innovatie in twente › images › website › projecten... · 2017-09-06 · 6 innovatie in twente...
TRANSCRIPT
Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011
Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente
Innovatie In Twente Voortgangsrapportage 2010-2011
InhoudsopgaveSamenvatting 4BijdragenuithetInvesteringsfondsInnovatieplatformTwente 8
Pioneering,vernieuwendondernemenindebouw 10 De tien werkplaatsen Pioneering 12 ISETI 14MAINMEP 16 Business Cases MAIN MEP 18InkjetTechnologieinOost-Nederland 22IntegraalPraktijkcentrum(IPC)HartvanZuid,Hengelo 24NextGenerationAssemblyPlatform(N-GAP) 26FieldLabforClientCenteredCare 28Bio-energieparkTwente 30HighTechFactory 32 Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1 34InnovatiefMaterialenPlatformTwente(IMPT) 38VentureLabTwente 40ThermoPlasticcompositesResearchCenter(TPRC) 42StilVeiligWegverkeer 44OpenInnovatiecentrumTexperium 46CenterforMedicalImagingTwente 48RapidManufacturingCenterTwente 50MeestersvandeToekomstinTwente 52
LijstvanbetrokkenbedrijvenInnovatieplatformTwente 54Projectondersteuning 64
Verantwoording Innovatiefonds Regio Twente
4 Innovatie in Twente 5Voortgangsrapportage 2010-2011
In2005heeftdeprovincieOverijsselinsamenspraakmetRegioTwentehetInnovatieplatformTwente(IPT)opgericht,metdedoelstellingeenimpulstegevenaandeontwikke-lingskanseneninnovatiekrachtvandeTwentseeconomie.Insamenwerkingmethetregionalebedrijfslevenendekennisinstellingenisgewerktaanhetneerzettenvaneenherkenbareregionalestructuur.Binnendezestructuurkunnenconsortiatotontwikkelingkomen,kanfinancieringbeschikbaarwordengesteldenkunnenkennispositieswordenversterktenuitgebouwd.
MissieDemissievanhetIPTishetbestaandeinnovatieprocesbijbedrijfslevenenonderwijs-enonderzoeksinstellingenteversnellenenzorgtedragendatditresulteertinnieuwebedrijvigheidenwerkgelegenheid.Hetontwikkelenvaneenstrategischeagendaenhetbevorderenvansamenwerkingtussende4O’szijndevoornaamstetakenvanhetIPT.Belangrijkbijdezetakenishetcreërenvan‘verrassende’verbindingen(crossborderinnovations)enclustervormingtenbehoevevannieuweconomischelan.
'Samen werken aan innovatie'.
HetInnovatieplatformondersteuntdeontwikkelingvancreatievesamenwerkingsverbanden,clusters,consortiadiegezamenlijkwerkenaantrajectendieeenpositieveinvloedhebbenopdeeconomischestructuurinderegio.
DeinnovatieprojectendieinhetdomeinvanhetInnovatie-platformTwentezijnontstaan,hebbenindatkaderdesignatuurvanopeninnovatie,samenwerkingenherkenbarekennisposities.ZehebbensomsalsneveneffectdatgrotespelersplotselingTwenteinhetoogkrijgen.Innovatie-projectenfungerendanalsvliegwielvoorinvesteringenvangrotespelers.ZobesloothetIndischeApollo,eigenaarvanVredestein,deEuropeseinnovatie-activiteiteninTwenteteconcentrerenvanwegedeinnovatiedrivevanVredesteininprojectenalsSafeTyres,SaveEnergyenStilVeiligWegver-
EenvoorbeeldvaneenprojectdatbijdraagtaanhetverminderenvanmilieubelastingishetTexperium,eenopeninnovatieomgevingwaarbedrijvenmetelkaaronderzoekdoennaarhethernieuwdenhoogwaardiginzettenvantextielevezelsinproducten.Daarmeekanbijvoorbeelddeinzetvankatoeninzijnlevenscycluswordenverlengdvan4naar40jaar.
De kracht van TwenteTwenteissterkinMaterials&ManufacturingenHighTechSystems.Binnendezetechnologiegebiedenvindtveelbaanbrekendekennisontwikkelingplaatsenwordendemeestegroeikansenvoorspeldvoorhetbedrijfsleven.HetIPTzetzwaarinopdezetechnologielijnen,maardoetdatnietvanuiteentechnologypush,maarvanuiteendirecterelatiemetmarkten(detoepassingen).VooralvanbelangzijndeterreinenwaarinTwentetraditioneelsterkis,tewetenvoeding,gezondheid,veiligheidenbouw.Juistdoorhierclusteringteorganiserenkaneenmarktgedreveninnovatievraagwordengerealiseerd(technologie-marktcom-binaties),datruimbaangeeftaaneconomischegroei.
EenprogrammaalsPioneering,waarinmeerdan150partijensamenwerkenaanvernieuwingenindebouw,onderstreeptdit.MaarookprojectenalshetRapidManufacturingCenter(RMC),gerichtophetintroducerenvannieuweproductietechnologieënbijdemaakindustrieenhetTPRC,datonderzoekdoetnaarhetgebruikvanhoogwaardigecomposietenindeluchtvaartenauto-indus-trie,zijnvoorbeeldenhiervan.EenprojectalsN-GAP,gerichtopnieuwehightechproductietechnologieën,heeftdaarnaastduidelijkgemaakthoeeengroepmkb’ersvanelkaarkanlerenenelkaarkanversterken.Ooknaafloopvandeprojectperiodeblijvendemkb-bedrijvenelkaarnieuweopdrachtentoespelen.Hunbusinessmodelisgewijzigdenhunafzetmarktenzijnvergroot.
'Het project N-Gap leverde meerdere mkb-bedrijven schaalvoordelen op.
Betere samenwerking, nieuwe businessmodellen en een veel grotere
afzetmarkt'.
keer.Dezeprojectengaaneenveiligeenenergiezuinigeband-wegdekcombinatieopleveren.SiemenswerdpartnerinhetnieuweprojectCenterforMedicalImaging(CMI)bijdeUniversiteitTwenteenwilinvestereninresearchcapaciteitinTwente.EenbedrijfalsBoeingwerktinTwentesamenmetpartnersaancomposieteninhetThermoplasticResearchCenter(TPRC).HetzijnvoorbeeldenvanhoeinnovatieprojectenkunnenuitwaaierenensteedsgroterekringenindeTwentsevijvermaken.
'Innovatieprojecten hebben soms als neveneffect dat grote
internationale bedrijven Twente op hun netvlies krijgen'.
Maatschappelijke trends als inspiratiebronMaatschappelijkeontwikkelingenvormenbijditallesdebelangrijksteinspiratiebron.Maatschappelijketrendszijnimmersderichtingaanwijzersvoortoekomstigemarkten.Juistalsoverheden,onderwijsinstellingen,onderzoekersenondernemerssamendiemaatschappelijketrendsanalyserenenvertaleninstrategischekeuzes,scheptdatregionalekansen.Belangrijkeveranderingenzijnbijvoorbeelddevergrijzinginderegioenduurzaamheidenzorg.
VoordeinvullingwordtintensiefsamengewerktmetRegioTwenteendeprovincieOverijssel.RegioTwenteisin2011gestartmethetopstellenvandeduurzaamheidsagenda,waarinmobiliteit,energieenbouwcentraalstaan.Smartgridsisdaarbijalsicoonprojectgedefinieerd.Decombinatiemetinnovatieligtdaarbijvoordehand,waarbijmaatschap-pelijkeuitdagingenalskansvoorhetbedrijfslevenkunnenwordengeformuleerd.DeprovincieOverijsselzetookforsinopduurzaamheid,onderandereophetgebiedvan(bio-)energie,meteenenergiefondsvan250miljoeneuroenhetcofinancierenvanprojectendietoteenlagereCO2-emissiebijdragen.
Human CapitalDeIPT-projectendiedeveertiengemeentenvanRegioTwenteenprovincieOverijsselmeefinancierenwerkenaantoepassingenvangeavanceerdetechnologie.Omdietechnologieeenstapverdertebrengenisveelalzeerspecifiekekennisnodig.Deprojectenzoekenonderzoekers,bijvoorbeeldAio’s,dieineenzeerspecialistischvakgebiedkunnenexcelleren.Endatblijktlastig.Projectendiehunprojectorganisatieenonderzoeksagendagoedopderithebben,kunnentochvertragingoplopenomdatzeonvoldoendegekwalificeerdeonderzoekerskunnenvinden.Ondankswervingsactieswereldwijd.
'Een dreigend tekort aan hoogopgeleid technisch personeel vraagt om een
human capital agenda voor de innovatieve ambities van Twente'.
Dezorgenbetreffenoverigensnietalleenonderzoekers.IndetoekomstishetbeschikbaarhebbenvanvoldoendehoogopgeleidtechnischpersoneeleenuitdagingomdeinnovatieveambitiesvanTwentewaartemaken.Hetwordtsteedsduidelijkerdateenhumancapital-agendaende
Samenvatting
6 Innovatie in Twente 7Voortgangsrapportage 2010-2011
Innovatieroutehandinhandgaan,redenwaaromditonder-werpnadrukkelijkopdeagendawordtgeplaatst.Belang-rijkefocusdaarbijishetwervenvanpersoneelinhetbuitenland.HetaanbiedenvaninternationaalonderwijsenhetinrichtenvaneenexpatcentrumvoorbuitenlandspersoneelinTwentezalgoededienstenkunnenbewijzenbijhetwervenvannieuwehoogopgeleidemedewerkersvoordeinnovatieprojecten.
FinanciënHettotaleprojectvolumedatdeInnovatieroutebeslaatistotenmet2011ruim226miljoenEuro.DaaraandragendeprovincieOverijssel,RegioTwente,hetministerievanEconomischeZaken,LandbouwenInnovatie/hetRijk,deEuropeseUnieendedeelnemendepartijenbij.Hierondervindtueenverdelingvandeinvesteringenvandediversepartijen.
Economisch potentieelHetaantonenvandeeffectenvaninnovatiemiddeleniseencomplexonderwerp.Economischegroeiisafhankelijkvanveelfactoren(conjunctuur,marktontwikkelingen,internati-onalepolitiekeissuesetcetera)endeeffectenvaninterventiebeleidzijnvaakpasnajarenwaarneembaar.NaasthetvolgenvanderegionaleontwikkelingentenaanzienvaneenaantalindicatorenviadeTwente-index,iservoordeinschattingvanheteconomischpotentieelvandeondersteundeprojectengebruikgemaaktvaneendoordeEuropeseCommissieontwikkeldemethodiek(gebaseerdopwetenschappelijkonderzoek)omeffectentevoorspellen.
innovatorbenedenhetgemiddeldeliggen.Datvaltteverklarenuithetaantalkleineinnovatievebedrijvendatdieindicatorbeïnvloedt.Hetuitlokkenvaninnovatieblijftechtereengrootgoed,gezienhetgegevendatdeinnova-tie-uitgaveperinnovatorrelatief*laagis.Indeafgelopenjarenisevenweleenstijgendelijntezien,zowelquawerkgelegenheidalsbijhetaantalstartendeondernemin-geneninnovatie-inspanningen.
Rapportages en resultatenIndebijgevoegdeprojectrapportagesvindtueenbeschrij-vingvandeinnovatie-projectendieonderdeTwentseInnovatieroute/InnovatieplatformTwentevallen.ZegeveneenbeeldvandeinnovatiesdieinTwentewordenaange-moedigd.Daarbijkrijgendeuitvoerdersderuimteenondersteuningdienodigzijnomerookechteensuccesvantemaken.Deresultatenvaninnovatiewordenimmerspasoplangeretermijnzichtbaar:alsdedeelnemendebedrijvensucceskrijgenop(inter)nationalemarkten.Hetisdatsuccesdatinvesteringsruimteenwerkgelegenheidoplevert.
Enkele concrete opbrengsten van de projecten tot nu toe:• Pioneering:30fteinR&Dindebouw,20innovatieve
werkwijzenenbouwconcepteneneenbetrokkenheidvanca120deelnemers.(En179fte)
• MainMep:16vande20businesscasesgevormdwaarbijgewerktwordtaanproduct-ofmarktinnovatie,metca30mkb-bedrijven.
• FieldLab:5businesscasesgevormdtussenzorgaanbie-dersenmkbvoorconcretezorgvraagoplossingen,bemiddelingbij3SBIR-aanbestedingendieregionaalzijngeland.
• Bio-Energiepark:haalbaarheidsstudieisafgerondeneenvervolgtrajectgestart,waarbijTwenceeentrekkenderolvervultinsamenspraakmetdeUniversiteitTwenteenSaxion.
• HighTechFactory:deeersteaanvraagrondevoorhetapparatuurfondsheefttotveelaandachtuitdenlandegezorgd,deeerstelease-overeenkomstenzijngesloten.
• VentureLab:albijna200deelnemersaanVLbusinesssupport.
• InnovatiefMaterialenPlatform:materialenlijstmetcirca75innovatievematerialengepubliceerd,25geselecteerddievanbelangzijnvooreenbredegroepbedrijven,ontwikkelingdatabase.
• MeestersvandeToekomstinTwente:met150onderne-merseenintake,38ondernemershebbeneenpitchgedaanmetinvesteerders;driebedrijvenhebbenfinancieringgevonden.
*gerelateerd aan 1% van het Bruto regionaal Product. In het Lissabon verdrag werd gestreefd naar een percentage van 3% van het BNP.
Datlaateenverwachteffectzienvaneenbruto-werkgele-genheidvancirca2500banen(nietgecorrigeerdvoorpotentiëleindirecteeffecten,zoalseffectenopdewerkgele-genheidbijtoeleveranciersendienstverleners)envervol-ginvesteringenvanca45miljoenomdeR&Dtevertaleninconcreteprototypes.Deinvesteringendiegedaanmoetenwordenomdeproductenuiteindelijkindemarkttekrijgenzijnnogeenveelvouddaarvan,maardaarbestaatgeenreferentiemateriaalover,omdathetafhangtvandeinvesteringeninproductiemiddelenensales(marketing,ketenafstemming,retailendergelijke.Ditzijnindividueleafwegingenperbedrijf.
Twente IndexIndeTwenteindexwordtgeconstateerddatdemachine-enapparatenbouwbijuitstekeengebiediswaaropNederlandinternationaalexcelleert.Dekrachtzitvooralindesterkontwikkeldelogistiekeketenmetgoedetoeleveranciers,meteenproductiewaardevan22miljardeneengroeivan60,5%indelaatste10jaar.DeverwachtingisdatdezegroeidoorzalzettenmetgoedekansenvoordeNederland-seeconomie.DehoogsteconcentratiebedrijvenzitinEindhovenenTwente/Achterhoek.WeliswaarlaathetclusterHightechsystems&materialseenlichtedalingzien,maardatisvooraltewijtenaandegevolgenvandecrisisopdebedrijvendieindetoeleverketenzittenendiegeeninnovatiedrivehebben.
HetaantalinnovatievebedrijveninTwenteligtruimbovenhetNederlandsegemiddelde,waarbijdeR&D-uitgavenper
Deze rapportage is opgesteld door:ProgrammabureauInnovatieplatformTwente:PieterDillingh-directeur([email protected])KikiHaaswinkel-communicatie([email protected])EvelijneRuijs-coördinatorprojectbureauAvT/IPT([email protected])BastiaandeJonge-Adviseurclusterinnovatie([email protected])
Partner Regio* Provincie Rijk Europa Privaat Overige Totaal
Bijdragen aan projecten
15.275.899 36.427.980 34.818.538 31.605.547 98.108.074 9.908.801 226.114.839
* Een specificatie van de bijdrage van Regio Twente vindt u op pagina 8 en 9.
Tekstredactie:Bureau Elly Lammers - DeventerOpmaak en ontwerp:Axis Media-ontwerpers - Enschede
8 Innovatie in Twente 9Voortgangsrapportage 2010-2011
nr. omschrijvingtoegekendesubsidiebeschikkingenIPT Totaal 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 relevantesubtotalen toelichting
1 StichtingPioneering 1.838 919 919 8.518 toegekendebeschikkingen
2 StichtingPioneering2 2.566 856 855 855
3 StichtingISETI 1.500 70 1.430
4 StichtingPIM(MAINMEP) 684 34 298 352 6.757 voorbeschikt
5 InkjetTechnologieTenCate 1.306 653 653
6 IPCexploitatie(STODT) 462 154 154 154
7 N-GAP 348 174 174
8 FieldLabCenteredCare 48 24 24
9 HaalbaarheidsstudieBIOEnergiepark 52 52
10 HighTechopenInnovatie 2.000 800 800 400
11 InnovatiefmaterialenplatformTwente 296 197 99
12 VentureLab1 1.167 117 390 660
13 TPRC 1.025 171 395 130 129 200
14 StilVeiligWegverkeer(ApolloVredestein) 600 60 138 138 138 126
15 Texperium 500 500
16 RMC 50 50
17 VentureLab2 300 135 165
18 CMI 244 24 91 70 10 0 49
19 MeestersvandeToekomst 289 116 116 57
Totaal toegekende beschikkingen IPT 15.275 0 1.023 1.057 3.269 3.955 4.337 1.249 336 0 49 0 15.275
Overige kosten t.l.v. het investeringsfonds IPT
bijdrageaanSolarteamTwente 50 50 244
bijdrageRegiobranding 300 184 116 116
bijdrageDomotica(clusterondersteuningZorg&Technologie) 10 10
Totaal overige kosten 360 0 0 0 0 244 116 0 0 0 0 0 360
Uitvoeringskosten
directiekostenIPT 287 157 130 2.112 toegekendebeschikkingen
kostensecretariaatIPT(inkind) 180 20 40 40 40 40
kostenadministratieveenbeleidsondersteuningRT(inkind) 122 22 25 25 25 25 1.346 aanvragenverwacht
SubsdiebijdrageinkostenprogrammabureauIPT 2.223 128 325 325 325 280 280 280 280 toegekendebeschikkingen
AandeelbijdrageinprojectbureauIPT(DomeinLeefomgeving) 646 205 147 147 147
Totaal bijdragen in uitvoeringskosten 3.458 327 520 390 390 550 427 427 427 0 0 0 3.458
kostensecretariaatIPT(inkind) 19.093 327 1.543 1.447 3.659 4.749 4.880 1.676 763 0 49 0 19.093
Samenvatting totalen IPT naar fase:
beschikt 327 1.543 1.447 3.659 3.898 10.874
voorbeschikt 786 4.337 1.249 336 0 49 6.757
aangevraagd 65 543 427 427 1.462
totalen 327 1.543 1.447 3.659 4.749 550 4.996 1.676 763 0 49 0 19.093
Bijdragen uit het Investeringsfonds Innovatieplatform Twente ad € 50 miljoen. Versie10november2011
Innovatie in Twente10 Voortgangsrapportage 2010-2011 11
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 13.274.893
PubliekeR&D-investeringen 8.969.417
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 3.937.243
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 2
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 221
Aantalinnovaties 20
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
• Debetrokkenheidvanverschillendespecialisatiesiseengoedvertrekpuntvoorinnovaties.Eenbelang-rijkestapvoorvernieuwingindebouwisdeintegratievanfunctiesenschakelsindeketen.Ditstaatcentraalinhetprogramma.
