enforcing rights and interests of citizens. Sellers often make concessions, satisfying the requirements and claims of a buyer in or-der to ensure reputation.

As L. Kozlovskaya notes, most of the UK trading and service companies quite often make concessions for ensuring their reputation, even when customers can only ask, but not insist. So, the consumer rights in Britain are not restricted only by law. Sometimes, even if the customer is not right, the most forward-looking sellers can meet their needs and compensate, thereby winning customer loyalty and improving their image in a competitive market [8]. In addition, in developed foreign countries, consumers are provided with precise and reliable information about products, a guarantee of quality and safety for health. The price corresponds to the goods’ quality or services rendered, and thus, the consumer is given a choice depending on his desires and paying capacity.

The CIS Economic Council draws attention to the fact that there are many gaps in the antitrust laws in member states and there are no guarantees of fair competition of private business entities. The situation gets


Серия «Право». № 1(93)/2019 103

worse due to poor-quality and adulterated goods in the consumer’s market. As a result, the right of consum-ers to the quality and safety of goods sold and services provided is not ensured and people’s quality of life becomes worse. It is proposed to improve administrative and legal procedures and ways to protect consumers and manufacturers from counterfeit and falsified products [11].

Despite the fact that the Advisory legislation was adopted within the CIS (1995) and agreements were concluded in the field of consumer rights protection (2000, 2016), «the level of uniform legislative consoli-dation of the basic rules of consumer rights protection has not been achieved within the CIS yet: the uniform model law on consumer rights protection has not been developed, which could be implemented in the legisla-tion of the CIS Members» — Kletchenkova M.M. notes [19; 43].

According to I.S. Shlyakhtin, this is explained by the fact that it is quite difficult for individual states to agree to conclude an international treaty establishing regulations that differ from those of national legislation. The most effective model is harmonization through binding acts of an interstate integration association, which set out specific regulations aimed at protecting the rights and interests of consumers to be implement-ed in the national legislation of the member states [20; 50]. Further, the author cites directives in the EU as an example of effective legal harmonization.

Directives are regulatory rules within the EU that differ from conventions, regulations and other similar means of uniform legislation in that they do not contain specific rules and are binding on states only in terms of result to be achieved. The forms and methods of implementing directives are chosen by each state. It is usually connected with the domestic legislation amendment (implementation). Legal harmonization within the EU is mutual, i.e., there is no process of adaptation of one state’s right to the right of another or its reception, but participants take measures to bring the law closer on mutually agreed basis - they develop sin-gle act through international law, resulting in common or similar regulation [21; 56]. For example, we can name the following directives within the EU: Directive No. 85/374/EEC of July 25, 1985 on approximation of legislation, rules and administrative regulations of member states on liability for inadequate quality prod-ucts; Directive No. 93/13/EEC of April 5, 1993 on unfair terms in contracts with consumers; Directive No. 1999/44/EU of May 25,1999 on certain aspects of sales of goods to consumers and on guarantees related to such a sale; Directive No. 2000/31/EU of June 8, 2000 on e-commerce; Directive No. 2001/95/EU of De-cember 3, 2001 on general safety of products; Directive No. 2005/29/EU of May 11, 2005 on unfair com-mercial practices in relations between entrepreneurs and consumers in the EU internal market; Directive No. 2006/123/EU of December 12, 2006 on services in the domestic market; Regulation No. 861/2007 of July 11, 2007 on the establishment of the European small claims track; Directive No. 2009/22/EU of April 23, 2009 on interim measures to protect the interests of consumers; Directive No. 2011/83/EU of October 25, 2011 on consumer rights; Directive No. 2013/11/EU of May 21, 2013 on alternative dispute resolution with consumers’ participation; Regulation No. 524/2013 of May 21, 2013 on online dispute resolution with con-sumers’ participation [20; 51].

In the EU, consumer status is predominant, and thus, most directives restrict the liberty of entrepre-neurs’ action in order to provide guarantees to the weaker side of trade relations. At the same time, there is approximation of law on consumer protection with the law on unfair competition in the EU [22; 13].

Having analyzed the international legal practice of resolving issues related to the monopolism re-striction in the domestic market and the protection of consumer rights, it should be noted that the best prac-tices of the EU countries deserve due attention.

In legal literature, they rightly point out that «consumer law must become an integral part of the EEC integration law», but the processes of harmonization must simultaneously proceed with the processes of modernization of legislation. This is reflected in systematic review of previously adopted acts, in the devel-opment of new regulatory rules that are more adequate to the current situation in the domestic consumer market [20; 52–53].

After studying various viewpoints on legal harmonization within the EEC, the expediency of moderniz-ing legislation, taking into account the constant changes in the trade and economic sphere, it should be noted that the Eurasian Economic Union is an international organization of regional economic integration with in-ternational legal personality. In accordance with Article 61 of the Treaty on the Eurasian Economic Union, the Member States obliged to follow coordinated policy in the field of consumer rights protection, aimed at creating equal conditions for the Member States citizens to protect their interests from unfair activities of business entities. Therefore, the most effective is not the method of coercion - to bring one member party in line with the legislation, but harmonization (approximation) of the laws of the Member States on a mutual



basis without violating the principle of the states’ sovereign equality, ensuring the community of legal regu-lation of the Member States’ economic interests.

Conclusions

In the modern world, the need of society for quality goods and services is growing every day, and thus manufacturers of goods requirements and service providers are growing. Within the ongoing development of trade forms and methods, consumer protection legislation should also be improved accordingly due to changes in the consumer market.

Today, in developed foreign countries, best practices in consumer protection issues have been gained. Special attention should be paid to the experience of consumer protection organization in the United States, in the United Kingdom, in the European Union Member States, where an effective legal consumer protection mechanism has been developed and is being improved to reflect constant changes in the domestic consumer market.

In view of the aforesaid, there is a need to modernize consumer protection legislation in Kazakhstan, taking into account the best international practice and the experience of foreign countries. We propose the following:

1. Develop a new legal consumer protection mechanism: develop a Consumer Rights Protection Concept, which takes into account the experience of developed

foreign countries. It is necessary to enshrine consumer rights protection rules when selling goods, rendering of services and the implementation of work. In particular, it is proposed to regulate the return and replacement of goods procedure, defect correction, determine seller's responsibility and contractor, reclamation procedure and period for its consideration, meeting the needs results;

develop the State program for improving consumer protection state system annually or for several years.

2. Develop a draft law on amendments to the legislation on consumer rights protection, which provides: government support for consumer public organizations; improved performance of the authorized body in the field of consumer protection; procedure regulation for implementating consumer rights in case of property damage due to electrical overvoltage; Amendments to the Civil Code of the Republic of Kazakhstan regarding standard form contract price; strengthen administrative responsibility for consumer rights violation (for example, an increase of administrative fine amount).

Thus, we will take the first step towards international standards, which are supported by the world dem-ocratic community, and we are confident that it contributes to promoting consumer rights protection in Ka-zakhstan.

Referenses 1 Защита прав потребителей в США [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://biznes-za-rubezhom.com/zashhita-

prav-potrebitelej-v-ssha-101/ 2 Защита прав потребителей в зарубежных странах [Электронный ресурс]. — Режим доступа:

https://studopedia.ru/1_102280_zashchita-prav-potrebiteley-v-zarubezhnih-stranah.html 3 Von Hippel E. Verbraucherschutz / E. Von Hippel. — Tübingen: Mohr, 1979. — 365 с. 4 Зенин И.А. Гражданское и торговое право зарубежных стран: учебник [Электронный ресурс] / И.А. Зенин. — 5-е

изд. — Вып. 5 — М.: МЭСИ, 2005. — 194 с. — Режим доступа: http://uchebnik.biz/book/1202-grazhdanskoe-i-torgovoe-pravo-zarubezhnyx-stran/1-soderzhanie.html

5 Защита прав потребителей в развитых странах [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.ronl.ru/doklady/istoriya/788412/

6 Reich N. Ursprünglich in: Consumer legislation in the EC countries: a comparative analysis; a study prepared for the EC Commission / N. Reich, H.W. Micklitz. — New York, 1980. — XIII. — 206 р. (Consumer legislation in the EC countries)

7 Руководящие принципы Организации Объединенных Наций для защиты интересов потребителей ООН, ЮНКТАД Нью-Йорк и Женева, 2016 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://unctad.org/en/PublicationsLibrary /ditccplpmisc2016d1_ru.pdf

8 Козловская Л. Права потребителей в Великобритании [Электронный ресурс] / Л. Козловская. — Режим доступа: https://theuk.one/106642/

9 «О защите прав потребителей». Закон Республики Казахстан от 4 мая 2010 года № 274-IV [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z100000274_

10 Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 31 октября 2015 года № 377-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377


Серия «Право». № 1(93)/2019 105

11 Протокольное Решение Экономического совета Содружества Независимых Государств от 14 декабря 2012 года «Об информационно-аналитическом обзоре «Актуальные вопросы защиты прав потребителей в государствах-участниках СНГ» (г. Москва) // Источник: ИС Параграф [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.http://online.zakon.kz

12 Рекомендательный законодательный акт «Об общих принципах регулирования защиты прав потребителей в госу-дарствах-участниках Межпарламентской ассамблеи» от 13 мая 1995 г. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://docs.cntd.ru/document/901858985

13 «Об утверждении Соглашения об основных направлениях сотрудничества государств-участников Содружества Не-зависимых Государств в области защиты прав потребителей». Постановление Правительства Республики Казахстан от 4 августа 2000 года № 1197 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/P000001197_

14 Соглашение о сотрудничестве государств-участников СНГ в области правового просвещения потребителей (город Минск, 28 октября 2016 года // Источник: ИС Параграф [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.http://online.zakon.kz

15 Закон Российской Федерации от 07.02.1992 года № 2300–1 «О защите прав потребителей» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_305/

16 Центр исследования правовой политики. «Юридическое заключение по вопросам соответствия законодательства Республики Казахстан основным социально-экономическим принципам прав человека в аспекте предпринимательской дея-тельности» — Алматы, 2013. — 76 с. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://online.zakon.kz/m/Document/? doc_id=39925572

17 Защита прав потребителей в развитых странах [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://www.ronl.ru/doklady/istoriya/788412/

18 Тельгарин Р. О свободе заключения договора присоединения: Анализ зарубежного и российского законодательства / Р. Тельгарин // Российская юстиция. — 1997. — № 1. — С. 42–49.

19 Клетченкова М.М. Гармонизация правового регулирования отношений с участием потребителей в странах СНГ / М.М. Клетченкова // Международное публичное и частное право. — 2007. — № 4. — С. 41–43.

20 Шляхтин И.С. Защита прав потребителей в контексте интеграции государств: гармонизация и модернизация право-вого регулирования // Экономика. Право. Общество. — 2015. — № 4 (4). — С. 16–55.

21 Клетченкова М.М. Гармонизация правового регулирования отношений с участием потребителей в странах ЕС / М.М. Клетченкова // Международное публичное и частное право. — 2007. — № 3. — С. 55–57.

22 Беликова К.М. Потребители в Европейском союзе: некоторые аспекты защиты прав в контексте социализации права / К.М. Беликова // Право и экономика. — 2012. — № 6. — С. 10–17.

А.Т. Сұлтанова, А. Лавничак

Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы шетел заңнамалары: салыстырмалы-құқықтық талдау

Мақалада шетелдерде БҰҰ-ның Тұтынушылардың мүдделерін қорғау үшін бастама қағидаларына (1985) сəйкес Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығына жəне Еуразиялық экономикалық одаққа қатысушы-мемлекеттердің тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнамаларына, атап айтқанда, АҚШ-тың, Ұлыбританияның, Еуропалық одаққа қатысушы-мемлекеттердің ұлттық заңнамаларына салыстырмалы-құқықтық талдау жүргізілген. Сондай-ақ тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы əлемдік тəжірибеге, тұтынушылардың құқықтарын жəне осы саладағы қоғамдық ұйымдардың қызметін реттеуші заңнамалық актілерге талдау жүргізілген. Авторлар Қазақстандағы қолданыстағы заң бойынша сапасыз тауар сатылған жағдайда тұтынушылардың құқықтарын қорғау мен оны қалпына келтірудің құқықтық тетіктерін, тұтынушының сапасыз тауарды ауыстыру немесе қайтару құқығын Ұлыбританияның 2015 жылғы Consumer Rights Act заңымен салыстырып талдау жүргізеді. ТМД, ЕЭО шеңберінде қабылданған ұсынбалы сипаттағы заңнамалық актілер тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың жалпы құқықтық жəне ұйымдастырушылық негіздерін айқындауға арналған, императивтік сипатта емес актілер деген қорытынды жасалған. ТМД-ға қатысушы-мемлекеттердің азаматтарының тұтынушылық құқықтарын қамтамасыз ету деңгейі əзірге халықаралық стандарттарға сəйкес келе бермейді. Осыған орай авторлар тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың жаңа құқықтық тетігін əзірлеуді ұсынды.

Кілт сөздер: тұтынушы, тұтынушының құқықтық жағдайы, тұтынушылардың құқықтарын қорғау, Қазақстан Республикасы, заңнама, Азаматтық кодекс.

А.Т. Султанова, А. Лавничак

Законодательство о защите прав потребителей в зарубежных странах: сравнительно-правовой анализ

В статье проведен сравнительно-правовой анализ законодательств о защите прав потребиетелй зарубежных стран, в частности, США, Великобритании, государств-участников Европейского союза и



Содружества Независимых Государств, Евразийского экономического союза в соответствии с Руководящими принципами ООН для защиты интересов потребителей (1985). Также проанализированы мировой опыт в области защиты прав потребителей, законодательные акты, регламентирующие права потребителей и деятельность общественных организаций в этой сфере. Авторами рассмотрены правовые механизмы защиты и восстановления прав потребителей в Казахстане в случаях продажи некачественного товара, право потребителей на обмен или возврат товара ненадлежащего качества, в сравнении с законом Великобритании Consumer Rights Act 2015 г. Сделан вывод, что принятые в рамках СНГ, ЕЭС законодательные акты рекомендательного характера предназначены для определения общих правовых и организационных основ осуществления защиты прав потребителей и они не являются императивными. Уровень обеспечения потребительских прав граждан в государствах-участниках СНГ пока еще не соответствует международным стандартам. В связи с этим авторы предлагают выработать новый правовой механизм защиты прав потребителей.

Ключевые слова: потребитель, право потребителя, защита прав потребителей, зарубежные страны, Республика Казахстан, законодательство, Гражданский кодекс.

Referenses

1 Zashchita prav potrebitelei v SShA [Consumer right protection in the USA]. biznes-za-rubezhom.com. Retrieved from http://biznes-za-rubezhom.com/zashhita-prav-potrebitelej-v-ssha-101/ [in Russian].

2 Zashchita prav potrebitelei v zarubezhnykh stranakh [Consumer right protection in foreign countries]. studopedia.ru. Retrieved from https://studopedia.ru/1_102280_zashchita-prav-potrebiteley-v-zarubezhnih-stranah.html [in Russian].

3 Von Hippel, E. (1979). Verbraucherschutz. Tübingen: Mohr. 4 Zenin, I.A. (2005). Hrazhdanskoe i torhovoe pravo zarubezhnykh stran [Civil and commercial law of foreign countries]. Is-

sue 5, (5d ed.). Мoscow: MESI. uchebnik.biz. Retrieved from http://uchebnik.biz/book/1202-grazhdanskoe-i-torgovoe-pravo-zarubezhnyx-stran/1-soderzhanie.html [in Russian].

5 Zashchita prav potrebitelei v razvitykh stranakh [Consumer right protection in developed countries]. ronl.ru. Retrieved from https://www.ronl.ru/doklady/istoriya/788412/ [in Russian].

6 Reich, N., & Micklitz, H.W. (1980). Ursprünglich in: Consumer legislation in the EC countries: a comparative analysis; a study prepared for the EC Commission. New York, XIII. ( Consumer legislation in the EC countries).

7 Rukovodiashchie printsipy Orhanizatsii Obedinennykh Natsii dlia zashchity interesov potrebitelei OON, IuNKTAD Niu-Iork i Zheneva, 2016 hod [United Nations Guidelines for Consumer Protection UN, UNCTAD New York and Geneva, 2016]. unctad.org/en. Retrieved from https://unctad.org/en/PublicationsLibrary/ditccplpmisc2016d1_ru.pdf [in Russian].

8 Kozlovskaya, L. Prava potrebitelei v Velikobritanii [Consumer Rights in the UK]. theuk.one. Retrieved from https://theuk.one/106642/ [in Russian].

9 «O zashchite prav potrebitelei». Zakon Respubliki Kazakhstan ot 4 maia 2010 hoda № 274-IV [On Protection of Consumer Rights. Unofficial translation. The Law of the Republic of Kazakhstan of May 4, 2010 № 274-IV]. adilet.zan.kz Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z100000274_[in Russian].

10 Hrazhdanskii protsessualnyi kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 31 oktiabria 2015 hoda № 377-V ZRK [Civil procedural law of the Republic of Kazakhstan. Unofficial translation of the Republic of Kazakhstan Law No. 377-V dated October 31, 2015]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K940001000_ [in Russian].

11 Protokolnoe Reshenie Ekonomicheskoho soveta Sodruzhestva Nezavisimykh Hosudarstv ot 14 dekabria 2012 hoda «Ob informatsionno-analiticheskom obzore «Aktualnye voprosy zashchity prav potrebitelei v hosudarstvakh-uchastnikakh SNH» (h. Moskva) [Protocol Resolution of the CIS Economic Council of December 14, 2012 «On the information and analytical review «Major aspects of consumer rights protection in the CIS countries» (Moscow)]. online.zakon.kz. Retrieved from http://online.zakon.kz [in Russian].

12 Rekomendatelnyi zakonodatelnyi akt «Ob obshchikh printsipakh rehulirovaniia zashchity prav potrebitelei v hosudarstvakh-uchastnikakh Mezhparlamentskoi assamblei» ot 13 maia 1995 h. [The advisory legislative act «On general principles of regulating consumer protection in the participant-states of the Inter-Parliamentary Assembly» of May 13, 1995]. docs.cntd.ru. Retrieved from http://docs.cntd.ru/document/901858985 [in Russian].

13 «Ob utverzhdenii Sohlasheniia ob osnovnykh napravleniiakh sotrudnichestva hosudarstv-uchastnikov Sodruzhestva Nezavisimykh Hosudarstv v oblasti zashchity prav potrebitelei». Postanovlenie Pravitelstva Respubliki Kazakhstan ot 4 avhusta 2000 hoda № 1197 [«On the Agreement approval concerning the main areas of the States Parties cooperation of the CIS in the field of consumer protection» Resolution of the Government of the Republic of Kazakhstan of August 4, 2000 № 1197]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/P000001197_ [in Russian].

14 Sohlashenie o sotrudnichestve hosudarstv-uchastnikov SNH v oblasti pravovoho prosveshcheniia potrebitelei (h. Minsk, 28 oktiabria 2016 hoda [Agreement on cooperation of the CIS member states in the field of consumer legal education (Minsk, October 28, 2016]. online.zakon.kz. Retrieved from.http://online.zakon.kz [in Russian].

15 Zakon Rossiiskoi Federatsii ot 07.02.1992 hoda № 2300-1 «O zashchite prav potrebitelei» [Law of the Russian Feder-ation of 07.02.1992 № 2300-1 «On Protection of Consumer Rights»]. consultant.ru. Retrieved from http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_305/ [in Russian].

16 Tsentr issledovaniia pravovoi politiki. «Iuridicheskoe zakliuchenie po voprosam sootvetstviia zakonodatelstva Respubliki Kazakhstan osnovnym sotsialno-ekonomicheskim printsipam prav cheloveka v aspekte predprinimatelskoi deiatelnosti» (2013) [Legal Policy Research Center. «Conclusion of the legal review on compliance of the legislation of the Republic of Kazakhstan with the basic socio-economic principles of human rights in entrepreneurial activity»]. Almaty. online.zakon.kz. Retrieved from http://online.zakon.kz/m/Document/?doc_id=39925572 [in Russian].


Серия «Право». № 1(93)/2019 107

17 Zashchita prav potrebitelei v razvitykh stranakh [Consumer right protection in developed countries]. ronl.ru. Retrieved from https://www.ronl.ru/doklady/istoriya/788412/ [in Russian].

18 Telgarin, R. (1997). O svobode zakliucheniia dohovora prisoedineniia: Analiz zarubezhnoho i rossiiskoho zakonodatelstva [On freedom to conclude contract of adhesion: Analysis of foreign and Russian legislation]. Rossiiskaia iustitsiia – Russian Justice, 1, 42–49 [in Russian].

19 Kletchenkova, M.M. (2007a). Harmonizatsiia pravovoho rehulirovaniia otnoshenii s uchastiem potrebitelei v stranakh SNH [The harmonization of legal regulation of relations with consumers’ participation in the CIS countries]. Mezhdunarodnoe publichnoe i chastnoe pravo – International public and private law, 4, 41–43 [in Russian].

20 Shlyahtin, I.S. (2015). Zashchita prav potrebitelei v kontekste intehratsii hosudarstv: harmonizatsiia i modernizatsiia pravovoho rehulirovaniia [Consumer protection in the context of states’ integration: harmonization and modernization of legal regu-lation]. Ekonomika. Pravo. Obshchestvo – Economy. Law. Society, 4 (4), 16–55 [in Russian].

21 Kletchenkova, M.M. (2007b). Harmonizatsiia pravovoho rehulirovaniia otnoshenii s uchastiem potrebitelei v stranakh ES [The harmonization of legal regulation of relations with consumers’ participation in the CIS countries]. Mezhdunarodnoe publichnoe i chastnoe pravo – International public and private law, 3, 55–57 [in Russian].

22 Belikova, K.M. (2012). Potrebiteli v Evropeiskom soiuze: nekotorye aspekty zashchity prav v kontekste sotsializatsii prava [Consumers in the European Union: some aspects of rights protection in the context of socialization of law]. Pravo i ekonomika – Law and Economics, 6, 10–17 [in Russian].


УДК 341.641

С.А. Акимбекова

Каспийский общественный университет, Алматы, Казахстан (Е-mail: [email protected])

Приведение в исполнение иностранных судебных актов по законодательству Германии

Статья посвящена актуальной и значимой проблеме современного международного гражданского процесса — признанию и приведению в исполнение иностранных судебных решений. Включение на-шей страны в мировое экономическое и правовое пространство обусловливает необходимость обеспе-чить свободный оборот не только товаров, услуг, денег и людей, но и судебных актов, которыми были разрешены конфликты между участниками международного гражданского оборота. Значительное внимание в статье уделено доктрине стран общего права, достижения которой, несмотря на разницу правовых систем, могут быть использованы при создании эффективного механизма признания и при-ведения в исполнение в Казахстане актов иностранных судов. Статья посвящена исследованию осо-бенностей приведения в исполнение иностранных судебных актов по законодательству Германии. В настоящее время едва ли можно усомниться в актуальности проблемы взаимного исполнения су-дебных решений. Вопрос об исполнении решения иностранного суда есть по сути дела вопрос о рас-пространении его юридической силы на внутреннее правовое пространство другого государства, о придании ему тех же юридических свойств, законной силы и общеобязательности, которые свойст-венны национальным решениям.

Ключевые слова: решение суда, иностранное решение суда, суд, экзекватура, юридическая сила, ис-полнение решения суда.

Введение

В настоящее время при осуществлении кардинальных правовых реформ законодателю прихо-дится учитывать национальные особенности и юридические традиции собственной страны, а также опыт, накопленный другими странами в решении аналогичных задач, правильно оценив его для при-менения на практике в соответствии с местными реалиями.

На сегодняшний день формирование независимого государства, которое, с одной стороны, стре-мится улучшить свои права, а с другой — установить новый уровень отношений со странами мирово-го сообщества, углубить международные торговые, экономические и культурные отношения, вызывает не только практический, но и академический интерес к иностранному праву, необходи-мость взаимного изучения законодательства, обмена юридическим опытом. Знание зарубежного пра-ва является обязательным условием дальнейшего сотрудничества государств.

Важная роль в укреплении законности и правопорядка принадлежит правосудию. В связи с этим правильное понимание опыта правового развития гражданского судопроизводства в европейских го-сударствах без первоначальной постановки «критики и раскрытия» является не только одним из ус-ловий развития гражданско-процессуальной науки, но и одним из способов найти правильные инст-рументы и методы совершенствования судебной деятельности по гражданским делам. Поэтому изу-чение гражданского процессуального законодательства за рубежом особенно актуально в условиях развития рыночной экономики в нашей стране.

Большой познавательный интерес представляют собой исследования в области гражданского процесса европейских государств, в частности Германии, что предопределяется той важной ролью, которую она играет в Европейском союзе.

Федеративная Республика Германия — одно из наиболее развитых государств Европы и мира. Как указывается в Конституции ФРГ, это правовое, демократическое и социальное государство.

Германия имеет исторически сложившуюся высокоразвитую научную школу в области граждан-ского процессуального права. Практический и научный интерес изучения основных институтов гра-жданского процессуального права ФРГ, а именно вопросов признания и приведения в исполнение иностранных судебных актов, является актуальным для юридической науки вообще и Республики Казахстан в частности.

Приведение в исполнение иностранных судебных актов…

Серия «Право». № 1(93)/2019 109

Для обеспечения соблюдения прав и законных интересов лиц, участвующих в деле, и реализации прав, установленных решением за рубежом, требуется согласие соответствующего государства на признание и приведение в исполнение решения иностранного суда.

Судебное решение имеет территориальную силу и является частью правового государства, в юрисдикции которого оно вынесено. Допустимо признавать и исполнять решения национальных су-дов других государств в случаях, предусмотренных законодательством этих государств или между-народными соглашениями.

Решение иностранного суда само по себе не имеет юридической силы за рубежом, оно получает его только в той мере, в какой процессуальное законодательство другого государства допускает при-знание и исполнение решения иностранного суда. Правовые последствия признания решения ино-странного суда — решение суда, признанное за границей, приобретает ту же юридическую силу, что и решения местных судов (т.е. приобретает свойства неопровержимого, исключительного, подлежа-щего исполнению, обязательного для должностных лиц и органов власти этого государства). При-знанное решение иностранного суда подтверждает гражданские и иные права и обязанности в той же степени, что и решения местных судов.

Обязательное исполнение возможно только на основании соответствующего распоряжения ком-петентных органов государства, в котором запрашивается исполнение. Законодательство предусмат-ривает особый порядок выдачи разрешений на исполнение.

Методы и материалы

В исследовании темы научной статьи использовались исторический, сравнительно-правовой, ло-гико-юридический, системно-структурный, а также специальные юридические методы толкования правовых норм.


Принудительное исполнение решения, как и любая другая процедура, осуществляемая немец-кими органами правосудия, предполагает наличие немецкой юрисдикции [1].

В ФРГ приведение в исполнение иностранного судебного акта осуществляется не автоматиче-ски в силу закона. Для исполнения решения иностранного суда необходимо соблюдение специальной процедуры по выдаче экзекватуры.

Принудительное исполнение решения иностранного суда осуществляется, только если его до-пустимость установлена решением об исполнении (§ 722 ГПК Германии) [2]. Поэтому решение ино-странного суда приобретает свойство исполнимости только в результате выдачи экзекватуры немец-ким судом. В немецкой литературе отмечается, что недопустимость прямого исполнения иностранно-го судебного решения на территории ФРГ вытекает из принципа государственного суверенитета. Это, в свою очередь, обусловливает существование определенной процедуры, по результатам которой иностранное судебное решение наделяется свойством исполнимости посредством акта немецкого су-да [3; 136].

Следовательно, выдача экзекватуры признается в качестве суверенного акта суда государства-места исполнения, в силу которого свойство подлежащего исполнению иностранного решения рас-пространяется на территорию признающего государства [4; 56].

В то же время экзекватура придает иностранному судебному решению новое свойство, которого оно не имеет на территории государства-исполнителя, а именно свойство принудительного исполне-ния, в то время как признание имеет своим следствием распространение существующих у акта ино-странного суда свойств на территорию признающего государства [5; 98].

Таким образом, основное различие между признанием иностранного решения и приведением в исполнение этого акта состоит в том, что признание не требует специальных процедур из-за принци-па автоматического признания. Кроме того, признание имеет своим предметом распространение на территорию признающего государства существующих свойств иностранного решения, в то время как при приведении иностранного судебного акта в исполнение оно наделяется отсутствующим у него на территории государства-места признания свойством исполнимости.

Наделение свойством исполнимости решения иностранного суда на территории признающего государства не означает, что между указанным свойством, которым судебное решение обладает в го-сударстве-месте вынесения, и аналогичным свойством, которым данное решение наделяется на тер-ритории государства-места признания, отсутствует взаимосвязь. Как отмечается в немецкой юриди-



ческой литературе, исполнимость, присущая решению по законодательству государства-места выне-сения, является предпосылкой для наделения иностранного решения свойством исполнимости на территории Германии как признающего государства. Объявление иностранного решения подлежа-щим исполнению является недопустимым, если оно не обладает свойством исполнимости по праву государства, суд которого вынес решение.

Немецкая модель взаимного признания актов иностранной юстиции предусматривает в качестве процессуального средства возбуждения производства по выдачи экзекватуры конструкцию иска.

Так, в соответствии с § 722 ГПК Германии для рассмотрения вопроса о принудительном испол-нении решения иностранного суда требуется подача иска. По своей сути — это преобразовательный иск, т.е. иск об изменении правоотношения [4; 56].

Суд, рассмотрев данный иск, выносит решение о приведении в исполнение решения иностран-ного суда (§ 822 ГПК Германии).