• Erwordtgewerktaanduurzame,efficiënteenflexibeleproductenenbouwmethodiekendieduurzaamheidbevorderen.
• Projectenomlevensloopbestendigbouwentebeproevensluitenaanbijeendoordevergrijzingsteedsgroterebehoefte.
• Deprojectenbiedenruimtevooronderzoeksop-drachtenvanstudenten.Eenvooroplopendebouwkanhogeropgeleidenbehoudenvoorderegio.
binnenmbo,hboenwo.• Eensetinnovatievetoepassingeninsmarttechnologies
enGISvoortoepassingindegrond-wegenwaterbouw.Wegenenrioleringkunnenefficiëntermetminderkostenenhinderwordenaangelegd.
'Met slimme technologie kunnen wegen en rioleringen goedkoper en
met minder hinder worden aangelegd'
VoortgangStichtingPioneering,op1oktober2008gestart,heeftzichindeeerstefasevooralbeziggehoudenmetdewervingvandeelnemers,hetopzettenvandeprojectorganisatie,hetstartenvandetienwerkplaatsen,zoekennaaraanvullendefinanciënenhetbreedbekendmakenvandeactiviteiten.
Op1januari2011isdetweedefasevanhetvijfjarigeprogrammaingegaanenannonuleverendewerkplaatsensteedsmeerduidelijkeenconcreteresultatenop.Indebijlagewordenperwerkplaatsenkeleprojectenenresulta-tengenoemd.InPioneeringwerkennuruim120partijensamenaanconcreteinnovatieveproducten.Meerdan70mensenzijnactiefindewerkplaatsen.
Kruisbestuiving en nieuwe projectenSteedsweerbloeiennieuweinitiatievenopdiehetmogelijktotprojectgaanbrengen.ZoisPioneeringin2011ondermeerbetrokkenbijBio-energieparkTwence,nieuwbouwSaxion,stadskantoorHengelo,FBK-stadion,MedischeSpectrumTwente,HartvanOverdinkel,SpoorzoneenhetSlingelandziekenhuis.
Destichtingorganiseertmaandelijkssymposiaen(netwerk)bijeenkomstenwaarwerkplaatsenhunresultatentonenaangrotegroepenbelangstellenden.Debijeenkomstenzorgenvoorkruisbestuivingenleverentelkenseennieuwestroomaanprojectenenideeënop.Dewebsitewordtdrukbezochtendevierkeerperjaarverschijnendenieuwsbriefheeft1.100abonnees.
'De stroom aan projecten en ideeën blijft maar doorgaan'.
Kenniscentrum vernieuwend ondernemenPioneeringbindtsteedsmeernieuwepartijenenverbreedtaldushetprogramma.ZoiserintensiefcontactmetCleanTechinTwente,Kiemt(KennisenInnovatieinEnergie-enMilieutechnologie),Urgenda,EnschedeDuurzaam,BIP(BouwInnovatiePartnership)envelegemeenteninderegio.
HetKenniscentrumvernieuwendondernemenindebouwvandeUniversiteitTwente,SaxionenROCvanTwentevormteenbelangrijkaanspreekpuntvoorvragen.Hetverbindtpartijenenhelptbedrijvenmetinnovatievragenvooruit.OokvoerthetcentrumhetsecretariaatenhetprogrammamanagementvoorPioneering.
Beoogde resultatenHetprogrammawordtuitgevoerdintienwerkplaatsen,waarbinnenbedrijven,opdrachtgeversenkennisinstellingensamenwerkenrondomspecifiekethema’salsproductontwik-keling,duurzaamflexibelbouwenenklimaatneutraalrenoveren.Datlevertbijvoorbeelddevolgenderesultatenop:• Industrieelvervaardigdeconceptenvoorflexibele
huisvestingvoorbewonersmetalsbijzonderedoelgroepouderenenmensendiezorgbehoeven.Flexibelegebouwenvoorhuisvestingvanbedrijven.Zowordtkostenbewustenflexibelingespeeldopdevraagnaaraanpasbarehuisvesting.Hergebruikvanmateriaalengebouwenenlevensloopbestendigehuisvesting.
• Instrumentenvoordeconversievanbestaandegebou-wen,toegepastopeenserieaansprekendelocatiesinOost-Nederland.Bestaandvastgoedeenanderefunctiegevenvermindertkostenendedrukopdeopenbareruimte.Architectuurblijftbehouden.
• Eenduurzamekennisbasisvoorvernieuwendvastgoedon-derhoud,datdekostenflinkterugbrengt.Daardoorkomteenhogerkwaliteitsniveaubinnenbestaandebudgetteninbeeld.
• EenTwentsexpertisecentrumophetgebiedvanSystemsEngineering(SE).Eenmethodevoorhetintegraalontwikkelenenuitvoerenvanbouwproducten.Aanhetexpertisecentrumnemenenkeletientallenbedrijvenenopdrachtgeversdeel.SEiseenvolwaardigonderdeel
www.pioneering.nlPioneering, vernieuwend ondernemen in de bouw
Doel‘Pioneering-vernieuwendondernemenindebouw’wildereputatieenconcurrentiekrachtvandeTwentsebouwsectorversterken.DestichtingPioneeringheeftalsdoel:• versterkenvandeeconomischekrachtvandebouwge-
richteondernemingeninTwente;• bevorderenvaninnovatieenvernieuwendondernemen
zodatdeTwentsebouwzichontwikkelttoteenvernieu-wende,vooruitstrevendeendynamischesector;
• hetveiligstellenenbevorderenvandewerkgelegenheidindeTwentsebouw.
Adoptie van nieuwe technologieDebouwiseenbelangrijkespelerindeTwentseregionaleeconomieenwerkgelegenheid.InPioneeringwerkenoverheden,bedrijvenenkennisinstellingensamenaaninnovaties,adoptievannieuwetechnologieenvernieu-wendewerkprocessen.Metalsresultaateenduurzame,innovatievebouwdievooroplooptinNederlandeninternationaleconcurrentiekrachtheeft.
'De Twentse bouw moet vooroplopen in Nederland en
internationale concurrentiekracht hebben'.
Budgete 22.244.310 Totaale 4.404.709 RegioTwentee 4.564.708 ProvincieOverijssele 13.274.893 Privaat
Project in het kortPioneeringwerktaandeontwikkelingentoepassingvannieuwetechnologieindebouw,zoalsklimaatneutraalgerenoveerdehuizen,slimmereaanlegvanwegenendeinzetvan3D-modellen.Doel:deTwentsebouwiskoploperophetvlakvanondernemerschap,vernieuwingeninnovatie.
Betrokkenbedrijven/instellingen:Bestuur:SaxionHogeschoolEnschede,UniversiteitTwente,ROCvanTwente,GemeenteHengelo,TrebbeOost&NoordB.V.,LoohuisInstallatietechniek,RaabKärcherBouwstoffenOostBV,IAAArchitecten,BeheersmaatschappijHegemanNijverdalB.V.,DeWoonplaats.Vooreenoverzichtvanalledeelnemendepartijenziepagina57en58.
Naamproject:Pioneering,vernieuwendondernemenindebouwProjecttrekker:BasvanderVeenCommunicatiecontactpersoon:CarmenOudeWesselink
Looptijd:Gestarteind2008,looptijdtotoktober2013
Twente wil koploper worden in moderne bouwtechnieken, processen en markten
'120 partijen werken samen aan concrete innovaties, meer dan 70
mensen zijn actief in de werkplaatsen'.
12 Innovatie in Twente 13Voortgangsrapportage 2010-2011
Industrieel Bouwen & ProductontwikkelingVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Individeel Duurzaam Flexibel bouwen, Productontwik-keling, Master Industrieel Ontwerpen voor de Bouw.
DewerkplaatsIDFontwikkeltnieuweconceptenvoorflexibeleenduurzamebouwmethoden.• MetcorporatieDeWoonplaatsenTwintaisonderzoek
gaandenaaruitbreidingsmodulesenwoon-zorgcombinaties.• Erwordtgewerktaaneenmodulairebadkamer,die
tijdenszijnlevensduurkeuzemogelijkheidbiedtvoorbewoners.
Dewerkplaatsproductontwikkelingmaaktbedrijvenbewustvandekansendieproductontwikkelingsprocessenbieden.• ProductontwikkelingheefteenPVT-moduleontwikkeld
diezowelwarmtealselektriciteitlevert.• Erisonderzoekgedaannaarmeermogelijkhedenvan
schuimbeton.• Eriseenprojectvoorstelgemaaktvoorpassivecubes,
tijdelijkeunitsdieoptemperatuurwordengehoudenmetgebruikvanomgevingstemperatuurenzoninstraling.
• Verschillendeworkshopsgerichtopkennisontwikkelinghebbenplaatsgevonden.
DewerkplaatsMasterIndustrieelOntwerpenvoordeBouwwilviadeintegratievanindustrieelontwerpenkomentotfuturistischebouwconcepten.Metdaarineenplekvoorzonne-energie,hoogwaardighergebruikennieuwetechnieken.• EersteconceptvooreenExperimenteelGroenBouwlab
datherconfiguratie,hergebruikenrecyclingvangebouwmaterialenen-componentenmogelijkmaakt.Erwordtgewerktaaneennieuwebouwmethodevoorde21steeeuw.Eenbusinesscaseisontwikkeld.
Doelstellingen en resultaten op lange termijnEenkraamkamerwordenvoorindustrieelbouwenenproductontwikkeling.NationaleerkenningvoordeTwentsesysteembouwenproductontwikkelaar.UniekefaciliteitenvoorR&Dvanbedrijvenenkennisinstellingensamen.
Verduurzamen bestaande bouwVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud, Conversie & Hergebruik en Klimaatneutraal Renoveren in de sociale woningbouw.
DewerkplaatsResultaatgerichtVastgoedOnderhoudwerktaanvastgoedonderhoudopbasisvanresultaten.Geenperiodiekonderhoud,maareenmethodiekdiekijktnaarnoodzakelijkheidenresultaat.
• Hetprojectmentorschapopdrachtgeversisopgezet.Potentiëleopdrachtgeverskunnenzichlatenbegeleidendooreencollegadieervarenismetresultaatgerichtvastgoedonderhoud(rgvo).
• Ontwikkelingvaneensoftwaretoolvoorrgvo-projectendiezowelopdrachtgeveralsopdrachtnemerveelinzichtbiedt.
• DeTwentseaanpak:eennaslagwerkmetervaringeninmeerdereproefprojecten.
• BijdrageindemaatschappelijkeinvesteringsopgavenvandegemeenteEnschede.Dezeopgavebestaatuithetverduurzamenvan40.000woningenvanparticulierenenhuurwoningenindekomende10jaar.Pioneeringparticipeertindeprojectgroepbouwendeexpertgroep,beoordeeltconcepten,fungeertalskenniscentrumenisverantwoordelijkvooreengoedekennisbank.Daartoewordthetheleprocesgemonitordengeëvalueerd.
DewerkplaatsConversie&Hergebruikstimuleertconversieenhergebruikvanbestaandewoningen,gebouwenenwijken.• Conceptgemaaktvooreennieuwecollectievewoonvorm
inbestaandegebouwen.• Haalbaarheidsanalysevoordetransformatievaneen
gymlokaalineenleslokaalvoorhetTechnasiumvanhetBonhoefferCollege.
• Projectplanvooreenvraag-enaanboddatabaseomleegstandtegentegaan.
• HulpbijhetplanomvandeCorridorinEnschedehetmeestduurzamegerenoveerdepandtemaken.
• Studentenprojecten:deelnemersvanROCenSaxiondoenonderzoeknaardemogelijkhedenvanconversievanleegstaandegebouwen.
• OntwikkelenvankansrijkeideeënvanherbestemmingvangebouwenaandeStripenondernemershieropattenderen.
DewerkplaatsKlimaatneutraalwerktaannieuwetechnolo-gieën,maatregelenentoepassingenombestaandesocialehuurwoningenklimaatneutraaltemaken.• Onderzoeknaarrenovatievandezogenaamdehobbyka-
merwoningeninHetLangNoord,Enschede.• Onderzoeknaarenergetischrenoverenvanwoningenin
Velve-Lindenhof,Enschede.• Haalbaarheidsonderzoeknaarklimaatneutraalrenoveren
bijmutaties.• Ontwikkelenvanconceptenomklimaatmaatregelenin
Vriezenveenmeetenemeningeluidssaneringsprojecten.
Doelstellingen en resultaten op lange termijnDeTwentseaanpakvanbestaandebouwisklimaatneutraal,duurzaam,comfortabelenkosteneffectief;eenbeoorde-lingstoolhaalbaarheidtransformatie;eendatabasemetvraagenaanbod;zeventigbedrijvendiewerkenmetresultaatgerichtvastgoedonderhoud;efficiëntegebiedsont-wikkelingenverminderingvanleegstand.
Innovatie in de grond-, weg & waterbouwVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Innovatieve Toepassingen in de GWW en Vernieuwend ondernemen in de Bouw.
DewerkgroepGWWstreefternaartechnologieteprofessio-naliserenindegrond-,wegenwaterbouw.• OnderzoekersvandeUniversiteitTwentewerkensamen
metwegenbouwersaaneenbeterekwaliteitvanasfaltverharding.EenbelangrijkeonderzoekslijnishetinvoerenvanSMART-technologieënomwegdekkenslimmertemaken.
• InzetvanSMART-technologieënombinnenstedelijkerioleringsprojectenteversnellen.Workshopsoverdeinzetvan3D-technologie;observatiesbijprojecten.
• Ontwikkelingvaneencomposietendamwand,diegeschiktisvoorzoutwater.Erzijnproevengedaan,heiproevenuitgevoerdencontactengelegdmeteventu-eleproducenten.
• InHellendoornvoerteenbouwteameenproefprojectuit.Ditprojectwordtnauwgevolgddooronderzoekersomervaringentebeschrijvenentedelen.
DewerkplaatsVernieuwendOndernemenindeBouwiscoördinatorvanallewerkplaatsen,ondersteunt,faciliteertenbrengtresultatennaarbuiten.Daarnaastzorgtdewerkplaatsvoorintegratievanhetprogrammaendraagtzorgvoordeverspreidingvankennis.• Organisatievanbijeenkomsten,workshops,debattenen
symposia.• Ontwikkelenvansamenwerkingsovereenkomsten.• Informatie-envraagbaakfunctie.
Doelstellingen en resultaten op lange termijnMeeraanzienvoordeTwentseasfaltwegenbouw;koppelingenergieenafvalwater;bouw-juridischeexpertisedoorclustering;toepassingvanhightechsensortechniekindeasfaltwegenbouw;professionaliserenvanhightech,GISenvirtualrealityindeinfrasector;eenbesluitvormingstoolvoorwegafsluitingen.
Integraal BouwenVoorbeelden van projecten van de werkplaatsen Systems Engineering (SE) en Bouw Informatie Modellering (BIM).
SEiseenmethodeompreciesdatgenetebouwenwatopdrachtgeversenanderepartijenwillen.Hetgaatomeensetgeïntegreerdemethodiekenomprojectensuccesvolteontwerpen,bouwenenbeheren.• HetseniorencomplexaandeRomboutVerhulstlaanvan
corporatieBeterWonenisheteerstewoningbouwprojectdatmetSystemsEngineeringwordtuitgevoerd.DewerkplaatsheeftBeterWonenhierbijondersteund.TweestudentenvandeUThebbenonderzoekverricht.Dewoningenwordenin2012opgeleverd.Hetprojectiseenvoorbeeldvaninnovatiefopdrachtgeverschap.
• DeWoonplaatswilindeEnschedesewijkTattersalleenmultifunctioneleaccommodatie(mfa)ontwikkelenmetbehulpvanSE.Eenkick-offheeftplaatsgevonden.
• BijhetverleggenvanderijkswegN35inNijverdalwordtSEtoegepast.
• DeSaxenburghGroepwileennieuwduurzaamziekenhuisinHardenbergbouwen.SEisgebruiktomduurzaamheidinhetvoorontwerpteverwerken.
• EenexpertisecentrumSEmoetallekennisuitdeprojectengaanbundelen.Dekenniswordtnuvastgelegdineendatabase.
• Eriseendoorlopendeleerlijnopgezetopmbo-,hbo-enwo-niveau.EencommerciëlecursusSEisindemaak.
BIMiseendigitaal(3D)gebouwmodelwaarinallerelevanteinformatievanallepartnersindeketentijdenseenbouwprocesgezamenlijkwordtgedeeldenopgeslagen.Daardoorwerktiedereenmetpreciesdezelfdeinformatieendatvermindertdekansopfouten.• DeBIM-werkplaats,injanuari2011alslaatsteopgericht,
werktaanprocedureomschrijvingenenproceshandleidingen.• TienSaxion-studentenhebbensuccesvoleenminorin
BIMdoorlopen.• VoorhetprojectNieuwbouwSaxionVastgoedDeventer
wordenproblemengeanalyseerdenoplossingenaangedragen.• Eriseenhandleidinggemaaktoverhetbouwenvan
goede3D-maquettesvanuit3D-modellen.
Doelstellingen en resultaten op lange termijnEenbredeadoptievanSE/BIMbinnenbouwbedrijven.DatleverthoogwaardigewerkgelegenheidopvoorSE-enBIM-professionalsindeTwentsebouwenzetTwenteopdekaartalsSE/BIM-regio.
De tien werkplaatsen Pioneering samengebald in vier samenhangende lijnen
Innovatie in Twente14 Voortgangsrapportage 2010-2011 15
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
VoortgangDeeersteversievanS2TEPwordtin2011overgedragenaanhetkenniscentrumvoorseriousgamingT-Xchange.Degameisnognietklaarvoordemarktenheeftzekernogvijfjaarontwikkeltijdnodig.Eenseriousgamemakenisduur:dekostenbedragensneleenhalftotéénmiljoeneuro.Investeerdersstaanniettetrappelen,omdatseriousgamingbijcomplexeproblemennognauwelijkswordttoegepast.Erisgeenbewezeneffectiviteit.
Beoogde resultatenISETIwilindeprojectperiodeeeneersteversievandeseriousgameS2TEP(SecurityandSafetyTransformationandExperimentationProcess)ontwikkelen.S2TEPiseenvirtueleomgeving,diecomplexevraagstukkenindeveiligheidsketenontrafeltendaarvooroplossingenaandraagt.
'Kun je besluitvorming versnellen met simulatie en serious gaming'?
Indemarktwordtgezochtnaarmogelijketoepassingenvanhetsimulatiespel.Viaaanvullendeopdrachtenwilhetprogrammametmkb-bedrijvenaandeslagmetdenieuweinzichten.Daarnaastwordtgewerktaanhetbinnenhalenvanopdrachtenvanpartijenuitdeveiligheidsketen.