В европейской правовой модели взаимного признания и приведения в исполнение иностранных судебных решений, в том числе в соответствующей конструкции, закрепленной в автономном праве Германии, проведено достаточно четкое отличие между процедурой приведения решения иностран-ного суда в исполнение и процедурой принудительного исполнения в рамках национальной системы исполнительного производства. По мнению большинства немецких ученых, приведение в исполнение иностранного судебного решения не входит в состав исполнительного производства, а представляет собой особую разновидность производства по рассмотрению дела по существу. Несмотря на это, ис-полнительное производство, по сути, является завершающей стадией исполнения решения иностран-ного суда, поскольку после признания и приведения в исполнение акта иностранного суда возникает возможность его принудительной реализации в рамках национальной системы исполнительного про-изводства государства-места исполнения.

Таким образом, приведение в исполнение решения иностранного суда и исполнительное произ-водство являются самостоятельными по отношению друг к другу этапами имплементации акта ино-странной юстиции в национальный правопорядок признающего государства. Вследствие этого объ-явление решения иностранного суда подлежащим принудительному исполнению не является актом принудительного исполнения, а выступает только в качестве подготовительного этапа для исполни-тельного производства [3; 137].

В связи с тем, что производство по выдаче экзекватуры и исполнительное производство являют-ся самостоятельными видами производств, необходимо разграничивать предпосылки приведения в исполнение иностранного судебного решения и предпосылки исполнительного производства в рам-ках национальной системы принудительного исполнения признающего государства. В немецкой юридической литературе к условиям возбуждения и проведения исполнительного производства отно-сятся общие процессуальные предпосылки, общие предпосылки принудительного исполнения, спе-циальные предпосылки принудительного исполнения, а также исполнение в отношении надлежащей имущественной массы. Из этого, в свою очередь, следует, что документом, подлежащим принуди-тельному исполнению в рамках исполнительного производства, является не иностранный судебный акт, а решение немецкого суда о приведении в исполнение иностранного судебного решения.

Рассмотрение заявления о выдаче экзекватуры происходит в порядке рассмотрения дела по су-ществу в рамках общих правил искового производства. Из данного положения следует, что к проце-дуре приведения в исполнение решения иностранного суда применяются положения, установленные процессуальным законодательством ФРГ для рассмотрения дела по существу, за исключением тех правил, которые противоречат правовой природе производства по выдаче экзекватуры. В частности, к указанному виду производства применяется учение о процессуальных предпосылках допустимости гражданского процесса и условиях, препятствующих ведению процесса. В общем плане специфика процедуры приведения в исполнение акта иностранной юстиции сводится к следующему. Во-первых, принцип диспозитивности по сравнению с исковым производством подвержен определенным огра-ничениям. Это выражается в том, что не допускается признание требования ответчиком в соответст-вии с § 307 ГПК Германии, а также заключение мирового соглашения, в силу содержания которого решение иностранного суда признается подлежащим принудительному исполнению на территории признающего государства. При этом стороны могут заключать мировое соглашение по обстоятельст-вам, лежащим в основе решения, принятого иностранным судом.


Серия «Право». № 1(93)/2019 111


Особый интерес в условиях развития трансграничного оборота актов иностранной юстиции представляют положения о возможности заключения сторонами мирового соглашения в процессе признания и приведения в исполнение иностранных судебных решений. Проблемы допустимости заключения мирового соглашения по данной категории дел уже являлись предметом рассмотрения в юридической литературе. В частности, М.А. Рожкова, исследуя указанный вопрос, пришла к выводу о недопустимости заключения мировых соглашений по делам о признании и приведении в исполне-ние решений иностранных судов. В обоснование позиций указанный автор приводит следующие ар-гументы. Во-первых, отсутствие спорности по данной категории дел, поскольку существующий меж-ду сторонами правовой спор уже был разрешен решением иностранного государственного суда. Во-вторых, отсутствие ответчика в названном виде производства. В-третьих, императивность процедуры по делам о приведении в исполнение решений иностранных судов. При этом отмечается, что взыска-тель вправе заключить мировое соглашение с должником на стадии принудительного исполнения [6; 128].

В результате объявления решения иностранного суда подлежащим принудительному исполне-нию компетентным органом государства-исполнителя возникает ряд правовых последствий, связан-ных с его исполнением [7; 164].

Во-первых, с момента вынесения решения суда об исполнении акта иностранной юстиции по-следнему придается свойство исполнимости на территории признающего государства. Вследствие этого акт иностранной юстиции может быть принудительно реализован средствами национального исполнительного производства, урегулированного нормами законодательства государства-места ис-полнения. В данном отношении придаваемое иностранному судебному акту свойство исполнимости идентично аналогичному свойству, которым обладают исполнительные документы признающего го-сударства. Во-вторых, с указанного момента возникает основание для исполнительного производства на территории признающего государства. В данном случае следует особо отметить, что исполнению в порядке исполнительного производства полежит не акт иностранной юстиции, а решение суда ФРГ об исполнении, которое и является внутригосударственным исполнительным документом. Перечень исполнительных документов, подлежащих принудительному исполнению в рамках исполнительного производства ФРГ, указан в §§ 704 и 794 ГПК Германии. Указанное обстоятельство имеет важное практическое значение, в частности, для решения вопроса о допустимости конкретизации решения иностранного суда, подлежащего принудительному исполнению. Дело в том, что требование опреде-ленности, предъявляемое к исполнительным документам в рамках исполнительного производства ФРГ, распространяется только на исполнительные документы, выданные юрисдикционными органа-ми Германии. Поэтому, если решение суда ФРГ об исполнении иностранного судебного решения не в полной мере отражает содержание судебного акта иностранного государства, существует возмож-ность толкования либо конкретизации указанного решения германского суда. В-третьих, в результате провозглашения иностранного судебного акта подлежащим принудительному исполнению компе-тентными органами признающего государства окончательно разрешается вопрос о наличии необхо-димых предпосылок для приведения в исполнение акта иностранной юстиции и, соответственно, констатируется отсутствие оснований, препятствующих совершению указанного действия. Потому национальные органы исполнительного производства не могут отказывать в принудительном испол-нении соответствующего решения суда признающего государства на том основании, что существуют условия для отказа в приведение акта иностранного суда. После рассмотрения вопросов, касающихся правовой природы производства по выдаче экзекватуры в европейском гражданском процессуальном праве и гражданском процессе Германии, вполне закономерно возникает вопрос о соотношении та-ких элементов правового механизма взаимного признания актов иностранной юстиции, как призна-ние иностранного судебного решения и приведение в исполнение решения иностранного суда. В не-мецкой юридической литературе существуют различные позиции относительно соотношения при-знания и приведения в исполнение актов судов иностранных государств, которые отражают различ-ные аспекты взаимодействия данных категорий. Согласно одной из точек зрения, признание является предпосылкой для приведения в исполнение иностранного судебного решения, поскольку невозмож-но приведение в исполнение решения иностранного суда, которое не было признано. С другой сторо-ны, признание при отказе в приведении в исполнение является безрезультативным. В этой связи предпосылки приведения в исполнение иностранного судебного решения принципиальным образом



не отличаются от предпосылок признания акта иностранного суда. Поэтому необоснованно требовать для приведения в исполнение других предпосылок, чем для признания. В противном случае может получиться, что решение было признано, но по каким-либо основаниям не подлежит принудительно-му исполнению. Но если решение не подлежит признанию, то оно не может быть и приведено в ис-полнение [8; 8].

Несколько иной позиции по данному вопросу придерживается Р. Геймер. В частности, он пола-гает, что логично разделять предпосылки для признания и предпосылки для приведения в исполнение решения иностранного суда на том основании, что признание и приведение в исполнение по своей правовой природе отличаются друг от друга. Вывод о том, что признание есть предпосылка для при-ведения в исполнение, является неправильным, что отчасти подтверждается на примере решений, не требующих по своему содержанию принудительного исполнения. В качестве обоснования указанного положения автор приводит следующие аргументы. В содержательном плане предпосылки признания иностранного судебного решения в значительной степени совпадают с предпосылками приведения в исполнение, поскольку согласно § 723 ГПК Германии решение о приведении в исполнение не может быть вынесено, если исключается признание иностранного решения на основании § 328 ГПК Герма-нии. Вместе с тем существуют специальные предпосылки приведения решения иностранного суда в исполнение, к которым относятся свойство исполнимости иностранного решения согласно праву го-сударства-места вынесения, наличие в отношении подлежащего исполнению требования против должника юрисдикции Германии как государства-места исполнения, наличие у требования кредитора юридической силы в исполнительном производстве. Таким образом, в данном отношении перечень предпосылок для приведения в исполнение является более широким, чем для признания решения иностранного суда [7; 174].

Выводы

По сравнению с европейской моделью экзекватуры аналогичная конструкция, воспринятая ка-захстанской правовой системой, не предусматривает, на наш взгляд, четкого разделения между при-знанием и приведением в исполнение иностранного судебного решения, поскольку юридическая си-ла у акта суда иностранного государства возникает на территории Казахстана только после обяза-тельного соблюдения соответствующей процедуры. Соответственно, признание и приведение в ис-полнение иностранных судебных решений в отечественном гражданском процессе в определенном отношении можно рассматривать в качестве единой конструкции. Вместе с тем заимствование в ка-захстанское процессуальное право принципа автоматического признания актов иностранной юстиции неизбежно приведет к тому, что признание и приведение в исполнение будут рассматриваться в каче-стве автономных, хотя и взаимосвязанных элементов.


1 Аленов М.А. Принудительное исполнение судебных решений по законодательству Федеративной Республики Гер-мания и Республики Казахстан: сравнительный анализ [Электронный ресурс] / М.А. Аленов, Г. Веллинг. — Режим доступа: https://www.sovremennoepravo.ru

2 Гражданский процессуальный кодекс Федеративной Республики Германия от 30.01.1877 г. в ред. от 21.10.2011 // Вестник федерального законодательства (BGBl) [Электронный ресурс]. — Режим доступа: deacademic.com

3 Rosenberg L. Zwangsvollstreckungsrecht, 11. Aufl / L. Rosenberg, H.F. Gaul, E. Schilken. — München: Verlag C.H. Beck, 1997. — 1145 р.

4 Schlitze R.A. Die Anerkennung und Vollstreckung ausländischer Zivilurteile in der Bundesrepublik Deutschland als verfahrensrechtliches Problem / R.A. Schlitze. Inaugural Dissertation. — Bonn. 1960. — 138 р.

5 Gottwald U. Zwangsvollstreckung: Kommentierung der §§ 704–915h ZPO / U.Gottwald. Im Anh. GVGA. 1. Aufl. — Berlin, 1996. — 125 р.

6 Рожкова М.А. Мировое соглашение в арбитражном суде: проблемы теории и практики / М.А. Рожкова. — М.: Ста-тут, 2004. — 348 с.

7 Geimer R. Anerkennung ausländischer Entscheidungen in Deutschland / R. Geimer. — München: Verlag C. H. Beck, 1995. — 214 р.

8 Grosch F. Zwangsvollstreckung ausländischer Urteile als Gesetzgebungs problem / F. Grosch. — Inaugural Dissertation, 1939. — 147 р.


Серия «Право». № 1(93)/2019 113

С.А. Əкiмбекова

Шетелдік сот актілерін неміс заңдарына сəйкес орындау

Мақала заманауи халықаралық азаматтық үдерістің шұғыл жəне маңызды мəселесіне — шетелдік сот шешімдерін тану жəне орындауға арналған. Біздің елімізді əлемдік экономикалық жəне құқықтық кеңістікке енгізу тауарлар, қызметтер, ақша жəне адамдарға ғана емес, сондай-ақ халықаралық азаматтық трафикке қатысушылар арасындағы қақтығыстарды шешетін сот актілерінің еркін айналы-мын қамтамасыз етуді қажет етеді. Мақалада жалпы құқықтық доктринаға үлкен көңіл бөлінеді, оның жетістіктері құқықтық жүйелердегі айырмашылықтарға қарамастан, Қазақстандағы шетелдік сот актілерін мойындау мен орындаудың тиімді тетігін жасау үшін қолданылуы мүмкін. Автор шетел заң актілерінің неміс заңдарына сəйкес орындалу сипаттамаларын жан-жақты зерттеген. Қазіргі уақытта сот шешімдерінің өзара орындалуы мəселесінің өзектілігіне күмəндануға болады. Шетелдік шешімді орындау туралы мəселе, негізінен, оның заңды күшін басқа мемлекеттің ішкі кеңістігіне, оның заңды күшінің заңды қасиеттерін жəне ұлттық шешімдерге тəн жалпы міндеттемелерді беру туралы мəселе болып табылады.

Кілт сөздер: сот шешімі, шетелдік сот шешімі, сот, экзекватура, заңды күшіне енуі, сот шешімін орындау.

S.A. Akimbekova

Enforcement of foreign judicial acts under German law

The article is devoted to an urgent and significant problem of the modern international civil process - recogni-tion and enforcement of foreign court decisions. The inclusion of our country in the world economic and legal space makes it necessary to ensure the free circulation of not only goods, services, money and people, but al-so judicial acts that resolved conflicts between participants in international civilian traffic. Considerable at-tention is paid in the article to the common law doctrine, the achievements of which, despite the difference in legal systems, can be used to create an effective mechanism for the recognition and enforcement in Kazakh-stan of acts of foreign courts. The article is devoted to the study of the characteristics of the enforcement of foreign judicial acts under German law. At present, one can hardly doubt the urgency of the problem of the mutual enforcement of court decisions. The question of the execution of a foreign decision is essentially the question of extending its legal force to the internal legal space of another state, about giving it the same legal properties of legal force and general obligation that are inherent in national decisions.

Keywords: court decision, foreign court decision, court, exequatur, legal force, execution of court decision.

References

1 Alenov, M.A., & Welling, G. Prinuditelnoe ispolnenie sudebnykh reshenii po zakonodatelstvu Federativnoi Respubliki Hermaniia i Respubliki Kazakhstan: sravnitelnyi analiz [Forced enforcement of court decisions under the laws of the Federal Repub-lic of Germany and the Republic of Kazakhstan: a comparative analysis]. sovremennoepravo.ru. Retrieved from https://www.sovremennoepravo.ru [in Russian].

2 Hrazhdanskii protsessualnyi kodeks Federativnoi Respubliki Hermaniia ot 30.01.1877 h. v red. ot 21.10.2011 [Code of Civil Procedure of the Federal Republic of Germany 30 Januar 1877]. Vestnik federalnoho zakonodatelstva – Federal Law Gazette. Re-trieved from deacademic.com [in Russian].

3 Rosenberg, L., Gaul, H.F., & Schilken, E. (1997). Zwangsvollstreckungsrecht [Execution law]. München. 4 Schlitze, R.A. (1960). Die Anerkennung und Vollstreckung ausländischer Zivilurteile in der Bundesrepublik Deutschland als

verfahrensrechtliches Problem. Inaugural Dissertation [The recognition and enforcement of foreign civil judgments in the Federal Republic of Germany as a procedural problem. Inaugural dissertation]. Bonn.

5 Gottwald, U. (1996). Zwangsvollstreckung: Kommentierung der §§ 704-915h ZPO. [Foreclosure: Commentary on §§ 704-915h]. ZPO Im Anh. GVGA. 1. Aufl. Berlin.

6 Rozhkova, M.A. (2004). Mirovoe sohlashenie v Аrbitrazhnom sude [The settlement agreement in the arbitration court]. Moscow: Statut [in Russian].

7 Geimer, R. (1995). Anerkennung ausländischer Entscheidungen in Deutschland. [Recognition of foreign decisions in Ger-many]. München.

8 Grosch, F. (1939). Zwangsvollstreckung ausländischer Urteile als Gesetzgebung Problem. Inaugural Dissertation [Foreclo-sure of foreign judgments as legislation problem. Inaugural Dissertation].


ƏОЖ 347.463 (574)

Ұ.Қ. Құмарова, Г.А. Ілиясова

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Азаматтық құқықтағы көліктік міндеттемелердің жіктелуі

Зерттеу жұмысының мақсаты азаматтық құқық бойынша көліктік міндеттемелердің жіктелуіне талдау жүргізе отырып, соның негізінде көліктік міндеттемелердің жекелеген түрлерін айқындау болып табылады. Аталмыш мақсатқа жету үшін көлікті қызмет көрсету туралы азаматтық-құқықтық шарттардың əр түрінің құқықтық табиғатын зерттеу міндеті алдыға қойылды. Көліктік шарттардың мəні мен құқықтық табиғаты көліктің əртүрлі саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін заңнамалық нормаларға құқықтық талдау жүргізу жолымен ашылады. Бұл зерттеудің теоретикалық негізі ретінде көліктік шарттардың ұғымы мен түрлеріне, көліктік міндеттемелердің құқықтық реттелуіне арналған ғалым-цивилисттердің ғылыми зерттеулері болады. Мақалада көліктік міндеттемелердің, соның ішінде тасымалдау шартының жіктелуі секілді мəселелер қамтылады, көліктік шарттың əрқайсысының құқықтық табиғатына талдау жүргізіледі, сондай-ақ көліктік қызметпен байланысты өтеулі қызмет көрсетулер туралы басқа да шарттардан туындайтын міндеттемелердің (мəселен, лоцмандық қызмет көрсету туралы шарт, құтқару туралы шарт, авиациялық жұмыстарды орындау шарты, теңіз агенттігі шарты т.б.) жеке тобын бөліп қарастыру мəселесі талқыға салынады. Ғылыми жаңалығы көліктік міндеттемелердің жекелеген түрлерін құқықтық реттеуге зерттеу жүргізу Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын жетілдіруге бағытталған ұсыныстар əзірлеу болып табылады.

Кілт сөздер: көліктік міндеттеме, көлік шарты, тасымалдау шарты, аралас тасымалдау шарты, көлік экспедициясы шарты, чартер, көліктік қызмет көрсетулер.

Кіріспе

Көліктік міндеттемелер азаматтық-құқықтық қызмет көрсету бойынша міндеттемелер жүйесін құрайды. Қызмет көрсету бойынша міндеттемелер көлік үрдісінің барлық сатысына əсер ететін міндеттеме — бұл материалдық құндылықтарды, жолаушыларды, олардың теңдеме жүктерін тасымалдау, көлік экспедициялық қызмет көрсетеу бойынша міндеттемелер.

Азаматтық құқықта көліктік шарттарды бірнеше топтарға жіктеуге болады. Көліктік шарттардың бірінші тобы тасымалдау шарттарынан тұрады, ал екінші топқа ұйымдастырушылық шарттар (тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар, тораптық келісімдер, жүктерді орталықтандырылған тасымалдау); үшінші топқа экспедициялық (көлік экспедициясы шарты), төртінші топқа өтеулі көліктік қызмет көрсетулер туралы шарттар немесе көлік саласындағы басқа да қызмет көрсетулер туралы шарттар (вагондарды беру жəне жинау туралы шарт, кірме жолдарды пайдалану шарты, аэронавигациялық қызмет көрсету шарты, сүйретіп жүзу шарты, лоцмандық қызмет көрсету туралы шарт, теңіз агенттігін жүргізу шарты, теңіз делдалдығы шарты, құтқару туралы шарт т.б.) [1; 44].

Қолданыстағы азаматтық заңнамамен көліктік шарттардың төмендегідей түрлері қарастырылған: 1) жүкті тасымалдау шарты; 2) жолаушыны, теңдеме жүкті тасымалдау шарты; 3) кеме жалдау

(чартер) шарты; 4) тікелей аралас тасымалдау шарты; 5) тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар; 6) көлік ұйымдары арасындағы шарттар; 7) жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты; 8) көлік экспедициясы шарты.

Сонымен қатар аталған шарттардың кейбіреулері тасымалдау қандай көлікпен жүзеге асыры-латынына қарай түрленетінін ескерсек, онда көліктік шарттардың құрылымы одан əрі кеңейе түседі.

Тасымалдау шартын жасасудың экономикалық мақсаты, əдетте, жүктерді жəне жолаушыларды бір жерден екінші жерге тасу, яғни тасымалдап жеткізу қажеттігі болып табылады. Көліктік қызмет көрсетулер келесідей түрлерге жіктеледі: жүк тасымалдау; стивидорлық — жүктерді тиеу, түсіру бойынша қызмет көрсету; тальмандық — жүктері санау, өлшеу бойынша қызмет көрсету; қоймалық — жүктерді сақтау бойынша қызмет көрсету; басқа да ұсақ, ілеспе қызметтерді көрсету (мəселен, жүктер салынған ыдыстарды жөндеу, жүктерді сорттау, таңбалау т.б.) [2; 7].

Тасымалдау кезінде қалыптасатын көлік ұйымдарының, жүк жөнелтуші, жүкті қабылдаушылардың арақатынасы тасымалдау шартына негізделіп, реттеледі. Тасымалдау шарты


Серия «Право». № 1(93)/2019 115

жүктерді, жолаушыларды жəне қол жүктерін кеңістікте ауыстырудың құқықтық негізі болып табылады.

Əдістер мен материалдар

Зерттеу жұмысының əдістемелік негіздерін жеке ғылыми жəне жалпы ғылыми таным əдістері: нормативтік-логикалық, тарихи, салыстырмалы құқықтану, талдау, синтез, жүйелі-құқықтық жəне т.б. құрайды. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында көліктік міндеттемелердің теориялық тұжырым-дарын қарастыратын теориялық материалдарға талдаулар жүргізілді.

Нəтижелер

Тасымалдау шарты — азаматтық құқықтағы ең маңызды шарттардың бірі, ол ұзақ уақыт бойы мердігерлік шартының жеке түрі ретінде қарастырылып келген болатын. Қазақстандық азаматтық құқықтың аумағында тасымалдау шартын дербес түрге бөліп қарастыру кеңестік мемлекеттің қалыптасу кезеңінде аяқталған ұзақ та қиын үрдістен өтті.

Кеңестік дəуірге дейінгі Ресей азаматтық заңнамасында тасымалдау шарты мердігерлік шарттың бір түрі ретінде қарастырылғанымен, азаматтық құқық ілімінде тасымалдау шартының дербестігі танылып, оны жан-жақты реттеу қажеттігі аталып өткен болатын. Мəселен, Г.Ф. Шершеневич азаматтық-құқықтық шарттарды жіктей отырып, қызмет көрсету туралы шарттардың қатарында тасымалдау шартын дербес көрсетеді жəне оған келесідей анықтама берген: «Тасымалдау шарты — бір тарапты, тасымалдаушыны, сыйақы үшін басқа тараптан, жөнелтушіден, қабылдап алынған заттарды құрлық жолымен немесе су жолымен, өзінің жалжымалы құралымен белгіленген жерге дейін жеткізуге жəне белгілі бір тұлғаға — қабылдап алушыға табыстауға міндеттейтін келісім» [3; 209].

Кеңестік кезеңде тасымалдау бойынша туындайтын қатынастарды шарттық деп тану біртіндеп жүзеге асырылды. Өткен ғасырдың 20–50-жж. аралығында социализм дəуіріндегі жоспарлау жүйесіне сай тасымалдау əкімшілік сипатқа ие болғандықтан, тасымалдау бойынша қатынастардың шарттық табиғатына күмəн келтірілді. Цивилист-ғалымдар жүктерді тасымалдау жоспарлау актілерінің негізінде туындайтын болғандықтан, жүкті тасымалдауға табыстау жəне қабылдау темір жол ұйымы мен жүк жөнелтуші үшін жоспарды орындау міндетті болып табылады, сондықтан оны шартпен рəсімдеудің қажеті жоқ деп пайымдады. Осыған байланысты тасымалдау қызметі біржақты мəміле деген ұғым қалыптасты.

1961 ж. КСРО жəне одақтас республикалардың азаматтық заңнамаларының негіздерінің қабыл-дануына орай жүктерді, жолаушыларды, қол жүктерін тасымалдау шарттары бекітілді (72–77-бб.). Сөйтіп, заң əдебиетінде тасымалдаудың шарттық табиғаты анықталды. Одақтас республикалардың, соның ішінде Қазақ КСР-ның 1964 жылғы Азаматтық кодексінің 34-т. «Тасымалдау» деген атаумен көлік ұйымдары мен клиенттердің арасындағы қатынастарды реттейтін тасымалдау шартының құқықтық негіздері тыңғылықты бекітілді (363–376-бб.). Аталған заңнамалардың негізінде тасымалдау ережелері КСРО темір жолдарының Жарғысында (1964), КСРО Сауда мақсатында теңізде жүзу кодексінде (1968), Қазақ КСР-ның Автомобиль көлігінің Жарғысында (1970) нақтыланып, жан-жақты реттелді.

Қазақстан егемендігі мен тəуелсіздігінің орнығуымен, нарықтық экономикаға жасалған бетбұрыстардың негізінде шарт жасасу еркіндігі қағидасына негізделген қолданыстағы ҚР АК-нің 688-б. бекітілген нормалар тасымалдау қатынастарының шарттық табиғатына қатысты пікірталастар-дың толастауына негіз болды.

Тасымалдаушылар мен оның қызметін тұтынушылардың арасындағы қатынастарды құқықтық реттейтін негізгі ережелер дəстүрлі ҚР АК-де бекітілген, ал көліктің əр түріне байланысты тасымалдаудың ерекшелігі арнайы көліктік заңдармен, заңға бағынышты актілермен анықталады. ҚР АК-нің 688-б. 2-б. сəйкес, тасымалдаудың жалпы талаптары көлік туралы заң актiлерiмен, өзге де заң актiлерiмен жəне оларға сəйкес шығарылған ережелермен белгiленедi.

Арнайы көліктік заңнамалар тасымалдаудың негізгі жағдайларын, тасымалдаушы мен жүк жөнелтушілердің, басқа да көлік түрлерінің арасындағы қатынастарды айқындайды, олардың құқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін орнатады.

«Тасымалдау» деп аталатын ҚР АК-нің 34-б. тасымалдауды реттейтін шарттар жүйесі жинақталған: жүктерді тасымалдау; жолаушыларды тасымалдау; кеме жалдау (чартер) шарты; тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар; көлік ұйымдары арасындағы шарттар (тораптық



келісімдер, жүктерді орталықтандырылған түрде тасымалдау жəне т.б.); тікелей аралас қатынас; жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты [4].

Жоғарыда аталған ҚР АК-де қарастырылған шарттардың барлығы бір-бірінен келесі белгілері бойынша ажыратылады: шарттың құқықтық мəнісі, субъективтік құрамы, шарттың құқықтық табиғаты, пəні, мазмұны, тараптардың жауапкершілігі. Осы шарттарға қысқаша сипаттама беруді жөн көрдік.

Жүктi тасымалдау шарты бойынша бiр тарап (тасымалдаушы) өзiне басқа тараптың (жүк жөнелтушiнiң) сенiп тапсырған жүгiн белгiленген мекенге жеткiзуге жəне жүктi алуға уəкiлеттi адамға (алушыға) оны беруге міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші жүкті тасымалдағаны үшiн шартқа немесе тарифке сəйкес ақы төлеуге мiндеттенедi. Жүк тасымалдау шарты көліктiк құжатын, коносаменттi, тауар-көлік құжатын немесе жүк тасымалдаудың көлік туралы заң актiлерiнде көзделген өзге құжатын толтыру арқылы рəсiмделедi (ҚР АК-нің 689-б.) [4].

Аталмыш шарт нақты шарт ретінде сараланады, себебі міндеттеме жүк жөнелтуші жүкті табыстаған жəне оны тасымалдаушы қабылдаған сəтте туындайды. Шарттың анықтамасынан байқалып тұрғандай, ол екі жақты шарттарға жатады, себебі міндеттеме тасымалдаушы жағында да, жүк жөнелтуші жағында да болады: тасымалдаушының қызметіне тиісінше ақы төленуі тиіс. Тасымалдау шартына тасымалдаушы мен жүк жөнелтушіден басқа, жүк қабылдаушы да қатысып, құқықтар мен міндеттерге ие болады.

Жолаушыларды тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жолаушыны баратын мекенiне, ал жолаушы теңдеме жүктi тапсырған жағдайда теңдеме жүктi де апаратын мекенге жеткiзудi жəне оны теңдеме жүктi алуға құқық берiлген адамға беруге мiндеттенедi; жолаушы жолына, ал теңдеме жүгiн тапсырған кезде — теңдеме жүгiн алып баруға ақы төлеуге мiндеттенедi. Жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты тиiсiнше жол жүру билетiмен жəне теңдеме жүк түбiртегiмен рəсiмделедi. Жол жүру билетi мен теңдеме жүк түбiртегiнiң нысаны көлік туралы заң актiлерiнде көзделген тəртiппен белгiленедi (ҚР АК-нің 690-б.) [4].

Жоғарыда берілген анықтамадан бұл шарт екі жақты, өтеулі шарт болып табылатындығы айқындалып тұр. Сонымен қатар ол консенсуалдық сипатқа ие, себебі жолаушы жол жүру билетін сатып алған сəттен бастап тасымалдаушының көлік құралын жол жүру кестесіне сəйкес ұсыну жəне жолаушыға орын беру, теңдеме жүкті қабылдап алу міндеті туындайды.

Кеме жалдау (чартер) шарты бойынша бiр тарап (кемемен жалданушы) басқа тарапқа (кеме жалдаушы) жолаушыларды, теңдеме жүктi жəне жүктердi тасымалдау үшiн бiр немесе бiрнеше көлік құралын толық немесе оның сыйымдылығының бiр бөлiгiн бiр немесе бiрнеше рейске ақы төлеттiрiп беруге мiндеттенедi. Кеме жалдау шартын жасасу тəртiбi, сондай-ақ оның нысаны мен түрлерi көлік туралы заң актiлерiмен белгiленедi (ҚР АК-нің 691-б.) [4].

Аталған шарт екі жақты, өтеулі, консенсуалды болып табылады. Алдыңғы қарастырылған екі шарттар пəні бойынша ажыратылады: чартер шарты бойынша тасымалдаушы жеке жүк жөнелтушіден белгілі бір орынға жүкті қабылдап алмайды немесе нақты жолаушыға алған билетіне сəйкес көлік құралында белгілі бір орындарды беруге міндеттенбейді, керісінше, тасымалдаушы бір немесе бірнеше рейске көлік құралының түгелдей немесе бір бөлігін беру бойынша əрекет етеді.

Қазақстандық азаматтық құқық «кеме жалдау шарты» ұғымын тек қана жүктерді, жолаушыны, теңдеме жүкті теңіз көлігімен тасымалдау шартына қолданады. ҚР Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңының 54-б. 2-б. бойынша жүкті теңіз арқылы тасымалдау шарты:

бүкiл кеменi, оның бiр бөлiгiн немесе кемедегi белгiлi бiр жайларды (чартер) беру талабымен; мұндай талап қойылмай жасалуы мүмкiн. Бірінші түрінің міндетті белгісі — жүкті орналастыру үшін кеме тұтастай немесе бір бөлігі,

кемедегі жайлары беріледі. Бұндай шарт ҚР Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы Заңының 54-б. 2-б. чартер деп аталған. Себебі бұл шарт чартермен рəсімделеді. Ол тəжірибеде өте үлкен көлемде жүктерді (ағаштар, бидай, мұнай, көмірді жəне т.б.) тасымалдауды реттейді. Жүкті теңіз көлігімен тасымалдаудың екінші түрі бүкіл кемені, оның бiр бөлiгiн немесе кемедегi белгiлi бiр жайларды беру жағдайларын қарастырмай, кəдімгі жүк тасымалдау шартымен жасалады. Мұндай шарт тасымалдаушының коносамент беру жолымен жасалады. Сондықтан оны коносамент бойынша тасымалдау шарты деп атауға да болады [5; 85].

Кемелерді пайдаланудың басқа нысандары көлік құралы ретінде кемені жалдау шарты болып табылады. Бірақ заң əдебиетінде тасымалдау шарты мен кеме жалдау шартының заңдық табиғатына қатысты біртекті пікір қалыптаспаған. Бір топ авторлар аталған шарттарды бір шарттың екі түрі деп


Серия «Право». № 1(93)/2019 117

танитын болса, келесі авторлар құқықтық табиғаты бойынша дербес екі түрлі шарт деген пікірді айтады. Аталған екі пікір де дұрыс деп айтуға болады. Коносамент бойынша жүк тасымалдау шарты мен кеме жалдау шарты (чартер) екі дербес шарт болып табылады. Коносамент бойынша жүк тасымалдау шарты тасымалдау шартының дəстүрлі түрі болып табылса, кеме жалдау (чартер) шарты кемені жалдау шарты мен жүкті тасымалдау шартының элементтерін біріктіретін ерекше күрделі шарт деген қорытындыға келеміз.

Чартерлік тасымалдаудың ерекшелігі тасымалдаушы жолаушыдан (жүк жөнелтушіден) ешқандай сыйақы алмайды. Чартерлік рейске тасымалдау құжатын беру онда ақы төленгені туралы белгілеумен жүзеге асырылады. Бұл жағдайда жолаушы (жүк жөнелтуші) кеме жалдаушыға барлық қызмет көрсетулер жиынтығы үшін ақы төлейді. Оларға тасымалдау, басқа да қызмет көрсетулер (мəселен, қонақ үйлерге орналастыру, тамақтандыру т.б.) кіреді [6; 238].

Жүйелi түрде тасымалдауларды жүзеге асыру қажет болған кезде тасымалдаушы мен жүк жөнелтушi тасымалдауларды ұйымдастыру туралы ұзақмерзімді шарттар жасаса алады. Жүктердi тасымалдауларды ұйымдастыру туралы шарт бойынша тасымалдаушы белгiленген мерзiмде жүктi қабылдауға, ал жүк жөнелтушi — келiсiлген көлемде тасымалдауға жүк берiп тұруға мiндеттенедi. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шартта тасымалдау көлемдерi, мерзiмдерi, сапасы жəне көлік құралдарын беру мен тасымалдауға жүктердi берудiң басқа да жағдайлары, сондай-ақ тасымалдауды ұйымдастырудың заң актiлерiнде көзделмеген өзге де жағдайлары белгiленедi (ҚР АК-нің 692-б.) [4].

Бұл шарт екіжақты, өтеулі жəне консенсуалды шарт болып табылады. Аталған шартты қолдану саласы ұзақмерзімді сипатқа ие тасымалдаушы мен жүк иесінің арасында жүйелі жүк тасымалдау қатынастарымен шектеледі. Осының негізінде бұл шарт нақты жүкті тасымалдау шарты болып табылмайды деген қорытынды жасауға болады.

Əртүрлi көлік ұйымдары арасында жүктердi тасымалдауды қамтамасыз ету жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру туралы шарттар (тораптық келiсiмдер, жүктердi орталықтандырылған түрде əкелу (əкету) шарты жəне басқалары) жасалуы мүмкiн. Мұндай шарттарды жасасу тəртiбi көлік туралы заң актiлерiмен белгiленедi (ҚР АК-нің 693-б.).

Қарастырылып отырған шарттың пəні болып жүктерді жөнелту жеріне жеткізген көлік ұйымдарынан жүктерді қабылдап алуды; жүктерді көліктің бір түрінен екінші түріне тиеуді; жүктерді қабылдап алушыға жеткізуші көлік ұйымдарына табыстауды қамтамасыз ету бойынша əрекеттер табылады. Аталмыш шартпен жүктерді тасымалдау үрдісінде қалыптасатын көлік ұйымдарының өзара қатынастары реттеледі.

Тораптық келісімдерден тікелей аралас қатынаста əртүрлі көлік ұйымдарының жүк құжатында көрсетілген жүкті тиеу үшін немесе түсіру үшін көлік құралдарын беру, жүкті қабылдап алу, көліктің екінші түріне ауыстыру жұмыстарын ұйымдастыру міндеттемелері туындайды. Бұндай міндеттемелерді орындау тəртібі көліктік заңнамаларда нақты реттелген.

Көлік ұйымдарының жүктердi, жолаушыларды, теңдеме жүктi əртүрлi көлік түрлерiмен бiрыңғай көлік құжаты бойынша (аралас тасымалдар) тасымалдау кезіндегі өзара қарым-қатынастары, сондай-ақ осындай тасымалдауларды ұйымдастыру тəртiбi аралас тасымалдар туралы заң актiлерiне сəйкес тиiстi көлік түрлерi ұйымдарының арасындағы жасалатын келiсiмдермен белгiленедi.

ҚР АК «аралас тасымалдар» деген ұғымды бекітеді: «Екі немесе одан да көп көлiк түрлерiмен бірыңғай тауар-көлiк жүкқұжаты (бірыңғай коносамент) бойынша тасымалдау (аралас тасымалдар) кезіндегі өзара қарым-қатынастар, сондай-ақ осындай тасымалдарды ұйымдастыру тəртiбi Қазақстан Республикасының көлік туралы заңнамалық актiлеріне сəйкес аралас тасымалдар қатысушыларының арасындағы жасалатын шарттармен айқындалады» (694-б.) [4]. Соның негізінде «Аралас тасымалдар қағидасы» бекітілді. Ереже аралас тасымалдарды жүзеге асыру тəртібі мен талаптарын, аралас тасымалдың шарттарын жасасудың жəне аралас тасымалдар кезіндегі өзара іс-қимылдың негізгі ережелері мен тəртібін, бірыңғай тауар-көлік жүк құжатының (бірыңғай коносаменттің) нысанын жəне оны толтыру тəртібін айқындайды [7].

Аралас тасымалдар шарты нақты, өзара, өтеулі шарт болып табылады. Аталған шарттың ерекшелігі жүктерді, жолаушыларды, теңдеме жүктерді көліктің əр түрімен ортақ бір құжат бойынша тасымалдауда. Сол себепті аралас тасымалдау деп атайды. Шарттың тараптары: жүк жөнелтуші — жүкті тасымалдауға жөнелтуші, оператор — өз атынан аралас тасымалдауды ұйымдастырушы [8; 63].



Аралас тасымалдар бойынша жүктерді тасымалдаудың негізгі белгісі болып оған əртүрлі көлікпен кем дегенде екі тасымалдаушының қатысуы табылады. Жүк жөнелтуші көліктің бір түрінен екінші түріне жүкті табыстау жəне оны құжатпен рəсімдеу міндетінен босатылады [9; 113]. Əрбір тасымалдаушы алдыңғы тасымалдаушыдан жүкті қабылдай отырып, жүкті тасудың өзіне тиесілі бөлігінде тасымалдау міндетін орындайды.

Аралас тасымалдар бойынша жүктерді тасымалдаумен байланысты қатынастар шарттың екі түрімен реттеледі: аралас тасымалдау бойынша жүкті тасымалдау шартымен жəне əртүрлі көлік ұйымдарының арасында мұндай тасымалдауды ұйымдастыру бойынша олардың жұмыс істеу тəртібін реттейтін келісімдермен. Сондықтан əртүрлі көлік ұйымдарымен, əрқайсысының көлік құжаты бойынша жүктерді тасымалдауды қамтамасыз ету бойынша міндеттемелерді жəне тікелей аралас қатынас бойынша жүктерді тасымалдауды ұйымдастырумен байланысты міндеттемелерді де қарастыратын аралас шарт жасалуы мүмкін. Осындай үлгіде жүктерді түсіру-тиеу жерлерінде көлік ұйымдарының ара қатынасын реттейтін тораптық келісімдер жасалады [10; 257].

Коммерциялық ұйым жүзеге асыратын тасымалдау, егер заң актiлерiнен, өзге нормативтiк құқықтық актiлерден немесе осы ұйымға берiлген лицензиядан (патенттен) бұл ұйым жолаушыларды, жүктердi жəне (немесе) теңдеме жүктi кез келген азаматтың немесе заңды тұлғаның өтiнiшi бойынша тасымалдауды жүзеге асыруға мiндеттi екенi туындайтын болса, жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау болып танылады. Жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты жария шарт болып табылады (ҚР АК-нің 695-б.).

Жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдаудың ерекшеліктері келесідей: көлік туралы заңнамалармен қарастырылған негіздерден басқа жағдайларда, коммерциялық ұйым ретінде тасымалдаушының заңды жəне жеке тұлғаларға тасымалдаудан бастартуға құқығы жоқ; тасымалдау бағасы, азаматтардың жекелеген санататтары үшін заңды актілермен қарастырылған жеңілдіктерді қоса алғанда, тасымалдау шартының басқа да жағдайлары барлығы үшін бірдей болуы тиіс; мұндай шартты жасасудан бастартқан жағдайда ҚР АК-нің 399-б. 4-б. ережелері қолданылады, яғни шарт жасасуға мəжбүрлеу немесе шарт жасасудан бастартудан келтірілген залалды өтеп алуы мүмкін; көлік туралы заңнамамен қарастырылған жағдайларда жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шартын жасасу жəне орындауда тараптар үшін міндетті ережелерді (үлгі шарттарды, ережелерді) қабылдау [6; 240].

Тасымалдау шартының түрлерін көліктің түрлеріне қарай жіктеу заң əдебиетінде кеңінен орын алады. Соның ішінде теңіз көлігінде мемлекеттің теңіз порттары арасындағы қатынаста тасымалдауды каботаж деп атайды. Оның өзі кіші каботаж (бір теңіз бассейніндегі порттар арасындағы тасымалдау) жəне үлкен каботаж (бірнеше теңіз бассейні порттары арасындағы тасымалдау) деп бөлінеді [11; 379].

Заң əдебиетінде тасымалдаудың жергілікті, тікелей жəне тікелей аралас қатынас бойынша жүзеге асырылатын дəстүрлі түрлерін ажыратады. Жергілікті тасымалдау деп көліктің бір түрімен ғана тасымадауды айтады. Тікелей деп бір құжат бойынша көліктің бір түрімен бірнеше көлік ұйымдары қатысатын тасымалдау танылады. Тікелей аралас қатынас бойынша тасымалдау деп бір құжаттың негізінде жүкті əртүрлі көлік түрлерімен тасымалдау есептеледі [9; 39, 40].

Автомобиль көлігінде тасымалдаудың келесідей түрлері қарастырылады: Автомобильмен тасымалдау:

1) жолаушылар мен багажды тасымалдау; 2) жүк тасымалдау; 3) пошта жөнелтілімдерін тасымалдау болып бөлiнедi («Автомобиль көлігі туралы» ҚР

Заңының 8-б.) [12].

Талқылау

Көліктік міндеттемелерді жіктей отырып, Д.А. Медведев пен В.Г. Смирнов тасымалдауды көліктік міндеттемелердің негізі деп, одан басқа да көліктік қызмет көрсетулерді (ұйымдастыру-тасымалдаушылық, экспедициялық, жалға беру, сақтау т.б.) атап көрсетеді [13; 374].

Бұдан басқа заң əдебиетінде кəсіпкерлік көліктік шарттарды бөліп қарастырады. Бұндай бөлуді көліктің кез келген түрінде тасымалдаушы ретінде тек қана кəсіпкердің қатысуымен негіздейді. Сондай-ақ «əдетте, жүктерді тасымалдау шарты басқа да тасымалдауға қатысушылардың: жүк жөнелтуші мен жүкті қабылдаушының кəсіпкерлік қызметі саласында болады, өйткені тасымалдау тауар жеткізілімі міндеттемелерін орындау үшін қажет» [14; 308].


Серия «Право». № 1(93)/2019 119

Заң əдебиеттерінде орын алған жіктеулерге сəйкес, тасымалдау шартының жасалу сəтіне қарай екі түрге бөлінеді: нақты тасымалдау шарты (жүкті тасымалдау) жəне консенсуалды (жолаушыларды тасымалдау шарты, жүк тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт т.б.).

Шарттың пəні бойынша жолаушыны тасымалдау шарты (шарттың пəні — жолаушы мен теңдеме жүгін белгіленген мекенге жеткізу); жүктерді тасымалдау шарты (шарттың пəні — жүкті тасу); кеме жалдау (чартер) шарты (шарттың пəні — көлік құралының сыйымдылығын түгелдей немесе бір бөлігін беру).

Субъективтік құрамы бойынша келесі түрлерге ажыратылады: жолаушыны тасымалдау шарты, тасымалдаушымен келісуші екінші тарабы — жолаушы; жүкті тасымалдау шарты, екінші тарабы — жүк жөнелтуші; тасымалдауды ұйымдастыру шарты, екінші тарабы — көлік ұйымдары [15; 294].

Тасымалдау шартының мақсатына сəйкес үш топқа бөлінеді: тасымалдауды ұйымдастыруға бағытталған шарттар, мақсаты болып тасымалданатын жүктердің көлемін жəне көлік құралдарының санын, тасымалдаушы мен жүк жөнелтушілердің жұмыстарының тəртібін айқындау табылады (тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт, темір жол көлігі саласында кірме жолдар қызметтерін көрсетуге жасалатын шарт; вагондарды беруге-алып кетуге шарт жасасу); жүктерді, жолаушыларды, теңдеме жүктерін тасу мен белгіленген мекенге жеткізуді қамтамасыз етуге бағытталған шарттар (тікелей аралас қатынас бойынша жүк тасымалдауды ұйымдастыру туралы көлік ұйымдарының арасында жасалатын келісім, тораптық келісімдер); жүктерді, жолаушыларды, теңдеме жүктерін белгіленген мекенге жеткізуге бағытталған шарттар (жүкті тасымалдау шарты, жолаушыларды тасымалдау шарты) [16; 107].

Тасымалдаушының құқықтық жағдайына (мəртебесіне) байланысты жалпы көлікпен жүзеге асырылатын жəне басқа да көлік құралдарымен жүзеге асырылатын тасымалдау шарттары деп бөлінеді. Жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау дегеніміз — заңның, рұқсат құжатының талабы бойынша, тасымалдауды кез келген азамат немесе заңды тұлғаның жолдануы жағдайында жүзеге асыру міндеті жүктелген коммерциялық ұйымның тасымалдауы. ҚР АК-нің 695-б. сəйкес, жалпы пайдаланыстағы көлікпен тасымалдау шарты жария шарт болып табылады.

Нысаны бойынша тасымалдау шарттарының келесі түрлерін бөліп көрсетуге болады: көлік жүк құжатымен немесе коносаментпен рəсімделетін шарттар (темір жол көлігімен жүк тасымалдау; теңіз көлігімен жүк тасымалдау); конклюдентті əрекеттер түрінде жасалатын шарттар (көлік ұйымының жүк жөнелтуші тапсырысын қабылдауы; жолаушының билет сатып алуы); жалпы тəртіп бойынша жасалатын шарттар.

ҚР-ның көліктік заңнамасы бойынша көліктік міндетемелердің тағы да бір тобын құрауға болады, олар көлік саласындағы өзге де қызмет көрсетулер туралы шарттардан туындайтын міндеттемелер. Жүктерді тасымалдаумен байланысты жəне оны қамтамасыз етуге бағытталған түрлі қызмет көрсетулерді жүк жөнелтішілер мен жүк қабылдаушыларға көрсету пəні болып табылатын көлік экспедициясы шартынан басқа, көліктік құқық қатынастары саласында басқа да өтеулі қызмет көрсету туралы шарттардың кең ауқымы жүзеге асырылады. Олар көліктік үрдіспен байланысты болып, бірақ жүктерді тасымалдауды қамтамасыз етуді мақсат етпейді. Мұндай шарттардың кең таралуы тəжірибемен жəне арнайы көліктік заңнамаларда бекітілген құқықтық нормалардың болуымен расталады. Мəселен, «Темір жол көлігі туралы» ҚР Заңында «локомотивтiк тартқыш операторы шарттар негiзiнде жəне уəкiлеттi орган белгiлеген тəртiппен локомотивтiк тартқыш қызметтерiн көрсетедi» (8-б., 5-б.); жүк тасымалдау ережелерi жалпы ережелердi, сондай-ақ мыналарды: вагондарды беруге-алып кетуге шарттар жасасу, вагондар мен контейнерлердi жүк түсiрiлгеннен кейiн тазалау жəне жуу шарттары мен тəртiбiн қамтиды (40-б.); жүктi тиеудi жəне түсiрудi (жүктен босатуды) тасымалдаушы немесе жүк жөнелтушi (жүк алушы) тасымалдау ережелерiнде немесе шарттарында көзделген тəртiппен жəне мерзiмде жүзеге асырады (41-б.); тасымалдаушы жүк жөнелтушiге вагондарды, контейнерлердi қабылданған өтiнiмде жəне (немесе) шартта белгiленген мерзiмдерде жүк тиеуге беруге жəне оларды алып кетуге мiндеттi (45-б.); тасымалдау процесiне қатысушылардың кiрме жолдар қызметтерiн көрсету жөнiндегi өзара қатынастары шартпен айқындалады (60-б.) деп атап көрсетілген [17].

Жоғарыда аталған темір жол көлігі саласында өтеулі қызмет көрсету туралы шарттар тиісінше жүк тасымалдау ережелерінде нақтыланған. Мəселен, Темір жол көлігімен жүк тасымалдау ережелерінде вагондарды беру-əкету шарты (11-т.).

Əуе көлігінде шартық негізде авиациялық жұмыстар орындалады. «Əуе кеңiстiгiн пайдалану жəне авиация қызметi туралы» ҚР Заңның 20-б. «Қазақстан Республикасының əуе кеңiстiгiн пайда-



ланушылар үшiн аэронавигациялық ұйым ұсынатын əуе қозғалысына қызмет көрсету олардың мемлекеттiк тиесiлiгiне, ведомстволық бағыныстылығына жəне меншiк нысандарына қарамастан, шарттардың (жария шарттардың) негiзiнде жүзеге асырылады» делінген.

Азаматтық авиацияның қызмет көрсетулеріне жатқызылады: авиациялық жұмыстарды орындау; əуе кемесiн пайдаланушының жеке қажеттiлiктерiн қанағаттандыру; аэронавигациялық қызмет көрсету; əуе кемелерiне техникалық қызмет көрсету жəне оларды жөндеу; əуежай қызметiн жəне (немесе) əуеайлақ (тiкұшақ айлағы) қызметiн көрсетудi жүзеге асыру. Осы аталған қызмет көрсетулер де шарттық негізде жүзеге асырылады (6-б., 3-б.) [18].

Теңіз көлігінде көліктік қызмет көрсету туралы көптеген шарттар тəжірибеде орындалады, солардың көпшілігі «Сауда мақсатында теңiзде жүзу туралы» ҚР Заңымен реттеледі. Атап айтқанда, жүзу қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жəне кемелердiң оқиғаларға ұшырауын болдырмау, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн ережелерге сəйкес қоршаған ортаны қорғау мақсатында кемелерді лоцмандық алып өтуге байланысты шарттық қатынастар нақтылы реттелген (45–49-б.) [19].

Аталмыш Заңда сүйретіп жүзу шарты (14-т.), теңіз агенттігі, теңіз делдалдығы (15-т.) жеке реттеледі. Сонымен қатар Заңда теңiз сақтандыру шартына арналған ережелер де бекітілген (7-б.).

Сондай-ақ ішкі су көлігінде де «Ішкі су көлігі туралы» ҚР Заңға сəйкес, өз алдына дербес кемелердi, салдарды жəне өзге де жүзу объектiлерiн тiркеп сүйреу шарты (12-т.), iшкi су жолдарында кемелердi лоцмандық алып өту (20-б.) ережелері қарастырылған. Бұдан басқа өзен порттарында шарттармен реттелетін жекелеген өтеулі қызметтер көрсетіледі: кемелерге жүк тиеу (түсiру); жүктермен көлiк-экспедиторлық жəне қоймалық операциялар; көлiктiң басқа түрлерiнен iшкi су көлiгiне жəне, керiсiнше, жүктердi ауыстырып тиеу; кемелер жолаушыларына қызмет көрсету; порт кемелерi мен көлiктiң басқа түрлерiнде жолаушыларды, багажды жəне жүктердi тасымалдауды жүзеге асыру (48-б.) [20].

Жоғарыда аталған шарттарды біріктіретін жалпы ортақ белгісі болып олардың өтеулі қызмет көрсету туралы шарттардың тобына жататындығы табылады, себебі олардың пəні пайдалы нəтижеге қолжеткізетін əрекет (қызмет) болып табылады. Келесі ұқсату белгісі ретінде көліктік қызметпен байланысты болуы жəне осы қызметке көмекші сипатқа ие болуы бола алады.

Қорытынды

Азаматтық құқықта көліктік міндеттемелер тасымалдау жəне көмекші міндеттемелер болып табылатын белгілі бір көліктік шарттар жүйесін құрайды. Тасымалдау міндеттемелері жүктерді кеңістікте көлікпен жеткізуді мақсат ететін негізгі міндеттеме болса, ал көмекші міндеттемелер осы тасымалдау үрдісінің ойдағыдай орындалуын қамтамасыз етеді. Оларды келесідей жіктеуге болады:

1) ұйымдастырушылық міндеттемелер (тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт); 2) экспедициялық міндеттемелер (көлік экспедициясы туралы шарт, жүкті тиеу-түсіру

жұмыстары туралы шарт); 3) көліктік міндеттемелер (вагондарды беру жəне жинау туралы шарт, темір жолмен тасымалдау

жолдарын пайдалану туралы шарт, темір жол қызмет көрсетулері туралы шарт); 4) жалдау туралы міндеттемелер (қоймаларды жəне жүктерді жинау алаңдарын жалдау,

вагондарды жəне басқа да жылжымалы құрамды жалдау).


1 Ильясова Г.А. Система транспортных договоров по законодательству Республики Казахстан / Г.А. Ильясова // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. Право. — 2012. — № 2 (66). — С. 39–44.

2 Брагин С.В. Экспедирование, экономика, транспорт: учеб. пос. / С.В. Брагин, А. Сабетов. — Алматы: Glory, 2002. — 397 с

3 Шершеневич Г.Ф. Курс торгового права: по изд. 1908 г. / Г.Ф. Шершеневич. — Т. 2. Классика российской цивилистики. — М.: Статут, 2003. — 544 с.

4 Қазақстан Республикасының 1 шілде 1999 жылғы № 4091 Азаматтық кодексі. Ерекше бөлім [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K990000409_

5 Ильясова Г.А. Понятие и правовая природа договора фрахтования (чартера) по законодательству Республики Казахстан и Украины / Г.А. Ильясова, Е.Н. Клюева // Вестн. Караганд. ун-та. Сер. Право. — 2016. — № 3 (83). — С. 85–93.


Серия «Право». № 1(93)/2019 121

6 Тулеугалиев Г.И. Избранные труды по транспортному праву / Г.И. Тулеугалиев . Предисл. М.К. Сулейменов, Е.У. Ихсанов; Сост. М.К. Сулейменов. Сер. «Классика казахстанской цивилистики». — Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003. — 506 c.

7 «Аралас тасымалдар қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Инвестициялар жəне даму министрінің м.а. 2015 жылғы 26 қарашадағы № 1104 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Əділет министрлігінде 2015 жылы 28 желтоқсанда № 12569 болып тіркелді // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500012569

8 Ильясова Г.А. Правовое регулирование договора прямой смешанной перевозки грузов по законодательствам Рес-публики Казахстан и Украины: сравнительно-правовой анализ / Г.А. Ильясова// Вестн. Караганд. ун-та. Сер. Право. — 2016. — № 2 (82). — С. 59–68.

9 Егиазаров В.А. Транспортное право: учебник для вузов / В.А. Егиазаров. — М.: Юстицинформ, 2005. — 544 с. 10 Брагинский М.И. Договорное право. Кн. 4: Договоры о перевозке, буксировке, транспортной экспедиции и иных

услугах в сфере транспорта / М.И. Брагинский, В.В. Витрянский. — 4-е изд., стер. — М.: Статут, 2007. — 940 с. 11 Гражданское право России. Часть вторая: Обязательственное право. Курс лекций / отв. ред. О.Н. Садиков. — М.:

Юрист, 2004. — 845 с. 12 «Автомобиль көлiгi туралы» Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шілдедегі N 476 Заңы [Электрондық

ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z030000476_#z144 13 Медведев Д.А. Гражданское право: учебник / Д.А. Медведев, В.Т. Смирнов; под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого.

— Ч. II. — М.: ПРОСПЕКТ, 1998. — С. 373–419. 14 Ковалевская Н.С. Коммерческое право: учеб. / Н.С. Ковалевская; под ред. В.Ф. Попондопуло, В.Ф. Яковлевой. —

СПб.: Изд-во СПб., 1997. — 518 с. 15 Тулеугалиев Г.И. Глава 35. Перевозка. Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Комментарий

/ Г.И. Тулеугалиев; отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. — 2-е изд., испр. и доп., с использованием судебной практики. — Алматы: Жеті жарғы, 2003. — С. 284–338.

16 Ильясова Г.А. Қазақстан Республикасының көлік құқығы: оқу құралы / Г.А. Ильясова. — 2-ші бас., өзгерт. жəне толықт. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2013. — 366 б.

17 «Теміржол көлігі туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 8 желтоқсандағы N 266 Заңы [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z010000266_#z6

18 Қазақстан Республикасының «Əуе кеңiстiгiн пайдалану жəне авиация қызметi туралы» 2010 жылғы 15 шiлдедегi № 339-IV Заңы [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z100000339_#z1011

19 «Сауда мақсатында теңізде жүзу туралы» Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 17 қаңтардағы N 284 Заңы [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z020000284_

20 Қазақстан Республикасының «Ішкі су көлігі туралы» 2004 жылғы 6 шiлдедегi № 574 Заңы [Электрондық ресурс]. — Қолжетімділік тəртібі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z040000574_#z219.

У.К. Кумарова, Г.А. Ильясова

Классификация транспортных обязательств в гражданском праве

Целью исследовательской работы является проведение анализа классификации транспортных обязательств по гражданскому праву и выявление на этой основе отдельных видов транспортных обязательств. Для достижения цели поставлена задача — изучить правовую природу каждого вида гражданско-правовых договоров об оказании транспортных услуг. Сущность и правовая природа транспортных договоров раскрываются путем проведения правового анализа современных законодательных норм, которые регулируют правоотношения в разных отраслях транспорта. Теоре-тической основой настоящего исследования являются научные исследования ученых-цивилистов, по-священные понятию и видам транспортных договоров, правовому регулированию транспортных обязательств. Освещаются вопросы выделения отдельной группы транспортных обязательств, вытекающих из иных видов договоров об оказании возмездных услуг, связанных с транспортной дея-тельностью (например, договор об оказании лоцманских услуг, договор о спасании, договор на вы-полнение авиационных работ, договор морского агентирования и т.п.). Научной новизной является проведение исследования правового регулирования отдельных видов транспортных обязательств, разработка предложений, направленных на совершенствование гражданского законодательства Республики Казахстан.

Ключевые слова: транспортное обязательство, транспортный договор, договор перевозки, договор смешанной перевозки, договор транспортной экспедиции, чартер, транспортные услуги.