DoelISETIwileeninternationaalveiligheidsinstituutinTwenterealiseren.Hetinstituutverzameltkennisoverlastigevraagstukkenophetterreinvanopenbareordeenveiligheidenontleedtdie.Complexeveiligheidsproblemenwordenvervolgensaangepaktviasimulatiesenseriousgaming.Hetvirtueel,via‘echtespelsituaties’,oefenenennabootsenvanonveiligesituatieskanleidentotsnellerebesluitvormingeneenslimmerebenaderingvanveiligheidsvraagstukkeneneffectievereinterventies.
'In de veiligheidssector is er weinig focus op samen innoveren'.
AchtergrondIndeveiligheidssectorissameninnoverennietgebruikelijk.Politie,brandweerenambulancezorghebbenweiniggeldenerwordtnauwelijksgewerktaaneengezamenlijkeinformatie-encommunicatiestructuur.Ookoplandelijkniveauiserweinigfocusopgezamenlijkinnoveren.Technologischeinnovatieswordendaardoornauwelijksdoorontwikkeldintoepassingenopmaatvoordeveilig-heidsketen.DezeklooftussentechnologieenpraktischeoplossingenvoordeketenwilISETIverkleinen.
Project in het kortInnovatieensamenwerkingindeveiligheidsketenbevorderen.Viaseriousgamingensimulatieveiligheidsproblemenontleden.Eenaanzetgeventotnieuwetechnologischeproductenendienstensamenmethetmkbendeveiligheidssector.
Budget€ 12.842.451Totaal(Vanhetbeschikbarebudgetisongeveerdehelftgebruikt.)€450.000 ProvincieOverijssel€ 1.492.863RegioTwente€ 1.492.863Rijk€ 2.985.275Europa€ 6.421.450Privaat
Naamproject:ISETI(InternationalSecurityExperimentationandTransformationInstitute)Projecttrekker:FransCopini
Looptijd:2008-eind2011
Betrokkenbedrijven/instellingen:ThalesNederland,UniversiteitTwente,Veiligheidsregio’sTwente,PolitieregioTwente,TKHGroup,Novay,SaxionHogeschool,gemeenteninTwente,provincieOverijssel,RegioTwente,AxisMedia-ontwerpers,BIZZdesign,T-Xchange
ISETI
Veiligheid naar een hoger plan via serious gaming
• Technologiekandecommunicatietussenhulpdien-stenverbeterenentijdverliesbijcalamiteitenverminderen.Deveiligheidssectorkanefficiëntereneffectieverwerken.
• Twenteinrichtenalsexperimenteerregiovoorveiligheidsinnovatieskantechnologischedoorbra-kenopleveren,omdatregionalepartijensamenaandemonstratiesvantechnologiegaanwerken.Ditkaninnovatiesversnellenenregionaalondernemers-schapversterken.
• DegameS2TEPbiedtkansenforsestappenvooruittezettenindepreventievancalamiteiten.Ditverhoogthetveiligheidsgevoelendaarmeehetwelzijnvanmensen.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 6.421.450
PubliekeR&D-investeringen 6.421.001
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 25
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 2.293.193
Aantalondersteundemkb-bedrijven 15
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 104
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
kelddieookkwalificeertvoorgebruik(denkaancrowdma-nagementtijdensopenbareevenementen),maarhetoverbruggenvanhetgattussenvraagenaanbodblijktcomplexerdanaanvankelijkwerdaangenomen.
BijeeneventueelvervolgverdienthetaanbevelingdoelstellingenconcretereninnauwesamenspraaktussenOOV-dienstenentechnologieleveranciersteformuleren.Métafsprakenoverwelkeproductenendienstenhetprojectwilopleverenvoorwelkepartijen.ISETIwaseenstichtingenduseenprivatepartij.Eenpubliek-privaatsamenwer-kingsverbandiswellichtbeterinstaatpartijeninhetveldtebindenentefaciliteren.
Vandebegrotingvan12miljoeneuroisongeveerdehelftuitgegeven.VanuitEFRO,hetrijkendeRegioTwentewaskrap6miljoeneurosubsidietoegezegd.Daarvanvaltdehelft(3miljoeneuro)vrijenkanopnieuwwordeningezet.
ISETIheefthetprogrammaovergedragenaanhetRegionaalPlatformCriminaliteitsbeheersingTwente(RPCT)enzichzelfinjuli2011opgeheven.
ISETI heeft een aantal concrete projecten uitgevoerd, zoals:• inzetvanspecialebewakingssoftwaretijdensvoetbalfeesten;
FC Twente werd in mei 2011 tweede in de eredivisie. Extra camera’s volgden de vreugdefeesten, met daarin speciale software die menigtes ‘kan lezen’ en opstootjes kan waarnemen. Potentiële dreigingen werden direct doorgegeven aan politiemensen op straat. De handhaving werd daardoor zeer effectief. Enkele supporters klaagden achteraf ‘dat het op deze manier niet meer leuk was relletjes te trappen’.
• workshopsovereennieuweinrichtingvandegemeenschap-pelijkeregionalemeldkamervandeVeiligheidsregioTwente;
• samenmetNL-Alertontwikkelenvaneenbibliotheekmetalarmeringssms’jes.Hiervoorisgamingingezet.NL-Alertiseennieuwgsm-alarmeringssysteemnaastdesirene.HetwordtondermeergetestinTwente.
VerkenningenOokzijnerverkenningengedaannaarpotentiëletoepassin-gen,zoals:• technologieinzettenomtijdigsuïcidepogingenbijde
NederlandseSpoorwegentedetecteren;• onderzoeknaardemogelijkheidvanvirtueeloefenenmet
nucleaireveiligheid;• voorstellenvoorinnovatiesronddesnelwegenA1enA35,
waarveelladingdiefstallenplaatsvinden.Eriseenprobleemverkenninggemaakt;
• ondersteuningbijdeontwikkelingvaneenNationaalPlatformEvenementenveiligheid.
Dezeverkenningenhebbenbeperktsuccesgehad.ProjectafrondingBegin2011heeftdeprojectorganisatieinoverlegmetdesubsidiëntenbeslotenhetprojectconformdeoorspronke-lijkeeinddatumtebeëindigen.Erisnietgekozenvooraanvragenvanverlengingvanhethuidigeproject,omdatverschillendedoelstellingennietkondenwordengereali-seerd.Zoluktehetonvoldoendeommkb-bedrijventeinteresserenindeelnameaanhetproject.ISETIkongeenconcreetaantrekkelijkproductopleverendataanslootbijdebehoeftevanpartijeninhetopenbareordeenveiligheids-domein.Weliswaarisinhetprojectnieuwekennisontwik-
Innovatie in Twente16 Voortgangsrapportage 2010-2011 17
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 5.648.000
PubliekeR&D-investeringen 7.249.966
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 3
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 2.282.940
Aantalondersteundemkb-bedrijven 35
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 114
Aantalinnovaties 16
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• Product-ofmarktinnovatieleidttotondermeereenbeterebezettingsgraadvanmachines.Doorverdereautomatiseringwordt24/7-productiemogelijk.Nieuweproductenendienstenvindenhunwegnaarbestaandeennieuwemarkten.
• DeinnovatieshelpendemaakindustrieinTwenteeengoede(internationale)concurrentiepositietebehoudenenleidentotwerkgelegenheid.
• HogeschoolSaxion,HogeschoolArnhem-Nijmegen(HAN),TSMenUniversiteitTwentezettendeinMAINMEPopgedanekennisoverinnovatieproces-senominlesstof.
• Energievriendelijkheidenmindermilieubelastingwegenmeebijhetontwikkelenvannieuweproducten.
SamenmethetInnovatieplatformTwentezijnin2011kortefilmpjesgemaaktoverdebusinesscases.
Opmerkingen over de koepelsubsidieInhetprogrammazijn16deelprojectenondergebrachtwaarvoorgezamenlijksubsidieisaangevraagdbijhetEuropeesFondsvoorRegionaleOntwikkeling(EFRO).Naderhandbleekdatdezekoepelsubsidiebepalingenkendedievooroponthoudindeprojectenzorgde.ZoisbinnenEFRObepaalddatopbrengstenvaneenprojectinminderingwordengebrachtopdesubsidie.Natuurlijkeenlogischeregel,maarbij16tegelijkertijdlopendeprojectenontstaatdaardoorwelhetrisicodatééngeldgenererendprojectalleandereprojectenvanhunsubsidieafsnijdt.
Ookbleekhetjuridischnietmogelijkcasesdieklaarwarenvoorlopigafterekenen.Deelnemersmoetenwachtentotdetotaleeinddatum,alvorensdetotaleprojectafrekeningkanwordenopgemaakt.Ditbetekentdatdeelnemerssomsmeerdaneenjaarmoetenvoorfinancieren.Voordekleinerebedrijvenisditeenflinkefinanciëlelast.EenderdehobbelvormtdeoverlaptussendeWBSO-rege-ling(verminderingafdrachtloonheffingvoorspeur-enontwikkelingswerk)enhetMAINMEP-project.VerleendeWBSO-loonkostenaftrekmoetbijsommigebedrijvenverrekendwordenmetdeEFRO-subsidie.Ditgeeftveelextraadministratievelasten.
Wellichtverdienthetindetoekomstaanbevelingbijkoepelsubsidiesdieperintegaanophoederandvoorwaar-denvoorhetgeheelinwerkenopindividueledeelprojecten.Eenbeschikkingopprogrammaniveaugeeftminderadministratievelastendaneenbeschikkingopmultiproject-niveau.
www.main-network.nlMAIN MEP
Beoogde resultatenEconomischeeffectenzijnervooraltezienophetterreinvanwerkgelegenheid,hetbevorderenvandeproductiviteitenhetontwikkelenenvermarktenvannieuweproducteninbestaandeennieuwemarkten.Doordeverschillendeprojectenwordthoogwaardigwerkbehoudenennieuwhoogwaardigwerkaangetrokken.Daardoorkrijgtdewerkgelegenheideenimpuls.
VoortgangBijMAINzijninkortetijdeenaantalbusinesscasesingebracht,doormkb’ersenbedrijvenclustersuitdemaakindustrieinOost-Nederland.Indebusinesscasesgaanbedrijvenrisicovollesamenwerkingenaan,internationalise-ren,schuivenopindeketen,verhogenhunproductiecapa-citeit,bannenverspillinguit,verhogendetoegevoegdewaardeenproduceren‘lowestcost’.Zeinnoverenhunproductenenmarkten.
Debedrijvenclusterskrijgenondermeerondersteuningindeloonkosten,materiaalkosten,hetinhurenvanexperts,moderatoren,hetdoen(oflatenuitvoeren)vanonderzoekenextrapersoneel.Einde2011iscircadehelftvandeprojectenklaar.Eénisvoortijdiggestoptendeanderelopennogdoortot1juni2012.Doordecrisisisdedoorloopsnel-heidvanveelprojectenvertraagd.DaaromheeftMAINMEPeenjaarverlengingaangevraagdengekregen.
DoelVeelbedrijvenindemaakindustriezienmogelijkhedenomnieuweproductenteontwikkelenofnieuwemarktenteveroveren,maarkunnendatvanwegehogekostennietalleen.Omvernieuwingenweltekunnenrealiserenenrisicovollebusinesscasesteondersteunen,ishetprojectMAINMEPopgesteld.
MAIN(ManufacturingAndInnovationNetwork)bundeltdekrachtenvanindustriëleondernemersenhunbrancheorga-nisatiesindemaakindustrieenwerktaanbehoudenversterkingvandeinternationaleconcurrentiepositievandieindustrieinOost-Nederland.Demaakindustrieisvangroteeconomischewaardevoorderegioenbiedtveelwerkgelegenheid.Maaronderinvloedvandeglobaliseringisdesectoronderdrukkomentestaan.Krachtenbundelingishetantwoorddatdemaakindustriedaaropheeftgeformu-leerd.Slim,multidisciplinairsamenwerkenaankennis,kundeenvakmanschapinnichemarkten.
Budgete 12.897.966 Totaale 1.463.940 ProvincieOverijssele 683.941 RegioTwentee 5.102.085 Europae 5.648.000 Privaat
Project in het kortBedrijvenindemaakindustriewerkeninMAINMEPsamenaannieuweinnovatieveproducten.Zoalseenvolautomatischevleeswarensnijmachine,eennieuwecoatingtechniekvoorlenzen,nieuwepompenenkip-envisspecialiteitendieHalalzijn.
Betrokkenbedrijven/instellingen:Debetrokkenbedrijvenwordenapartgenoemdindevoortgangvande16businesscases
Naamproject:MAINMEP(ManufacturingandInnovationNetwork,ManufacturingExcellenceProject)Projecttrekker:JoostKuiperCommunicatiecontactpersoon:KellyFranke
Looptijd:Januari2008-juni2012
Samen werken aan innovaties in de maakindustrie
'Met de nieuwe vleeswarensnijautomaat kan een
consument in de supermarkt zelf zijn vleeswaren snijden in de dikte en
hoeveelheid die hij wenst'.
'De maakindustrie is van grote economische waarde voor de regio
Twente en biedt veel werkgelegenheid'.
18 Innovatie in Twente 19Voortgangsrapportage 2010-2011
Productielijn statische coolersStatiqCooling(Rijssen)enTebrutech(Nijverdal)werkensamenaanhetontwikkelenvaneenassemblagemachineendebouwvaneenprototypemachine.Diewordengeïnte-greerdtoteencompleteproductielijnvoordeproductievanuniekekoelunitinterieursvooreennieuwegeneratiekoelsystemenvangebouwen.Hetprojectisgerichtopdeautomatischeeindassemblagevandezekoelunitinterieurs.Viadezelijnkunnenerkoelsystemenopdemarktkomendiemaar15procentenergiegebruikenvergelekenmetconventioneleaircosystemen.
Demachineszijnnadeproeftestenaangepastommeerdereformatentekunnenfabriceren.Begin2012wordtnaarverwachtinghetCE-certificaatverkregen.
PartnersStatiqCooling,RijssenTebrutech,Nijverdal
Optical Precision ScannerNietalleenkleine,maarookgroteonderdelenvanmachineseninstallatiesmoetenvaakmetgroteprecisiewordengemaakt.DefirmaBoessenkoolmaaktgroteonderdelenvoorondermeerbaggerschepenencompressoren.Deonderdelenwordengemaaktopgrotedraaibankenenfreesmachines.Boessenkoolwildeonderdelenovereenbereikvantweemeterkunnenmetenmeteennauwkeurigheidvanvijfmicrometer(1micrometeriseenduizendstemillimeter).Datluktnietmetdebestaandemeetmethoden.SamenmetdefirmaSumiprowordtgewerktaaneenoptischemeetoplos-sing,diedezenauwkeurigheidwaarborgt.
Hetprojectiseind2011gereed.Indelaatstefasewordthetwerkendeprototypeherontworpentotdemonstrator.
PartnersBoessenkool,AlmeloSumipro,Almelo
Auto-CellVerspaneniseenindustriëlevormgevingstechniekdieinveelbedrijvenwordtgebruikt.Metbehulpvanboor,frees,beitelofschaafwordthetmateriaalzolangbewerkttotdatgewenstevormofdikteisontstaan.Inditprojectwordennieuweflexibelegeautomatiseerdeproductie-installatiesontwikkeldvoorkleineseriesvan5tot500stuks.Daardoorkandrastischwordenbespaardopmachinesenmensen.Erzijndriebasisconcepten:voor5-assigfrezen,vooreendraai-freescombinatieenvoormeerderegekoppeldemachines.
Dezebusinesscaseheeftzwaargeledenonderdeverslechterdeeconomischeomstandigheden.Detechnischeontwikkelingisafgerondendefocusligtophetverwervenvanproeftoepassin-genbijenkelebedrijveninDuitslandenNederland.
PartnersAuto-Cell,AlmeloMTSEurope,Almelo
CNC-NetlinkKleinseriefabricagesenafnemenderepeat-orderskomensteedsvakervoorenlijdeninmachinefabriekentothogeomstelkostenenveelextrawerk.PartnersinhetCNCNetlink-projectonderzoekenofditanderskan.CNCNetlinkontwikkelt,levertenimplementeertmaatwerksysteemop-lossingen(software)voordeaansturingenmonitoringvanflexibele24/7productieomgevingenenproductiecellen.DoelvanCNCNetlinkishetreducerenvandewerkvoorbe-reidingstijdmetcirca50procentbijverspanendebedrijven.Inhetprojectligtdenadrukopdepost-processingmonitoringvanproductie-enorderresultatenendekoppelingaanmanagementinformatie-enplansystemen.
Desoftware-ontwikkelingisafgerondtotenmetdebêta-versie.
PartnersCNC-NetlinkBV,NunspeetVosteqInnovations,Almelo
Liquid SeparatorDoorhetgebruikenvannieuwematerialen(PUR)bijhetscheidenvanvloeistoffenishetmogelijknieuwemarktenteopenenenkaneenaanzienlijkereductieopfabricagekostenenproceskostenwordenbereikt.Dezesamenwerkingzaleenprototypeopleverendatuniekisindewereld.Hetgeefteenvoorsprongwaardoorwerkgelegenheidontstaat.Doorresearchenkennishoudenwedezevoorsprongoplangetermijn.
Wegenseengeëscaleerdconflicttussendebusinesscase-deelnemersisditprojectvoortijdigafgebroken.Zonderinstemmingvanallebetrokkenbedrijvenishetprojectnietdoor2vande3bedrijvenvoorttezetten.
PartnersCINCSolutions,DoetinchemHerikon,AlmeloMachinefabriekBouman,Almelo
ZoutstrooierMetinnovatieveverbeteringenaanzoutstrooiersdekostenverlagenendaardoormarktaandeelverhogen.
Hetprojectismedio2010afgerond,waarbijwegenseenfoutiefopgesteldebegrotinghetontwikkelwerkbinnenMAINMEPbeperktisenmeerteherontwerpenmodulesbuitenhetMAINMEP-projectomzijngefinancierd.
PartnersModulen&EngineeringMenzingHaaksbergenNidoUniversalMachines,Holten
GAP PompWatson-MarlowBredeluitDeldenisaljarenlangtoonaange-vendindemarktvoorpompen.SamenmetStevenidéPartnersuitEnschedewordennieuweconceptenenconcreteoplossingenontwikkeldmetalsfocushetbeteradresserenvandeverschillendemarktbehoeften.Desamenwerkingendeaanwezigekennisheeftgeresulteerdineentweetalnieuwepompontwerpenendaarnaasteendrietaltestapparatenwaarmeedewerkingvandepompopdetailniveaubestudeerdkanworden,zodatvervolgontwik-kelingennogeffectieverdoortevoerenzijn.Drijfverenvoordepompontwikkelingzijnkostenreductieenoptimalisatievanlevensduurenefficiency.
Binnenditprojectontstaanverschillendedeelresultaten:nieuweproductrangeaanpompontwerpen,materiaalkun-digeinnovatieseneenvolledigvernieuwdetestmethodiek.Diversedeelresultatenwordengeoctrooieerd.