U.K. Kumarova, G.A. Ilyassova

Classification of transport obligations in civil law

The purpose of the research is to analyze the classification of transport obligations under civil law and to identify on this basis certain types of transport obligations. For achievement of goal, the task to study the legal nature of each type of civil law contracts on the provision of transport services is set out. The essence and legal nature of transport contracts are disclosed by conducting a legal analysis of modern legislation that regulates legal relations in various sectors of transport. The theoretical basis of this study is the research of civilians, devoted to the concept and types of transport contracts, the legal regulation of transport obligations. The article touches upon such issues as the classification of transport obligations, including the system of contract of carriage, the legal nature of each type of transport agreement is analyzed, and the issues of identi-fying a specific group of transport obligations arising from other types of contracts for the provision of com-pensated services activities are get covered (for example, an agreement on the provision of pilot services, an agreement on rescue, an agreement on the performance of aviation works, an agreement on maritime agency services, etc.). Scientific novelty is conducting a study of the legal regulation of certain types of transport obligations, the development of proposals aimed at improving the civil legislation of the Republic of Kazakhstan.

Keywords: transport obligation, transport contract, contract of carriage, multimodal transport contract, contract of freight forwarding, charter, transport services.

Referenses

1 Ilyassova, G.A. (2012). Sistema transportnykh dohovorov po zakonodatelstvu Respubliki Kazakhstan [The system of transport contracts under the laws of the Republic of Kazakhstan]. Vestnik Karahandinskoho universiteta. Seriia Pravo – Bulletin of the Karaganda University. Series Law, 2 (66), 39–44 [in Russian].

2 Bragin, S.V., & Sabetov A. (2002). Ekspedirovanie, ekonomika, transport [Forwarding, economy, transport]. Almaty: Hlory [in Russian].

3 Shershenevich, G.F. (2003). Kurs torhovoho prava: Po izd. 1908 h. [The course of trade law: By ed. 1908]. (Vol. 2). Mos-cow: Statut [in Russian].

4 Kazakstan Respublikasynyn 1 shіlde 1999 zhylhy No. 4091 Azamattyk kodeksі. Erekshe bolіm [Civil code of the Republic of Kazakhstan 1.07.1999 No. 4091.]. Special part. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K990000409__ [in Kazakh].

5 Ilyassova, G.A., & Klyuyeva, Ye.N. (2016). Poniatie i pravovaia priroda dohovora frakhtovaniia (chartera) po zakonodatelstvu Respubliki Kazakhstan i Ukrainy [The concept and legal nature of the chartering agreement (charter) under the laws of the Republic of Kazakhstan and Ukraine]. Vestnik Karahandinskoho universiteta. Seriia Pravo – Bulletin of the Karaganda Uni-versity. Series Law, 3 (83), 85–93 [in Russian].

6 Tuleugaliyev, G.I. (2003). Izbrannye trudy po transportnomu pravu [Selectas on Transport Law]. Seriia «Klassika kazakhstanskoi tsivilistiki» – Edition «Classics of Kazakhstan civil law». Almaty: NII chastnoho prava KazHIuU [in Russian].

7 «Aralas tasymaldar kahidalaryn bekіtu turaly» Kazakstan Respublikasy Investitsiialar zhane damu ministrіnіn m.a. 2015 zhylhy 26 karashadahy No. 1104 byiryhy. Kazakstan Respublikasynyn Adіlet ministrlіhіnde 2015 zhyly 28 zheltoksanda No. 12569 bolyp tіrkeldі [«On approval of the rules of multimodal transport» Order of the Acting Of the Minister for Investment and Develop-ment of the Republic of Kazakhstan dated November 26, 2015 No. 1104. Registered in the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan December 28, 2015 No. 12569]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500012569 _ [in Kazakh].

8 Ilyassova, G.A. & Klyuyeva, Ye.N. (2016). Pravovoe rehulirovanie dohovora priamoi smeshannoi perevozki hruzov po zakonodatelstvam Respubliki Kazakhstan i Ukrainy: sravnitelno-pravovoi analiz [Legal regulation of the contract of direct mixed transportation of goods under the laws of the Republic of Kazakhstan and Ukraine: comparative legal analysis]. Vestnik Karahandinskoho universiteta. Seriia Pravo – Bulletin of the Karaganda University.Series Law, 2 (82), 59–68 [in Russian].

9 Egiazarov, V.A. (2005). Transportnoe pravo [Transport law]. Moscow: Yustitsinform [in Russian]. 10 Braginsky, M.I., & Vitryansky, V.V. (2007). Dohovornoe pravo. Kn. 4: Dohovory o perevozke, buksirovke, transportnoi

ekspeditsii i inykh usluhakh v sfere transporta [Contract law. Book 4: Contracts for transportation, towing, transport expedition and other services in the sphere of transport]. (4d ed.). Moscow: Statut [in Russian].

11 Sadikov, O.N. (Eds.) (2004). Hrazhdanskoe pravo Rossii. Chast vtoraia: Obiazatelstvennoe pravo. Kurs lektsii [Civil law of Russia. Part Two: Law of Obligations. Lecture course]. Moscow: Yurist [in Russian].

12 «Avtomobil kolihi turaly» Kazakstan Respublikasynyn 2003 zhylhy 4 shіldedehі N 476 Zany [Law of the Republic of Ka-zakhstan «About automobile transport» dated July 4, 2003 N 476]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z030000476_#z144 _[in Kazakh].

13 Medvedev, D.A. & Smirnov, V.T. (1998). Hrazhdanskoe pravo [Civil law]. (Part 2). A.P. Sergeev, Yu.K. Tolstoy (Ed.). Moscow: Prospect [in Russian].

14 Kovalevskaya, N.S. (1997). Kommercheskoe pravo [Commercial Law]. V.F. Popondopulo, V.F. Yakovleva (Ed.). Saint Pe-tersburg: Izdatelstvo Sankt-Peterburhskoho universiteta [in Russian].

15 Tuleugaliev, G.I. (2003). Hlava 35. Perevozka. Hrazhdanskii kodeks Respubliki Kazakhstan (Osobennaia chast). Kommentarii [Chapter 35. Transportation. Civil Code of the Republic of Kazakhstan (special part). Comment]. (2d ed.) M.K. Suleimenov, Yu.G. Basin (Ed.). Almaty: Zheti zharhy [in Russian].


Серия «Право». № 1(93)/2019 123

16 Ilyassova, G.A. (2013). Kazakstan Respublikasynyn kolіk quqygy: оqu quraly. [Transport Law of the Republic of Kazakhstan: Study Guide.]. Karaganda: Publishing House of KarSU [in Kazakh].

17 «Temіrzhol kolіgі turaly» Kazakstan Respublikasynyn 2001 zhylhy 8 zheltoksandahy N 266 Zany [Law of the Republic of Kazakhstan «About Railway Transport» of December 8, 2001 N 266]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z010000266__ [in Kazakh].

18 Kazakstan Respublikasynyn «Aue kenistihin paidalanu zhane aviatsiia kyzmeti turaly» 2010 zhylhy 15 shildedehi No. 339-IV Zany [Law of the Republic of Kazakhstan «About the use of the airspace of the Republic of Kazakhstan and aviation activities» dated July 15, 2010 No. 339-IV]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z100000339_#z1011 [in Kazakh].

19 «Sauda maksatynda tenіzde zhүzu turaly» Kazakstan Respublikasynyn 2002 zhylhy 17 kantardahy N 284 Zany [Law of the Republic of Kazakhstan «About merchant shipping» dated January 17, 2002 No. 284]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z020000284_[in Kazakh].

20 Kazakstan Respublikasynyn «Іshkі su kolіhі turaly» 2004 zhylhy 6 shildedehi No. 574 Zany [Law of the Republic of Ka-zakhstan «About Inland Water Transport» of July 6, 2004 N 574]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z040000574_#z219 [in Kazakh].


УДК 349.23

Н.Ш. Шеримова, К.А. Султанкулова

Международный университет «SILKWAY», Шымкент, Казахстан (E-mail: [email protected])

Правовое регулирование труда пожилых работников в рыночных условиях

В статье рассмотрены вопросы правового регулирования труда работников, достигших пенсионно-го возраста, по международному акту и законодательству Республики Казахстан. Предметом иссле-дования научной статьи являются вопросы влияния рыночных отношений в казахстанском общест-ве на возможности и перспективы участия пожилых людей в трудовой деятельности. Авторами ис-следованы некоторые проблемы участия пожилых людей в трудовой деятельности, формы участия пожилых людей в трудовой деятельности. Рассмотрены вопросы правового регулирования труда пожилых работников на примере зарубежного законодательства. Отмеченно, что в настоящее время ни работодатель, ни государство в целом не заинтересованы в трудоустройстве пожилых людей. Сделан вывод о том, что существующая казахстанская законодательная база по пенсионерам в основном разработана по таким направлениям, как социальное обеспечение и обслуживание и лишь в незначительной степени касается полноценной реализации права пожилого человека на труд. В то же время именно законодательные акты, регулирующие труд и занятость граждан стар-шего поколения, как содержащие материальную составляющую, играют важную роль для пожилых людей, в том числе в их социальной адаптации после выхода на пенсию.

Ключевые слова: безработица, занятость, пожилой работник, дискриминация, кадровая политика, тру-довой договор.

Введение

Ключевым направлением в сфере защиты прав человека в современных условиях становится во-прос равноправия и борьбы с дискриминацией. Одним из аспектов этого вопроса является дискрими-нация по возрастному признаку. Во многих государствах она стала одним из факторов, вызывающих обеспокоенность. Актуальностью темы исследования является то, что действующее казахстанское законодательство, как и законодательство всех бывших союзных республик, вопреки международ-ным тенденциям, не содержит норм, целенаправленно запрещающих возрастную дискриминацию. Данный фактор становится актуальным, так как в развитых странах наблюдается общее старение на-селения. Эти изменения в возрастной структуре населения планеты обусловливают важность реше-ния проблемы дискриминации на основании возраста. Сравнительный анализ сложившихся между-народных стандартов труда, защищающих права работников пожилого возраста, а также законода-тельств зарубежных стран в этой сфере мог бы быть весьма полезен в Казахстане.

Повышенному риску безработицы во всем мире подвержены инвалиды, молодежь с недостаточной квалификацией, лица, освободившиеся из мест лишения свободы, женщины, воспи-тывающие детей, мигранты, этнические меньшинства, граждане, проживающие в сельских районах. К группе риска на рынке труда относятся и лица старших возрастных групп.


В исследовании темы научной статьи использовались исторический, сравнительно-правовой, ло-гико-юридический, системно-структурный, а также специальные юридические методы толкования правовых норм. Специальный сравнительно-правовой метод использовался для изучения казахстан-ского и зарубежного законодательств, регламентирующих общественные отношения по правовому регулированию труда пожилых работников.


В целях обеспечения права каждого на труд установлены международно-правовые стандарты в сфере занятости для пожилых работников. Основное значение имеет Рекомендация Международной организации труда от 23 июня 1980 г. № 162 «О пожилых работниках» [1]. В ней предусмотрено, что каждая страна, в соответствии с национальным законодательством, практикой и местными условия-ми, определяет, кто относится к таким работникам. Международная организация труда считает необ-ходимым рассматривать проблемы занятости пожилых работников в рамках всеобщей

Правовое регулирование труда пожилых работников...

Серия «Право». № 1(93)/2019 125

и сбалансированной стратегии полной занятости и – на уровне предприятий – в рамках всеобщей и сбалансированной социальной политики, уделяя должное внимание всем группам населения и обеспечивая тем самым, чтобы проблемы занятости не переносились с одной группы на другую. В Рекомендации Международной организации труда № 162 (п. 5, 21, 22) подробно регламентировано, что пожилые работники должны без дискриминации по возрасту пользоваться равенством возможно-стей и обращения наравне с другими работниками. Также Рекомендация № 162 содержит ряд норм, имеющих целью облегчить положение пожилых работников на производстве. В числе рекомендуе-мых мер – сокращение нормальной продолжительности рабочего времени, прежде всего, пожилых работников, занятых на тяжелых, опасных, вредных работах; постепенное сокращение продолжи-тельности рабочего времени всех пожилых трудящихся по их просьбе в течение установленного пе-риода, предшествующего достижению пенсионного возраста; увеличение продолжительности еже-годного оплачиваемого отпуска с учетом возраста; разрешение определять по своему усмотрению режим рабочего времени, в частности, работать неполное рабочее время, по скользящему графику и т.п.; перевод пожилых трудящихся, работающих на сменных работах, на работу в дневную смену; перевод со сдельной на повременную оплату.

Как показывает анализ трудового законодательства Республики Казахстан, оно предусматривает не все рекомендации МОТ, в основном рекомендуя работникам оговаривать и вносить все интере-сующие их условия в трудовой договор либо в коллективный.

Необходимо отметить, что на сегодняшний день в Казахстане отсутствует единый нормативно-правовой акт о правах и свободах пожилых людей, который бы регламентировал все вопросы соци-альной защиты населения пожилого возраста, включая их право на занятость и др. В результате не все потребности и проблемы населения пожилого возраста охвачены действующим законодательст-вом в равной степени. Мы полностью согласны с мнением Х.К. Ажигуловой о необходимости при-нятия Закона «О правах пожилых людей в Республике Казахстан» [2]. И в этом законе дать понятие «пожилой человек», «пожилой работник».

В западных странах кадровая политика администрации предприятий не строится на перманент-ном омоложении работников и на вытеснении с производства лиц предпенсионного возраста [3; 225]. Стало выгоднее вкладывать средства в сохранение работоспособности носителей высокой квалифи-кации, проявляющих, как правило, большое усердие в труде, чем менять их на молодых работников, требующих больших затрат на профессиональную подготовку. Многие предприниматели считают целесообразным осуществить переподготовку и производственное перепрофилирование пожилых работников, учитывая их прежний опыт и приобретенные навыки в работе. Бесспорным является факт растущей на Западе производительности труда при резко стареющем составе работающего пер-сонала.

Согласно казахстанскому законодательству, лицами предпенсионного возраста считаются лица, которым до выхода на пенсию по возрасту осталось не менее двух лет (ст. 53 Трудового кодек-са РК) [4].


В соответствии со ст. 6 Трудового кодекса Республики Казахстан каждый имеет равные возмож-ности в реализации своих прав и свобод в сфере труда [4]. Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации при реализации трудовых прав в зависимости от пола, возраста, физических недос-татков, расы, национальности, языка, имущественного, социального и должностного положения, мес-та жительства, отношения к религии, политических убеждений, принадлежности к роду или сосло-вию, к общественным объединениям.

К сожалению, многие казахстанские работодатели уверены, что пожилых работников тяжело обучить, что они не могут приспособиться к новым технологиям, слишком осторожны. Возрастное лишение равноправия имеет место во всем спектре занятости и в фирмах любого уровня. Факты сви-детельствуют о том, что работники старше 50 лет испытывают трудности как в продвижении по службе, в возможности повышать квалификацию, так и в положительном рассмотрении их заявлений о приеме на имеющиеся в наличии вакансии. По нашему мнению, общество не может успешно раз-виваться, если не изменится отношение к данной социально-демографической группе. Формирование рыночных отношений в Казахстане привело к усилению дискриминации пожилых работников в сфе-ре занятости. В условиях борьбы предприятий за выживание пожилые работники стали первыми кан-дидатами на увольнение и последними — при приеме на работу. Одним из подтверждений являются



объявления в средствах массовой информации, где часто незаконно устанавливается возрастной по-рог при приеме на работу. Французский Кодекс труда, например, запрещает указывать в публикуе-мой рекламе вакансий предельный возраст приема на работу, за исключением случаев, когда он оп-ределен законодательством.

Согласно статистическим данным, удельный вес пожилого работающего населения в Республике Казахстан составляет около 16 %. В структуре занятого населения 3,5 % — люди в возрасте 60 лет и старше, в том числе 3,7 % — мужчин и 3,2 % — женщин. Пожилые женщины в меньшей степени за-няты в общественном производстве, чем мужчины, в то же время степень занятости и мужчин и женщин уменьшается с увеличением их возраста.

Анализируя трудовое законодательство, можно выделить следующие пробелы в отношении по-жилых работников, о которых мы уже говорили выше. В казахстанском законодательстве о труде и занятости населения нет понятия «пожилой работник». Рекомендация МОТ № 162 ссылается на то, что понятие «пожилые трудящиеся» должно расшифровываться в национальном законодательстве, т.е. каждая страна сама определяет пределы пожилого возраста. Кроме того в Рекомендации № 162 указано, что в случае сокращения численности работников рекомендуется принимать особые меры, чтобы учесть конкретные потребности пожилых трудящихся, например, способствовать их переква-лификации для работы в других отраслях промышленности или народного хозяйства. Рекомендуется оказывать им помощь, обеспечивая новой работой или гарантируя защиту доходов или денежную компенсацию при потере в заработке.

В Законе Республики Казахстан от 6 апреля 2016 г. «О занятости населения» указаны меры по содействию занятости целевым группам населения, к числу которых отнесены лица предпенсионного возраста [5]. На основе п. 2 ст. 18 Закона органы службы занятости обязаны предлагать подходящую работу с учетом возрастных особенностей граждан. По смыслу этого закона на лиц предпенсионного возраста распространяются без изъятий дополнительные гарантии обеспечения занятости, установ-ленные для граждан, испытывающих трудности в поиске работы.

Ухудшают положение пенсионеров, как мы уже указали выше, на рынке труда и нормы о том, что все условия труда должны быть оговорены соглашением сторон. Такой подход со стороны зако-нодательства позволяет работодателям диктовать условия, заведомо невыгодные для претендентов на работу. Международная организация труда полагает, что возраст, в зависимости от национальных законодательств и практики, касающихся выхода на пенсию, не должен служить законным основани-ем для прекращения трудовых отношений. Однако в новом Трудовом кодексе РК, принятом 23 нояб-ря 2015 г., в 52 статье пунктом 24 введено новое основание для расторжения трудового договора: «Достижение работником пенсионного возраста, установленного пунктом 1 статьи 11 Закона Респуб-лики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» [6], с правом ежегодного про-дления срока трудового договора по взаимному согласию сторон». Наряду с этим, в законодательстве дается разъяснение о том, что с работником, с которым работодатель не хотел бы расставаться, дого-вор может продлеваться ежегодно без ограничения срока.

Довольно интересным и достойным заимствования является решение данного вопроса в Испа-нии. В этой стране ранний выход на пенсию допускается, только если увольняемый заменяется моло-дым человеком, впервые ищущим работу. За несколько лет до выхода на пенсию по возрасту работ-ник может дать согласие работать неполный рабочий день, для того чтобы на вторую половину рабо-чего времени был нанят безработный, зарегистрированный на бирже труда. Такой договор заключа-ется обязательно в письменной форме и на срок, истекающий с достижением работником пенсионно-го возраста и выходом на пенсию. В период действия данного договора работник получает 50 про-центов пенсии и 50 процентов заработной платы. Этот договор получает распространение в странах Европейского союза.

В Дании, Швеции, Италии и некоторых других странах используются схемы постепенного ухода с рынка труда для лиц старших возрастных групп с выплатой им в установленном размере заработка и пособия за часы сокращения рабочего времени. При досрочном выходе на пенсию социальные льготы работникам могут предоставляться не в полном объеме [7; 112].

На казахстанском рынке труда должна ставиться задача создания возможностей продления доб-ровольной занятости пожилых лиц, требующая для своего выполнения целого комплекса мероприя-тий. В этой связи считаем, что в случае сокращения численности работников, должны приниматься особые меры с учетом потребностей пожилых работников, способствуя их переквалификации, оказы-


Серия «Право». № 1(93)/2019 127

вая им помощь в обеспечении новой работой или гарантируя им соответствующую защиту их дохо-дов или соответствующую денежную компенсацию.

Существуют, к сожалению, и другие проблемные вопросы реализации прав пожилых людей. Например, при обращении людей старшего поколения в кредитные организации. Многие пенсионеры могли бы заниматься малым предпринимательством, чтобы обеспечить себе дополнительный доход. Но это требует наличие стартового капитала, а получить кредит для пожилого человека стало прак-тически недоступным. Для предоставления кредитов требуется наличие какого-либо залогового имущества или стабильного высокого дохода, что чаще всего является неприемлемым для лиц пожи-лого возраста.

Предпринимательский кодекс Республики Казахстан от 29 октября 2015 г. [8], Закон Республики Казахстан от 31 августа 1995 г. «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» [9] также не предусматривают каких-либо мер или льгот для пожилых предпринимателей.

Общий обзор нормативных правовых актов показал, что для решения вопросов дискриминации в сфере труда и доступа пожилых людей к основным ресурсам требуется усилить геронтологическую чувствительность соответствующего законодательства. Права человека носят естественный и неот-чуждаемый характер, свободное и эффективное осуществление прав человека – один из основных признаков гражданского общества и правового государства. Основополагающими документами по правам человека являются Устав Организации Объединенных Наций (1945), Всеобщая декларация прав человека (1948), Международные пакты по правам человека (1966), Европейская Конвенция о защите прав человека и основных свобод. Дискриминация по возрасту означает отрицательное или унижающее отношение к человеку из-за его возраста (другой термин – эйджизм), пренебрежение и негативное отношение к любой возрастной группе, хотя чаще всего речь идет об отношении к пожи-лым или старым людям [10; 387].

Выводы

По нашему мнению, модернизация казахстанского пенсионного законодательства должна со-провождаться усилением гарантий, направленных на устранение дискриминации лиц предпенсион-ного возраста при трудоустройстве и сохранении занятости. Дать четкое определение лиц предпенси-онного и пожилого возраста, так как, согласно казахстанскому законодательству, понятия к лицам предпенсионного возраста относят лиц, которым до выхода на пенсию (тогда она была у всех соли-дарная) оставалось два года. Теперь же, если лицо, имеющее достаточные пенсионные накопления, имеет право выхода на пенсию в 50–55 лет, будет ли оно также защищено, к примеру, от того же со-кращения численности или штата, ведь полноправным пенсионером оно будет считаться при выходе на пенсию по солидарной системе. Такое положение будет существовать до исчезновения солидар-ной пенсионной системы.

Нам представляется, что немаловажную роль в этом направлении будет иметь также разъясни-тельная работа по проблемам старения и его последствий, демонстрация разнообразия лиц преклон-ного возраста в части их жизненного опыта, трудовых и творческих достижений, умения их успешно-го ведения собственного бизнеса.

Мы считаем, что в этой сфере должна проводиться государственная политика в следующих на-правлениях:

необходимо учитывать желания разных возрастных групп и их возможности трудиться, для че-го необходимо регулярно проводить исследования;

службы занятости должны активно сотрудничать с предприятиями, органами социального обеспечения, предоставлять необходимую информацию как для населения, так и в своем взаимодей-ствии;

активную роль должны играть профсоюзы, другие общественные организации и средства мас-совой информации;

использовать международный опыт решения подобных проблем.


1 Рекомендация Международной организации труда от 23 июня 1980 года № 162 «О пожилых работниках» // Труд в Казахстане. — 2000. — № 2. — С. 21–24.



2 Ажигулова Х.К. Принятие Закона «О правах пожилых людей в Республике Казахстан» в целях повышения правовой культуры и защищенности лиц пожилого возраста [Электронный ресурс] / Х.К. Ажигулова. — Режим доступа: http://konkurs.zakon.kz/4623231-prinjatie-zakona-o-pravakh-pozhilykh.html.

3 Киселев И.Я. Сравнительное и международное трудовое право: учеб. для вузов / И.Я. Киселев. — М.: Дело, 1999. — 728 с.

4 Трудовой кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года № 414-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000414.

5 Закон Республики Казахстан «О занятости населения» от 6 апреля 2016 г. № 482-V З РК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1600000482.

6 Закон Республики Казахстан «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» от 21 июня 2013 года № 105-V [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1300000105.

7 Практикум по работе с пожилыми людьми: опыт России и Великобритании. — М.: Принтер, 2001. — 231 с. 8 Предпринимательский кодекс Республики Казахстан от 29 октября 2015 года № 375-V ЗРК [Электронный ресурс]. —

Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000375. 9 Закон Республики Казахстан «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» от 31 августа 1995 года

№ 2444 [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z950002444_. 10 Шеримова Н.Ш. Некоторые вопросы модернизации пенсионного законодательства // Актуальные проблемы совер-

шенствования законодательства РК в условиях нового политического курса: материалы Междунар. науч.-практ. конф. (31 мая, 2013), посвящ. 20-летию Института законодательства РК // Вестн. Института законодательства Республики Казах-стан. — Астана, 2013. — № 3. — С. 385–387.

Н.Ш. Шерімова, К.А. Сұлтанқұлова

Нарықтық жағдайда егде қызметкерлердің еңбегін құқықтық реттеу

Мақалада халықаралық актілер мен Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамасы бойынша зейнеткерлік жасқа жеткен жұмысшылардың еңбегін құқықтық реттеудің мəселелері қарастырылған. Ғылыми мақаланың зерттеу тақырыбы — қазақстандық қоғамда еңбек қатынастарында қарт адамдарға қатысудың мүмкіндіктері мен перспективалары туралы нарықтық қатынастардың ықпалы. Авторлар егде жастағы адамдардың еңбек қызметіне қатысу мəселелерін, олардың еңбек қызметіне қатысу нысандарын зерттеді. Мақала шетелдіктердің мысалында егде жастағы қызметкерлер туралы сұрақтарды қарастырады. Қазіргі кезде жұмыс берушінің де, тұтастай алғанда мемлекет егде жастағы адамдарды жұмысқа орналастыруға мүдделі емес екені атап өтілді. Зейнеткерлер үшін қолданыстағы қазақстандық заңнамалық база негізінен əлеуметтік қамсыздандыру жəне қызмет көрсету сияқты салаларда дамиды, алайда егде жастағы адамның жұмысқа құқығы толық көлемде жүзеге асуына қатысты аз ғана дəрежеде жасалды. Сонымен қатар егде жастағы азаматтардың материалдық компоненттері бар жұмысын жəне жұмысын регламенттейтін заңнамалық актілер қарт адамдар үшін маңызды рөл атқарады, соның ішінде зейнеткерлікке шыққаннан кейін олардың əлеуметтік бейімделуінде.

Кілт сөздер: құқықтық реттеу, жұмыссыздық, жұмыспен қамту, қарт адамдар, кемсітушілік, кадр саясаты, еңбек келісімшарттары, əлеуметтік бейімделу.

N.Sh. Sherimova, K.A. Sultankulova

Legal regulation of older workers labor in market economy conditions

The article considers the issues of legal regulation of labor of workers who is reached the retirement age un-der the international act and legislation of the Republic of Kazakhstan.The subject of the research is the im-pact of market relations in Kazakhstan society on the opportunities and prospects of participation of older people in the labor force. The authors studied some problems of older people's participation in labor activity, forms of older people's participation in labor activity. The article deals with the issues of older workers on the example of foreign legislation. It is noted that at present neither the employer nor the state as a whole is not interested in the employment of elderly people.It is concluded that the existing Kazakh legislative frame-work for pensioners, mainly developed in areas such as social security and services, and only slightly relates to the full implementation of the right of the elderly to work. At the same time, it is the legislative acts regu-lating the work and employment of older citizens, as containing a material component, that play an important role for older people, including in their social adaptation after retirement.

Keywords: legal regulation, unemployment, employment, elderly worker, discrimination, personnel policy, employment contract, social adaptation.


Серия «Право». № 1(93)/2019 129

References

1 Rekomendatsiia Mezhdunarodnoi orhanizatsii truda ot 23 iiunia 1980 hoda No. 162 «O pozhilykh rabotnikakh» (2000) [Rec-ommendation for the International Labor Organization No. 162 from June 23, 1980 «On older workers»]. Trud v Kazakhstane – La-bor in Kazakhstan, 2, 21–24 [in Russian].

2 Azhigulova, Kh.K. Priniatie Zakona «O pravakh pozhilykh liudei v Respublike Kazakhstan» v tseliakh povysheniia pravovoi kultury i zashchishchennosti lits pozhiloho vozrasta [Adoption of the law «On the rights of older people in the Republic of Kazakhsta» in order to improve the legal culture and security of the elderly people]. konkurs.zakon.kz. Retrieved from http://konkurs.zakon.kz/4623231-prinjatie-zakona-o-pravakh-pozhilykh.html [in Russian].

3 Kiselev, I.Ya. (1999). Sravnitelnoe i mezhdunarodnoe trudovoe pravo [Comparative and international labor law]. Moscow: Delo [in Russian].

4 Trudovoi kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 23 noiabria 2015 hoda No. 414-V ZRK [La-bour code of the Republic of Kazakhstan. (Unofficial translation). Code of the Republic of Kazakhstan dated 23 November, 2015 no. 414-V]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000414 [in Russian].

5 Zakon Respubliki Kazakhstan «O zaniatosti naseleniia» ot 6 aprelia 2016 h. № 482-V ZRK [«On Public Employment» (Un-official translation) The Law of the Republic of Kazakhstan dated 6 April 2016 No. 482-IV LRK]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1600000482 [in Russian].

6 Zakon Respubliki Kazakhstan «O pensionnom obespechenii v Respublike Kazakhstan» ot 21 iiunia 2013 hoda No. 105-V [«On Retirement Insurance in the Republic of Kazakhstan» (Unofficial translation). The Law of the Republic of Kazakhstan dated 21 June, 2013 No. 105-V]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1300000105 [in Russian].

7 Praktikum po rabote s pozhilymi liudmi: opyt Rossii i Velikobritanii (2001) [Workshop on working with older people: the experience of Russia and the UK]. Мoscow: Printer [in Russian].