PartnersBredelHosePumps,DeldenStevensIdePartners,Enschede
Quality SliceGezamenlijkeontwikkelingenproductievaneenvolauto-matischevleeswarensnijautomaat.DeQualitySliceisbestemdvoordesupermarkt.Deconsumentkanzelfviaeenschermaangevenwelkvleeshijwil,dehoeveelheidplakkenendedikteervan.Ookishetmogelijkeenprijsintevoeren.Demachinesnijdtdanpreciesvoorditbedragvlees,pakthetinenplaktereengewicht-enprijsetiketop.
EenprototypevandezemachineisklaareninvolleglorietezienbijFa.BraakhuisinBorne.Delaatsteonderdelenwordengemonteerd.Dedoorontwikkelingtoteenproto-serieisinvollegang.
PartnersTCPMingenieursenadviseurs,HengeloDeKoningh,ArnhemBraakhuis,Borne
Kunststof coatenKunststof-enkeramischelenzenwordentegenwoordigopgroteschaalgebruikt.Deconsumentkentzeondermeerindevormvancontactlenzen.Ookindeindustriewordenzeveeltoegepastinoptischesystemen,ondermeervoorinspecties.Omdezeoptischesystementebeschermenzijncoatingsnodig.DebedrijvenSolmates,SumiproenDineohebbeneenuniekecoatingtechniekontwikkelddiehetmogelijkmaaktomkunststofenkeramischelenzentegenlagekostentebeschermenmetiederegewenstecoating.
Detechnischeontwikkelingisindelaatstefasebeland.Diversecoatingtoepassingenvoormeerdereindustriëleeindmarktenwordennugetest.
PartnersSumiprosubmicronlathingbv,AlmeloSolmatesB.V.,EnschedeDineoB.V.,Losser
Business Cases MAIN MEP
20 Innovatie in Twente 21Voortgangsrapportage 2010-2011
Rail SafeVeelongelukkenmetspoorwerkersontstaanomdatzedekomstvaneentreintelaatopmerken.BinnenhetprojectTreinAlarmSysteem(TAS)werktHortecsamenmetHollandspoorveiligheidaaneennieuwsysteemwatveiligerenflexibeleris.Samenhebbenzijeenmobielsysteemontwikkelddatspoorwegwerkerskunneninstallerenlangshetbaanvakwaarzijaanhetwerkgaan.Hetsysteemwaarschuwtallewerkersbijnaderendgevaarenmaaktopdiemaniereeneindeaanonveiligewerksituaties.Hetdraadlozesysteemgarandeerttijdigewaarschuwingbijwerkzaamhedenaanrailinfra.Datisuniek.
Hetprototypeisgereed.MomenteelvindentestenplaatsbijdiverserailbouwaannemersenwordtgewerktaandecertificeringvoordeNederlandsemarkt.
PartnersHollandSpoorveiligheid,WestervoortHortec,Oldenzaal
XigoDeontwikkelingvaneenhandheldterminalvoorambulantemedewerkersindezorg,inclusiefback-enfrontofficesoftware.Gekozenisvooreengeheelgeïntegreerdecommunicatie-enbeheersomgevingvanapparatuureneeninternetportaal.
Hetapparaatenhetomliggendecommunicatie-enbeheerssysteemisgereedendraaitineenlangdurendetestoptweeproeflocaties.
PartnersMic-O-Data,Hengelo2-GO-Mobile,Deventer
Filteren StyreenEriseenmachineontwikkelddieluchtzuivertwaarinstyreenaanwezigis.Styreeniseenoplosmiddeldatwordtgebruiktbijpolyesterverwerking.Hetmiddelisnoodzakelijkvoorhetproces,maarschadelijkvoordemensendieermeewerken.Denieuwemachinefiltertdelucht,hetstyreenwordtopgevangeninvatenendeschoneluchtkanzonderwarmteverliesterugdefabriekin.Erwordeninhetprojectuitgebreidetestengedaanmeteennieuwteontwikkeleninstallatie.
Zichtsystemen in de Maritieme sectorOmschrijvingDoelvanhetprojectishetontwikkelenvannieuwezichtinstallatiesvoordemaritiemesector.Hetisvooraldebedoelingomhetzichtvandebemanningvanuitdestuurhutvanschepenenwerkplatformsteverbeteren.Doordezeinnovatiewordenwerkomstandigheden,ergonomieenveiligheidpositiefbeïnvloed.
Hettechnischprototypeisalenigetijdgereed.Hetprojectconcentreertzichnuophetverlagenvandekostprijsdoorvalue-engineeringenhetverkennenvanmeermarktseg-mentenbinnendescheepsbouw.
PartnersTheunissenTech.Trading,MaldenStevensIdePartners,Enschede
SpuitautomatiseringHetprocesvan‘hetreinigenenlakkenmettweecomponen-tenlakvancentrifugeproducten’zodaniginrichtendathetlean,manarm,milieuvriendelijkeninnovatiefis.Hetbetrefthetgeheleprocesvannahetverspanen,dusreiniging,ontvetten,drogen,lakkentotaanhetverpakken.
Hetontwerpenderealisatievaneenprototypespuit-lakin-stallatieisafgerond.Metdeapparatuurkunnenhoogwaar-digeonderdelenwordengereinigdengelakt.Hetinnovatie-trajectleidttoteenvoorproductiegeschikteinstallatie.
Partners:AeronamicAlmelo,AlmeloEmotechEnschede,Enschede
DeinstallatieisontwikkeldengeïnstalleerdopdelocatievanPlasticon.Inmiddelsisbegonnenmetdepraktijkproe-ven.Dezelopennogdoortotjuni2012.Deinstallatiefunctioneertconformverwachting.
PartnersProcedéProductsB.V.,EnschedeEuroPlasticsHoldingB.V.,EnschedePlasticontheNetherlandsB.V.,OldenzaalStyrEx,Oldenzaal
Malloos lassenInnovatievesamenwerkingtussenMachinefabriekAlmiBVuitVriezenveenenontwerpbureauPeopleCreatingValue(voorheen:First)uitEnschedemetalsdoelstellinghetcreërenvaneigenproductenmeteengezondetoegevoegdewaarde,hetverbeterenvandeconcurrentiepositievanbeidebedrijvendoormanufacturingenontwerpennaadloostelatenaansluitenenvanafhetbeginhetontwikkelprocesaftestemmenophetproductieprocesvanAlmi.Product1:‘innovatievebuitenreclame’.
Hetoorspronkelijkeproductidee,debuitenreclamezuil,isvervangendooreenbestaandproductvanAlmi,eensteenknipper.Dieiszodanigherontworpenmettoepassingvannieuweproductieconceptendatdeprestatie/prijsver-houdingsubstantieelisveranderdenereenveelgroterevariëteitvanproductenkanwordengemaakt.Momenteelwordteennieuweproductietestomgevingingericht,waarnadiverseprototypeswordengemaaktengetest.Hetprojectlooptdoortotjuni2012.
PartnersFirstB.V.,EnschedeAlmiMachinefabriek,Vriezenveen
Halal KipKPHKip-specialiteitenheeftgevarieerdekip-envisspeciali-teitenontwikkeld,dievoldoenaandeHalal-regelsterwijlDeconFoodEquipmenthiervoordespecialeapparatuurontwikkelt.Eriseennieuweproductiemethodeontwikkeld.IneenRVS-mengmachinezijnspecialemengarmengeplaatst,diedestructuurvandeproducteninstandhoudt.Dekipenviswordtindiepbevrorenstavengeprodu-ceerd.Daarvanwordenplakjesgesnedentenbehoevevanmaaltijdbereiding.
Hetprojectisbijnagereed.Erisnogeengedeeltetechni-scheontwikkelingnodigrondomhetsnijprocesenhetmarkt-endistributiekanaalonderzoeklooptnog.Eindeprojectinjuni2012.PartnersKPHKipspecialiteiten,OmmenDeconFoodEquipment,Wierden
Innovatie in Twente22 Voortgangsrapportage 2010-2011 23
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
Inkjet Technologie in Oost-Nederland
Budget:e 5.222.500 Totaale 1.305.625 ProvincieOverijssele 1.305.625 RegioTwentee 2.611.250 Privaat
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 2.611.250
PubliekeR&D-investeringen 2.611.250
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 924.383
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 43
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• TenCatezalindenabijetoekomstmetdenieuwedigitaleinkjettechnologieeennogsterkerepositieopdemarktkunneninnemenenkanindetoekomstmetnieuweproductennieuwemarktenontsluiten.Detechnologieheefteengrootomzetpotentieel.
• HetconsortiumverwachtopdrachtenvoorR&D-projectenvanderdenomdeinkjettechnologieomtezettennaarindustriëleprototypes,printsystemenenapplicaties.Twentekandaardooruitgroeientoteenvandemeestinnovatieveregio’sininkjettech-nologie.
• Productiemetdigitaleinkjettechnologieisduur-zaamenlevertgrotebesparingenopaanwater,energieennattechemicaliën(zoalsinkten).
• Deproductiekanmeervraaggestuurdwordeningericht.Dehuidigetextielindustriekenthogevoorraden.Ondemand-productiekandatvraagstukforsverkleinen.
VoortgangIndeeerstefasehebbenhetonderzoekendevalidatievanhetprojectzichgerichtopdeafzonderlijkeonderdelenvanhetcontinuprintconcept,namelijkdeprintkopmodules,desoftware,demechanicaendeinktcontrollers.Deontwikke-lingvanindustriëletoepassingenvoordigitaleinkjettech-nologieiscomplexenvereisteenmultidisciplinaireaanpakophetgebiedvansoftware,mechanica,chemie,natuur-kundeenmechatronica.Hetgeheimzitindeinteractietussendeinkten,deprintkoppen,hetsubstraat,desoftwareenhet‘motionsystem’.Alleelementensamen,plusdepreenposttreatmentsvormenhetdigitaleprintproces.
Het geheim zit in de interactie tussen de inkten, de printkoppen, het substraat, de software en het
‘motion system’
Detweedefasevanhetprojectheeftzichgerichtophetvaliderenvanhetconceptopindustriëlegrootteenopeenbreedtevan1.80meter.Hierbijishetcontinuprintconceptsuccesvolaangetoondopverschillendesnelhedenenmetverschillendeprocesinstellingen.Methetaantonenvanhetcontinuprintconceptopindustriëlegrootteisdewegvrijgemaaktvoorimplementa-tieinverschillendedigitaleindustriëleprinttoepassingen,waarondertextielverdelingsprocessen,maarookintoepassingenbuitendetextielindustrie.
Depositieveuitkomstenvanditindustriëleonderzoekspro-grammahebbenertoegeleiddatTenCateeeneersteprototypeindeloopvan2012verwachttebouwenopbasisvanhetradicaalnieuweprintconcept.TenCateishiermeedeeersteindustriëlespelerdieditdigitaleprintconceptinvoertinzijnindustriëleproductieprocessen.TenCatemaakthiermeedewegvrijvooreenbredereindustriëleimplementa-tieindetextielindustrie,maarookdaarbuiten.TenCatetreftnuvoorbereidingenomdenieuwedigitaletech-nologieteintegrereninzijnbusinessmodeleninbestaandeindustriëleprocestechnieken.Hetbedrijfgaatmetdedigitaletextielveredelingeerstdeproductievanbestaandeproductenverbeterenenefficiëntermaken.Laterwordtdeproductievantechnischtextielmetnieuweeigenschappenbeoogd,zoalsactiefzelfreinigendweefselenweefselvoorzienvan
elektronica.OfdeassemblagevandetechnologieooknaarTwentekomt,isopditmomentnogonduidelijk.Inkjettechnologiekanveelvernieuwingvoortbrengenengecombineerdmethetinhetprojectontwikkeldeuniekeprintconceptzalhettoepassingenvindenindeveredelingvantextiel,maarookintoepassingenbuitendetextielindus-trie.TenCatezetdenieuwetechnologieinvoordemarktvantechnischtextiel,maarzegtanderetoepassingeneninitiatievenbuitendetextielindustrieteverwelkomen.
Kennispositie Twente in inkjetTwentekanmetinkjeteenkennispositieopbouwenalsveelmeerregionalebedrijvengezamenlijkgaanwerkenaannieuwetoepassingen.Dieolievlekwerkingheeftzichmomenteelnognietvoorgedaan.Erzijnnoggeenregionalebedrijvenaangehaakt.Datheefttemakenmetdenieuwheidencomplexiteitvandetechnologie,dievoorveeltoepassin-gennogindekinderschoenenstaat.HeteconomischerendementvoorderegioTwentewordtoptermijnpasduidelijk,maarzalvoordenabijeenverretoekomstveelbelovendzijn.
gebruikvandigitaleprinttechnologieendedaarmeegepaardgaandepreciezedoseringvanvloeistoffen(zoalsinkten)wordthetmogelijkindetoekomstsignificantmindergrondstoffen,waterenenergietegebruiken.
Vergelekenmetdehuidigeanalogeproductieprocessenbiedtdigitaalprintenookflexibelereproductieprocessen,‘ondemanddelivery’,lagereproductiekosten,kortereproductie-runs,mindertotgeennoodzaakvoorvoorradenenbiedthetdemogelijkheidsnellerintespringenopveranderingeninproducten.Daarnaastisheteen‘enablingtechnology’voor‘masscustomization’.
Ookflexibeler(ondemand)envraaggericht(masscustomi-zed)producerenkomthiermeeinzicht.
Beoogde resultatenHetprojectmaaktonderdeeluitvandevisieenstrategievanTenCateomdigitaalfinishenvantextielematerialenterealiserenteneindedeeigenschappenvanmaterialentekunnenverande-ren.Daarbijstaanproductieflexibiliteit,kwaliteit,duurzaamheid,‘on-demanddelivery’,‘masscustomization’eneenhogeautomati-seringsgraadvoorop.HetinhetprojectontwikkeldenieuweprintconceptmoetdebasisvormenvoordetoekomstigedigitaleproductieprocessenbinnenTenCate,maarzalooktoepassingenvindenbuitendetextielindustrie.Onderstaandeillustratieschetsteenmogelijkeopzetvaneentextielverdelingsproces,gebaseerdopdigitaalprinten.
DoelHetontwikkelen,industrieelonderzoeken,testenenhetvaliderenvaneenvolledig,technologisch‘proofofconcept’voorhetnieuwe‘continiousprintingconcept’datdebasisvormtvoortoekomstigetextielveredelingmetbehulpvandigitaleinkjettechnologie.Hetconceptzalwordenaangetoondopindustriëleschaalgrootte,waarbijdeindividuelecomponentenvanhetconceptalsookhetgeheelwordengevalideerdopindustriëletoepasbaarheidenbetrouwbaarheid.
'Industriële toepassing van inkjettechnologie opent de weg naar innovatieve textiele materialen met nieuwe, bijzondere eigenschappen'
Momenteelwordtinkjettechnologievoornamelijkingezetvoorhetprintenvangrafischetoepassingen.Metdehuidigeontwikkelingenindenanotechnologieendeinkjettechnolo-gievindtdigitaalprintenookzijnwegingeavanceerdemateriaaldepositieenindigitaleproductieprocessen.TenCatewildigitaleinkjettechnologietoepasselijkmakenvoorhetfinishenvantextielematerialenendezetechnologieoptermijnkunneninzetteninindustriëleproductieprocessen.Industriëletoepassingvaninkjettechnologieopentdewegnaarinnovatievetextielematerialenmetnieuwe,bijzondereeigenschappen.Digitaleinkjettechnologiemaaktbovendiendeproductiemilieubewustereneconomischer.Doorhet
Project in het kortHetprojectrichtzichophetdoenvanindustrieelonderzoeknaareennieuwennieteerderaangetoondengepatenteerdradicaalnieuwprintconcept.HetconceptisgebaseerdopeencontinueXY-printproces,waarbijhetsubstraatendeprintkoppencontinubewegen.Digitaleinkjettechnologiezalindetoekomstbijdragenaandeontwikkelingenproductievannieuweslimmematerialenzoals‘smarttextiles’.
Betrokkenbedrijven/instellingen:TenCate,XenniaTechnology,Reden,ReggianiMacchineS.p.A
Naamproject:InkjetTechnologieinOost-Nederland.CollectieveontwikkelingvaneennieuwroltotrolprintplatformProjecttrekker:GerritKoeleCommunicatiecontactpersoon:KasperNossent
Looptijd:Januari2009-december2010.
Met digitale printtechnologie op weg naar revolutionaire textielproductieprocessen
Innovatie in Twente24 Voortgangsrapportage 2010-2011 25
www.integraalpraktijkcentrum.nl
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 6.891.218
PubliekeR&D-investeringen 4.987.181
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 10
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 2.566.808
Aantalondersteundemkb-bedrijven 181
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 2
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 96
Aantalinnovaties 2
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
• Nieuwegeavanceerdemachineriegebruiktveelalminderenergieenmateriaaldanbestaande.DatleverteenproductieopmetminderverspillingdiebijdraagtaanminderCO2-uitstoot.
• Modernefabricagemethodenzijnvoordebedienersweliswaaruitdagender,maarergonomischveelalbeteringericht.Endragenzobijaandegezondheidenhetwelzijnvanwerknemers.
• Werknemerskunnendoorscholingmethoogwaar-digeapparatuurhunpositieopdearbeidsmarktverbeterenendoorgroeiennaarnieuwefuncties.
• Startendeondernemersendoorstarterskunnenexcellerenopeenhoogwaardigertechnologischniveauendatkannieuwemarktenopenen.
• BedrijvenkrijgenbijHartvanZuidderuimteomtevernieuwen.Nieuwetechnologiedraagtbijaaninnovatiesenkandieversnellen.Hetcentrumjaagtditaan.Nietalleenviatechnologie,maarookviaontmoeting.Inhetcentrumleggenbedrijvennieuwecontactendiedewegopenennaarinnova-tievesamenwerkingen.
IntegraalPraktijkcentrumHartvanZuidisnuvolopinbedrijfenactiefmensenaanhettrainen.Hetcentrumsluitgoedaanbijdebehoeftenvanmkb-bedrijvenindemaakindustrie.Doordeeconomischecrisisvieldevraagnaaropleidingenweliswaartegen,tochzijndeperspectie-vengoedtenoemen.
HartvanZuidtraintnietalleenmensen,maarbiedtmkb-bedrijvenookdekanservaringoptedoenmetnieuwetechnologieenfabricagemethodenalvorenstebeslissenoverinvesteringeninheteigenbedrijf.Ditleidttotminderonzekerheidbijinvesteringenenvergemakkelijktvernieu-wingvaneenproductiepark.
Somsloonthetvoorbedrijvennietzelfmachinesaanteschaffen.Daaromzijndefaciliteitentevensbeschikbaarvoorondernemersdiekleineserieswillenmaken.Datbespaartondernemerskosten.
'Bedrijven kunnen geavanceerde machines eerst uitgebreid
testen alvorens ze een investeringsbeslissing nemen'.