8 Predprinimatelskii kodeks Respubliki Kazakhstan ot 29 oktiabria 2015 hoda No. 375-V ZRK [«Entrepreneur Code of the Re-public of Kazakhstan» (Unofficial translation). The Code of the Republic of Kazakhstan dated October 29, 2015 No. 375-V ZRK]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000375 [in Russian].

9 Zakon Respubliki Kazakhstan «O bankakh i bankovskoi deiatelnosti v Respublike Kazakhstan» ot 31 avhusta 1995 hoda No. 2444 [«On Banks and Banking Activities in the Republic of Kazakhstan» (Unofficial translation). The Law of the Republic of Kazakhstan dated 31 August 1995 No 2444]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z950002444_ [in Russian].

10 Sherimova, N.Sh. (2013). Nekotorye voprosy modernizatsii pensionnoho zakonodatelstva [Some issues of modernization the pension legislation]. Proceedings from Actual problems of improving the legislation of the Republic of Kazakhstan under the new political course: Mezhdunarodnaia nauchnaia-prakticheskaia konferentsiia (31 maia, 2013), posviashchennyi 20-letiiu Instituta zakonodatelstva RK – International scientific-practical conference dedicated to the 20th anniversary of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan. Vestnik Instituta zakonodatelstva Respubliki Kazakhstan – Bulletin of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan. (pp. 385–387, No. 3). Astana [in Russian].


УДК 341.641

С.А. Сарина, С.А. Акимбекова

Каспийский общественный университет, Алматы, Казахстан (Е-mail: [email protected])

Возникновение и развитие института признания и приведения в исполнение иностранных арбитражных решений

Регулирование частно-правовых отношений, осложненных иностранным элементом, в форме призна-ния и приведения в исполнение иностранных судебных и арбитражных решений является непосредст-венной обязанностью государства и вытекает из необходимости защиты личных и имущественных прав и интересов частных лиц и организаций, которые были взяты государством под охрану. Любое государство обладает исключительным правом на осуществление юрисдикции в пределах своей тер-ритории. Исполнение на суверенной территории актов, принятых в иных юрисдикциях, к числу кото-рых относятся иностранные судебные и арбитражные решения, допускается в пределах, определен-ных самим государством в нормах законодательства и международных договоров, через признание за такими актами юридической силы и юридических последствий, а также через выражение согласия на использование механизма принудительного исполнения. Статья посвящена институту признания и приведения в исполнение иностранных арбитражных решений, а именно его возникновению и развитию. Тем не менее, для того чтобы сложилось правильное представление о происхождении и развитии современных арбитражей в целом и института признания и приведения в исполнение ино-странных арбитражных решений в частности, необходимо уделить также некоторое внимание их истории. На сегодняшний день институт признания и приведения в исполнение иностранных ар-битражных решений играет главную роль в обеспечении исполнения решений, вынесенных арбитра-жем.

Ключевые слова: арбитраж, арбитражное решение, признание арбитражного решения, приведение в исполнение арбитражного решения, суд, экзекватура.

Введение

Детальное изучение вопросов, связанных с признанием и исполнением иностранных арбитраж-ных решений в Республике Казахстан, требует непосредственного обращения к историческим корням рассматриваемой проблемы, поскольку зачастую отдельные нюансы конкретного вопроса могут быть окончательно поняты только при рассмотрении их в контексте с историческими предпосылками раз-вития.

Так, В.М. Пушкарева, говоря о тесной связи истории и современности, отмечает: «Если настоя-щее непонятно без истории, то история не актуальна без настоящего» [1; 86]. Таким образом, в юри-дической литературе не зря делается указание на то, что теоретическое и прикладное решение про-блем современности является развитием выводов науки прошлого.

Именно поэтому, по нашему мнению, одним из необходимых этапов изучения правового регу-лирования признания и исполнения иностранных арбитражных решений является изучение истори-ческого аспекта этого вопроса. Начало формирования упомянутого выше института берет свое нача-ло в далеком средневековье.


В исследовании темы научной статьи использовались исторический, сравнительно-правовой, ло-гико-юридический, системно-структурный, а также специальные юридические методы толкования правовых норм.


С возникновением цивилизаций связано и зарождение международной торговли, несмотря на то, что профессия торговца не является самой древней в мире. Первоначально в процесс торговли были вовлечены ассирийцы с древними египтянами, народы Китая, Индии, Греции и Рима. И уже на тот период возникала необходимость в разрешении торговых споров. В международных торговых спорах участвовала, как минимум, одна иностранная сторона, которая, нередко, не доверяла судам другой стороны. Вместе с тем, суды часто были перегружены разрешением внутренних споров (т.е. споров

Возникновение и развитие института признания…

Серия «Право». № 1(93)/2019 131

между гражданами своего государства). На практике спорящие стороны стали назначать уважаемых людей, которые выступали в роли арбитров, разрешающих возникший спор между ними [2; 2].

Наименование «третейский (арбитражный) суд» говорит само за себя, означая суд третьего лица, суд посредников. В Аттике еще в V в. до н.э. различали две формы третейского суда: первая — это суд посредника, в качестве которого выступало частное лицо, а вторая – суд посредника, назначаемо-го государством, что объяснялось неспособностью государственных судов (афинских магистратов) справиться с объемом имеющихся в их ведении дел. В результате чего определенная доля судебных дел передавалась на обязательное рассмотрение государственных посредников (диететов), ежегодно избираемых по жребию, а иные споры (имущественные споры не свыше 10 драхм) — на рассмотрение частных посредников (диететов), в роли которых выступали почитаемые граждане и чужестранцы, рассматривавшие спор на основании соглашения между сторонами. Суд диететов (по-средников) преследовал главную цель — примирить стороны и разрешить спор на основе справедли-вости.

В Риме положение арбитров аналогично положению диететов в Греции. Юрисдикционные пол-номочия арбитража возникали на основе договоров между сторонами. Положения о третейском (ар-битражном) разбирательстве споров были закреплены еще в Законах XII таблиц. На данном началь-ном этапе решения арбитража не могли быть исполнены посредством мер государственного принуж-дения. Тем не менее, стороны были вправе включить в свое соглашение меры или способы специаль-ного взыскания, которые могли бы обеспечить исполнение решений арбитражей. Впервые арбитраж-ные решения наделялись силой, равнозначной силе решений государственных судов, во времена Юс-тиниана [3; 48].

К примеру, право Древнего Рима закрепляло механизм compromissum sub poena, согласно кото-рому договаривающиеся стороны заключали два соглашения: первое — соглашение, согласно кото-рому все споры, возникающие из их правоотношений, будут разрешены арбитражем, и второе — со-глашение о том, что если арбитражное решение не будет исполнено добровольно проигравшей сто-роной, то такая сторона должна уплатить другой стороне крупный штраф. При этом государственные суды Древнего Рима без затруднений взыскивали такие штрафы, тем самым обеспечивали обязатель-ность исполнения арбитражных решений, не затрагивая их содержание и не пересматривая по суще-ству.

Впоследствии, в Средние века, наблюдался спад гражданского оборота по сравнению с перио-дом Древнего Рима, и взамен экономических споров предметом арбитражного разбирательства стали политические споры. Нередко, чтобы избежать разрешения конфликта силой оружия, феодалы ис-пользовали арбитражные суды, где в качестве арбитра участвовал другой авторитетный феодал или духовное лицо, к примеру епископ. В тех случаях, когда решение арбитража добровольно не испол-нялось, он мог прибегнуть к соответствующим мерам. В частности, если он был королем, то мог объ-явить войну стороне, которая не исполнила решение, вынесенное в его пользу. Епископы же распола-гали «духовным оружием» — анафема (проклятие и отлучение от церкви) и интердикт (запрет на со-вершение религиозных обрядов). Подобное духовное оружие в Средние века было эффективнее ме-чей и стрел.

По мере возрастания хозяйственного оборота стала усиливаться роль третейского правосудия. В Средние века производство формировалось по цеховому принципу, в соответствии с которым на территории города или государства только член определенного сообщества ремесленников мог зани-маться соответствующим ремеслом. Цех представлял собой саморегулируемую организацию, для вступления в которую необходимо было пройти обучение и сдать сложный профессиональный экза-мен. Однако нас интересует то обстоятельство, что члены цеха давали клятву верности, в частности, обязательство беспрекословно подчиняться решению третейского суда, вынесенному в процессе рас-смотрения внутрицеховых споров. В качестве меры ответственности за нарушение решения такого суда ремесленник навсегда изгонялся из цеха, при этом он лишался возможности продолжить работу по специальности.

Собственно цеховые корпорации первыми оценили достоинства третейского разбирательства по сравнению с государственным судом. К таким преимуществам можно отнести следующие обстоя-тельства:

арбитрами были наиболее авторитетные члены цеха, профессионалы с отличной репутацией, которые лучше любого государственного судьи знали специфику соответствующего ремесла;



снижались риски, связанные с коррупцией, поскольку арбитрами выступали самые достойные среди членов цеха;

обязательность исполнения решения третейского суда эффективно обеспечивалась угрозой из-гнания из профессионального сообщества.

В некоторых случаях решения цеховых третейских судов учитывались и зарубежными коллега-ми, т.е. выходили за пределы государственной границы. Заметим, что в рамках современного между-народного частного права эта проблема получила теоретическое разрешение только в 1958 г. с при-нятием Нью-Йоркской конвенции.

Таким образом, действовавшие в Средние века механизмы обеспечения обязательности испол-нения решения цехового третейского суда были достаточно эффективными и отвечали потребностям того времени.

В частности, члены Международного олимпийского комитета исключаются из соревнований в том случае, если не исполнят добровольно решение международного спортивного арбитражного суда в Лозанне (CAS), подобные правила мы можем встретить в уставах спортивных организаций, прово-дящих соревнования по олимпийским видам спорта.

Начиная с XX в. цеховые принципы организации производства и торговли были заменены явле-нием, известным как «глобализация», и уже не могли отвечать потребностям субъектов гражданского оборота из разных стран в том, чтобы решения третейских судов исполнялись независимо от место-нахождения контрагента и его принадлежности к определенной группе или профессиональному кру-гу. Появилась необходимость разработки механизма принудительного исполнения решения третей-ских судов в рамках системы государственного правосудия [4; 22].

На протяжении длительного периода основной проблемой развития международного коммерче-ского арбитража была задача обеспечения принудительного исполнения решения иностранного ар-битража за границей. В связи с тем, что решение арбитража рассматривалось, с определенными ого-ворками, как часть правопорядка той страны, где оно было вынесено, совершенно закономерно, что автоматическое его признание за границей не могло иметь места. Вместе с тем основной смысл ар-битражного разбирательства заключается в признании и приведении в исполнение решения ино-странного арбитража за пределами юрисдикции, в рамках которой оно было вынесено. До принятия Нью-Йоркской конвенции 1958 г. в сфере признания и исполнения иностранных арбитражных реше-ний имелись многосторонние и двусторонние международные документы: Протокол об арбитражных оговорках (Женева, 24 сентября 1923 г.), Конвенция об исполнении иностранных арбитражных реше-ний (Женева, 26 сентября 1927 г.) или, например, советско-шведское соглашение о третейском суде от 7 ноября 1940 г. В истории двустороннего регулирования взаимного признания и приведения в исполнение решений иностранного арбитража есть немало примеров более ранних соглашений. В частности, одним из первых договоров подобного рода была двусторонняя Конвенция о юрисдик-ции судов и об исполнении решений по гражданским делам, подписанная между Швейцарией и Францией 15 июня 1869 г., просуществовавшая вплоть до недавних времен и утратившая силу с ян-варя 1992 г. [5; 52].

Так, самым первым 24 сентября 1923 г. был принят Женевский протокол об арбитражных ого-ворках. Во многих юридических источниках выделяют две основные цели Протокола:

выделить из числа общих споров, рассматриваемых государственными судами, арбитраж с участием сторон, принадлежащих к разным государствам;

обеспечить обязательное исполнение соответствующих решений арбитража на территории го-сударств, в которых эти решения выносились.

К указанному Протоколу присоединились 13 европейских стран, кроме того, Бразилия, Индия, Япония, Таиланд и Новая Зеландия.

Тем не менее в связи с дальнейшим развитием международных торгово-экономических отноше-ний вскоре после принятия Протокола появилась необходимость в дальнейшем совершенствовании механизмов международного коммерческого арбитража. 26 сентября 1927 г. под эгидой Лиги Наций была разработана и принята Женевская конвенция об исполнении иностранных арбитражных реше-ний. Ключевыми ее целями были расширение сферы применения Протокола 1923 г. и обеспечение исполнения арбитражных решений, вынесенных по спорам, подпадающим под действие Протокола, за пределами государств, где выносились соответствующие решения. Конвенция включала положе-ние, согласно которому сторонами спора, рассматриваемого международным коммерческим арбит-ражем, могли быть исключительно лица, домицилированные в различных государствах.


Серия «Право». № 1(93)/2019 133

Следовательно, предприятия с иностранными активами не имели возможности передавать свои споры с контрагентами, домицилированными в том же государстве, на разрешение в арбитраж. Вме-сте с тем, в основе Конвенции 1927 г. закреплен принцип «двойной экзекватуры», согласно которому для исполнения решения международного арбитража нужно было вначале получить экзекватуру в национальном суде по месту вынесения решения и только потом в государственном суде по месту его исполнения. Большинство государств, подписавших Женевский протокол 1923 г., стали участни-ками Конвенции 1927 г.

После Второй мировой войны наблюдалось стремительное развитие международного хозяйст-венного оборота, и потому положения Женевского протокола и конвенции требовали кардинальных изменений. Первоначально, еще в 1953 г., проект конвенции о признании и приведении в исполнение международных арбитражных решений был подготовлен Международной торговой палатой (МТП) и передан на рассмотрение в Экономический и Социальный Совет ООН (ЭКОСОС). Однако данный проект показался излишне радикальным, в связи с чем ЭКОСОС ООН в 1955 г. пересмотрел и изме-нил его в проект конвенции о признании и приведении в исполнение иностранных арбитражных ре-шений и представил преобразованный проект на рассмотрение Конференции, которая проходила в штаб-квартире ООН в Нью-Йорке в 1958 г.

По мнению большинства специалистов, участники данной Конференции при рассмотрении про-екта конвенции проделали действительно колоссальную работу. Из массы предложений и рекомен-даций они смогли выбрать и согласовать исключительно те, которые позволили сделать значитель-ный шаг вперед и принять конвенцию, существенно отличающуюся от Женевских протокола и кон-венции [4; 23].

Среди многосторонних документов Конвенция 1958 г. является одним из самых успешных инст-рументов в области международного торгового права. В системе международных соглашений и на-циональных арбитражных законов, направленных на исполнение арбитражных соглашений и реше-ний.

Профессор Питер Сандерс, участвовавший в 1958 г. в составлении Конвенции в качестве пред-ставителя от Нидерландов, в одном из источников рассказывает о проделанной работе Конференции. Так, участники Конференции начали свою работу с первоначального проекта, подготовленного Меж-дународной Торговой Палатой в 1955 г. После чего Экономический и Социальный Совет ООН внес в проект изменения с тем, чтобы конвенция была применима к «иностранным» арбитражным реше-ниям. Созванная для работы над проектом Конференция проходила в период с 20 мая по 10 июня 1958 г. Внесенные в рабочий проект изменения и дополнения стали известны под названием «гол-ландское предложение». Конвенция отменила принцип «двойной экзекватуры», после чего стало возможным исполнять арбитражные решения в принудительном порядке без необходимости предва-рительного признания их исполнимости от национальных судов того государства, на территории ко-торого они были вынесены. Еще одним изменением стало ограничение исчерпывающего перечня ос-нований для отказа в признании и приведении в исполнение решения арбитража семью основаниями, закрепленными в статье V, притом бремя доказывания этих оснований возложили на сторону, возра-жающую против исполнения арбитражного решения. Семь закрепленных в статье V Конвенции ос-нований для отказа в приведении в исполнение арбитражных решений стали исчерпывающим переч-нем. На сегодняшний день ключевыми статьями стали положения о возложении бремени доказыва-ния на сторону, которая выступает против признания и исполнения арбитражного решения, и об исчерпывающем перечне основания для отказа в приведении в исполнение решения арбитража [6; 84].

Еще одним результатом «голландского предложения» стало включение статьи II Конвенции. В соответствии с данной статьей суды обязаны направлять стороны в арбитраж в том случае, когда одна из сторон основывается на действительном соглашении об арбитраже. В рабочий проект были включены только положения о приведении в исполнение иностранных арбитражных решений. Одна-ко в ходе работы Конференции была включена норма о приведении в исполнение арбитражных со-глашений, что стало более эффективным.

В целях единообразного и гармоничного применения Нью-Йоркской конвенции 1958 г. необхо-димо было отразить практику ее применения судами на глобальном уровне в рамках международного сотрудничества. В связи с чем в 1976 г. Международный совет по коммерческому арбитражу (МСКА) начал публикацию «Ежегодника коммерческого арбитража», в котором были отражены более 1700 судебных актов по применению Нью-Йоркской конвенции.



В 1985 г. Комиссия ООН по праву международной торговли (ЮНСИТРАЛ) подготовила Типо-вой закон «О международном торговом арбитраже», в последующем в 2006 г. в него были внесены изменения. Данный Типовой закон носит рекомендательный характер, который законодатели могут рассмотреть на предмет принятия в качестве части национального законодательства. На сегодняшний день по информации, расположенной на официальном сайте ЮНСИТРАЛ, законодательство на осно-ве Типового закона принято в 109 правовых системах в 78 государствах. Ряд государств приняли за-конодательство на основе Типового закона без внесения каких-либо изменений и дополнений, другие же приняли законодательство на основе Типового закона с определенными отступлениями от его тек-ста. При разработке современных законов об арбитраже государства могут формировать их положе-ния на более благоприятных условиях, как это предусмотрено статьей VII Конвенции. Вместе с тем подобные современные законы об арбитраже могут включать нормы, регламентирующие процедуру исполнения решения арбитража в принудительном порядке.

Кроме того, по инициативе Международного совета по коммерческому арбитражу в свет вышло пособие под названием «Руководство МСКА по толкованию Нью-Йоркской конвенции 1958 года: пособие для судей», получившее положительную оценку практикующих юристов и судей. Пособие отражает основные вопросы, по которым даны разъясняющие ответы, и шаги, которые следует пред-принимать судам при применении Нью-Йоркской конвенции 1958 г., в последовательном, ясном и четком порядке, отражающем направленность Конвенции в сторону принудительного исполнения.


Относительно истории возникновения международного коммерческого арбитража в Республике Казахстан в целом и института признания и приведения в исполнение иностранных арбитражных ре-шений в частности выделяют несколько этапов. Так, после обретения независимости и на заре фор-мирования рыночных отношений, когда все еще преобладала государственная собственность, были учреждены государственные арбитражи, к ведению которых относились хозяйственные споры, пото-му арбитраж, хотя и функционировал независимо от исполнительной власти, но все же выступал в качестве особого государственного суда. Законодательной основой такого арбитража были два до-кумента: Законы РК от 17 января 1992 г. «Об арбитражном суде Республики Казахстан» и «О порядке разрешения хозяйственных споров арбитражными судами Республики Казахстан», которые утратили силу в связи с принятием Гражданского процессуального кодекса РК». По этому поводу хотелось бы отметить точку зрения И.П. Грешникова, который пишет, что «арбитраж — это суд, организованный сторонами, и он по своей природе не может быть государственным. Подразделения судов общей юрисдикции или же отдельный государственный суд, разрешающий спор с участием организаций, могут называться по-разному: экономические, хозяйственные суды. Словом, называть государствен-ные суды можно по-разному, но при любом раскладе термин «арбитраж» к ним неприменим».

Итак, казахстанские цивилисты М.К. Сулейменов, А.Е. Дуйсенова выделяют четыре этапа в ис-тории формирования законодательства об арбитраже. Первый этап, охватывающий период с 1993 г. по 1999 г., связывают с организацией Арбитражной комиссии при Торгово-промышленной палате Республики Казахстан в октябре 1993 г. В этот же год был учрежден Международный третейский суд при Юридическом центре «IUS». Основу законодательного регулирования на тот период составляло «Типовое положение о третейском суде для разрешения экономических споров», утвержденное по-становлением Правительства РК от 4 мая 1993 года №356.

Второй этап, охватывающий промежуток времени с 1999 г. по 2004 г., связывают с принятием Гражданского процессуального кодекса РК (ГПК РК). С принятием 1 июля 1999 г. ГПК РК возникли проблемы с исполнением решений арбитража в Республике Казахстан. Сложилась ситуация, когда с отменой Закона о порядке разрешения хозяйственных споров утратила силу и норма, обеспечиваю-щая принудительное исполнение решений третейских судов. Вместе с тем в новый ГПК РК по непо-нятным причинам не была включена норма, предусматривающая принудительное исполнение. Бес-спорно, что эффективность арбитража как альтернативного способа разрешения споров в значитель-ной степени зависит от завершающей ступени — приведения решения в исполнение. Для разрешения возникших проблем Пленарным заседанием Верховного Суда Республики Казахстан было принято Нормативное постановление «О судебной практике по обращению к принудительному исполнению решений третейских (арбитражных) судов» от 19 октября 2001 г. Согласно этому постановлению ре-шения третейских (арбитражных) судов подлежали принудительному исполнению наравне с решениями государственных судов. Тем не менее вокруг этого постановления разразилась настоя-


Серия «Право». № 1(93)/2019 135

щая борьба, в которой участвовали, с одной стороны, Верховный Суд РК и авторитетные казахстан-ские цивилисты, а с другой — Генеральная прокуратура и Министерство юстиции РК. Вслед за таким мощным давлением Верховный Суд был вынужден приостановить действие данного нормативного постановления.

Республика Казахстан, будучи участницей нескольких международных конвенций и договоров, регламентирующих вопросы признания и обращения к исполнению решений международных арбит-ражей. Принятие таких международных обязательств Республикой Казахстан требует законодатель-ного закрепления порядка их реализации. Так, Указом Президента в октябре 1995 г. Казахстан при-соединился к Нью-Йоркской конвенции о признании и приведении в исполнение иностранных ар-битражных решений от 10 июня 1958 г. Тогда же Казахстан присоединился к Европейской конвенции о внешнеторговом арбитраже от 21 апреля 1961 г.

Существенная поддержка в сохранении третейских судов была оказана зарубежным арбитраж-ным сообществом, среди них и российские ученые-цивилисты. Так, в феврале 2003 г. НИИ частного права вместе с Германским обществом по техническому сотрудничеству (GTZ) организовали в Астане Международную научно-практическую конференцию «Третейский суд в Казахстане: про-блемы правового регулирования» с приглашением на нее государственных чиновников.

Третий этап развития законодательства об арбитраже связан с принятием 28 декабря 2004 г. За-конов «О международном коммерческом арбитраже» и «О третейских судах, сыгравших значитель-ную роль в развитии арбитража в Казахстане» (утратили силу).

И наконец, четвертый этап связан с принятием действующего Закона «Об арбитраже» от 08 ап-реля 2016 г., который объединил в себе два Закона 2004 г. [7].

Выводы

Регулирование частно-правовых отношений, осложненных иностранным элементом, в форме признания и приведения в исполнение иностранных судебных и арбитражных решений является не-посредственной обязанностью государства и вытекает из необходимости защиты личных и имущест-венных прав и интересов частных лиц и организаций, которые были взяты государством под охрану.

Процесс становления международного коммерческого арбитража в целом и такого важнейшего его института, как институт признания и исполнения иностранных арбитражных решений, несмотря на возникавшие трудности, продолжает развиваться и, бесспорно, займет достойное место среди аль-тернативных способов урегулирования гражданско-правовых споров.

Более того, следует отметить, что институт признания и исполнения иностранных арбитражных решений, нашедший свое применение в правовой системе Казахстана, с приобретением независимо-сти и суверенитета Республикой Казахстан с каждым годом становится все более востребованным.


1 Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: учеб. пос. / В.М. Пушкарева. — М.: ИНФРА-М., 1996. — 192 с.

2 Хьюлитт-Джеймс М. Международный коммерческий арбитраж: практ. пос. / М. Хьюлитт-Джеймс, Н. Гоулд; пер. с англ. и науч. ред. В.А. Смирнов. — Алматы: ТОО «Аян Эдет», 1999. — 180 с.

3 Ануфриева Л.П. Международное частное право: учебник [в 3 т.]. — Т. 1. Общая часть / Л.П. Ануфриева. — М.: БЕК, 2002. — 288 с.

4 Карабельников Б.Р. Международный коммерческий арбитраж: учеб. / Б.Р. Карабельников. — 2 изд. — М.: Москов-ская высш. шк. социал. и экон. наук, 2013. — 541 с.

5 Ануфриева Л.П. Международное частное право: учеб. [в 3 т.]. — Т. 3. Трансграничные банкротства. Международ-ный коммерческий арбитраж. Международный гражданский процесс / Л.П. Ануфриева. — М.: БЕК, 2001. — 759 с.

6 Руководство МСКА по толкованию Нью-Йоркской конвенции 1958 года: пос. для судей. — М.: ICCA, Инфотропик Медиа, 2012. — 138 с.

7 Сулейменов М.К. Достоинства и недостатки нового Закона об арбитраже [Электронный ресурс] / М.К. Сулейменов, А.Е. Дуйсенова. — Режим доступа: https://www.zakon.kz/4796696-dostoinstva-i-nedostatki-novogo-zakona.html (по состоянию на 03.03.2018 г.).



С.А. Сарина, С.А. Əкiмбекова

Шетелдік төрелік шешімдерді тану жəне орындау институтының пайда болуы жəне дамуы

Шетелдік сот шешімдерін тану жəне орындау түріндегі шетелдiк элементпен күрделенген жеке-құқықтық қатынастарды реттеу мемлекеттiң тiкелей жауапкершiлiгi болып табылады жəне мемлекеттiк қорғауға алынған адамдар мен ұйымдардың жеке жəне мүлiктiк құқықтары мен мүдделерiн қорғау қажеттiлiгiнен туындайды. Кез келген мемлекет өз аумағы шегінде юрисдикцияны жүзеге асырудың айрықша құқығына ие. Егеменді аумақта басқа юрисдикцияларда, оның ішінде шетелдік сот жəне аралық соттарда қабылданған актілерді орындау заңның жəне құқықтық актілердің нормалары мен заңдық құбылыстарды мойындау арқылы, сондай-ақ мəжбүрлеу механизмін пайдалануға келісім беру арқылы жүзеге асырылады. Мақала тану жəне орындау туралы шетелдік арбитраждық институтына, атап айтқанда, оның пайда болу жəне даму барысын қарастыруға арналған. Дегенмен, жалпы қазіргі заманғы арбитраждың пайда болуы мен дамуы туралы жəне шетелдік төрелік шешімдерді тану жəне орындау институты туралы дұрыс түсінік қалыптасуы үшін, олардың тарихына да ерекше назар аудару керек. Бүгінгі күні шетелдік төрелік шешімдерді тану жəне орындау институты төрелік қабылдаған шешімдердің орындалуын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

Кілт сөздер: арбитраж, төрелік шешім, арбитраждық шешімді тану, төрелік шешім, сот, экзекватура.

S.A. Sarina, S.A. Akimbekova

The emergence and development of the institution of recognition and enforcement of foreign arbitral awards

Regulation of private law relations complicated by a foreign element in the form of recognition and enforcement of foreign judicial and arbitral decisions is the direct responsibility of the state and arises from the need to protect personal and property rights and interests of individuals and organizations that have been taken under state protection. Any state has the exclusive right to exercise jurisdiction within the limits of its territory. Execution in the sovereign territory of acts adopted in other jurisdictions, including foreign judicial and arbitral awards, is allowed to the extent determined by the state itself in the norms of legislation and international treaties, through the recognition of such acts of legal force and legal consequences, as well as through expression of consent to the use of the enforcement mechanism. The article is devoted to the institu-tion of recognition and enforcement of foreign arbitral awards, namely, its emergence and development. However, in order to get a correct understanding of the origin and development of modern arbitration in gen-eral and the institution of recognition and enforcement of foreign arbitral awards in particular, it is necessary to pay also some attention to their history. Today, the institution of recognition and enforcement of foreign arbitral awards plays a major role in ensuring the enforcement of judgments made by arbitration.

Keywords: arbitration, arbitral award, recognition of the arbitral award, enforcement of the arbitral award, court, exequatur.

References

1 Pushkareva, V.M. (1996). Istoriia finansovoi mysli i politiki nalohov [The history of financial thought and tax policy]. Mos-cow: INFRA-M [in Russian].

2 Hewlitt-James, M., & Gould, N. (1999). Mezhdunarodnyi kommercheskii arbitrazh [International Commercial Arbitration: A Practical Guide]. (V.A. Smirnov, Trans.). Almaty: «Aian Edet» LLP [in Russian].

3 Anufrieva, L.P. (2002). Mezhdunarodnoe chastnoe pravo [International Private Law]. (Vols 1-3; Vol. 1). Moscow: BEK [in Russian].

4 Karabelnikov, B.R. (2013). Mezhdunarodnyi kommercheskii arbitrazh [International Commercial Arbitration]. (3d. ed) Moscow: Moskovskaia vysshaia shkola sotsialnykh i ekonomicheskikh nauk [in Russian].

5 Anufrieva, L.P. (2001). Transhranichnye bankrotstva. Mezhdunarodnyi kommercheskii arbitrazh. Mezhdunarodnyi hrazhdanskii protsess [Cross-border bankruptcy. International Commercial Arbitration. International civil process]. Mezhdunarodnoe chastnoe pravo – International Private Law, Vols 1-3; Vol. 3, 759. Moscow: BEK [in Russian].