Beoogde resultatenHetprojectwilindesubsidieperiode2009-2011devolgendeconcreteresultatenopleveren:• ontwikkelen,opstarteneninrichtenvanéénloket;• aankopeneninrichtenvaneenpandvoorhetcentrum;• aankopenvanapparatenenmachines;• ontwikkelenvangespecialiseerdevakopleidingenen
adviesproductenvoordeindustrie.• hetIntegraalPraktijkcentrumin2012zelfstandig
exploitabelhebben;
VoortgangHetcentrumheeftzichhetnajaarvan2009gevestigdindevoormaligegieterijvanStorkinHengelo.DithistorischepandisonderdeelvandeHengelosenieuwbouwvanhetROCTwente.In2010en2011zijnmachinesaangeschaftenleergangenontwikkeldvoortrainingenonderwijs.
DoelEenIntegraalPraktijkcentrumoprichtendatlaagdrempeligescholingindemetaalenelektrotechniekbundeltvoorstuderendenenwerkenden.HetIPTmoetalshétcentrumvoortechnischeopleidingengaanfunctionerenmetinzetvannieuwetechnologieendemodernstemachines.HetIPCwiltevens:• functionerenalsadviesloketvoorbedrijfsspecifieke
scholingvanwerkenden;• opleidenvanuitmodernecompetentiegerichtedidacti-
scheuitgangspunten;• vooroplopenintechnologischevernieuwingeninde
maakindustrie;• bovenregionaaltechnischembo-enhbo-opleidingen
ondersteunen;• ondernemerschapstimulerenvoorstarters
endoorstarters;• regionaalindustriebeleidontwikkelen;• nieuwetechnologieëndeleneninnovatieprojecten
stimuleren.
Departnersinhetprojectontwikkelenelkeeneigenopleidingsaanboddatelkaaraanvultennietconcurreert.Alleopleidingenvindeninprincipeplaatsinhetpraktijk-centrum.
Budgete 11.878.399 Totaale 460.973 ProvincieOverijssele 460.973 RegioTwentee 3.204.262 Europae 860.973 Rijke 6.891.218 Privaat
Integraal Praktijkcentrum (IPC) Hart van Zuid, Hengelo
Project in het kortEenIntegraalPraktijkcentrumoprichtendatlbo’ers,mbo’ersenmbo+’ersopleidtindemetaalenelektrotechniek.MetgebruikvandenieuwstetechnologieenfabricagemethodenhettechnischberoepsonderwijsopeenhogerplanbrengeneninnovatiesindeTwentsemaakindustrieaanjagen.
Betrokkenbedrijven/instellingen:opleiderStodt,kennis-enadviescentrumKenteq,ROCTwente,ondersteunddoorSaxionHogescholenenTechnocentrumTwente.
Naamproject:IntegraalPraktijkcentrum(IPC)HartvanZuid,HengeloProjecttrekker:JoostKuijper
Looptijd:2009-2012(met1jaarverlengd)
Opleidingscentrum biedt werknemers maakindustrie de nieuwste technologie
'Het centrum werkt aan versterking van de internationale
concurrentiepositie van de Twentse maakindustrie'.
'Het Integraal Praktijkcentrum geeft lager geschoold personeel de
kans hun positie op de arbeidsmarkt te verbeteren'.
Innovatie in Twente26 Voortgangsrapportage 2010-2011 27
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 2.090.025
PubliekeR&D-investeringen 2.090.024
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 739.868
Aantalondersteundemkb-bedrijven 4
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 34
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• Desamenwerkingheefthetinnovatieprocesversneld,waardoordebedrijvenhunconcurrentie-positiehebbenverbeterd.
• Denieuwebusinessmodellengerichtopsamenwer-kinghoudeneenbelofteinvoortoekomstigeinnovaties.
• DeontwikkelingvandeProFast4Gbrengteengroeivanhoogwaardigewerkgelegenheidinderegiometzichmee.Bijdetoeleverketensblijftdewerkgele-genheidoppeilofontstaanernieuwebanenvoorveelallagergeschooldpersoneel.
Budgettaireruimtee 4.180.049 Totaale 348.337 ProvincieOverijssele 348.338 RegioTwentee 348.337Rijke 1.045.012Europae 2.090.025Privaat
Beoogde resultatenEennextgeneration,hightechassemblyplatform.HetR&D-trajectdatvoordezenieuwegeavanceerdemachinewordtdoorlopen,omvatdrietypenactiviteiten:1.Technologieontwikkeling.2.Integratieentestenvandeontwikkeldetechnologie.3.Applicatieontwikkeling.Deontwikkelingomvateenbasisplatformen13verschil-lendemodules.Daarnaastishetopzettenvaneensamenwerkingsverbandeneennieuwbusinessmodeleenbelangrijkuitgangspunt.
DoelDoelisnieuwekennisoptedoenovereenflexibelereensnellereproductievanmicro-onderdelenvoorconsumenten-elektronica,zoalsluidsprekersvoormobieltjesenonderde-lenvoorpc’s.Metdekenniswordteennieuwgeneriekproductieplatformontwikkelddatophogesnelheideengrotevariëteitaanproductenkanproduceren.Hetproductieplatformismodulairendusflexibelaantepassenvoordeproductievaneengrootaantaleindproductenbijverschillendeproducenten.
Project in het kortEenhightechmachineontwikkelendiesnel,nauwkeurigenflexibelmicrosystemenzoalsluidsprekersvoormobieltjeskanproduceren.Eenmachinemeteenuniekemodulaireopbouwdieaansluitbijdesteedsgroteremondialevraagnaarsnelleenflexibeleproductieplatformsvoormicrosystemen.
Betrokkenbedrijven/instellingen:IMS,Tumakon,Proftech,Masevon,UniversiteitTwente,MechatronicaValley
Naamproject:NextGenerationAssemblyPlatform(N-GAP)Projecttrekker:NolBrouwersCommunicatiecontactpersoon:MartinLangkamp
Looptijd:2008-2010
Next Generation Assembly Platform (N-GAP)
Hightechmachine levert doorbraak op in snelle productie micro-onderdelen
www.ims-nl.com/solutions
'De geavanceerde machine kan micro-onderdelen voor
consumentenelektronica snel, nauwkeurig en flexibel produceren'.
steedskorterelevenscyclus.Daaromzijnsnelleproductietij-denvereistvanmachinesdiezichtevensflexibelensnellatenaanpassen.DeProFast4Gsluitaanbijdezeeisenenheeftnaarverwachtingdaaromuitstekendemarktkansen.
Departnersinhetprojectgaanhetproductieplatformverderontwikkelenomtebezienofereenafzetmarktisnaastdievandeconsumentenelektronica.Zozoudegeavanceerdemachineriemogelijkookminiatuurproductenkunnenproducerenvoordemedischemarkt.
Een project met een vliegwieleffectDevierprojectbedrijvenzijnzeerpositiefoverdesamen-werking,diegrotetoegevoegdewaardeheeftgehad.Doorhetsamenbrengenvancompetentieshebbendebedrijvendetechnologieeenstapverderkunnenbrengen:eriseentechnologiespronggemaakt.Ookzijnernieuwebusiness-modellenuitgewerktdievoorallevierbedrijvennieuwemarktenhebbenontsloten.Metalsgevolgeentoenameindeorderportefeuille.Rondhetconsortiumiseenschilvandertigtoeleverendebedrijvenontstaan,dieactiefhebbendeelgenomeninhetproject.Ookvoordezeondernemershadhetprojecteenvliegwieleffectinhetopenenvannieuwemarktenenhetanticipereninnieuwebusinessmodellen.
Gezamenlijk hebben de bedrijven een technologiesprong kunnen maken en
zijn er nieuwe markten ontsloten.
'De steeds kortere levenscyclus van consumentenelektronica vraagt om
snellere, flexibele productiemachines'.
VoortgangHetmodulairesysteemenhetproductieplatformzijnontwikkeldenopgeleverd.HetNextGenerationAssemblyPlatform(deProFast4G)wordtindekomendejarengeproduceerdenklaargemaaktvoordeinternationalemarkt.DepartnersverwachtendaterinAziëeninhetbijzonderinChinaeengroteafzetmarktisvoordegeavanceerdemachinerie.
Vraag naar microproducten neemt toeDevraagnaarmicroproductonderdelenvoorconsumenten-elektronicazaldekomendejarenblijvengroeien.Microsys-teemtechnologiezaleensteedshogerevluchtnemen.Productonderdelenwordensteedscomplexerenkleinerenmoetenmeteenzeerhogenauwkeurigheidwordengefabriceerd.Consumentenelektronicakentdaarnaasteen
Innovatie in Twente28 Voortgangsrapportage 2010-2011 29
www.fieldlab.euField Lab for Client Centered Care
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 95.000
PubliekeR&D-investeringen 95.000
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 38.570
Aantalondersteundemkb-bedrijven 9
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 15
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
• Desamenwerkinginhetsnellernaardemarktbrengenvanzorginnovatiesverbetertdeconcurren-tiepositievandedeelnemendebedrijven.
• Hetdelenvantest-enlabfaciliteitendoordoelma-tigeprojectteamsversneltinnovatieprocessenenbevordertproductontwikkelingenbedrijfsgroei.
• Fieldlabsteltdevraagcentraalenrichtzichopprototypesdienaeenlaatstetestenvalidatieklaarzijnvoordemarkt.Ditistegelijkertijddemeestrisicovollefase:veelondernemerszienhunnieuweconceptjuistdansneuvelenvanwegegebrekaankapitaalofinteressevaneersteklanten.Fieldlabhelptdieklooftussenprototypeenmarktintroduc-tie(ookweldeValleidesDoodsgenoemd)teverkleinen.
Het project WITH HELP ontwikkelt nieuwe hulpmiddelen, zodat mensen zelfstandig kunnen blijven voortbewegen in en om het huis
• BijFondsNutsOhraissubsidieaangevraagdvooreengereedschapssetwaarmeepatiëntenmeteenchronischelongaandoening(COPD)thuishunziektekunnenmanagen.
• DesubsidieaanvraagvanFieldlabOost-NederlandispositiefbeoordeelddoordeEFRO-agendacommissie.Erwordteenvolledigeaanvraagopgesteld.
4. Testen en valideren van innovaties Deprojectpartnersnemenditzelfterhand,metassistentievanFieldlab.ZoheeftFieldlabLevolab,SOFIE/WithHelpenZZT/Erwingeholpenmetmarktonderzoek,financieringenhetzoekenvanpartners.MetdegemeenteEnschedezijntweevalidatietrajecteninvoorbereiding:dewheeldriveendescootmobielsimulator.
SOFIE ontwikkelt evenwichtsrijwielen voor mensen die een gewone fiets niet meer aandurven, maar nog te gezond zijn voor een driewieler of scootmobiel.5. Begeleiden van marktinvoering ErligteenheldereuitlegvandeFieldlab-methode,meteengestructureerdewerkwijzeenvasteindicatorenwaaropbusinessevidencegetoetstwordt.Voordeelindicatoren,zoalsstructurelebekostiging,zijnsparringpartnersgezochtentoetsingsvragenopgestelddiepartnershelpenfinancie-ringteborgen.Opallerelevantezorgfinancieringsonder-delenzijnsparringpartnersgevonden:zorgverzekeraar(Zorgverzekeringswet,AchmeaZorgverzekeringen),AWBZ-zorgkantoor(Menzis)enWetmaatschappelijkeondersteuning(Wmo,gemeenteEnschede).Voordiverseinnovatieszijnerproefklanten,zoalsEnschede,ZGT,TriviumMeulenbeltenZorggroepApeldoorn.
Voortgang1. Consortiumontwikkeling en uitbreiden van het aantal partnersHetafgelopenjaarhebbendegemeenteEnschedeenZiekenhuisGroepTwentezichaangesloten.
2. Verbinden van (boven)regionale test- en labfaciliteitenDeeerstelijnsgeneeskundevanhetUMCSt.RadboudinNijmegenendegehandicaptenzorgvanSiza/TTC(GrowhuisArnhem)zijngekoppeldaanhetTwentsefieldlab,meteenfocusopcare.Hetgaathieromdeinzetvantechnolo-gieomouderenenchronischziekenlangerthuistekunnenlatenwonen.DepartijengaanzichtevensinzettenvooreenFieldlabvoorheelOost-Nederland,onderdevlagvanStichtingHealthValleyensamenmetInnovatieplatformTwente.Erzijnvergaandebesprekingenmetderegio’sZwolle,AchterhoekenOost-Veluweomzichaantesluiten.
3. Projectscouting, -ontwikkeling en -begeleiding• Voordrieprojecteniseenaanvraagenprogramma
opgesteldvoordetweederondevandeexperimenteercallvanhetZIP/Agentschap,eenregelingvoordeintroductievannieuwedienstenofproducten.Hetgaatommaxi-maal500.000europerproject.DeprojectenZZT/WithHelpenLevolabhebbendeopdrachtenvoordetweederondegekregen.SOFIE/ErwinheeftPidon-subsi-dieontvangen.
DoelVeelzorginnovatieshalendemarktniet,omdatzenietverankerdzijninhetfinancieringsstelselvandezorg.Ooksluitenzevaaknietaanbijdezorgpraktijkofstuitenopweerstandbijprofessionalsenpatiënten.FieldLabforClientCenteredCaremaaktzichsterkvoorhetmarktrijpmakenvaninnovatievezorgproductenen-diensten.Fieldlabvermarktenversneltinnovatiesdoorgestructureerdtewerkenaanbusinesscases.Meteindgebruikerswordtgetestofeeninnovatiewerkt.Fieldlabmobiliseerthelezorgketensenbetrektzebijproductontwikkeling.Hetprogrammaverenigtdeinfra-structuur(‘veldlaboratoria’)enkennisenmethodiekenvandeelnemendepartijen.
Beoogde resultaten1. Consortiumontwikkelingenuitbreidenvanhetaantal
partners2. Verbindenvan(boven)regionaletest-enlabfaciliteiten3. Projectscouting,-ontwikkelingen-begeleiding4. Testenenvaliderenvaninnovaties5. Begeleidenvanmarktinvoering6. PRencommunicatie
Project in het kortFieldlabwerktaanhetsnellervermarktenvannieuwezorgproductenen-diensten.Hetprojectrichtzichopinnovatiesdieaansluitenbijdebehoeftenvandepatiënt.Dathelptzorginnovatiessnelleropdemarkttekrijgen.
Betrokkenbedrijven/instellingen:OostNV,MedischSpectrumTwente,Livio,CarintReggelandGroep,RoessinghResearchandDevelopment,Saxion,UniversiteitTwente,Novay,HealthValley,TÜVRheinlandQualityBV,Indes,MedimateB.V.,AxisMedia-ontwerpersBV,Farol,NieuweWemeGroep,JOYinCARE,KennisparkTwente,TMSI.
Budgete 190.000Totaale 47.500ProvincieOverijssele 47.500RegioTwentee 95.000Privaat
Naamproject:FieldLabforClientCenteredCareProjecttrekker:HermavanKranenburgCommunicatiecontactpersoon:HermavanKranenburg
Looptijd:Juli2009-oktober2011.Aanvervolgfinancieringwordtgewerkt.
Field lab maakt zorginnovaties versneld klaar voor de markt
6. PR en communicatieInnovember2010verscheendeeerstetweemaandelijksedigitalenieuwsbrief.Daarnaastwordtertweekeerperjaareennieuwsbriefgedrukt.Erzijneenflyereneennieuwebrochuregemaakt,gerichtophetactiefwervenvannieuweleden.Fieldlabkreegverschillendekerenaandachtindemedia.
Fieldlabboektvoldoendevooruitgang,maarlooptooktegenproblemenaan.Zorgverzekeraarsenanderefinanciersvanzorggevenweinigprioriteitaanbasiszorg,eenterreinwaarFieldlabzichjuistopricht.Financieringvindenblijftdaardoorlastig.Daarnaastontbreekthetzorgaanbiedersvaakaantijdendaardoorinzetomsamenmetmkb-bedrij-vennieuweinnovatiesdoorteontwikkelen.EnkeleorganisatieswillenzichnietaansluitenbijFieldlab,zoalsMobihealthenTKH/Isoelectra.
'Veel innovaties halen de markt niet vanwege het ingewikkelde
financieringsmodel in de gezondheidszorg'
'Field lab wil het gat tussen vraag en aanbod in de zorgsector dichten'
Innovatie in Twente30 Voortgangsrapportage 2010-2011 31
Bio-energiepark Twente
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 75.000
PubliekeR&D-investeringen 104.126
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 31.705
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 1
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• EenparkwaarnieuwetechnologiezichindepraktijkkanbewijzenbiedtTwentekansenzichteprofilerenalsvoorloperinbio-energieenduurzaam-heid.
• Deproefinstallaties,hetduurzaamheidcentrumendeonderzoeksfaciliteitenvormeneensmeltkroeswaarininnovatiesprongenmogelijkworden.
• Deconcentratievankennisopéénplekendesamen-werkingvanbedrijvenenkennisinstellingenbevordertregionalekennisuitwisseling,waarandereondernemersenoverhedenvankunnenprofiteren.
• Hetparkrichtzichopbio-energieenbiomassacon-versieenvormtdaardooreenaanvullingopdeTwentseduurzaamheidsagendavanRegioTwente.
terreinopBoeldershoek-Westinbeeld.HetbeoogdeterreiniseigendomvanenligtnaastdeinrichtingvanTwence.HetbiedtdaarmeegoedemogelijkhedenomkoppelingenteleggentussenhetBio-energieparkendeondersteunendeeninfrastructurelevoorzieningenvanTwence.Metdegemeentenwordtgesprokenoverdegewenstebestem-mingsplanwijziging.Ditblijktnognietzoeenvoudig,aangeziendebetrokkengemeentenzichhebbenverbondenaandevisiebedrijventerreinenNetwerkstadTwente,waarindelocatieBoeldershoek-Westnietvoorbedrijventerreinont-wikkelinginaanmerkingkomt.Destichtingvraagtdegemeentendeontwikkelingvande‘kraamkamerlocatie’Bio-energieparkopBoeldershoek-Westtochmogelijktemaken.
Omgevingsvergunning en infrastructuurNaasteenbestemmingsplanwijzigingzaleenomgevingsver-gunningmoetenwordenverkregen.Eenflexibelevergun-ningdiestraksgeldtvoorallebedrijvenophetpark.Destichtingheefteenkwartiermakeraangetrokken.Diehoudtzichbezigmetdevergunning,maarookmethetvindenvanrisicodragendedeelnemers.Voordeexploitatievanhetparkisvooralsnogaanvullendeoverheidssteunnodig.
Proefinstallaties en duurzaamheidcentrumOphetparkisstraksruimtevoordiverseproefinstallatiesvanverschillendegrootte.Daarnaastzaleen‘duurzaamheid-centrum’erzijnplekkrijgen,datvoorlichtinggeeftovernieuweenergietechnologieendeparkgebruikersgezamen-lijkefaciliteitenaanbiedt.SaxionendeUniversiteitTwenteonderzoekentevensdemogelijkheidomophetparkeenOpenInnovatie-enKenniscentrumBiomassametonder-zoeksfaciliteiteninterichten.
Budgete 179.126 Totaale 52.063 ProvincieOverijssele 52.063 RegioTwentee 75.000 Privaat
ResultatenVanjanuari2009totdecember2009heeftdestichtingeenhaalbaarheidsonderzoekuitgevoerdnaardemogelijkhedenvaneenbio-energiepark.Ditheeftgeresulteerdineenbusinessplanmetdaarineenverkenningvanderuimtelijke,milieutechnisch,organisatorischeenfinanciëlehaalbaarheid.DegemeentenEnschedeenHengelo,deprovincieOverijsselenhetwaterschapRegge&Dinkelhebbenhetonderzoekondersteund.
Voortgang
EnthousiasmeTijdenshethaalbaarheidsonderzoeknaarhetbio-energie-parkbleekdatzowelbedrijvenalsoverhedenenthousiastzijnoverhetidee.HetonderzoektoontaandathetBio-energieparkorganisatorischenfinancieelhaalbaarisendatdeinteressevooreendergelijke‘inplug’-locatiegrootis.Eind2009zijndebevindingenvoorgelegdaanhetbestuurvandeStichtingBio-energieparkTwente,eenconsortiumvanSaxion,afval-enenergiebedrijfTwenceendeUniversi-teitTwente.Hetbestuurheeftbeslotendeontwikkelingvanhetparkverderterhandtenemen.Eriseenbusiness-planopgesteld,waarmeepotentiële(financiële)partnerswordenbenaderd.
Beoogde locatie nabij TwenceAlslocatievoorhetBio-energieparkheeftdestichtingeen
DoelBijhetopschalenvaninnovatieveduurzametechniekenervarenontwikkelaarsdrempelsbijhetvindenvaneengeschiktelocatievoorhuntestinstallatie.HetgaatomnieuweinnovatievetechniekendienognietcommercieelzijntoegepastinNederland:•Energieproductieuitafvalen/ofbiomassaofconversie
naargroenegrondstoffen•DeeltechniekenofondersteunendetechniekenHetBio-energieparkwildrempelsindeverdereontwikke-lingvandetechniekenwegnemenmethetbiedenvanfysiekeruimteaanbedrijvenofconsortiadieeenproefop-stellingwillenrealiseren.Detechnologiekanzoopschalennaardemo-encommerciëletoepassing.Vooraldespin-offvantechniekontwikkelingnaardemaakindustriezalnieuwewerkgelegenheidkunnencreëren.Tevenswordtdesamen-werkingtussenkennisinstellingen,overheidenbedrijfsle-vengestimuleerd.
www.bioenergiepark.nl
Project in het kortHetBio-energieparkhelpttechniekenvoorenergieengroenegrondstoffenvandetoekomsteenstapverder.Ophetparkkunnenbedrijveninproefinstallatiesnieuwetechnologietestenvoordeverwerkingvanbiomassa.Technologiekanzichzoindepraktijkbewijzen.
Betrokkenbedrijven/instellingen:Saxion,TwenceBV,UniversiteitTwente:verenigdindeStichtingBio-energieparkTwente.StorkThermeq,TNO.
Naamproject:Bio-energieparkTwenteProjecttrekker:AndréOostingCommunicatiecontactpersoon:IngeGeerdink
Looptijd:Januari2009-december2009(afgerond).HetInnovatieplatformheefthetprojectookindejarendaarnagesteund.Oververvolgfinancieringisnognietbeslist.
Bio-energiepark: ‘kraamkamer’ voor nieuwe energie en groene grondstoffen
'Het Bio-energiepark helpt duurzame technologie vooruit, zodat
nieuwe energie en groene grondstoffen sneller toepasbaar zijn op
commerciële schaal'.
Op het park kunnen bedrijven aan potentiële investeerders laten zien dat
hun technologie in de praktijk functioneert.
Innovatie in Twente32 Voortgangsrapportage 2010-2011 33
VoortgangInHighTechFactoryhebben18partnersintienprojectenkennisopgedaanoverdeinrichtingvanhunproductiepro-cessen.Hetgaatondermeeromeenhaalbaarheidsstudienaareenvolautomatischeproductielijn,derealisatievaneenproductieplatformvoorlab-on-a-chipgebaseerdeproducten,eenontwerpvooreenproefinstallatievoordeproductievanfunctionelemicro-ennanodeeltjesvoordelifescience-markteneneenproductiewaardigcoatsysteem.
Leasefonds investeert in apparatuurTevensiserfinancieringvoorapparatuurgerealiseerdvoordestartendebedrijvendieHighTechFactorygaanbevolken.Ditleasefonds,hetHighTechFund,kanopaanvraagvandebedrijveninvestereninproductie-apparatuurdiedebedrijvenvervolgensleasen.Bedrijvendieaanhetbeginvanhuncarrièrestaanhebbendoorhetbijspringenvanhetfondsgeenenormefinancieringslastenopdag1.
DelabruimtenvanhetvoormaligenanolabvanMesa+zijnin2010vernieuwd.Ditjaarwordtdecleanroomgrondigverbouwd.In2012isdeproductiefaciliteitklaarengeheelaangepastaandehuidigehogestandaarden.
DoelHighTechFactorybiedteenproductiefaciliteiten-organisa-tiegerichtopproductieinhogevolumesvoorbeginnendebedrijvendiemetmicro-ennanotechnologiewerken.
Beoogde resultatenHighTechFactory,verbondenaanMESA+,hetinstituutvoornanotechnologieopdecampusvandeUniversiteitTwente,isdeproductiefaciliteitvoorbedrijveninmicro-ennanotechnologie.
Hetaantal(productie)bedrijvenindenano-enmicrotech-nologieneemtsneltoe.Zijhebbenbehoefteaanspecifiekefaciliteitenommassatekunnenmakenvoordecommerci-elemarkt.Hetisvoorindividuelemkb’ersvrijwelonmoge-lijkzelfstandigdeduregeavanceerdemachinestekopenomdezeproductentemaken.Eengedeeldeproductiefaciliteitgeeftstartendebedrijvendekanstegaanproducerenvoordemarktentegroeien.HighTechFactorykandiekostbareinfrastructuurbiedenmeteenhoogwaardigecleanroom,laboratoriametallenoodzakelijkevoorzieningen,kantoor-ruimteseneenapparatuurfonds,HighTechFund.
High Tech Factory www.hightechfactory.com
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 3.875.771
PubliekeR&D-investeringen 15.996.620
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 3.517.413
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 163
Aantalinnovaties 10
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
• HighTechFactorygeefteenimpulsaandegroeivanhightechspin-offsenmkb-bedrijven.DaardoorzullenmeerinnovatieproducteninTwentewordenopgeleverd.Deproductiefacilitetkantevensalsbroedplaatsgaanfungeren,waarkenniswordtuitgewisseldenmkb’erssamentotnieuweinnova-tieskomen.
• IndefaciliteitwordtverdergebouwdaandeinternationaalalsterkepositievanTwenteindenanotechnologie.Decommercialisatievanonder-zoeksresultatenkanzoeennoghogerevluchtkrijgen.
• HighTechFactorydraagtbijaandewerkgelegen-heidvoorhogerenlageropgeleidenindenano-enmicrosysteemtechnologie,deelektronica,assem-blage,distributieenmarketing.Ookstimuleertdefaciliteithetaantrekkenvankennisintensievestartersindevoedingsmiddelensectorendegezondheidszorg.HighTechFactoryscheptruimtevoorhoogwaardige,kennisintensievebedrijvenophetgebiedvantechnologie.
Project in het kortHighTechFactorybouwtopdecampusvandeUniversiteitTwenteaaneenproductiefaciliteitmetcleanrooms,laboratoriaenkantorenwaarjongebedrijveninnano-enmicrotechnologiehunproducteninhogevolumeskunnenproduceren.
Budgete 19.872.391Totaale 4.198.310ProvincieOverijssele2.000.000RegioTwentee 9.798.310Rijke 3.875.771Privaat
Naamproject:HighTechFactory-fase1,2en3Projecttrekker:MiriamLuizink,directeurCommunicatiecontactpersoon:MoniqueSnippers,projectmanagerLooptijd:Fase1november2007-december2010Fase2en3januari2010-december2012
Betrokkenbedrijven/instellingen:Bronkhorsthigh-tech,Ruurlo;Demcon,Oldenzaal;EnablingM3,Dordrecht;Encapson,Nijmegen;IMS,Almelo;LioniX,Enschede;Medimate,Enschede;Medspray,Enschede;Micronit,Enschede;Nanomi,Oldenzaal;Ostendum,Enschede;PhoeniXSoftware,Enschede;SmartTip,Enschede;SolMates,Enschede;TSST,Enschede;U-Needle,Enschede;UTInternationalVentures,Enschede
Een fabriek die ruim baan geeft aan starters in nano- en microtechnologie
Bijkomendvoordeelisdatbedrijvenindenano-enmicrotechnologieinelkaarsnabijheidzittenenproductiefa-ciliteitenkunnendelen.BovendienbevindtHighTechFactoryzichopeensteenworpafstandvanhetNanoLabvanMESA+,waar,naasthoogwaardigonderzoek,prototy-peswordenontwikkeldenkleineserieproductiesmogelijkzijn.
Projecten draaien om de fabriek goed in te richtenHetprojectwordtontwikkeldindriefases.Infase1ontwik-kelenbedrijvenprocessengerichtophetinhoogvolumeproducerenvanhunproducten.Ditleertookwelkekenmerkendefabriekmoethebben,watdebedrijvennodighebbenvoorhetinrichtenvanhunproductieprocesenwelkeapparatuurerdandienttestaan.Infase2en3wordtergewerktaanhetopzettenvaneenapparatuurfondsenhetdaadwerkelijkbouwenvandeproductiefaciliteit.
'De hoge kosten van productiemachinerie vormt een van de
belangrijkste bottlenecks voor commercialisatie van
microsysteemproducten'.
'Het is binnenkort mogelijk een wegwerpchip te produceren die
maximaal enkele euro’s kost'.
34 Innovatie in Twente 35Voortgangsrapportage 2010-2011
Deelproject 2: Haalbaarheidsstudie en voorbereiding naar een automatische productielijn voor de wegwerp-lab-on-a-chip
Trekker: Medimate Doelishetontwikkelenvankennisenkundevoordeovergangvaneenhalfautomatischenaareenvolautomati-scheflexibeleproductielijnmet100procentkwaliteitscon-trolevoormicrosysteemproductenvoorlifescience-toepas-singen.Medimateheeftgebrekaanervaringmethetopschalennaareenvolautomatischeproductielijn.HetdeelprojectwordtuitgevoerddoorMedimate,MicronitenEnablingM3.
ResultaatDeproductielijnvanMedimatebestondbijaanvangvanhetprojectuiteenlaboratoriumopzet,waarmeeopzeerbeperkteschaallabchipsgeproduceerdkondenworden.De
processenwaarmeedelabchipswordengemaaktwaren
beperktbeschreven.Vanveelprocessenwasookniet
duidelijkwaaromdezeprecieswerktenenwatdegrenzen
warenvandeprocesparameterswaarbinnenhetproces
werkte.HetprojectheeftMedimatedegelegenheid
gegevenomdiepgaandteonderzoekenwatdeprocespara-
meterszijn.Erisbredekennisopgedaanoverdeproductie-
processenénoverdenoodzakelijkespecificatiesvande
labchipzelf.Metalsresultaathelderespecificatiesen
conceptenvoorgecontroleerdopvoerennaareengeautoma-
tiseerdeproductievanhogevolumes.
Hetprojectheefttweepublicatieseneenoctrooiaanvraagopgeleverd.• Aprefilled,ready-to-use,electrophoresis-basedlab-on-a-
Chipdeviceformonitoringionsinbloodandurine,in:
14thInternationalConferenceonMiniaturizedSystems
forChemistryandLifeSciences,µTAS2010,3-7October
2010,Groningen,theNetherlands.
• Aprefilled,ready-to-useelectrophoresisbasedLab-on-a-
Chipdeviceformonitoringlithiuminblood,inLabona
chip,10(14).pp.1799-1806.ISSN1473-0197.
• Octrooiaanvraag:PCT/EP2009/051874.
Deelproject 3: Detectie van micro-orga-nismen met Young Interferentiechip
Trekker: Ostendum Doelishetopdoenvankenniswaarmeeindetoekomsteen
goedkopeYoungInterferentiechipkanwordenontwikkeld.
Daartoemoethetsiliciumdeelvandechip(metde
zogenaamdesensingwindows)toteenabsoluutminimum
wordenteruggedrongen.Bovendienmoethetdeeldatnu
Deelproject 1: Naar een productieplatform voor lab-on-a-chip
Trekker: Micronit Hetdoelvanhetproject‘Naareenlab-on-a-chip-productie-platform’ishetopdoenvannieuwekennisenvaardighedendieingezetkunnenwordenvoorhetrealiserenvaneenproductieplatformvoorlab-on-a-chipgebaseerdeproducten.Lab-on-a-chip-productenmakenhetindetoekomstmogelijkhetlaboratoriumnaardemenstebrengeninplaatsvandemensnaarhetlaboratorium.
ResultaatBegin2010isditonderzoekafgerondenhetchipdesignaangepast.Erwordtnogsteedsgezamenlijkwerkverrichtomtoteenverdereverbeteringvanchipenfabricagetekomen.Hetisrelatiefonbekendwelkeeffectenmechani-schescribingtechniekenhebbenopdiversechipstructureninglas,zoalsmetaalsporenengaten.Endatblijkteenknelpunt.
Sindsbegin2010isertevenseennieuwesamenwerkingopinspectiegebiedgestart.Daarbijwordtgekekenofhetzelfdeapparaatdeinspectievanondermeerchipsennozzleskanuitvoeren.Naaraanleidingvanditprojectzijntweeartikeleneneenpersberichtverschenen:• Nanonow4-SpecialNetherlands,2008.• Safe(Robecomagazine)-Decleanroomrevolutie,2008.• Persbericht‘BelangrijkesubsidievoorMicronitMicroflui-
dics’,NederlandsenEngels,April2008.
Samenvatting deelprojecten High Tech Factory Fase 1
Ontwikkeling van testing, packaging & assembly capabilities
uitglasbestaatenhetmicro-fluïdischcircuitinzichdraagt
vervangenwordendooreengoedkoopkunststofmateriaal.
Demicrokanalenvanditmicro-fluïdischecircuitmoeten
danletterlijkhaarfijnaansluitenopdesensingwindows.
Daarnaastmoetendechipsophunwerkinggetestkunnen
worden.Inhetprojectwordtkennisopgedaanoverhoeje
dezewerking(omzodekwaliteitvandechipsinde
toekomsttekunnenmonitorenenwaarborgen)semi-auto-
matischkantesten.
ResultaatInmiddelsisditsysteemonderzochtengeoptimaliseerd.De
chipbleek(metdeproductiekwaliteitsdetector)gecontro-
leerdseriematiggecoattekunnenworden.Bovendienbleek
dechip(nagenoeg)oneindigherbruikbaar,mitshijgrondig
wordtgereinigdmeteenzeersterkzuur.Hetontwerpvan
dezechipenhetpre-coatingmechanismebiedenwaarde-
volleinputomeenwegwerpchiptekunnenontwerpendieeenkostprijsvanmaximaalenkeleeuro’szalhebben.DeHighTechFactorykandieoptermijngaanproduceren.Detechnologieblijktinstaatzeergeringehoeveelhedenmicro-organismenofbiomarkers(zoalseiwitten)tekunnendetecterenineengroteverscheidenheidvanmonsters.
Deelproject 4: Spraynozzle assemblage
Trekker: Medspray Medsprayheeftinditprojecttweeonderzoekenuitgevoerd:1.Onderzoeknaarindustriëleassemblagevanspraynozzles
metbehulpvandemonstratiemachinesdiedoorIMSteAlmelowordenontwikkeld.
2.OnderzoeknaardehaalbaarheidvanhettoepassenvanMedspraysgepatenteerdeassemblagemethodevoorhetpackagenvananderemicronanochipsdandeeigenspraynozzles,samenmetdebedrijvenMicronit,NanomienOstendum.
ResultaatHetprojectheefttotverschillende(deelsookonverwachte)effectengeleid:Redesignvaneenspraychipzonderglaslaag.Despraychipbestondoorspronkelijkuiteensiliciumlaageneenglaslaag.Deverschilleninthermischegeleidingzorgdenvooreenonevenwichtigeinsmeltingvandekunststofverpakkingeneenlangecyclustijd.Dedunnesiliciumchipbleekindekunststofverpakkingsteviggenoeg,ookzonderglaslaag.Hetontwerpvandespraychipisaangepastenhetbasis-principevandezespraychipisgepatenteerd.Hetvisualiserenvanenhetnadenkenoverdedetectiechip-carrier,inclusiefallevloeistofstromen,heeftgeleidtoteenandereaanpakvandedetectorzelf.Eriseenconceptneergezet,waarbijdevoorbereidingvandechipcarrier(aanbrengenvandetectievloeistoffen)endedetectiewordengescheidenintweeapartewerkstations.
Ditleiddetottweeoctrooiaanvragen:• Medsprayheeftmedio2007octrooiaangevraagdophet
insmeltenvandenozzlechipineenkunststofonderdeel.
DitoctrooiisnusuccesvoldoordePCT-faseheenenwordtdoorgezetindeVSenEuropa.
• Medsprayheeftinapril2009eenoctrooiaangevraagdopdevernieuwdespraychipzonderglaslaag.Hetnieuwheid-onderzoekisbinnen.Methetpatentkaneengoedebeschermingsomvangwordengerealiseerd.
Deelproject 5: Procesinstallatie voor functionele micro- en nanosferen voor de life sciencesmarkt
Trekker: Nanomi Doelistekomentoteenmethodewaarmeeopgroteschaalengeautomatiseerdmonodisperse,functionelemicro-ennanosferenen-capsuleskunnenwordengeproduceerd.Daarnaastwordtonderzochtofhetmogelijkisdepolymeer-encapsuletechnologievanEncapsonsuccesvoltecombine-renmetdemembraantechnologievanNanomi.
ResultaatHetprojectheeftgeresulteerdineenprocesinstallatie-ontwerpvoorhetvervaardigenvaninjecteerbarebio-afbreekbaremicrodeeltjesvoordelangdurigeafgiftevanmedicijnen.Enineennieuweprocestechnologievoorhetmakenvanmicrodeeltjes:spraychipsproeidrogen.TotslotheefthetprojecteennieuweELIZA-microcapsulevoordiagnostischetoepassingenopgeleverd.
36 Innovatie in Twente 37Voortgangsrapportage 2010-2011
Deelproject 6: Procesontwikkeling spraycoating voor MST-applicatiesTrekker: MESA+ Hetdoelvanditprojectistekomentoteengeneriekbeschikbarespraycoating-technologiemetbijbehorendeproceduresensoftwaretoolsdieonderzoekaanenontwikkelingvandevicesmetgeavanceerde3D-functionali-teitindemicrosysteemtechnologiemogelijkmaakt.Hetinnovatieveaspecthierinisdekoppelingvandeprocessenaansoftwaresimulatietools,waarmeedegebruikelijke‘trial-and-error’-methodiekvervangenwordtdoorrationeelontwerpen.