6 Rukovodstvo MSKA po tolkovaniiu Niu-Iorkskoi konventsii 1958 hoda (2012). [The ICCA Interpretive Guide on the 1958 New York Convention]. Moscow: ICCA, Infotropik Media [in Russian].

7 Suleimenov, M.K., & Duysenova, A.E. Dostoinstva i nedostatki novoho Zakona ob arbitrazhe [Advantages and disad-vantages of the new Arbitration Law]. zakon.kz. Retrieved from https://www.zakon.kz/4796696-dostoinstva-i-nedostatki-novogo-zakona.html. [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 137

ЖАС ҒАЛЫМ МІНБЕСІ

ТРИБУНА МОЛОДОГО УЧЕНОГО

TRIBUNE OF YOUNG SCIENTIST

UDC 343.13

M.T. Abzalbekova


Justification of criminal procedure decisions as an element of the principle of legality

Decision-making is one of stages in development of purposeful activity. It is known that in the course of in-vestigation there is a movement from incomplete, possible knowledge to knowledge proved, reliable. The need to adopt this or that decision on case is depending on a stage of investigation and is caused by character and contents of information which a certain official has by this time, competent to make the relevant proceed-ing decisions. Validity of criminal procedure decisions is one of the most important problems of criminal pro-ceedings. The validity of criminal procedure decisions means that given decisions corresponds to the actual circumstances of criminal case have taken place in fact. The identity of decision-making in criminal proceed-ings consists that possible means of achievement of the goals are specified in the law, but are not elected ran-domly by the person, given the right to make the decision. Considering a problem of validity of proceeding decisions, it is impossible to ignore the decisions reasons concept of criminal proceedings as the decision is considered reasonable in the presence of all bases necessary for its acceptance. The purpose of article is iden-tification of signs of a concept of criminal procedure decisions justifications. According to the purpose the following tasks are set: to carry out the analysis of a concept of proceeding decisions, consideration of validi-ty as element of the legality principle.The methodological basis of the study is a systematic, formal-legal, re-search methods in combination with a comprehensive analysis of the issues studied. As a result of a research the category of decisions validity is analyzed, the proceeding decision validity assumes the existence of suffi-cient proofs to establish the actual facts of the case, the validity of criminal procedure decisions is important component of the legality principle in criminal proceedings and the rights for fair judicial proceedings.

Keywords: criminal proceedings, problems of criminal proceedings, the principle of legality, the decision in criminal proceedings, a sentence, justification of the criminal procedure decision, motivation, legality of deci-sions, requirements imposed to the decision, regularity of the criminal procedure decision.

Introduction

The legality is shown in an exclusive role of the existing Criminal Procedure Code of RK of 2014 at administration of justice and protection of human rights, consecutive observance of the established rules and stages of investigation and legal proceedings, obligation of court orders. This basic principle is enshrined in Article 10 of the Criminal Procedure Code of RK.

Decisions in criminal proceedings is possible to qualify as individual legal acts aimed at achievement of problems of criminal proceedings owning the qualities of legality, justification and justice in which the spe-cially authorized state bodies and officials within their responsibility, in a concrete law order, on the basis of legal regulations and the established facts of the case, give individual and imperious instructions for the pur-pose of ensuring procedural work and accomplishment of problems of criminal proceedings.

The legislator submitted requirements of validity and motivation of the proceeding decisions adopted by entities of proof. It dictates the need of more detailed consideration of value of the principle of legality in general and also definitions of that place which is taken by validity and motivation in relation to this idea in

M.T. Abzalbekova


pre-judicial legal proceedings. Dialectic approach to the world of the ideas is also fair, as well as for the sur-rounding nature. In the sphere of criminal proceedings, the idea of legality is counterbalanced with the idea of expediency.

Justification as obligatory property of the proceeding decision represents a ratio of one and all of the conclusions which are contained in the decision to the actual facts of the case and the available data and proofs. The proceeding decision will be reasonable in the presence of the necessary reasons for its ac-ceptance.

In the criminal procedural literature, it is also reasonably considered that the principle of the criminal process may not be recognized as any provision to one degree or another characterizing the organization and activity of the inquiry bodies, investigators, prosecutors and the courts.

because «in order to be a principle, the relevant provision should determine the main, initial points in the organization and activities of these bodies, from which more personal provisions follow in its turn» [1; 27].

One more powerful remark - the principles of criminal proceedings are proved by tasks of criminal pro-ceedings and at the same time are considered as guarantees of implementation of these tasks.

At the same time, there is a reasoned distinction between the «purpose» and «principle», since the pur-poses of criminal procedural regulation cover both lawmaking and law enforcement work, and the principles of the judiciary only law enforcement activity.

The concept of «purpose» answers the question - what is the work focused on, and the concept of «prin-ciple» - how, how it is executed. Consideration of justification of criminal procedure decisions as element of the principle of legality in criminal proceedings, means discussion of the principle of legality in criminal proceedings and justification as element of the principle of legality [2; 82].

For modern legal science a variety of scientific approaches to determination of a concept of legality is peculiar. Briefly we will consider these approaches.

In the literature the legality is estimated as a method of implementation of the government, a political legal regime, democracy element, a social state, category of a debt, a circumstance of implementation of law and order, the leading principle of activity of state bodies and officials. Generally, the legality is estimated as the principle, a method of behavior and the mode of social life. For this research it is necessary to consider legality as the principle of activity. Note, the principle of legality may be considered as a general legal prin-ciple and as a principle of criminal proceedings.

In the mixed process the principle of legality matters: criterion of admissibility of the proofs collected by the parties; generator of activity of the prosecution; the safeguard legality guarantor in a broad sense, i.e. what allows to consider the criminal proceedings actually as legal phenomenon, but not unilaterally a public arbitrariness. The validity and motivation as the integral property of legality, in a pre-judicial part of legal proceedings allows to provide balance of interests of the parties at decision-making including about produc-tion of legal (investigative) proceedings.

At the beginning briefly, we will consider the principle of legality as general legal principle. In the law doctrine it is possible to find a large number of determinations of opinion of the legality principle. For exam-ple, the bulk of jurists consider that the legality principle should be understood how «the requirement of strict observance (applications, etc.) of laws and legal acts based on laws». Other aspect of the principle of legality also is specified in literature - it is presence of the high-quality and consistent legislation [3; 18].

However, this state is not indisputable as the opinion was expressed that there are no bases to include in a concept of legality presence of laws and disclosure of their internal contents as the legality is not the law itself and the system of the legislation, but the categorical requirement to all legal entities to execute laws and other legal instructions corresponding to them.

In literature the attention also is paid that the principle of legality means the security of not rejected ac-complishment of the legislation, the availability of the organizational legal mechanism providing accom-plishment of the legislation, organizational legal support of inevitability of responsibility. This opinion is completely justified [4; 28].

The principle of legality means that at goal and tasks setting, when choosing methods of their decision, at realization the subject of decision-making always has to consider the actual bases and an activity situation. Violation of this principle can lead not only to decrease in efficiency, but also to negative consequences. The subject has to perceive information on current state of criminal procedure activity constantly. He has to ana-lyze all arriving information regarding the importance for possible decision-making.

Justification of criminal procedure decisions…

Серия «Право». № 1(93)/2019 139

Now we will consider justification of criminal procedure decisions as an element of the principle of le-gality.

The court ruling, the ruling of the judge, prosecutor, investigator, inquirer must be lawful, reasonable and motivated. The absence of a court verdict in this list, undoubtedly, should be attributed to miscalcula-tions of legal techniques, more than in the rules governing the sentencing, it is stated that the sentence must be legal, reasonable and fair.

Note that requirements to decisions in the Criminal Procedure Code of RK are expressed in article de-voted to the principle of legality.

The proceeding decision will meet the requirements of legality if it is taken out by the proper subject of criminal procedure activity, and the penal statute, other regulations are applied correctly. In criminal pro-ceedings according to Part 4 of Article 7 of the Criminal Procedure Code of RK the prosecutor, the investiga-tor, the investigator can make the legal decision court. However, it is the incomplete list — the head of in-vestigative body and the chief of division of inquiry are not specified here.

Justification of proceeding decisions means that the conclusions which are contained in them are proved by set of the carried, permitted and reliable proofs, and also the fact that reasoned decision has to reflect real-ity conditions correctly.The actual circumstances are clarified using data, the totality of which represents a kind of informational equivalent of the factual basis of the decisions. These data, information, allowing to draw a conclusion of relatively studied events and suggest the reasons for procedural decisions.

Justification according to the law is considered as a part of the fundamental principle of criminal pro-ceedings - the principle of legality and it shows the sense of justification. Justification is not ordinary situa-tion. Without justification of corresponding procedural decision, the existence of the legality principle is im-possible.

It was specified in one of researches that the requirement of justification obliges the specified cognizant authorities to use criminal procedure regulations only as a result of complete, comprehensive and objective establishment of concrete facts on which such regulations are aimed at. At the same time the requirements of legality and justification do not absorb and do not substitute each other. Practical value of such understand-ing of legality and justification requirements co-relation is quite based on principle because obliges all com-petent authorities of the state to use at all stages of criminal proceedings precepts of law respectively to both requirements, and monitoring bodies should check legality and justification of all acts of criminal proceed-ings in specific case.

Really, legality and justification are not similar opinions, but are various independent requirements im-posed to proceeding decisions.

It is obvious to us that without the corresponding justification and motivation the movement to the pur-pose of criminal procedure proof cannot be lawful. But also, justification and motivation of any legal pro-ceedings, decisions by entities of proof without existence of accurately certain aim eventually leads to an arbitrariness and voluntarism of the officials of investigation authorities invested by powers of authority and inquiry (as option: to unilaterality, incompleteness of proof).

Justification and motivation of legal proceedings and decisions by entities of pre-judicial proof through a prism of category of the objective (material) truth is a key condition of adoption of truly lawful, proceeding decisions and conducting legal proceedings in a pre-judicial part of criminal proceedings.


Methodological basis of a research are systemically logical, technical, comparative law methods of a re-search in combination with the complex analysis of the studied questions. In this research the method of the critical analysis of researches results and the theory provision of decision making was also applied.

Justification of decisions in criminal proceedings is studied enough in legal literature in connection with cumulative opinion of decisions (P.A. Lupinskaya, Yu.V. Manayev) and in relation to a sentence» (I.D. Perlov). At the level of scientific research, the actual justification of criminal procedure decisions is studied (A.V. Smirnov). The actual bases of decisions are understood as the reality conditions fixed in hy-potheses of applicable laws. However, the concept of information justification of criminal procedure deci-sions is represented insufficiently developed. In a general view, the information bases were investigated sep-arately, within separate problems: first, evidence and averment (V.N. Grigoriev, N.M. Kipnis, N.V. Zhogin, etc.); secondly, presumptions (M.S. Strogovich, V.I. Kaminskaya),pre-judictions and facts of common knowledge (V.D. Arsenyev, F.N. Fatkullin).

Theoretical base of the article was made of monographic researches of criminal procedure and criminalistic sciences concerning investigative and judicial actions, participation in criminal proceedings.

M.T. Abzalbekova


Results

In literature the legality is estimated as a method of implementation of the government, a political legal regime, democracy element, a social state, category of a duty, a condition of law and order implementation, and the basic principle of activity of state bodies and officials. Generally, the legality is considered as the principle, a method of behavior and the mode of social life. For this research it is necessary to consider legal-ity as the principle of activity. Note, it is possible to consider the principle of legality as general legal princi-ple and as the principle of criminal proceedings.

The legality as the principle of decision-making in criminal procedure activity cannot be considered in a separation from its more general contents. It is the only principle of the right, the branch of law and activity. The legality is the general legal principle transformed to features of criminal proceedings. It is a basis of en-suring usual activity of the country, ensuring the rights and the interests of the personality, law enforcement in the country. The legality assumes uniform approach at formulation of requirements and granting the rights.

Proceeding from sense of Article 10 of the Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan the legality principle is referred, first of all, to the bodies conducting criminal proceedings. We think that it is not absolutely correct as the mode of legality extends to all participants of criminal procedure activity. The legal-ity in criminal proceedings has the specifics. Respecting the rule of law means: a) application of a binding method of legal regulation («everything that is authorized is permitted»), b) not only legal, but also actual justification of decisions and actions, c) exact execution of instructions.

The legality in criminal proceedings contains the specifics. Respecting the rule of law means: a) use of a binding method of legal regulation («everything is permitted, actually that is authorized»), b) not only le-gal, but also actual justification of decisions and acts, c) accurate accomplishment of instructions.

Justification of law-enforcement acts means that identification of all having relevant facts, a careful and impartial research and recognition of their credibility, a deviation of all unproven and doubtful facts3.

«Justification of the decision is a ratio of the conclusions stated in it about the actual facts of the case to proofs which are in case and which are received as a result of the activities for collecting, check and assess-ment of proofs preceding the decision» '1.

Yu.V. Manayev, L.M. Repkin in relation to decisions of the investigator define justification of proceed-ing decisions as «the regulatory requirement interconnected with their legality consisting in validity, motiva-tion and, as a result of it, in the reality of the facts and circumstances which need to be established at initia-tion of criminal case and at various stages of a stage of preparatory investigation» [5; 117].

Justification according to the law is considered as a part of the fundamental principle of criminal pro-ceedings - the principle of legality and it shows the sense of justification. Justification is not an ordinary state. Without justification of proper procedural decisions the existence of the legality principle is impossi-ble.

The validity is closely connected with motivation. As P.A. Lupinskaya precisely defined, motivation is a logical form of validity. If the validity assumes accounting of actual data, conditions of decision-making and a set of other factors, then the motivation is logical connections between the studied and considered cir-cumstances [6; 55].

Thus, validity of criminal procedure decisions – an important element of the legality principle. The validity is closely connected with motivation. As P.A. Lupinskaya precisely defined, motivation is a logical form of validity. If the validity assumes accounting of actual data, conditions of decision-making and a set of other factors, then the motivation is logical connections between the studied and considered cir-cumstances [6].

Thus, validity of criminal procedure decisions – an important element of the legality principle. The validity of criminal proceeding decisions, further we will note, hat the right to a fair trial is not exhaust-ed by international provisions.

I believe that the right for fair judicial proceedings incorporates the right to validity of the made crimi-nal procedure decisions. Judicial proceedings in criminal proceedings cannot be considered fair if there is no purpose, guarantees and a condition of pronouncement of the justified final judgment. It is impossible to agree with a position according to which the right for fair judicial proceedings does not guarantee at all that in process the truth has to be established and according to it the public justice is restored».

Establishment of the truth is especially essential in a case of conviction. Fair judicial proceedings in criminal proceedings have to be directed to establishment of the truth because the solution of the tasks facing


Серия «Право». № 1(93)/2019 141

criminal proceedings is impossible without aspiration of achievement of the truth. M.S. Strogovich consid-ered that the legality and validity are two necessary and integrally connected properties of the judicial sen-tence, and certainly, it is impossible to separate them mechanically from each other as an unreasonable sen-tence, i.e. the sentence which is not corresponding to the actual facts of the case, not leaning on good-quality and carefully checked proofs, - thereby it will be also an illegal sentence, and the illegal sentence decreed as a result of the judicial proceedings conducted with violation of the legal procedure, with constraint of de-fendant's right to a legal defense etc., at the same time will be an unreasonable sentence.

But for all that, according to M.S. Strogovich, legality and validity various, though connected with each other necessary properties of a sentence: the legality of a sentence is its resolution according to requirements of the law, and the validity of a sentence is its correctness in essence, i.e. its validity of authentically estab-lished facts [7; 128].

In other research it was noted that «emphasizing interrelation of legality and validity of a sentence, we are obliged to show that the concept of legality of a sentence is wider, than a concept of validity, it includes the requirement of the resolution of a reasonable sentence» 2'1. Let's note that legality and validity are vari-ous qualities of a sentence.

Thus, one may say, that the validity of criminal proceeding decisions is considered as an important component of the principle of legality in criminal legal proceedings - and the rights for fair judicial proceed-ings.

Discussion

Almost all scientists-proceduralists agree in opinion, that legality and validity are various, but densely connected properties of a sentence. It is real, that legality and validity are various, closely connected proper-ties charged to a sentence: the groundless sentence cannot be lawful. At the same time the reasonable sen-tence is not always considered lawful as the legality of a sentence assumes not only the correct permission of business on a being, but also observance of all requirements of the law in a pre-judicial stage of process and in a stage judicial trials, and also right qualification of action. At the same time validity of a sentence is a base of the resolution of lawful sentence. It is impossible to agree with opinion that the legality is broader than validity as they are various requirements.

The following question which should be considered is a compliance of validity and motivation. Let's note that the validity and motivation are closely connected, but also various properties of a sentence.

Questions of validity and motivation ratio of a sentence repeatedly were considered in criminal proce-dure literature. For example, it was claimed that motivation - one of criterion of the resolution of a reasona-ble sentence. In other research it was said that the concept of validity of a sentence is wider, than a concept of its motivation. At the same there may be cases where the sentence is reasonable, but not motivated and, on the contrary, when it is motivated, but not reasonable.

The motivation of a sentence always finds connection of proofs and conclusions of court, that is the log-ical party ofa sentence validity. The motivation, as though, it finds, shows in out of validity of a sentence, gives it external expression. However, all this does not give the grounds for identification of concepts, validi-ty and motivation.

As it was fairly noticed if under validity to perceive «only presence at a motivation sentence (that is on-ly the outer side of validity of a sentence), then political and procedural value of superior court control of lower courts activity is emasculated. The sentence can be well written, convincingly sound, but it is impossi-ble to call it reasonable if it is not true». Actually, the motivation of a sentence has to serve expression of validity in out.

Thus, the motivation and validity of a sentence are closely interconnected, but not similar opinions. The sentence can be motivated, but not proved in essence. And if a sentence is not proved, then it is illegal. The validity of a sentence assumes that the sentence has to be true and be based on body of evidence, inves-tigated in court session. Motivation is only external expression of validity, and also manifestation of legality of a sentence. The motivation helps to make a sentence reasonable.

Now we will consider circumstances of issuance of sound and fair judgement. Let's note that in compet-itive process to issue sound and fair judgement the best circumstances are formed.

First, the sentence will be reasonable under a condition if it is factual, taking place in fact, if these facts are not replaced with the assumptions and hypotheses of court. As it was fairly noticed, «the assumptions are unsafe at assessment of the indirect evidence to which numerous communications and dependences are pecu-liar. They are trying to fill in unidentified facts with assumptions, which leads the court to a wrong decision».

M.T. Abzalbekova


The factual circumstances of the case must be established by the court and a reasonable decision must an-swer them.

The second condition of issuance of a reasonable sentence is that the actual conditions of case have to be established by proofs. In order that the proofs could establish circumstances of the committed crime in full accordance with reality, they must be «honest, have to answer a number of the conditions formulated by the law and practice of the courts activity», i.e. confirmations are obliged to meet requirements imposed on the Criminal Procedure Code of RK.

Conclusions

The theoretical importance of the carried-out study lies in carrying out the complex legal analysis of questions of validity of final criminal proceeding decisions of court. The practical importance of work lies in a possibility of use of the theoretical conclusions and provisions formulated in article for improvement of the legislation andalso in law-enforcement work. The main provisions and conclusions have every chance to be applied when developing educational and methodological literature and in the course of teaching courses. Also, the provisions, conclusions and recommendations contained in article, can be used for carrying out fur-ther scientific research on the provided task.

Not all problems are resolved in the course of the given research work, but it gives new opportunities for continuation and development of the offers stated in this article.

References

1 Абашева Ф.А. Принцип законности в арбитражном процессе / Ф.А. Абашева, О.А. Сегал. — Ижевск: Ижевский фил. Нижегородской акад. МВД России, 2010. — 96 с.

2 Иванов А.А. Принцип законности юридической ответственности / А.А. Иванов. — Тольятти: Тольяттинский гос. ун-т, 2010. — 170 с.

3 Подольный Н. Основания принятия процессуальных решений / Н. Подольный // Российская юстиция. — 1999. — № 2. — С. 40, 41.

4 Manayev Yu.V. Creation of procedural acts of the investigation: Education guidance / Yu.V. Manayev, L.M. Repkin. — Volgograd, 1981. — P. 28.

5 Саркисян С.А. Теория прогнозирования и принятия решений / С.А. Саркисян, В.И. Каспин, В.А. Лисичкин, Э.С. Минаев, Г.С. Пасечник. — М.: Высш. шк., 1977. — 351 с.

6 Лупинская П.А. Решения в уголовном судопроизводстве. Их виды, содержание и формы / П.А. Лупинская. — М.: Юрид. лит., 1976. — 168 с.

7 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса: Основные положения науки советского уголовного процесса / М.С. Строгович. — М.: Наука, 1968. — 470 с.

М.Т. Абзалбекова

Қылмыстық процестік шешімдердің негізділігі заңдылық қағидасының элементі ретінде

Шешім қабылдау — мақсатты іс-əрекеттің даму кезеңдерінің бірі. Тергеу үрдісін жүргізу барысында толық емес, мүмкін болатын танымнан дəлелденген, сенімді танымға қарай қозғалыс болатыны бəрімізге белгілі. Іс бойынша белгілі бір шешімді қабылдау қажеттілігі, соған сəйкес процессуалдық шешімді қабылдауға құзыретті нақты лауазымды тұлғаның, сол уақытта иеленетін ақпараттарының мазмұны мен сипатына байланысты болады. Қылмыстық іс жүргізудегі шешім қабылдаудың ерекшелігі, мақсатқа қолжеткізудің мүмкін болатын құралдары заңда бекітілген, яғни, шешім қабылдауға құқық берілген тұлғамен ерікті түрде өз бетінше таңдап алынбайды. Қылмыстық сот өндірісіндегі процестік шешімдердің негізділігі мəселесін қарастыру барысында, қылмыстық іс жүргізу шешімдерінің қабылдану себептерін қарастырмау мүмкін емес, себебі негізділік бұл шешім қабылдауға қажетті жағдайлардың болуымен ерекшеленеді. Мақаланың мақсаты — қылмыстық-процестік шешімдердің негізділігі ұғымының белгілерін анықтау. Зерттеудің əдістемелік негізін жүйелі-логикалық, формальды-заңдық əдістер арқылы зерттелетін мəселені кешенді саралау қамтыды. Осы мақсатқа сəйкес келесі міндеттер қойылды: процестік шешімдердің ұғымына саралау жасау, негізділікті заңдылық қағидасының элементі ретінде қарастыру. Зерттеу нəтижесінде шешімдердің негізділігінің санаттары анықталды, процестік шешімдердің негізділігі іс бойынша фактілік мəн-жайларды қалыптастыру үшін жеткілікті негіздердің болуын болжайды, шешімдердің негізділігі заңдылық қағидасының маңызды құрамдас бөлігі жəне əділетті соттық талқылауға құқық болып


Серия «Право». № 1(93)/2019 143

саналады. Зерттеу барысында келесі қорытынды жасалды: қылмыстық-процестік шешімдердің негізділігі — қылмыстық іс жүргізудің маңызды мəселелерінің бірі. Қылмыстық іс жүргізушілік шешімдердің негізділігі бұл шешімнің істің фактілік мəн-жайларға сəйкес келетіндігін білдіреді.

Кілт сөздер: қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық процесс мақсаттары, заңдылық қағидасы, қылмыстық процестегі шешім, үкім, қылмыстық-процестік шешімдердің негізділігі, уəжділік, шешім заңдылығы, шешімге қойылатын талаптар, шешімдердің заңдылығы.

М.Т. Абзалбекова

Обоснованность уголовно-процессуальных решений как элемент принципа законности

Одной из важнейших проблем уголовного процесса является обоснованность уголовно-процессуальных решений, которая означает, что данное решение соответствует фактическим обстоя-тельствам уголовного дела, имевшим место в действительности. Принятие решения — один из этапов в развитии целенаправленной деятельности. Как известно, в процессе расследования происходит дви-жение от неполного, возможного познания к знанию доказанному, достоверному. Необходимость принятия того или иного решения по делу находится в зависимости от этапа расследования и обу-словлена характером и содержанием информации, которой к этому времени располагает определен-ное должностное лицо, правомочное принимать соответствующие процессуальные решения. Особен-ность принятия решений в уголовном процессе состоит в том, что возможные средства достижения целей указаны в законе, а не избираются произвольно лицом, наделенным правом принимать решение. Рассматривая проблему обоснованности процессуальных решений, нельзя обойти вниманием понятие оснований решений в уголовном процессе, поскольку решение считается обоснованным при наличии всех оснований, необходимых для его принятия. Целью статьи является выявление признаков понятия обоснований уголовно-процессуальных решений. В соответствии с целью поставлены задачи: проведение анализа понятия процессуальных решений, рассмотрение обос-нованности как элемента принципа законности. Методологической основой исследования являются системнологический, формально-юридический методы исследования в сочетании с комплексным ана-лизом исследуемых вопросов. В результате исследования проанализирована категория обоснованности решений. Обоснованность процессуального решения предполагает наличие достаточных для установления фактических обстоятельств дела и является важной составляющей принципа законности в уголовном судопроизводстве и права на справедливое судебное разбиратель-ство.

Ключевые слова: уголовный процесс, задачи уголовного процесса, принцип законности, решения в уголовном процессе, приговор, обоснованность уголовно-процессуального решения, мотивированность, законность решений, требования‚ предъявляемые к решению, закономерности уголовно-процессуального решения.

References

1 Abasheva, F.A., & Segal, O.A. (2010). Printsip zakonnosti v arbitrazhnom protsesse [The principle of legality in arbitration process]. Izhevsk: Izhevskii filial Nizhehorodskoi akademii MVD Rossii [in Russian].

2 Ivanov, A.A. (2010). Printsip zakonnosti yuridicheskoi otvetstvennosti [Principle of legal responsibility legality]. Tolyatti: Toliattinskii hosudarstvennyi universitet [in Russian].

3 Podol'nyj, N. (1999). Osnovaniia priniatiia protsessualnykh reshenii [Bases of adoption of proceeding decisions]. Rossiiskaia yustitsiia – Russian justice, 2, 40–41 [in Russian].

4 Manayev, Yu.V., & Repkin, L.M. (1981). Creation of procedural acts of the investigation. Volhohrad. 5 Sarkisian, S.A., Kaspin, V.I., Lisichkin, V.A., Minaev, E.S., & Pasechnik, G.S. (1977). Teoriia prohnozirovaniia i priniatiia

reshenii [Introduction to the theory of decision-making. Theory of forecasting and decision-making]. Moscow: Vysshaia shkola [in Russian].

6 Lupinskaya, P.A. (1976). Resheniia v uholovnom sudoproizvodstve. Ikh vidy, soderzhanie i formy [Decisions in criminal pro-ceedings. Their types, contents and forms]. Moscow: Yuridicheskaia literatura [in Russian].

7 Strogovich, M.S. (1968). Kurs sovetskoho uholovnoho protsessa: Osnovnye polozheniia nauki sovetskoho uholovnoho protsessa [Course of the Soviet criminal proceedings: Basic provisions of science of the Soviet criminal proceedings]. Moscow: Nauka [in Russian].


UDC 347.998.72

A.B. Shaimenova


Concept and classification of alternative ways of civil law disputes resolution

This article studies the types of alternative dispute resolution. The aim of the research is a comprehensive analysis of theoretical regulations and problems of law enforcement practice of an alternative dispute resolu-tion institute and thus, the development of proposals aimed at improving the domestic law in this area. The study includes general scientific and special research methods: analysis, synthesis, abstraction, induction, de-duction, logical and comparative legal method. The author has analyzed practical activity of the Karaganda regional court on «The pre-action dispute (conflict) resolution for certain categories of cases by way of mediation» and «The conciliation procedures in court» pilot projects implementation in the court № 3 of the Karaganda Oktyabrskiy Court. These pilot projects were developed taking into account the Singapore’s expe-rience, where there is a special category of judges whose task is to reconcile the parties directly when a case goes to court, both before its initiation and at all stages of legal proceedings. Conclusions, aimed at improving the institution of alternative dispute resolution with a view to its further expansion and popularization in the Republic of Kazakhstan were made, based on the study.

Keywords: alternative dispute resolution, civil case, extrajudicial procedure of dispute resolution, mediation, negotiations, participative agreement, arbitration court, arbitration.

Introduction

The transition to a market economy and the intensive development of all spheres of life in society brought a complication of relations. Legal regulation of social relations, based of national legislation, givesopportunities for using other dispute resolution forms than trial. The number of disputes has increased so much that its participants were more interested in the operational dispute resolution forms, but not in a long and costly court procedure. Positive foreign experience, for example, the experience of the United States, has shown the effectiveness and demand for using various forms and methods of protecting the rights and interests of parties to a legal relationship. They are considered as an alternative to justice and therefore are called Alternative Dispute Resolution (АDR).

The aim of this research is to study the institution of alternative dispute resolution, to disclose its classi-fications, to analyze the advantages and disadvantages of the most common of them and to demonstrate its popularization.

Alternative dispute resolution is a combination of ways and methods for resolving disputes between dispute participants outside the court system of the Republic of Kazakhstan.


The methodological basis of the study consistsof: at first, general scientific methods (formally logical, systematic, statistical, structural and functional, certain, etc.) and formally logical methods (analysis and syn-thesis, induction, analogy, etc.). Secondly, the study included specific legal methods (comparative legal analysis, specification, interpretation, etc.).

When studying the article’ stoic, analytical data of the Karaganda regional court on implementing «The pre-action dispute (conflict) resolution for certain categories of cases by way of mediation» and «The conciliation procedures in court» pilot projects in the court № 3 of the Karaganda Oktyabrskiy Court were used.