Omdatstructurenmetgeavanceerde3D-functionaliteitbelangrijkzijnvooreengrootdeelvandeMST-toepassingen-inhetbijzonderbijMESA+-gebruikers(inclusiefspin-offs)-draagthetprojectopindirectewijzebijaandeeconomischeontwikkelingvandespin-offs.ZonderdezetechnologiezalMESA+optermijnmoeilijkkunnenconcurrerenmetfaciliteitenelders.
ResultaatHetexperimentisgoedenstatistischrelevantuitgevoerdendeprocesdatabasesoftwareisgeoptimaliseerd.DeprojectpartnersMESA+,LionixenPhoeniXhebbendejuisteparametersvoorhetDesignOfExperimentsbepaald.Deprocesdatabaseistoegankelijkvooralleledenvandeprojectgroepenisgebruiktomalleexperimententeadministreren.Ditmaaktheteenvoudigomdeparameter-extractieuittevoerenendaarmeedeeffectenvanprocessettingwijzigingenopderesultatentebepalenenomtezettenineenmodel.Uitderesultatenisnaarvorengekomenwelkefactoreninvloedhebben(primair,danwelgezamenlijk)opdegedefinieerderesultaten.
ContactenmetPhilipsMiPlazaenVTTFinlandovereenidentiekeAltaSpray-coaterhebbenertoegeleiddatbeideinstitutenprocessenhebbenlatenuitvoerenindeMESA+-cleanroom.Beideinstellingenhebbeneenidentiekapparaataangeschaft.SussMicrotecheeftalsleveranciervanspraycoatersenalsdeelnemerinditprojecteenuitgebreidepresentatiegegevenoverspraycoatenaanallepotentiëlegebruikers.
Deelproject 7: Studie naar de ontwikkeling van een universele probetester
Trekker: SmartTip Doel:studiedoennaardemogelijkhedeneenuniverseleprobetester(UPT)teontwikkelen.DezetestervormteenbelangrijkonderdeelvandevoordeproductievanSmart-Tip-probesbenodigdeproductie-infrastructuur.Zo’ntesterisproductspecifiekennietcommercieelverkrijgbaar.
ResultaatBinnenditprojecthebbenSmartTipendeonderzoeksgroepTSTvandeUniversiteitTwente(UT)zeernauwsamenge-werkt.TevensiseenUT-technicuseengrootdeelvande
projecttijdaanweziggeweestbijSmartTipvoormaximaleinteractie.Eriseendemo/prototypeUTPgerealiseerd,diedeelsoverdefunctionaliteitbeschiktdieSmartTipnodigheeftominhetbedrijfgroteaantallenprobestekunnentesten.Dedemoisnognietvollediguniverseel.ErisvoorgekozenomeentestervoorCIPT-probestebouwen.
DeontwikkelingvandeUPTheeftveelkennisopgeleverdoverdemeetprincipeswaarvoordeprobesgebruiktworden.SmartTipheeftzichverdieptindemogelijkhedentotcommerciëleuitbatingvandeopgedanekennisindevormvanCIPT-meetapparatuur.DitisgeluktenerwordtnugewerktaandeproductievancommerciëleCIPT-meetappa-ratuur.Hoewelhetwerkaangeïntegreerdex/ystage-enprobede-signsnognietisafgerondheefthetalveelalgemeneproceskennisopgeleverddiezinvolkanzijnbijdeontwikke-lingvannieuweprobedesignsen-concepten.Zozullendeprocessenvoorhetcreërenvanscherpeprobesenhethorizontaledesignverderwordenbestudeerdenmogelijkgeïntegreerdinnieuweinnovatieveprobeproducten.
Deelproject 8: Medisol - Solutions for medical coatingsTrekker: SolMateS Doelishetvertalenvan(wetenschappelijke)kennisineenproductiewaardigcoatsysteem.ZowelSolMateSalsTSST,beidespin-offvandeIMSgroep,hebbenruimeervaringophetgebiedvancoatings,inhetbijzondercoatingsgemaaktdoorPLD.Opzetisdeeersteproductenbinneneenhalfjaartecoatenenhetresultaatteanalyseren.Erzullendemonstratorsnaarbelangrijkespelersopdemedischemarktwordenverstuurdomdenieuwemogelijkhedenophetgebiedvancoatenzichtbaartemaken.Daarnazullenerdedicateddemonstratorsvooreindgebruikerswordengemaakt.
ResultaatZowelprojectpartnerTSSTalsSolMateSzijngehuisvestopdecampusvandeUniversiteitTwente.DaardoorisdekennisoverdrachtvanuithetMESA+InstituutvoorNanotechnologie,onderzoeksgroepIMS,optimaalgeweest.TSSTenSolmateshebbensameneenPLD-systeemontwik-keldopbasisvaneeneigenontwerp.TSSTheeftzichonderanderegerichtophetvacuümsysteem,targetselectiesys-teem,deprocesgastoevoerencomputeraansturing.SolMateSheeftzichondermeergebogenovereenlaserbun-delsysteemenverwarmingselement.Dezeaanpakissuccesvolgeblekenenhetdepositiesysteemisingebruikgenomen.Naastbiocompatibelecoatings(goudenhydroxyapatite)zijnookcoatingsgedeponeerdvoorderealisatievanpiëzo-sensorenvoortoepassinginonderanderemammogra-fie,insamenwerkingmethetbiomedischtechnologischinstituutMIRAvandeUT.Marktintroductieszullenmetmogelijkeafnemerswordengerealiseerd.
Deelproject 9: Onderzoek naar fabricage micro-coriolis flow sensor
Trekker: Demcon Bronkhorst,marktleiderinmassaflowmetersenflowcon-trollers,zieteentoenemendevraagnaarhogeresolutiemassaflowmeters.DoelvanhetprojectiseenstudienaardemogelijkhedenvanfabricageencommercialisatievaneenopMEMS-gebaseerdemicro-coriolissensorindeproductielijnbinnendeMESA+/MTF-faciliteiten.Hetnietofalleentegenhogekostenkunnenintegrerenvaneensensorsysteemvormthierbijhetgrootsterisico.Omditrisicototeenminimumtebeperkenzullentweemeetprinci-pesparallelonderzochtworden:optischencapacitief.BijsuccesvanhetprojecthebbenBronkhorstenDemconvoldoendeachtergrondkennisen-expertiseopgebouwdomtekomentotdedaadwerkelijkeontwikkeling,productieencommercialisatievaneenopMEMS-gebaseerdemicro-corio-lissensor.
ResultaatHetonderzoekheeft,naasteenwerkenddemonstratiesys-teem,geresulteerdinverschillendepatentenenpublicaties.Halfnovember2008iseenpatentaanvraagoveroptischesensingingediend.Hieropisinseptember2009nogeenaantalaanvullingengedaan.Dezeaanvraagisannoseptember2011noginonderzoek.Eerder(eind2007)wasaleenpatentaanvraagvooronderanderecapacitievesensingingediend,onderdevlagvanMicroNed.Dieisinmiddelsverleend.
Erzijntweeinternationalepresentatiemomentengeweesteniseenoverzichtsartikelgepubliceerd:• Deontwikkelingenophetgebiedvanbuisontwerpplus
capacitievesensingdoordeTSTonderzoeksgroepvandeUniversiteitTwente(UT-TST)-presentatiebeginfebruari2009opdeconferentieMEMS2009.
• Destandvanhetonderzoekvandeoptischesensing-presentatieinjuniopEuspen2009.
• Inseptember2010iseenoverzichtsartikelgepubliceerdindeJournalofMicromechanicsandMicroengineering.
Deelproject 10: Fiber-chip coupling assemblage
Trekker: IMS Doelistoteenprototype-opstellingtekomen,waarmeedehaalbaarheidvaneen(daarnateontwikkelen)massavolumeassemblagelijnvoor‘fiber-chipcoupling’onderzochtwordt.HetprojectzalzichtoespitsenopdespecifiekeeisendietoepassingvanTriPleXsteltendeproductendiedaarmeegerealiseerdworden.TriPleXiseenzeerbreedtoepasbareplanairegolfgeleidertechnologie,ontwikkeldengepaten-teerddoorLioniX.Hetdoelisdezetechnologietoetepasseninmarktenmetmassavolumes,zoalsbreedbandinternet.Eenbelangrijkeschakelishetassemblageprocesdatbij‘optischechips’zeerkritischis,zowelwatbetreftperformance/tolerantiesalsdekoste.Voorzoverbekendzijnernoggeen(volledig)geautomatiseerdeassemblagemachinesvoordergelijkeproducten.
ResultaatDesamenwerkingtussendeprojectpartnersIMSenLioniXaandeenekantenXioPhotonics(deeindgebruiker)isuitstekendverlopen.Alszicheennieuweapplicatiezouvoordoendanhebbendeuitkomstenvanditprojectvoldoenderichtlijnenenontwerpprincipesopgeleverd.Productenkunnendanzodanigwordenontworpendatdemontageenuitlijningvandefibersoptimaalensnelkanmetapparatuurdieditautomatischkandoen.
Daarnaastisdevolgendeoutputgerealiseerd:• ontwerprichtlijnenomdemontagevanfibersaandechip
automatischtelatendoenmetinachtnemingvandemontagesnelheidendeuitlijnkwaliteit;
• eentooleneenwerkmethodeomdefibersonderdejuistehoektekunnenpolijsten;
• eenlijmsoortdieenerzijdsrelatiefsneluithardtomhetassemblageprocessneltekunnenuitvoerenenanderzijdscompatibelismetdefabricagevandeoptischegolfgelei-ders;
• eentestopstellingomdeuitlijnproceduretedemonstre-renenteoptimaliseren;
• verbredingvandewederzijdsekennisomindetoekomstbijeenapplicatieadequaattekunnenreagereneneengoedeensnelleoplossingtekunnenleverendieproduc-tiegereedis.
Innovatie in Twente38 Voortgangsrapportage 2010-2011 39
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 918.480
PubliekeR&D-investeringen 910.480
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 348.567
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 18
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• Hetbeschikbaarstellenvannieuwemateriaalcon-ceptenaanhetTwentsemkbkanleidentotnieuweproductontwikkeling,waarmeemkb-bedrijvenhunconcurrentiepositieverbeteren.
• Inhetplatformisveelkennisoverdepraktischetoepassingvannieuwematerialensamengebald.Hetplatformkansamenmetbedrijveneenclustergaanvormen,datkennisuitwisselingvergemakkelijktendrempelsvoornieuweinnovatiesbeslecht.
• Innovatievematerialenscorenveelalhogeropduurzaamheiddantraditionelematerialen.Gebruikvandezematerialenlevertduurzameenvaakbeterrecyclebareproductenop.Hetplatformkijktnadruk-kelijknaarduurzaamheid,omdatdaardemeestemarktkansenliggen.
• Denieuwematerialenzullenondermeerhunwegvindeninproductenvoordezorg-enbouwsector.Zekunnenbijdragenaaneenbetereklimaatbeheersinginhuizenenpatiëntvriendelijkerezorgproducten.
VoortgangNahetafvallenvanMateria,datvertrokuitEnter,ishetprojectondergebrachtbijhetSaxionKenniscentrumDesignenTechnologie,lectoraatIndustrialDesign.DedenktankvanhetplatformbestaatuitmateriaaldeskundigenuitheelNederland.
Erwordtgewerktvolgenseendrietrapsraket:1.Ontsluitenvannieuwemateriaalgerelateerdekennisen
technologie-scouting&screening.2.Inzetvannieuwemateriaalconcepteninproductenen
toepassingen-transformatie.3.Actiefbeschikbaarstellenvandezekennisenconcepten
aanhetregionalemkb-disseminatie.Hetplatformheefteenmaterialenlijstmetcirca75innovatievematerialengepubliceerd.Daarvanzijner25geselecteerd(gescoutengescreend)dievanbelangkunnenzijnvooreenbredegroepbedrijven.Enkelevoorbeelden:doorzichtigbeton,polystyreenhardschuim,glasvezelbeton,aardappelzetmeelpolymeren,100%UV-werendglasenpolymerepiëzo-composieten.
Debekendefunctionaliteiteneneigenschappenvandeze25materialenwordenvastgelegdineendatabase.Watkanhetmateriaal?Welkeeigenschappenheefthet?Hoegedraagthetzichinverschillendeomstandigheden?Ookwordtvanelkmateriaaleenproduct-offactsheetgemaaktmetdaaropdespecifiekeeigenschappen.
Polymelkzuren zijn biologisch afbreekbare kunststoffen. Ze zijn lichaamsvriendelijk en lossen op in het lichaam: geschikt voor hechtdraad.
Alsvolgendestapwordenenkelematerialenvandirectpraktischtoepasbarevoorbeeldenvoorzienomvoorteleggenaanmkb-bedrijven.Hetplatformgaatminimaaltweecasesuitwerkenvanmateriaal-marktcombinaties,waarinsamenmetmkb-bedrijvendeskresearchentoepas-singsonderzoekwordtuitgevoerd.OpdelangetermijnwilhetIMPTtwintigmateriaal-marktcombinatiesonderzoeken.
HetIMPTgaatderesultatenvanhetonderzoekpresenterenaanregionalemkb-bedrijveneninzettenvoordiscussiemetdiebedrijven.Deorganisatiewerktactiefaaneengrootnetwerkinderegio.
Budgete 1.828.961Totaale 614.480ProvincieOverijssele 296.000RegioTwentee 918.480Privaat
Innovatief Materialen Platform Twente (IMPT)
Beoogde resultatenEindresultaatnadriejaar:•identificatievanvijfàtienmaterialenmeteenbreed
innovatiepotentieel;•tientottwintigmateriaal-marktcombinaties,voorzienvan
onderzoeksresultaten;•vijftottienontwerpcaseswaarinbedrijvenpraktisch
onderzoekdoensamenmetontwerpbureausenSaxion;•verschillendepublicaties,artikelen,boekjes,products-
heetsenondersteunendevideoalsditverduidelijkendis;•eenwebsitedieinzichtgeeftingenoemdethema’s,
businesscasesenpublicaties;•eennetwerkvanminimaal75actiefbetrokkenmkb’ers.
George’s Wood is een kunststofcomposiet dat energie absorbeert en naderende projectielen kan opvangen: geschikt voor politieschilden en kogelwerende vesten.
DoelHetverzamelenvanpraktischekennisovernieuweinnovatievematerialen,diekennisactiefverspreideninderegioentengoedelatenkomenaanregionalemkb-bedrij-ven,zodatinnovatiesontstaan.Materiaalinnovatiesblijvenvaakopdeplankliggenbijkennisinstellingen.Praktischetoepassingenwaarmeeondernemersuitdevoetenkunnenontbreken.HetIMPTwildevoormkb’ersverborgenmateriaalkennisactiefversprei-denonderregionalebedrijvendoorhetidentificerenvanechtinteressanteinnovatiesenhetbeschrijvenvaneigenschappenvanmaterialen.Voorbeeldenzijnconstruc-tielijmen,piëzomaterialen,biopolymeren,inkjettechnolo-gie,slimmematerialenenfunctionelematerialen.HetIMPTbiedtbedrijventevensondersteuningbijhetontwikkelenvannieuweproductenmetdienieuwematerialen.
Project in het kortHetInnovatiefMaterialenPlatformTwenteverzameltkennisoverinnovatievematerialen,vertaaltdieinpraktischetoepassingenenmaaktdietoegankelijkvoormkb-bedrijven.
Betrokkenbedrijven/instellingen:HetKenniscentrumDesignenTechnologievanSaxionHogescholen,hetIndustrialDesignCentre,BiomimicryNL,enhetregionalebedrijfsleven.
Naamproject:InnovatiefMaterialenPlatformTwente(IMPT)Projecttrekker:MiekeAllersma
Looptijd:Maart2010-maart2013
Innovatieve materialen sneller naar het mkb brengen
www.saxion.nl/impt
'Materialen vormen de bouwstenen van producten en staan daarmee aan de basis van veel innovatietrajecten'.
Biomimicryvormteenvandeinspiratiebronnenvanhetplatform.Denatuurkanonsnogveellerenovermaterialen:overdevezelsdiespinnenmaken,deenergie-efficiëntievantermietenheuvelsendekleefstofvangekko’s.
'Bedrijven kunnen hun producten vernieuwen en verbeteren met nieuwe
duurzame materialen'.
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
Innovatie in Twente40 Voortgangsrapportage 2010-2011 41
VoortgangVentureLabheeftindeeerste18maandenvanhetprogrammaruim120deelnemersopgeleid.Ongeveer80mensenvandezegroepparticipeerdenvanuitdewenshunbedrijfflinktelatengroeien.Daarnaastwerdeneralsgevolgvanhetprogramma34nieuwebedrijvengeregis-treerdbijdeKamervanKoophandel.In2011en2012verwachtVLT100deelnemerstebegeleidenbijdestartofgroeivanhunbedrijf.
Enkele concrete voorbeelden van successen van VLT:•DeoprichtingvandeStichtingRapidManufacturing
Center(RMC)inTwente.•Erzijnverschillendebedrijvenindebouwopgerichtdie
innovatieveproductenvoorisolatie,beveiliging,logistiekenconstructieleveren.
•VLTheeft7‘softlanders’aangetrokken:eenbedrijfuitIndiadateenproductiefaciliteitwilopzettenvooranti-oxidanten;eenbedrijfuitRuslanddathieractivitei-tenstartophetgebiedvansocialmedia;eenbedrijfuitChinadathandelsactiviteitenwilopzetten.
•VLTheeftde‘SoftLandingsstatus’ontvangenvandeNationalBusinessIncubationAssociation.Dezeprestigi-euzestatuspositioneertderegioTwentealséénvandebesteplaatsenvoorbuitenlandsevestigingen.VLTisdaarmeedetweedelocatieinEuropa(naMontpellierinFrankrijk)endeenigeinNederland.Inmiddelsisverlen-gingvandesoftlandingstatusaangevraagdvooreennieuweperiodevantweejaar.
•35bedrijvenmakengebruikvandeTOP-regelingalsstartfinanciering.Ongeveer25anderebedrijvenhebbenmededankzijVLTanderefinancieringenopgehaald:subsidies,bancaireleningenen/ofgeldvanbusinessangels.Ditverhoogthetgeïnvesteerdkapitaalinderegio.
•VLTkreegdeondersteuningsprijsvoorondernemerschapvanVNO-NCWvoorhetconcept(ruim23.000euro).VierVLT-deelnemershebbenvanditgeldeenbijdrageindereiskostenontvangenvoorzakenreizennaardeVSenCanada.
Beoogde resultatenVLTwilin5jaar360deelnemersondersteunen.Ditmoetleidentot200nieuwebedrijven,waarvan30depotentiehebbenuittegroeientotbedrijvenmetmeerdan100medewerkers.Vijfjaarnaafloopvanhetprojectmoeten2.850nieuwehightechbanenenruim6.000indirectebanenzijnontstaan.IndeeersteprojectperiodevantweejaarstondOverijsselendanvooralTwentecentraal.In2011en2012ondersteuntdeorganisatieookbedrijveninGelderland.Begin2013dientdeorganisatieopeigenbenentestaan.