Results

Nowadays, the judicial system as a whole is doing an enormous work on the implementation and reali-zation of this Law, but fieldwork reveals some disadvantages as follows:

1. Low public awareness of alternative dispute resolution. In this regard, it is proposed to involve such local executive bodies as Nur Otan and Maslihat to the awareness-raising activities.

2. Non-professional mediator institute is not properly implemented, as «non-professional mediator» concept questions the level of services, provided by the mediator and pushes away a potential client. There is no activity incentive due to the gratuitousness of their activity as wellassemi - illiteracy of non-professional

Concept and classification of alternative ways…

Серия «Право». № 1(93)/2019 145

mediators, a low level of their learning, the absence of a statutory requirement for the adoption of a non-professional mediator code. In general, mediators’ activity is spontaneous and fragmented.

The practice of using alternative dispute resolution methods shows the insufficiency of work being done in this direction, since the mediators themselves are inactive and the competitive environment does not give the expected result. Therefore, there is a need to centralize the work of mediators. At present, it is impossible to trace and assess the quality of mediator services provided as the quality of services suffers. In this regard, the level of citizens’ trust in alternative dispute resolution methods decreases.

Currently, there are various classifications of alternative dispute resolution methods. They are tradition-ally divided into main and combined.

The main alternative methods include: negotiations that mean dispute resolution directly by the parties without the participation of other per-

sons; mediation that means dispute resolution with the help of an independent and neutral mediator who as-

sists the parties in reaching an agreement; arbitration that means dispute resolution with the help of an independent and neutral person, that is,

an arbitrator (or a group of arbitrators) who is authorized to make a binding decision for the parties [1]. Combined methods are formed on the basis of mixing the main types. For example: mediation — an arbitration court that means dispute resolution with the help of a mediator-arbitrator,

who is authorized to resolve an arbitration dispute if the parties fail to reach an agreement; «mini-court» or «mini-trial» is a widely used method of commercial dispute resolution, which has got

its name from external similarity with the judicial procedure and is dispute resolution with the participation of corporate executives, lawyers and a third independent head of the case;

an independent examination on finding facts of the case — the procedure for the parties to reach an agreement based on the conclusion of a qualified specialist who has studied the case from the set of facts viewpoint;

ombudsman–dispute resolution by an officially authorized person who investigates the case study ac-cording to interested parties’ complaints, related to deficiencies in government agencies and private organi-zations;

a private judicial system or a «hire» judge providing dispute resolution with the help of retired judges for a fairly high fee, who have the authority both to reconcile the parties and deliver a judgement, mandatory for them [1].

Let us consider the main types of alternative dispute resolution methods in detail. Negotiations. The most used conciliation procedure which is aimed at direct negotiations without in-

volving a third party. This is a process in which the parties voluntarily develop a mutually beneficial dispute resolution.

As E.I. Nosyreva noted, in the USA «the majority of civil law disputes, including commercial disputes, are resolved with the help of it». They are used not only to resolve the dispute, but also any disagreements and they can be direct (directly between the parties to the conflict) or indirect (with the help of representa-tives). In a special literature, negotiations are defined as the process of coming to an agreement between peo-ple by reconciling their interests. Negotiation is an informal process of communication between two or more parties in order to resolve conflicts or disputes. Negotiations are a good example of alternative dispute reso-lution procedures by their nature, because they are conducted voluntarily by the parties. Negotiations are also a voluntary and non-binding procedure, as no one can force the parties to conduct them [2; 123].

As a rule, the agreement reached during the negotiations, is made in writing and subsequently regarded as a treaty law institute and the refusal to execute it can be heard in court. Efficiency is the advantage of this procedure. The negotiations are possible in cases where the confrontation of the parties has not become an open conflict.

The legislation of some countries may oblige the parties to dispute to negotiate before appealing to a court. For example, according to Article 402 of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan, a claim to amend or terminate a contract may be filed to the court by the party only after receiving a refusal by the other party to the proposal in amending or terminating the contract or not receiving a response within the time specified in the proposal or established by law or the agreement or, within thirty days if it is not [3]. That is, the party, before terminating or changing the terms of the contract, is obliged to negotiate with the opposite party and only after refusing or not receiving a response, has the right to take such a claim to court. However,

A.B. Shaimenova


many organizations do not attach much importance to the pre-action dispute resolution, because they consid-er it optional. Meanwhile, the court dismisses a claim without prejudice if the pre-action procedure is violated.

Summarizing the above, it should be noted that the lawyers pay insufficient attention to this conciliation procedure in Kazakhstan. Real experience in the knowledge of this conciliation procedure should be provid-ed by foreign experience, in particular, by the USA. Thus, the negotiations in the United States are consid-ered as the main form of human communication in order to resolve conflicts. In the future, it is proposed to develop a comprehensive study of negotiations in various branches, such as psychology and conflict resolu-tion.

The most common alternative dispute resolution method is mediation. The term «mediation» is derived from the Latin word «mediate», which means «to mediate». Mediation

is one of the alternative dispute resolution technologies involving a third neutral, impartial, non-interested party in a conflict, that is, a mediator who helps the parties to negotiate a specific dispute agreement, and at the same time, the parties fully control the dispute resolution process and the terms of dispute resolution [4].

Mediation in Kazakhstan is regulated by the Law of the Republic of Kazakhstan «On Mediation», ac-cording to which mediation is a dispute (conflict) resolution procedure between the parties with the assis-tance of a mediator(s) in order to achieve a mutually acceptable solution, implemented by voluntary consent of the parties (p. 5 of Art. 2 of the Law of the Republic of Kazakhstan «On Mediation») [5].

Distinctive features of mediation include the following: 1) aimed at resolving dispute and making a mutually beneficial solution by the parties themselves with

the participation of a third party (mediator); 2) appointment of a mediator who assists in dispute resolution; 3) voluntary participation of the parties in the mediation process and terminating it accordingly; 4) equality of participants in expressing their opinion, setting the negotiations agenda, assessing the ac-

ceptability of proposals and the agreement terms; 5) confidentiality. The mediator has no right to tell one of the parties the information that he got from

the other party in an individual conversation process without special permission [6]. Law on mediation establishes the procedure for its implementation. Thus, this procedure cannot be tak-

en if such disputes (conflicts) affect or may affect the interests of third parties not participating in the media-tion procedure, and persons adjudged incapable or partially incapacitated, if one of the parties is a govern-ment body and according to criminal cases regarding corruption crimes and other crimes against the interests of the civil service and public administration (Article 2 of the Law of the Republic of Kazakhstan «On medi-ation»).

To date, some experience of using mediation has been gained in resolving various disputes, which de-serves a careful study. The following can be distinguished in the practical application of mediation. Such pilot projects as «The pre-action dispute (conflict) resolution for certain categories of cases by way of mediation» and «The conciliation procedures in court»have been implemented in the district courts of the Republic [7].

The goal of these projects is to implement the Law of the Republic of Kazakhstan «On Mediation» in civil society with the assistance of a mediator, professional and non-professional mediator.

The implementation of the pilot project «The conciliation procedures through the pre-trial process» in Karaganda region has been carried out on the basis of the district court № 3 of Karaganda Oktyabrsky dis-trict since May 2018.

The mediator has managed to mediate 55 % of court cases since this project’s implementation. The ma-jority of cases on reconciling disputing parties related to marriage and family disputes.

Within the pretrial stages of proceedings, since claim to the listing for trial, the regional courts have concluded mediation agreements on 641 civil cases or 2 % of the total number of completed cases, the partic-ipatory procedure was concluded on 4 cases (0.01 %), settlement agreement was concluded on 117 cases or 0.3 % (within the pretrial stages of proceedings mediation agreements were concluded on 420 cases (1.4 %), settlement agreement on 90 cases (0.3 %), participatory procedure on 5 cases (0.02 %) for 12 months of 2017).

The Court of Appeal has concluded the mediation agreements on 16 civil cases within this pilot pro-ject’s implementation.

Thus, as of December 13, 2018, out of the total number of completed cases, excluding cases of manda-tory and simplified proceedings (34092), 2409 cases were terminated as a result of conciliation procedures,


Серия «Право». № 1(93)/2019 147

of which the number of completed mediation cases consisted of 1900 cases or 5.6 %, participatory procedure included 22 cases or 0.06 % and settlement agreement consisted of 487 cases or 1.4 % [8].

There are two Centers for pre-action dispute resolution and conciliation procedures at the Assembly of Nations of Kazakhstan and in the House of the Federation of Trade Unions in the region, where the city court judges conduct mediation free of charge along with professional mediators, according to a schedule approved by the regional court.

Currently, the Centers provided services for 194 appeals from citizens, and subsequently, 47 mediation agreements were concluded, more than 50 reconciliations have been reached without concluding agreements with the acceptance of applications [8].

The regional courts constantly hold events on explaining the alternative ways of resolving the dispute, focusing on the fact that the parties can turn to a professional and non-professional mediator.

The regional courts have developed projects on using virtual mediation within the implementation and introduction of innovative technologies, by means of which the parties of the case have an opportunity to come to reconciliation through video link, without appearing at the court with the use of portable mobile gadgets.

At the same time, the parties have the opportunity to conclude a ready mediation agreement as well as to conduct the mediation procedure. This innovation is convenient for parties who are outside the state and territory of the region.

When implementing the Law of the Republic of Kazakhstan «On Mediation», it became necessary to conduct mediation in the evening at the request of the parties.

The use of conciliation procedures is held in the evening if parties have no opportunity doing it in the daytime.

As of December 13, 2018, mediation agreements were concluded on 12 cases in the evening and on 5 cases virtually [8].

The survey results showed that pilot project participants assess the conduct of the conciliation proce-dure by judges positively, approve the projects and give preference to the conciliators rather than the media-tors when concluding agreements.

I believe that this reaction of citizens is the result of judicial pilot project implementation, which are in-tended to explain the essence of the Law «On Mediation» and are not aimed at the Mediation Institute raid-ing as such.

The judicial system is interested in conducting mediation outside the court. This will not only signifi-cantly reduce the number of litigations, but also avoid long litigation for the parties to the conflict and save time and money.

Participative procedure. With the adoption of the new Civil Procedure Code of the Republic of Ka-zakhstan dated from October 31, 2015, a new concept as a «participative procedure» was introduced. Partici-pative procedure is the dispute resolution without a judge by means of negotiations between the parties with the lawyers ‘assistance of both parties [9].

This innovation is a significant addition to the objectives on promoting a peaceful dispute resolution. The arbitration court is a court elected by the parties themselves to resolve property and other dis-

putes. The main characteristics of arbitration are: 1) its contractual nature — the parties determine their disputes by themselves; 2) private nature of the procedure — the decision maker is not a state representative, and the procedures

used are not a part of the state judicial system; 3) flexibility — the parties agree on the procedures and rules to be applied by themselves; 4) binding decision — the decision is final and defines the rights and obligations mandatory for the par-

ties [7]. Types of arbitration: to resolve a certain dispute (ad hoc), as well as permanent arbitration courts. The arbitration court for the hearing (ad hoc) is one or several individuals — arbitrators elected by the

parties for resolving only one economic and legal dispute. In this case, the arbitrators’ competence is limited by trial of only one case, after which the judges lose their status and cease their activity. There is no organi-zational structure, and arbitrators are not staff members, but act as individuals trusted by the parties.

Permanent arbitration courts are the courts established as structural units of various enterprises, institu-tions, organizations, or as independent legal entities with a permanent staff and arbitrators. The organization

A.B. Shaimenova


which decides on the creation of the arbitration court, approves the rules of its work, the regulations on arbi-tration fees and the panel of judges [6].

Regardless of which type of arbitration is used as an ADR, the arbitration mediator or arbitrators are elected not only as neutral persons, but also because they have special knowledge in the dispute area and are able to conduct arbitration in according to the requirements of the parties. At the same time, arbitration, as a form of ADR, is closely related to the courts and legislation, since arbitration need such a connection to en-sure the execution of the arbitration decision.

The general advantages of arbitration compared to litigation, are a high level of confidentiality and flex-ibility of procedures, possibility of choosing an arbitrator with a higher level of special qualification in the dispute than a judge, finality of an arbitral awards (which reduces the time of proceedings and costs), alt-hough this makes it impossible to correct possible errors. Reduction of terms and costs is also achieved due to the parties ‘will to cooperate in resolving the dispute. At the same time, the arbitration is complicated be-cause of the case complexity, the need to apply influencing measures to the disputing parties in some cases, as well as the complexity of the arbitration award procedure.

Since 1993, when Kazakhstan became an independent state, arbitration and tribunal courts were estab-lished for the first time in accordance with the Model Regulation «On Arbitration Courts to Resolve Eco-nomic Disputes», which was approved by the Resolution of the Cabinet of Ministers of the Republic of Ka-zakhstan № 356, dated from May 4, 1993. The arbitration court was created for resolving one certain dispute or on a permanent basis (in various organizations, chambers of commerce, mercantile and shipping ex-change).

On July 13, 1999, the Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan was adopted, and shortly be-fore this, state arbitration courts were abolished, the Law «On procedure for resolving economic disputes» was repealed, and that is why, the Civil Procedure Code was applied to economic disputes between legal en-tities.At the same time, the Article providing for the enforcement of arbitral awards has also become invalid. Such rule was not included in the Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan of 1999.

The enforcement of such awards was implemented in accordance with the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 14 of October 19, 2001 «On Court Practice for the En-forcement of Arbitration Courts».

On December 28, 2004, the Laws of the Republic of Kazakhstan «On International Arbitration» [10], «On Arbitration Courts» [11] and «On Amendments to Certain Legislative Acts of the Republic of Kazakh-stan on Arbitration and Arbitration Court» were adopted.

The adoption of laws regulating the arbitration and arbitration courts approved «arbitral procedure» and «arbitration proceedings» concepts by delimitating the contractual subjects to a particular country. Thus, in accordance with Paragraph 4 of Article 6 of the Law of the Republic of Kazakhstan «On International Arbi-tration», civil law disputes between individuals, commercial and other organizations could be referred to ar-bitration by mutual consent of the Parties, if at least one of the Parties is a non-resident of the Republic of Kazakhstan. According to the Law of the Republic of Kazakhstan «On Arbitration Courts», arbitration courts resolved disputes only between residents of the Republic of Kazakhstan and the Law of the Republic of Ka-zakhstan was the only applicable law.

Arbitration courts and international arbitration are not part of the judicial system of the Republic of Ka-zakhstan and can be formed as permanent institutions or to resolve a specific dispute. These courts allow to resolve disputes more quickly and efficiently, contribute to improving the legal consciousness of the popula-tion.

On April 8, 2016, the Law of the Republic of Kazakhstan «On Arbitration» [12] was adopted, which united two previously existing Laws. We can tell about the beginning of a new stage in the development of the arbitration process in Kazakhstan, since the new Law has been put into effect. However, the arbitration was the most developed among them. This form of civil rights protection along with the court, was enshrined in the Civil Code of the Republic of Kazakhstan.

Discussion

As M.A Romanenko noted: «The US experience in the development of alternative dispute resolution can serve as an example for the development of this institution in our country, since ADR is an excellent means to free an overburdened judicial system from a large number of uncomplicated and minor civil cas-es.In addition, it is beneficial for the disputing parties from material point of view, because as practice


Серия «Право». № 1(93)/2019 149

shows, the case win does not often cover the real costs. The alternative dispute resolution also brings certain costs for the parties, but their amount is almost half the litigation’s amount» [1].

The ADR advantages include time saving, as the conflict resolution takes from one day to several months, but not years, as is possible in the judicial system.

Also, the pros include an opportunity of choosing «one’s own judge» (arbitrator, mediator, etc.) by whom disagreements will be resolved. This opportunity is provided by various regional, public and private alternative dispute resolution centers, which have lists of such persons with their biography and previous ex-perience. The most distinctive feature of alternative methods is confidentiality.

Unlike court proceedings, which are often open, alternative dispute resolution methods is not kept by recording, and the hearing is held «behind closed doors».

One of the positive aspects of alternative dispute resolution is the opportunity for the parties to control the procedure themselves. When a case is initiated in court, the parties, as a rule, lose control over their emo-tions and feelings. Also, the further fate of the dispute depends on the parties’ evidence, as well as its correct perception by the judge. In the alternative procedures, the parties are actively involved in resolving disputes, as well as in making a final decision on the dispute.

Achieving a mutually beneficial agreement or its failure by the parties is the result of alternative meth-ods. Unlike ADR court proceedings, neither of the parties loses, because a mutually beneficial decision is made.

Despite all the positive characteristics, alternative ways of resolving disputes are certainly not an ideal means. American researchers point to some circumstances that limit the alternative sphere. Thus, it is noted that alternative methods are not appropriate for disputes that include complex legal issues. In addition, alter-native methods are ineffective in plurality of parties disputes, because it is difficult to reach an agreement between the two parties and it is almost impossible if they are more. Sometimes a proposal to use alternative methods, coming from one party is considered by the other party as a weak position in dispute, confession of guilt and as anavoiding of the state court jurisdiction [1].

As alternative methods are consensual, their use always requires cooperation. On the one hand, this is dignity, on the other, it is a limiting fact. If the parties do not wish to contact each other, the use of alterna-tive methods makes no sense. As a deterrent, they also point to the desire of one of the parties to establish a judicial precedent, to draw public attention to a particular problem or the need for «slow tactics» when the party has a delay in resolving the dispute» E.I. Nosyreva writes [13; 101].

At the same time, the disadvantages mentioned above are minimized and the advantages are increased where alternative methods optimally correspond to the disputable situation and the specific facts of the case. In this regard, the main task is to select an appropriate method from the variety of alternative dispute resolu-tion methods.

Conclusion

Summarizing the results of this study, we can conclude that alternative methods of resolving disputes in the Republic of Kazakhstan are not so long ago. Therefore, the experience of their use is not extensive enough compared to more developed countries.

In this regard, we consider it expedient to develop practical activity on resolving disputes by increasing legal culture of the citizens of Kazakhstan. In addition, the conflict resolution is to be promoted as a science in this process. Fundamental studies of legal conflicts’ nature and specifics, the role and importance of law and legislation in resolving them, as well as the reasons for their occurrence, will allow developing the unique technologies for predicting and managing legal conflicts and mitigating their possible adverse effects.

As for practical activities, it is proposed to provide for an obligatory pre-court dispute resolution on mediation categories of cases (on labor disputes, on special lawsuit proceedings, on banking disputes), which will greatly reduce the number of claims brought into court.

It is necessary to organize a single mediation center, which all professional and non-professional media-tors will report to. With the help of this center it will be possible to watch the number of disputes resolved with unsettlement agreement, that is, until trial, as well as mediation dispute procedures in courts and many other issues.

A.B. Shaimenova


References

1 Романенко М.А. Альтернативные формы разрешения правовых конфликтов: выбор оптимальной модели [Электронный ресурс] / М.А. Романенко. — Режим доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/alternativnye-formy-razresheniya-pravovyh-konfliktov-vybor-optimalnoy-modeli

2 Носырева Е.И. Переговоры как средство урегулирования коммерческих споров: опыт США / Е.И. Носырева // Хозяйство и право. — 1999. — № 5. — С. 123–130.

3 Гражданский кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 27 декабря 1994 года № 268-XIII [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K940001000_

4 Медиация. Материал из Википедии [Электронный ресурс]. — Режим доступа: https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0 %9C%D0 %B5 %D0 %B4 %D0 %B8 %D0 %B0 %D1 %86 %D0 %B8 %D1 %8F

5 Закон Республики Казахстан «О медиации» от 28 января 2011 года № 401-IV [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1100000401

6 Штепан П. Альтернативные способы разрешения споров/ П. Штепан [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://www.law.edu.ru/doc/document.asp? docid=1129449

7 Распоряжение Председателя Верховного Суда Республики Казахстан № 6001–17–7-4/1 от 26.01.2017 г. «Об утверждении Положения о реализации пилотного проекта по внедрению досудебного урегулирования споров (кон-фликтов) по отдельным категориям споров в порядке медиации», от 28 апреля 2018 года «Примирительные процедуры в суде» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://sud.gov.kz/rus/content/pilotnye-proekty

8 Отдел аналитики Карагандинского областного суда по внедрению пилотных проектов «Досудебное урегулирование споров (конфликтов) по отдельным категориям дел в порядке медиации» и «Примирительные процедуры в суде» [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://krg.sud.kz

9 Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 31 октября 2015 года № 377-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377

10 Закон Республики Казахстан «О международном арбитраже» от 28 декабря 2004 года N 23. Утратил силу Законом Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года № 488-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z040000023_

11 Закон Республики Казахстан «О третейских судах» от 28 декабря 2004 года N 22. Утратил силу Законом Республики Казахстан от 8 апреля 2016 года № 488-V [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z040000022_

12 Закон Республики Казахстан «Об арбитраже» от 8 апреля 2016 года № 488-V З РК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1600000488

13 Носырева Е.И. Классификация альтернативных форм разрешения правовых конфликтов: теория и практика США // Развитие альтернативных форм разрешения правовых конфликтов: учеб.-метод. пос. / Е.И. Носырева; под ред. М.В. Немытиной. — Ч. 1. — Саратов: Саратов. гос. академия права, 1999. — С. 101–106.

А.Б. Шəйменова

Азаматтық-құқықтық дауларды шешудің балама тəсілдерінің ұғымы жəне жіктелуі

Мақалада азаматтық-құқықтық дауларды шешудің балама тəсілдерінің түрлері зерттелген. Зерттеу мақсаты дау-жанжалдарды шешудің балама тəсілдері институтының теоретикалық тұжырымдарына жəне құқыққолдану тəжірибесінің мəселелеріне кешенді талдау жүргізу, соның негізінде осы саладағы ұлттық заңнаманы жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды əзірлеу болып табылады. Жұмыста зерттеудің жалпы ғылыми жəне арнайы əдістері қолданылады: талдау, синтездеу, абстрактілік, индукциялық, дедукциялық, логикалық жəне салыстырмалы-құқықтық əдістер. Автор Қарағанды облыстық сотының «Кейбір санаттағы істер бойынша дауларды (жанжалдарды) медиация тəртібімен сотқа дейін реттеу» жəне «Соттағы келісім тəртібі» атты пилоттық жобаларды Қарағанды қаласы № 3 Октябрь аудандық сотында енгізу бойынша тəжірибелік қызметіне талдау жүргізді. Аталмыш пилоттық жобалар Сингапурдың тəжірибесін зерттей отырып, ондағы сотқа түскен істер бойынша оны қозғауға дейін де, сот ісін жүргізудің барлық сатыларында да тараптарды татуластыру басты міндеті болып табылатын арнайы соттардың қызметіне аса назар аудара отырып, жасалған. Зерттеу жүргізу нəтижесінде Қазақстан Республикасында дауларды балама тəсілмен шешу институтын келешекте одан əрі кеңейту жəне дəріптеу туралы, одан əрі жетілдіруге бағытталған қорытындылар жасалған.

Кілт сөздер: дауларды балама шешу, азаматтық-құқықтық дау, дауларды шешудің соттан тыс тəртібі, медиация, келіссөздер, партисипативтік келісім, аралық сот, төрелік.


Серия «Право». № 1(93)/2019 151

А.Б. Шайменова

Понятие и классификация альтернативных способов разрешения гражданско-правовых споров

Целью исследования статьи является комплексный анализ теоретических положений и проблем пра-воприменительной практики института альтернативного способа разрешения споров и на этой основе выработка предложений, направленных на совершенствование национального законодательства в данной сфере. В работе использованы общенаучные и специальные методы исследования: анализа, синтеза, абстракции, индукции, дедукции, логического и сравнительно-правового метода. Автором проведен анализ практической деятельности Карагандинского областного суда по внедрению пилот-ных проектов «Досудебное урегулирование споров (конфликтов) по отдельным категориям дел в по-рядке медиации» и «Примирительные процедуры в суде» в суде № 3 Октябрьского суда города Кара-ганды. Данные пилотные проекты были запущены с учетом изучения опыта Сингапура, где существу-ет специальная категория судей, в задачу которых входит непосредственное примирение сторон при поступлении дела в суд как до его возбуждения, так и на всех стадиях судопроизводства. На основа-нии проведенного исследования сделаны выводы, направленные на совершенствование института альтернативного разрешения споров с перспективой дальнейшего его расширения и популяризации в Республике Казахстан.

Ключевые слова: альтернативное разрешение споров, гражданско-правовой спор, внесудебный поря-док разрешения споров, медиация, переговоры, партисипативное соглашение, третейский суд, арбит-раж.

References

1 Romanenko, M.A. Alternativnye formy razresheniia pravovykh konfliktov: vybor optimalnoi modeli [Alternative means of legal conflictresolution: choosing the optimal model]. cyberleninka.ru Retrieved from http: // http://cyberleninka.ru/article/n/alternativnye-formy-razresheniya-pravovyh-konfliktov-vybor-optimalnoy-modeli [in Russian].

2 Nosyreva, E.I. (1999). Perehovory kak sredstvo urehulirovaniia kommercheskikh sporov: opyt SShA [Negotiations as a means of commercial dispute resolution: US experience]. Khoziaistvo i pravo – Economy and law, 5, 123 [in Russian].

3 Hrazhdanskii kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 27 dekabria 1994 hoda № 268-XIII [Civil Code of the Republic of Kazakhstan № 268-XIII of December 27, 1994]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K940001000_ [in Russian].

4 Mediatsiia. Material iz Vikipedii [Mediation. Wikipedia]. ru.wikipedia. Retrieved from //https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%B4%D0% B8%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F [in Russian].

5 Zakon Respubliki Kazakhstan «O mediatsii» ot 28 yanvaria 2011 hoda № 401-IV [The Law on Mediationin the Republic of Kazakhstan № 401-IV of January 28, 2011]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1100000401 [in Russian].

6 Stepan, P. Alternativnye sposoby razresheniia sporov [Alternative means of dispute resolution]. law.edu.ru. Retrieved from http://www.law.edu.ru/doc/document.asp?docid=1129449 [in Russian].

7 Rasporiazhenie Predsedatelia Verkhovnoho Suda Respubliki Kazakhstan № 6001–17–7-4/1 ot 26.01.2017 h. «Ob utverzhdenii Polozheniia o realizatsii pilotnoho proekta po vnedreniiu dosudebnoho urehulirovaniia sporov (konfliktov) po otdelnym katehoriiam sporov v poriadke mediatsii», ot 28 aprelia 2018 hoda «Primiritelnye protsedury v sude» [The Supreme Court of President’s Orderof the Republic of Kazakhstan № 6001-17-7-4/1 of January 26, 2017 approving «The regulationsconcerning the pilot project’simplementation on improving the pre-action dispute (conflict) resolution for certain categories of cases by way of mediation» and «The conciliation procedures in court» of April 28, 2018]. sud.gov.kz. Retrieved from http://sud.gov.kz/rus/content/pilotnye-proekty [in Russian].

8 Otdel analitiki Karahandinskoho oblastnoho suda po vnedreniiu pilotnykh proektov «Dosudebnoе urehulirovaniе sporov (konfliktov) po otdelnym katehoriiam del v poriadke mediatsii» i «Primiritelnye protsedury v sude»[Analytics Department of the Karaganda Regional Court on the implementation of «Pre-action dispute (conflict) resolution for certain categories of cases by way of mediation» and «Conciliation procedures in court» pilot projects]. krg.sud.kz. Retrieved from http://krg.sud.kz [in Russian].

9 Hrazhdanskii protsessualnyi kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 31 oktiabria 2015 hoda № 377-V ZRK [Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan № 377-V LRK. of October 31, 2015]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377 [in Russian].

10 Zakon Respubliki Kazakhstan «O mezhdunarodnom arbitrazhe» ot 28 dekabria 2004 hoda N 23. Utratil silu Zakonom Respubliki Kazakhstan ot 8 aprelia 2016 hoda № 488-V ZRK [The Law «On International Arbitration» of the Republic of Kazakhstan N 23of December 28, 2004 has become invalid by the Law of the Republic of Kazakhstan № 488-V LRKof April 8, 2016]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z040000023_ [in Russian].

11 Zakon Respubliki Kazakhstan «O treteiskikh sudakh» ot 28 dekabria 2004 hoda N 22. Utratil silu Zakonom Respubliki Ka-zakhstan ot 8 aprelia 2016 hoda № 488-V [The Law «On Arbitration Courts» of the Republic of Kazakhstan №22 of December 28, 2004has become invalid by the Law of the Republic of Kazakhstan № 488-Vof April 8, 2016]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z040000022_ [in Russian].

12 Zakon Respubliki Kazakhstan «Ob arbitrazhe» ot 8 aprelia 2016 hoda № 488-V ZRK [The Law «On Arbitration» of the Re-public of Kazakhstan №488-V LRK ofApril 8, 2016]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1600000488 [in Russian].

A.B. Shaimenova


13 Nosyreva, E.I. (1999). Klassifikatsiia alternativnykh form razresheniia pravovykh konfliktov: teoriia i praktika SShA [Classi-fication of alternative means of legal conflictsresolution: theory and practice of the USA]. Razvitie alternativnykh form razresheniia pravovykh konfliktov – Development of alternative forms of resolving legal conflicts, Part 1, 101–106. M.V. Nemytina (Ed.). Sara-tov: Saratov State Law Academy [in Russian].

Серия «Право». № 1(93)/2019 153

UDC 18/19 (574+470)

D.M. Mutubayeva


Practical aspects of adoption cases consideration in juvenile courts of Kazakhstan

The article reveals the specifics and features of the consideration of adoption cases of Kazakh children in the juvenile court in line with the national legislation. Consideration of adoption cases was analyzed, including adoption not only by Kazakhstani citizens, but also by foreign citizens. The practice of application of the leg-islation following from marriage and family legal relations is considered.The article shows statistical data, the comparative analysis of the previous legislation with the current one. The increase in the number of children adopted entails the protection of the child rights and interests. Since the child interests are understood to mean proper family education, and the protection of the child interests means a lot for his future development, and how each of the parents will be able to provide the child with a favorable development. Adoption cases by ju-venile courts follow the Constitution of the Republic of Kazakhstan, the code of the Republic of Kazakhstan «on marriage (matrimony) and the family». Social workers, psychologists, teachers participate in the case hearing. Overall, the current practice of the juvenile court with such cases brings a positive result. This ap-proach shows that the state and society give priority to the family education of children, taking care of their development and well-being.

Keywords: the code, regulatory resolution, the constitution, the declaration, the convention, Juvenile court, Kazakhstan, civil procedure code of the Republic of Kazakhstan.

Introduction

Society often faces life situations, where child fate involved. Disputes over children appear, when a child involuntarily find himself in a difficult confusing life situation.

In other words, the court has to resolve disputes appeared from emergency circumstances, which break a minor life style, involving children emotional stress. Disputes resolution need to radically change the situa-tion for the better. That is why it is necessary to know the law well and to be guided in matters of pedagogi-cal nature and child psychology for the least painful resolving the dispute over children. And this kind of knowledge should always be combined with careful attitude to parental rights, parents’ feelings, when they deserve it. It is no coincidence, that disputes over children have always been considered the most diffi-cult [1].

For example, the total number of children brought up without a family and children, who are brought up in single-parent families, due to divorce or lack of marriage of the mother, increases every year.


The methodological basis of this research is the methods of scientific knowledge. In the process of re-search, general, particular, as well as special methods of cognition were used: the method of scientific ab-straction, the method of system analysis, specifically historical, comparative legal, formally dogmatic, meth-od of addressing other sciences and others.

Discussion

The family has many functions: specific and non-specific. Specific function, that is, arising from the es-sence of the family, reflecting its features as a social phenomenon and inherent in all stages of historical de-velopment. And non – specific-the implementation of which the family was forced or adapted in certain his-torical circumstances [2; 46]. V. V. Chikin includes birth (reproductive function), children maintenance (ex-istential function) and children upbringing (socialization function) to be the specific functions of the family. Other functions (recreational, leisure, health and well-being of family members, property accumulation, etc.) are non-specific for the family and depend on the specific historical conditions in which the family operates.

After the introduction of the code «on marriage (matrimony) and family» (hereinafter – the Code) on January 18, 2012, the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan developed regulatory resolution (here-inafter – the Regulatory resolution) in the first half of 2012. In accordance with the requirements of the new legislation, the regulatory resolutions of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan «on the applica-

D.M. Mutubayeva


tion of the law by the courts in resolving disputes related to the children upbringing», «on some issues of the application of the law «on marriage and family» in cases of children adoption» were developed.

The Code presents the range of relations regulated by family and marriage legislation [3]. The Code es-tablishes the rights and obligations, property and personal non-property relations between family members: spouses, parents and children, and in cases and within the limits provided for by the marriage and family leg-islation of the Republic of Kazakhstan, between other relatives and other persons. It establishes the condi-tions and procedure for marriage (matrimony), termination of marriage (matrimony) and its invalidation, de-termines the forms and procedure for placing orphans and children left without parental care in the family, regulates the procedure for state registration of acts of civil status, defines the functions of state bodies, car-rying out state registration of acts of civil status [3]. Thus, I agree with M. Nechayeva opinion, who notes that «the space covered with the family law can be considered as closed» [4].

In accordance with article 27 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan of 30 August 1995 (hereinafter – the Constitution), marriage and the family, motherhood, fatherhood and childhood are protect-ed by the state, which is a fundamental point in the legal regulation of family relations [5].

According to the part 1 of article 84 of the Code, adoption is allowed in respect of minor children whose birth is registered in the manner prescribed by this Code, and only in their interests, taking into ac-count the possibilities of ensuring full physical, mental, spiritual and moral development. Also the age, ma-turity and consent of the child for adoption are taken into account. Respect for human rights begins with re-spect for the child rights. The lack of due attention on the part of the state to the problem of children may be qualified as non-observance with certain provisions of the universal Declaration of human rights (hereinafter – the Declaration) and the Convention on the child rights (hereinafter — the Convention) by Kazakhstan. The problem of juvenile justice establishment in Kazakhstan becomes increasingly important. Although the term «justice that protects the rights, freedoms and legitimate interests of minors» is more understandable and accurate [6].

Thus, according to the amendments and additions to some legislative acts on specialized inter-district juvenile courts of 14 July 2008 to disputes on children related to the children upbringing along with other disputes [7; 1], referred to the category of cases of adoption.

In this regard, the specialized inter-district juvenile court of Astana (hereinafter — the Juvenile Court) has started hearing of applications of this category since 2008.

Results

The practice of hearing of cases shows that the number of appeals to the courts on adoption of minors by Kazakhstan citizens has increased significantly. The largest number of applications is cases of adoption by stepfathers and close relatives.

The court, when hearing cases of adoption by citizens of the Republic of Kazakhstan, is governed by legislation based on the Constitution of the Republic of Kazakhstan, the Convention on the child rights, to which the Republic of Kazakhstan acceded in 1994 and in accordance with the Code of the Republic of Ka-zakhstan «on marriage (matrimony) and the family», in particular Chapter 12, which regulates adoption cas-es. The juvenile court of Astana received 131 applications for child adoption in 2018.

According to paragraph 3 of article 76 of the law «on marriage and family», which became invalid in 2012 and paragraph 9 «rules of transfer of children who are citizens of the Republic of Kazakhstan for adop-tion to foreigners», approved by the government of the Republic of Kazakhstan dated 12.11.2002. No. 1197, foreign citizens, applying for adoption of a child, had in direct contact with the child with more than two weeks in the presence of the representative of body of guardianship and guardianship. And a copy of a log of visits to adoptive parents of children in the Specialized baby House of Astana city can be evidenced by the provided by the bodies of guardianship and guardianship.

While, the period of communication increased in the current Code – article 85 part 3 of the Code states that citizens of the Republic of Kazakhstan, who permanently live abroad, foreigners applying for adoption of a child shall submit to the authorized body in the field of protection of the rights of children of the Repub-lic of Kazakhstan a written statement on the desire to adopt a child, as well as certificates of income, marital status, health, including mental health, the absence of drug (toxic), alcohol dependence, the absence of a criminal record, personal moral qualities of potential parents., issued by special authorized foreign state au-thorities and adoption organizations. After documents submission to the authorized body in the field of pro-tection of the children rights of Kazakhstan and with the consent of the adoptive parent to adopt a child, the adoptive parent must have direct contact with the child for at least four weeks.

Practical aspects of adoption cases consideration...

Серия «Право». № 1(93)/2019 155

Based on the specifics of the cases in this category, first of all, the period of communication between the applicants and the child is established, which according to the current requirements must now meet the four-week period. In court, applications are accepted only on condition of compliance with this requirement, by checking the attendance log of the orphanage, providing tickets, direction of the guardianship authority in the orphanage. In addition, the court in awarding judgment takes into account that at the time of hearing of the case in court, this period reaches a month or more. From the testimony of the applicants to the question, what attracts adoption in Kazakhstan, one of the reasons is the fact that in the process of adoption in Kazakh-stan is possible direct contact with the child, which allows the adaptation of not only the applicants, but most importantly the child. A communication applicant in the orphanage with a child is very carefully monitored.

Part 4 of article 84 of the Code provides that children, who are citizens of Kazakhstan, may be trans-ferred for adoption to foreigners only if it is not possible to transfer these children to the education of citizens of Kazakhstan permanently residing in the territory of the Republic of Kazakhstan, or for adoption to rela-tives of children, regardless of citizenship and place of residence of these relatives. It follows from the mean-ing of this provision of the law, that a child can be submitted for international adoption only if it was not possible to transfer him not only for adoption to the citizens of Kazakhstan, but also to place under trustee-ship and foster care.

Hearing of cases in this category is checked by clarifying the question of the demand for the proposed children by Kazakh families, which follows from the court copies of the directions of Kazakh families for adoption in an Orphanage. In addition, this question is carefully learnt; it appears in the proceedings of the court, by questioning the representative of body of guardianship and guardianship, the representative of the Child Home.

According to article 2 of the Rules of the organization of the centralized registration of the children without parental support approved by the order of the Government of 09.09.1999. The first registration of children is performed by body of guardianship and guardianship, Regional registration of children is per-formed by bodies of management of education of the region, the city, the capital, the centralized registration of children is performed by the Central Executive body in the field of secondary education. Officials of insti-tutions (pre-school education, general education, medical and other institutions) and other citizens who have information about children left without parental care are obliged to report them to the guardianship authori-ties at the actual location of children. The guardianship authority shall, within three days from the date of receipt of such information, carry out a survey of the living conditions of the child and, in determining the absence of the care of his parents or his relatives, ensure the protection of the rights and interests of the child until the issue of his or her placement is resolved. According to these Rules, the heads of educational, medi-cal and other institutions in which there are children left without parental care, are obliged within seven days from the date when they became aware that the child can be transferred to the family, to report to the guardi-anship authority at the location of the institution. Within one month from the date of receipt of the infor-mation, the guardianship provide the placement of children in a foster family, under guardianship (patron-age). And if it is impossible to transfer him to the care of a family, sends information about that child to the authority of the Department of education of the respective administrative-territorial units to account for and assist in the subsequent device of the child to education in families of citizens of Kazakhstan permanently residing on the territory of Kazakhstan. If after a month after the receipt of the authority of education infor-mation about the child, such a child was not transferred to the family, under guardianship (patronage), a copy of the child's questionnaire is transferred to the education authority of the region. In case of impossibility to transfer the child to the citizens of Kazakhstan on adoption, trusteeship and guardianship or patronage con-tract to transfer the child for upbringing in a family in a two-month period, the education authorities of the region are required to report information about the child to the Central Executive body in the field of second-ary education. The body forms a national data bank on children left without parental care [8].

To verify these requirements of the law, the court, upon receipt of materials, checks the availability of data on the registration of the adopted child for first, regional and central registration [8].

In accordance with the Code, the child's parents consent is a prerequisite for the child adoption. Parents consent to the adoption of a child must be expressed in a statement, notarized or certified by the head of the institution in which the child is left without parental care, or the guardianship authority at the place of adop-tion or at the place of residence of parents, and can also be expressed directly in court during the adoption. The consent to the adoption given by the parent in court must be recorded in the record and signed by him personally.

D.M. Mutubayeva


Also, in accordance with part 2 of article 84 of the Code, children are subject to adoption, whose one or both of the parents:

1) died; 2) abandoned the baby; 3) deprived and not restored in parental rights; 4) gave consent to the adoption of the child; 5) declared legally incompetent, missing or declared dead; 6) unknown. In cases of adoption, the courts should be equally responsible for the protection of the children rights

and interests and the protection of the biological parents’ rights and interests [8]. Foreign citizens, who want to adopt children of citizens of the Republic of Kazakhstan, are registered in

a separate journal. The journal contains information about adoptive parents, their material and financial con-dition, address of their residence, date of receipt of materials for adoption in the guardianship and trustee-ship, their departure.

They are required to submit to the guardianship authority a certificate of financial solvency, marital sta-tus, health status, characteristics of the personal moral qualities of potential parents [8].

When a child is adopted by a stepfather or stepmother in accordance with the Code, the conclusion of the guardianship authority on the validity and compliance of the adoption with the interests of the adopted is not required. If the child is aged 10 years before the submission of the application on adoption lived in the family of the adopter, believed to be his parents, the child's consent to adoption is expected.

If necessary, the court may involve to participate in the case the parents or other legal representatives of the adopted child, his / her relatives and other interested persons, as well as the child himself / herself who has reached the age of ten years [9].

Based on the specifics of the cases in this category, the court verifies the indication in the application of information about the adoptive parents, children they want to adopt, their parents, requests for possible changes in the registration of the birth of adopted children, the circumstances with which the law binds the ability to be an adoptive parent, confirming their evidence, as well as the presence in the annex to the appli-cation of the following necessary documents:

the conclusion of the guardianship authority at the place of residence (location) of the child on the va-lidity and compliance with the interests of the adopted adoption;

the act of examination of living conditions of adoptive parents; the copy of the record and birth certificate of the child; medical report of the competent authority on the state of health and mental development

of the adopted; parental consent to the adoption of a child, if required by the Law; consent of the child for adoption, if the child has reached the age of 10 years; the evidence confirming that the applicant can be an adoptive parent of the child [8]. In case of impossibility of receipt by the applicant of these documents, they shall be demanded by court

at the applicant request from the relevant bodies [8]. In addition, the law provides for an age limit between an adoptive parent and an adopted child. The age

difference between the adoptive parent and the adopted child must be at least sixteen years and not more than forty-five years. For reasons recognized by the court as valid, the age difference may be reduced. At adop-tion of the child by the stepfather (stepmother) existence of the difference in age established by point 1 of this article is not required (Art. 92 of the Code).

In resolving the issue of the admissibility of adoption in each case should be checked and take into ac-count the moral and other personal qualities of the adoptive parent (the circumstances characterizing the ap-plicant's behavior at work, at home, the presence of a criminal record for intentional crimes), his health, age, prevailing in the family understanding, the relationship that arose between these persons and the child, as well as material and living conditions of future adoptive parents [8].

The law stipulates that the adoption of a child by a married person requires the consent of the other spouse. In this case, the law equally protects both the interests of the child and the interests of the spouse of a person wishing to adopt a child. In other words, we are talking about the protection of the real family, for the adoption of one of the spouses against the will of another can affect their relationship and negatively affect the child upbringing. In order to ensure the secret of adoption protected by law, the court, in accordance with


Серия «Право». № 1(93)/2019 157

article 19 of the Civil procedure code of the Republic of Kazakhstan (hereinafter — CPC RK), considers the category of cases of adoption of children in closed session.

According to articles 152, 166, 168 of the CPC RK, the judge is obliged within five days from the date of receipt of the application to decide on its adoption for the production of the court and to make a decision on the initiation of civil proceedings. After that, to prepare the case for trial in order to properly resolve it.Сivil cases arrangement for trial is a necessary part of the stage of proceedings in the court of first instance. It creates the necessary conditions for a full, comprehensive and objective study of the evidence presented in the court session, the actual rights and obligations of the applicant, subject to the application of substantive law, the legal and substantiated judicial act pronouncement [8].

For this purpose, according to article 166 of the CPC RK, the judge must specify in the determination what actions should be done. Compulsory aims for preparing a case for trial of each case are:

1) clarification of circumstances relevant to the correct resolution of the case; 2) definition of legal relations between the parties and the followed law; 3) resolution of the composition of persons involved in the case and other participants in the process; 4) determination of the evidence that each party must provide in support of its claims [9]. It should be noted by the studied cases, that the judge's approach to civil cases related to adoption is ful-

ly consistent with the stage of the principles of civil procedural law, which indicates the proper preparation of the case for trial. Before the appointment of the case to the hearing, the judge finds out sufficiently the circumstances of the case, analyzes the presentation of the evidence, checks the justification of the require-ments of the law on adoption [8]. According to item 1.2.3 of the article 93 of the Code, adoption is allowed if the family of the adopter has conditions for normal physical, mental, spiritual and moral development and education of the child. Adoptive parents may be adults of both sexes, except for:

1) person recognized by the court as incapable or partially capable; 2) spouses, one of whom is recognized by the court as incapable or partially capable; 3) person deprived by the court of parental rights or restricted by the court in parental rights; 4) person suspended from the duties of a legal guardian or trustee for improper performance of the du-

ties assigned to him by the laws of the Republic of Kazakhstan; 5) former adoptive parents, if the adoption is canceled by the court through their fault; 6) person who, for health reasons, cannot exercise parental rights. The list of diseases when a person

cannot adopt a child, take him under guardianship or patronage, is established by the Government of the Re-public of Kazakhstan;

7) person, who does not have a permanent place of residence; 8) person with non-traditional sexual orientation; 9) person, who has unexpunged conviction for committing an intentional crime at the time of adoption; 10) person without citizenship; 11) man without a registered marriage (matrimony), except in cases of the actual upbringing of a child

not less than three years in connection with the death of the mother or deprivation of her parental rights; 12) person, who at the time of adoption does not have income that provides the adopted child with the

subsistence minimum established by the legislation of the Republic of Kazakhstan; 13) person, who registered in drug addiction and psycho neurologic clinic [3]. For practicability of the interview an adopted child who has reached the age of 10 in court to find out

his or her opinion on the issue, the court must first find out the opinion of the guardianship authority. So that the presence of the child in court does not have an adverse effect on him or her.

The survey finds out whether the child's opinion is the result of the influence of one of the parents or other interested persons, whether he / she is aware of his / her own interests in expressing this opinion and how he / she justifies it.

The law stipulates that the adoption of a child by a married person requires the consent of the other spouse. In this case, the law equally protects both the interests of the child and the interests of the spouse of a person wishing to adopt a child. In other words, we are talking about the protection of the real family, for the adoption of one of the spouses against the will of another can affect their relationship and negatively affect the child upbringing.

The practice of adoption of Kazakh children by foreigners has shown that, for example in the family courts of the United States fix our court decision by its court decision, that is, it is necessary for the acquisi-tion of us citizenship by a child. After that, according to the court decision, the adoption agency monitors families with adopted children. This agency can take the child in case of discrepancy or improper upbringing

D.M. Mutubayeva


of the adopted child, and the child is returned home. Over the past 4 years, no similar cases have occurred in practice.

Conclusions

From the analysis of the cases received for examination, it follows that in most cases the applicants submitted the consent of the parents to the adoption of the child, expressed in a statement certified by a nota-ry or certified by the head of the institution before the application. The parents of the adopted child were in-volved in the case, in order to take into account the interests of the child and biological parents.

In accordance with the article 96 of the Code, the child adoption by one of the spouses requires the writ-ten consent of the other spouse for adoption, if the child is not adopted by both spouses. The court shall in-volve the minors parents as interested persons. The process of adoption of minors by Kazakh citizens has become more in-depth, which is a full analysis, not beyond the law. The court also practices for considera-tion of adoption cancellation cases. Adoption cancellation occurs between the plaintiff and the defendant. Even though the defendant agrees with the claim, the fact that the case is considered in the lawsuit. As a re-sult, it should be noted that the approach to civil cases related to adoption is fully consistent with the stage of civil procedural legislation. Specialized inter-district juvenile courts consider cases and disputes arising on the basis of the Constitution, laws, other laws and regulations, international treaties of the Republic. Thus, adoption analysis shows the growth of adopted orphans in Kazakhstan.

We have concluded that the consideration of adoption cases in the juvenile court is compulsory in order to protect the rights and interests of the child. Of course, the interests of the child mean proper family educa-tion and beneficial development. Therefore, the current legislation meets modern international standards.

Referenses

1 Ювенальная юстиция [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http/www.google.ru/ 2 Антонов А.И. (ред.) Социология семьи: учеб. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ИНФРА-М, 2007. — 640 с. 3 Кодекс Республики Казахстан «О браке (супружестве) и семье» от 28 декабря 2011 года, база данных «Əділет»

[Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext. 4 Нечаева А.М. Семейное право: учеб / А.М. Нечаева. — 2-е изд. — М.: Юрайт, 2009. — 355 с. 5 Конституция Республики Казахстан. Конституция принята на Республиканском референдуме 30 августа 1995 года

мhttp://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_ 6 Всеобщая декларация прав человека. Декларация принята резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи ООН от 10

декабря 1948 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/O4800000001. 7 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам

специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних» от 14 июля 2008 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext.

8 Вопросы ювенальной юстиции [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http/www.google.ru/. 9 Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. Кодекс Республики Казахстан от 31 октября 2015 года

№ 377-V ЗРК [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377.

Д.М. Мутубаева

Қазақстан ювеналдық соттарында бала асырап алу туралы істерді қараудың тəжірибелік қырлары

Мақалада бала асырап алу туралы істерді сотта ұлттық заңнамаға сəйкес қараудың қырлары мен ерекшеліктері қарастырылған. Тек қана Қазақстан азаматтарымен емес, шетелдік азаматтармен де бала (қыз) асырап алу туралы істерге талдау жүргізілген. Неке-отбасылық құқықтық қатынастардан туындайтын заңнаманы қолдану тəжірибесі қарастырылған. Статистикалық көрсеткіштер келтіріліп, бұрынғы қолданыста болған жəне қазіргі кезде қолданыстағы заңнамаға салыстырмалы-құқықтық талдау жүргізілген. Балаларды асырап алу санының көбеюі баланың құқықтары мен мүдделерін қорғауға алып келеді, себебі баланың мүддесі деген тиісінше отбасылық тəрбие беруді, ал баланың мүддесін қорғау дегеніміз оның болашағы қалай қалыптасады жəне əрбір ата-ана өз баласына қандай қолайлы даму жағдайын қалыптастырады дегенді білдіреді. Баланы асырап алу туралы істер Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) жəне отабсы» кодексіне сəйкес қарастырылады, əлеуметтік қызметкерлерді, психологтарды, педагогтарды қатыстыру қажеттігі зерттелген. Жалпы, кəмелетке толмағандар істері


Серия «Право». № 1(93)/2019 159

бойынша соттарда қалыптасқан аталмыш санттағы істерді қарау тəжірибесі оңды нəтиже беруде. Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндай қадам мемлекет пен қоғамның баланың отбасылық тəрбиесіне басымдық беріп, оның əл-ауқатының жақсаруын қамқорлығына алып отырғанын куəландырады.

Кілт сөздер: кодекс, нормативтік қаулы, Конституция, Декларация, Конвенция, ювеналдық сот, Қазақстан, ҚР ƏҚК.

Д.М. Мутубаева

Практические аспекты рассмотрения дел об усыновлении в ювенальном суде Казахстана

В статье раскрыты специфика и особенности рассмотрения дел об усыновлении казахстанских детей в суде по делам несовершеннолетних в соответствии с национальным законодательством. Проведен анализ рассмотрения дел об усыновлении (удочерении) детей не только гражданами Казахстана, но и иностранными гражданами. Рассмотрена практика применения законодательства, вытекающего из брачно-семейных правоотношений. Приведены статистические данные, проведен сравнительный ана-лиз ранее действовавшего законодательства с ныне действующим. Увеличение количества усыновле-ния детей влечет за собой защиту прав и интересов ребенка, поскольку под интересами ребенка по-нимается надлежащее семейное воспитание, а под защитой интересов ребенка подразумевается то, как сложится его будущее и каким образом каждый из родителей сможет предоставить ребенку благо-приятное развитие. Дела об усыновлении ювенальными судами рассматриваются в соответствии с Конституцией Республики Казахстан, Кодексом Республики Казахстан «О браке (супружестве) и се-мье», усматривается необходимость привлечения социальных работников, психологов, педагогов. В целом, сложившаяся в суде по делам несовершеннолетних практика рассмотрения дел указанной категории приносит положительный результат. На наш взгляд, такой подход свидетельствует о том, что государство и общество отдают приоритет семейному воспитанию детей, проявляя заботу об их развитии и благосостоянии.

Ключевые слова: Кодекс, нормативное постановление, Конституция, Декларация, Конвенция, юве-нальный суд, Казахстан, ГПК РК.

Referenses

1 Yuvenalnaia yustitsiia [Juvenile system]. google.ru. Retrieved from http/www.google.ru/ [in Russian]. 2 Antonov, A.I. (Ed.). (2007). Sotsiolohiia semi [Sociology of the family]. (2d ed.). Moscow: INFRA-M [in Russian]. 3 Kodeks Respubliki Kazakhstan «O brake (supruzhestve) i seme» ot 28 dekabria 2011 hoda [Code of the Republic of Kazakh-

stan «on marriage (matrimony) and family» of December 28, 2011]. zan.kz. Retrieved from http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext 4 Nechaeva, A.M. (2009). Semeinoe pravo [Family Law]. (2d ed.). Moscow: Yurait [in Russian]. 5 Konstitutsiia Respubliki Kazakhstan. Konstitutsiia priniata na Respublikanskom referendume 30 avhusta 1995 hoda [Consti-

tution of the Republic of Kazakhstan (Unofficial translation) Constitution adopted on August 30, 1995 at the republican referendum]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000_ [in Russian].

6 Vseobshchaia deklaratsiia prav cheloveka. Deklaratsiia priniata rezoliutsiei 217 A (III) Heneralnoi Assamblei OON ot 10 dekabria 1948 hoda [Universal Declaration of Human Rights. Unofficial translation. Adopted by the resolution 217 А (III) of the United Nations General Assembly on 10 December 1948]. adilet.zan.kz. Retrieved from http://adilet.zan.kz/rus/docs/O4800000001 [in Russian].

7 Zakon Respubliki Kazakhstan «O vnesenii izmenenii i dopolnenii v nekotorye zakonodatelnye akty po voprosam spetsializirovannykh mezhraionnykh sudov po delam nesovershennoletnikh» ot 14 iiulia 2008 hoda [Law of the Republic of Kazakh-stan «on amendments and additions to some legislative acts on the issues of specialized inter-district juvenile courts» dated July 14, 2008]. zan.kz. Retrieved from http://zan.kz/rus/search/docs/fulltext [in Russian].

8 Voprosy yuvenalnoi iustitsii [Juvenile justice issues]. google.ru. Retrieved from http/www.google.ru/ [in Russian]. 9 Hrazhdanskii protsessualnyi kodeks Respubliki Kazakhstan. Kodeks Respubliki Kazakhstan ot 31 oktiabria 2015 hoda

No. 377-V ZRK [Civil procedural law of the Republic of Kazakhstan. Unofficial translation of the Republic of Kazakhstan Law No. 377-V dated October 31, 2015]. adilet.zan.kz. http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000377 [in Russian].


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР

СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

INFORMATION ABOUT AUTHORS

Abikenova, G.B. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Uni-versity, Kazakhstan.

Abzalbekova, M.T. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Akimbekova, S.A. — Doctor of juridical sciences, Academic Professor of the Higher School of Law «Adilet» of the Caspian University, Almaty, Kazakhstan.

Aliyeva, I.Zh. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Universi-ty, Kazakhstan.

Amanzholova, B.A. — Candidate of juridical sciences, Associate professor of the Criminal Law and Crimi-nology Department, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Amirbek, K.S. — Мaster of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Universi-ty, Kazakhstan.

Botagarin, R.B. — Doctor PhD, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Bozhkarauly, A. — Candidate of juridical sciences, Associate professor, Department chair of the constitu-tional and international law, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Ilyassova, G.A. — Candidate of juridical sciences, Full Рrofessor, Professor of chair of the civil and labor law, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Jussupov, M.Sh. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Uni-versity, Kazakhstan.

Kalguzhinova, A.M. — Master of jurisprudence, Senior Lecturer of the Department of Criminal Law and Criminology, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Khasеnova, A.R. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Uni-versity, Kazakhstan.

Koshkinbaeva, A.S. — Master of jurisprudence, Law teacher, Caspian University, Almaty, Kazakhstan.

Kozhakhmetov, G.Z. — Doctor of juridical sciences, Professor, Dean of Faculty of Law, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Kubeev, Ye.К. — Doctor of juridical sciences, Professor, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Ka-zakhstan.

Kudryavtseva, A.V. — Doctor of juridical sciences, Professor, South Ural State University, Chelyabinsk, Russia.

Kumarova, U.K. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Uni-versity, Kazakhstan.

Kussainova, A.K. — Candidate of legal sciences, Consulting group «Bolashak», Nur-Sultan, Kazakhstan.

Lavnichak, A. — Doktor of Legal Sciences, Professor of the Chair of Constitutional Law, University of Wroclaw, Poland.

Mutubayeva, D.M. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Серия «Право». № 1(93)/2019 161

Nazarkulova, L.T. — Candidate of legal sciences, Consulting group «Bolashak», Nur-Sultan, Kazakhstan.

Ozbekov, D.О. — Candidate of juridical sciences, Associate professor of the Criminal Law and Criminolo-gy Department, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Sarina, S.A. — Candidate of juridical sciences, Associate professor, of the Higher School of Law «Adilet» of the Caspian University, Almaty, Kazakhstan.

Sarsembayev, M.A. — Doctor of legal sciences, Professor, Consulting group «Bolashak», Nur-Sultan, Ka-zakhstan.

Shaimenova, A.B. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Uni-versity, Kazakhstan.

Sherimova, N.Sh. — Candidate of juridical sciences, International University «Silkway», Shymkent, Ka-zakhstan.

Sultankulova, K.A. — Senior Lecturer of the Department of social and legal disciplines, International Uni-versity «Silkway», Shymkent, Kazakhstan.

Sultanova, A.T. — Master of jurisprudence, Doctoral PhD student, Ye.A. Buketov Karaganda State Univer-sity, Kazakhstan.

Sydykova, L.Ch. — Doctor of juridical sciences, Professor, Vice-Rector for International Relations of the B. Yeltsin Kyrgyz-Russian Slavic University, Bishkek, Kyrgyzstan.

Ualiyeva, Zh.B. — Master of jurisprudence, Senior Lecturer of the Department of Criminal Law and Crimi-nology, Ye.A. Buketov Karaganda State University, Kazakhstan.

Zadorozhnyi, B.Yu. — Secretary, Committee of the Protection of Professional Rights of Advocates and the guarantees of the activity of advocates of the Advocate's council of Kyiv region, Kiev, Ukraine.