DoelVentureLabTwente(VLT)bevordertdegroeivanhightech-bedrijvenendraagtzobijaanduurzameeconomischestructuurversterkingenwerkgelegenheidsgroeiinOost-Nederland.VLTisopgerichtnadatuitonderzoekbleekdatdemeestespin-offbedrijvenvandeUniversiteitTwentenauwelijksdoorgroeien.Hoeweldebedrijvenhetgoeddoen,blijvenzerelatiefklein.
Internationale focusVLTondersteuntstartersbijhunbedrijfsontwikkelingengevestigdebedrijvenbijgroeiversnelling.Deelnemerskrijgeneenjaarlangvoor3.000euroeenbusinessdevelopment-programmaaangeboden,uitgevoerddoordeUniversiteitTwente(NIKOS)enSaxion(SKIO).Hetprogrammabestaatuitintensievetrainingenophetgebiedvanondernemerschap,eenpersoonlijkebusinesscoachentoegangtotrelevantenetwerken,zoalsfinanciersenonderzoekers.Verderstaateengratiswerkplekterbeschik-kinginhetbedrijfsverzamelgebouwTheCorridor.Hetprogrammarichtzichophightechondernemersenbusinessdevelopersmetgroeiambitieeneeninternationalefocus.
• VLTsteuntmethetbusinesssupport-programmadegroeivanhightechbedrijven.Ditverbeterthunconcurrentiepositieenversterktderegionalewerkgelegenheid.Daarbijzalooklagergeschooldwerkontstaan.
• Inhetprogrammawordendeelnemersgecoachtengetraind.Demultidisciplinaireteamsamenstellingkanleidentotextragroeiversnelling,nieuweinnovatiesenbedrijvigheid.
• HetprogrammaisopgezetvolgenseendoorNIKOS,hetexpertcentrumvoorhightechondernemerschapvandeUniversiteitTwente,ontwikkeldprocesmo-del,datallefacettenvanondernemerschapomvat.Hetmodelstaatgarantvoorambitieenteamwerk.
• VLTneemt‘duurzamebedrijvigheid’metvoorrangmeeindejaartrainingen.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 1.603.779
PubliekeR&D-investeringen 4.760.001
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 240
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 1.242.023
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 195
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
VentureLab Twente www.venturelab.nl
BudgetProjectisaangevraagdvoor5jaar,maardoorIPTin2delengeknipt.e 6.363.780Totaale 360.000ProvincieOverijssele 1.466.667RegioTwentee 1.766.667Europae 1.166.667Rijke 1.603.779Privaat
Hightechondernemers trainen in het maken van een groeispurt
Betrokkenbedrijven/instellingen:UT-Nikos,Saxion-SKIO,193deelnemendebedrijven(oktober2011),35coaches(vaak[ex-]ondernemers),75businesspanelleden,35docenten/trainersvanUTofbedrijfsleven,netwerkenvanfinanciersenvelesamenwerkingsverbanden
Naamproject:VentureLabTwenteProjecttrekker:RobvanLambalgenCommunicatiecontactpersoon:AnnemarieRidder
Looptijd:2009-2010,metvervolgsubsidievoordejaren2011en2012
Project in het kortVentureLabTwenteiseenbusinesssupport-programmavoorhightechgroeibedrijven.Hetbiedtondernemerseenjaarprogrammamettrainingeninondernemersvaardighedenaan.
'Hightechbedrijven met betere ondernemersvaardigheden kunnen
gemakkelijker een flinke groeispurt maken'.
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
'VentureLab heeft verschillende bedrijven uit het buitenland naar de
regio getrokken'.
Innovatie in Twente42 Voortgangsrapportage 2010-2011 43
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
VoortgangHetTPRCisafgetraptmethetontwerpenvaneenroadmapenhetvastleggenvaneenonderzoeksagenda:deTPRCTechnologyRoadmap.Daarnaastisergewerktaanhetinkaartbrengenvandebelangrijkstewaardeketensvoorthermoplastischecomposieten:detoekomstigeTPRC-com-munity.Hettechnologischeplanwerktvolgenseentypischebottom-upbenadering.Hetcentrumstartmetonderzoeknaardematerialenenverbindingstechnieken.Dehieruitverkregeninzichtenwordengebruiktomverdertebouwenaancomponentenvansteedsgroterecomplexiteit.Dieondergeschiktestructurenmoetenuiteindelijktransforme-reninkritischeprimairegewichtdragendecomposieten.
Een brede vertegenwoordigingHetopeninnovatiecentrumheeftzichinseptembergevestigdophetKennisparkTwente,vlaknaastdeuniversiteitTwente.Eriseennieuwedirecteurbenoemddiedeontwikkelingenuitbreidingvanhetinnovatiecentrumterhandneemt.Ookisereenaantalmedewerkersaange-trokken.
Bijdeuniversiteitlopenerinmiddelsverschillendeonderzoekennaarthermoplastischecomposieten.EenvandeuitdagingenvoorhetTPRCishetvindenvanvoldoendeexcellenteonderzoekersinhetvakgebied.Hetcentrumwiltienonderzoekers(Aio's)aantrekkenenwerftdaarvoornuwereldwijd.Ondanksdezegrootschaligewervingsactiesblijfthetlastigmensentevindenmetvoldoendeexpertiseophetvakgebiedvanthermoplastischecomposieten.
HetTPRCwerkttevensaaneenbrederevertegenwoordigingenpositionering.Erzijnmeteenaantalleidendeindus-trieëninEuropaintensievecontactenovertoetredingenenkelepartijentredenaltoe(ofzijnaltoegetreden)in2011.Daarnaastheefthetopeninnovatiecentrumzijnooggerichtopdeparticipatievanregionalehightechbedrijven.Deverwachtingisdatzichin2012steedsmeerpartijenzullenaansluitenbijhetTPRC.Hetgroeiperspectiefisgoedtenoemen.
Beoogde resultatenHetTPRCisdewetenschappelijkeonafhankelijkeleidendetechnologischeautoriteitopditgebied.TPRCstaatopenvoorenvertegenwoordigtzoveelmogelijkwaardeketens,zoalswindenergie,olie-engaswinning,luchtvaart,deautowereld,demedischeketen,demachine-industrie,infrastructuur,scheepvaartensport.Hetcentrumgaateenkatalyserenderolvoorinnovatiesspelenenversneltwetenschappelijkeentechnologischeontwikkelingenvoornieuwetoepassingenvanthermoplastischecomposieten.
DoelGezamenlijkonderzoekdoennaardetechnologievanthermoplastischecomposieten.Ditonderzoekonderbrengenineenopeninnovatiecentrum,hetThermoPlasticcomposi-tesResearchCenter.
Thermoplastische composieten zijn met vezel versterkte kunststoffen die wel vier tot zes keer lichter zijn dan bestaande materialen. Bovendien hebben thermoplasten een korte productietijd, roesten niet en zijn recyclebaar. Ze zijn toepasbaar in vliegtuigen, auto’s, wieken van windmolens, constructiematerialen en nog veel meer. Het materiaal van de toekomst?
Steeds meer vraag naar lichte materialenVanuitmarktenalsdelucht-enruimtevaart,jachtbouwenwindenergieisereentoenemendevraagnaarlichteenhoogwaardigeconstructiematerialen.Deindustrieisvoortdurendopzoeknaarinnovatiesdiedeontwikkelingvanthermoplastischecomposietenversnelleneneensnelleproductiemogelijkmaken.HetonderzoekvanhetTPRCrichtzichophetontwikkelenvandiethermoplastischeproducten.Hetverspreidenvandebinnenhetcentrumontwikkeldekennisenexpertisespeelteengroterol.
Project in het kortHetopeninnovatiecentrumTPRCdoetonderzoeknaarthermoplastischecomposieten,kunststoffendievelemalenlichterzijndanbestaandematerialen.Hetonderzoekkanleidentothetversneldtoepassenvancomposieteninbijvoorbeeldvliegtuigen,auto’senwindmolens.
Budgete 8.177.000Totaale 600.000ProvincieOverijssele 1.025.000RegioTwentee 1.009.273Rijke 1.442.727Europae 4.100.000PrivaatBetrokkenbedrijven/instellingen:Boeing,Stork-Fokker,TenCate,
UniversiteitvanTwente
Naamproject:ThermoPlasticcompositesResearchCenter(TPRC)Projecttrekker:HaraldHeerink,TPRCRemkoAkkerman,UniversiteitTwenteCommunicatiecontactpersoon:PiaSnijder
Looptijd:Eind2009-2014
ThermoPlastic composites Research Center (TPRC) www.tprc.nl
TPRC werkt aan doorbraak van thermo-plastische composieten in de industrie
• HetTPRCzaldeinnovatieendeontwikkelingvanthermoplastischecomposietenflinkversnellenvoorverschillendemarkten.Deresultatenvanhetonderzoekkunnenwordenovergezetnaardeindustriëlepartners,diecomposietenindeproduc-tenverwerken.
• DeinhetopeninnovatiecentrumsamenwerkendeleidendeindustrieënalsBoeing,Stork-FokkerenTenCatetrekkenanderegroteNederlandseeninternationalepartnersaan.HetTPRCkanhetaldusbrengentoteeninternationaleautoriteitophetgebiedvancomposieten.DitversterktnietalleenhetimagovanderegioTwente,maarlevertoptermijnookregionalewerkgelegenheidop.
• Thermoplastischecomposietenzijnduurzaamenleverenmilieuvoordelenop.Composietentoegepastinvliegtuigenmakendielichter,waardoorzeminderkerosinegebruiken.Datzelfdekangeldenvoorauto’s.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 4.100.000
PubliekeR&D-investeringen 4.077.000
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 1.751.328
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 155
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Deorganisatieconcentreertzichnuallereerstophetneerzettenvandefaciliteit.Ineenlaterstadiumwordenookinteressantepropositiesvoorregionalemkb-bedrijvenuitgewerkt.
'Excellente onderzoekers vinden met expertise op het gebied van
thermoplastische composieten is een hele uitdaging'.
Innovatie in Twente44 Voortgangsrapportage 2010-2011 45
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
VoortgangHetconsortiumisgestartmethetuitwerkenvandeonderzoeksvragenenhetopzettenvandeprojectstructuur.
Inmiddelszijnerverschillendeonderzoekers(Aio’s)aangesteld,wordtermeetapparatuurontwikkeldenzijnereersteasfaltmetingenverricht.Hetprojectisoperationeel,ondanksdathetlastigwasgoedeonderzoekerstevinden(tweeAio’sstarteninnajaar2011).
StilVeiligWegverkeerisondergebrachtinhetTire-RoadConsortium,datbestaatuitvijfonderzoeksgroepenvandeUniversiteitTwente.HetconsortiumwerktnauwsamenmetdebandenindustrieenwegenbouwersinOost-Nederland.
Budgete 3.933.291Totaale 300.000Europae 600.000RegioTwentee 600.000ProvincieOverijssele 586.088Overige 1.847.203Privaat
Beoogde resultatenHetconsortiumontwikkeltfundamenteleinzichteninband-wegdekinteractie(kennisontwikkeling)enontwikkeltinnovatieve,stilleenveiligebandenenwegen.StilVeiligWegverkeerverrichtondermeerdevolgendeactiviteiten:• ontwikkeling,ontwerpenbouwvaneennieuwmeetin-
strumentvoor3D-scanningvanasfaltopmm-schaalbijhogesnelheid;
• ontwikkeling,ontwerpenbouweneen2D-tempera-tuursensor,diehettemperatuurverloopvanwegdekenbandbijhogesnelheidsimultaanmeet;
• berekeningvanveiligeband-wegdekcombinatiesenberekeningvanstilleband-wegdekcombinaties;
• eengeïntegreerdeband-wegdekmeettrailerensimulatie-toolsvoorbandenband-wegdekinteractie;
• prototypesvanband,wegdekenband-wegdekcombina-ties.
DoelStillereenveiligerewegenenbandenontwikkelen,datishetdoelvanStilVeiligWegverkeer.Hetprojectkiestdaarbijvooreenuniekeaanpak:deinteractietussenbandenwegdek,waarbijgeluidengripcentraalstaan.Dehoeveel-heidgeluidendeslijtagevanbandenwegdekhangeninhogemateafvandeband-wegdekinteractiedieoptreedtinhetcontactvlak.StilVeiligWegverkeerpaktdesamenhangtussenbeideopenontwikkelteenprototypevaneen‘stilleenveiligeband-wegdekcombinatie’.Bandenwegwordensamenstilenveiliggemaakt.Deintegraleontwikkelingvaneenprototype‘stilleenveiligeband-wegdekcombinatie’isuniekennognieteerderuitgevoerd.
Betrokkenbedrijven/instellingen:ApolloVredestein,UniversiteitTwente(Tire-RoadConsortium),ReefInfra,IrisVisionMeasurement&Inspection,provincieGelderland,ElastomerResearchTesting.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 1.847.203
PubliekeR&D-investeringen 2.086.088
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 708.000
Aantalondersteundemkb-bedrijven 1
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 47
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
• HetprojectleverteenuniekesamenwerkingoptussenbandenontwikkelaarApolloVredestein,eenasfalteerderREEFinfra,IrisVisionMeasurement&InspectionendeUniversiteitTwente.Hetonderzoeknaardewederzijdsebeïnvloedingvanbandenwegdekisuniek.Daardoorwordteenbijzonderekennispositieopgebouwdophetterreinvanband-wegdekinteractie,dieeeninternationaleuitstralingzalhebben.
• ApolloVredesteinkanzichpositionerenalskennis-centrum.DatverkleinthetrisicodatdeactiviteitenvanhetvoormaligeVredestein,tegenwoordigalsApolloVredesteinonderdeelvanhetIndiasebedrijfApollo,zichzullenverplaatsennaarIndia.ApolloVredesteinkanmetditprojectzijnconcurrentiepo-sitieverbeterenenzijnmarktaandeelvergroten.Metbehoudenwellichtgroeivanwerkgelegenheidalsresultaat.
• Stillerebandenenwegdekkendragenbijaandeleefbaarheidenverhogendeveiligheid.
www.tire-roadconsorium.nl Stil Veilig Wegverkeer
Stil Veilig Wegverkeer maakt band en wegdek samen stil en veilig
Naamproject:StilVeiligWegverkeerProjecttrekker:HansvanBenthem
Looptijd:September2010-november2015
Project in het kortStilveiligwegverkeerwerktaanstilleenveiligebandenenwegdekken.Deinteractietussenbandenwegdekstaatdaarbijcentraal.Indieuniekeaanpakwordenbandenasfaltsamenstilenveiliggemaakt.
'Stil Veilig Wegverkeer ontwikkelt een uniek prototype van een ‘stille en veilige band-wegdekcombinatie’.
'Stillere en veiligere banden en wegdekken dragen bij aan de
leefbaarheid en verhogen de veiligheid'.
Innovatie in Twente46 Voortgangsrapportage 2010-2011 47
VoortgangTexperiumheefteenvliegendestartgemaakt,mededankzijeeneersteprojectmetKLM.Ongeveer90.000kilogramaanoudeKLM-uniformenwerdgerecycledendoetnudienstinbadslippers,kofferriemenenlaptoptassen.Derecyclingbespaarde4.700tonaanCO2.
ErdraaienmomenteelverschillendeprojectenbijTexperium.ZowordtmetDessoenKLMgewerktaanderecyclingvanvliegtuigtapijtenmetVerosolaaneennieuwetoekomstvoorsnijafvaldatoverblijftbijdeproductievanzonwering.
'Komend jaar zullen veel nieuwe bedrijven aansluiting zoeken bij
Texperium'.
Metveelanderepartijenzijnoriënterendegesprekkengaande.DeverwachtingisdatkomendjaarveelnieuwebedrijvenaansluitingzullenzoekenenvindenbijTexperium.Texperiumzaloptermijnzelfstandiggaandraaien.
Ketenbenadering staat vooropHetopeninnovatiecentrumbouwtaanonderzoeksfacilitei-tenombedrijveneninstellingenteondersteunenbijhetwerkenaaninnovaties.Deexperimenteerfaciliteitenkunnendeklooftussenonderzoekentoepassingdichten,omdatproductieopsemi-industriëleschaalmogelijkwordt.
Eenketengerichtebenaderingstaatvoorop.Bijalleprojectenwordenallereerstketensvanbedrijvengevormd:ontdoeners,ontwikkelaarsenproducentenwerkensameninvraaggerichteconsortia.Hoogwaardigerecyclingvantextieliscomplexenvraagtveelexpertise.Vrijwelgeenenkelbedrijfheeftalleexpertisezelfinhuis.Daaromstaatsamenwerkingineenketenbenaderingvoorop,metTexperiumalsbindendefactor.Zowordttevensdealaanwezigekennisbijdeelnemersmaximaalgebruikt.
Beter sorterenTexperiumisopgezetomontdoenersvantextielteverbindenmetpotentiëlegebruikersvanherwonnenvezels.Herwonnenvezelszijnvaakvandusdaniggoedekwaliteitdaterheelmooieproductenvankunnenwordengemaakt.Tochgebeurtdatveelalniet,omdatdevezelseenmengel-moesvormen.DaaromwerktTexperiumaaneenmethode
Beoogde resultatenTexperiumwilhoogwaardighergebruikrealiserendoor:• hetstimulerenenfaciliterenvanresearch&development
voorhergebruikvantextielegrondstoffenineenpre-commercieelstadium;
• eenplatformtezijnvoorduurzametoepassingenmetherwonnen(textiele)grondstoffen;
• hetinitiërenvantechnologie-enproductontwikkeling;• hetuitvoerenvanhaalbaarheidsstudies,proefprojecten
enlangereonderzoekstrajectennaarhetverderverbete-renvanmogelijkhedenvanhergebruik;
• hettesteneninvoerenvannieuwetechnologieënalsRapidTestingenFastPrototyping;
• verworvenkennisuittedragenenteverbredenviasymposia,lezingenenpublicaties.
Deverwachtingisdattot2015jaarlijksdrietotviergroteprojectenwordenuitgevoerdbinnenhetopeninnovatie-centrum.
DoelHetopeninnovatiecentrumTexperiumstreeftnaarduurzaamhergebruikvantextiel.Afgedanktenovertolligtextielwordtmomenteelslechtbenut.Ongeveer90procentwordtnagebruikverbrandofverdwijntbijhetvuilnis.Detraditionelereclyclingbeperktzichtotindustrieeltextielenisveelallaagwaardig:vezelsbelandeninisolatiemateriaal,alsdrukverdelersinmatrassenenzitmeubelsenindeurpanelen.
Texperiumwilrecyclingstimulerenenrichtzichdaarbijvooralophoogwaardighergebruikvantextielafvalvanzoweldeindustriealsconsumenten.Geenreclycling,maarupcycling.Doorupcyclingkunnenmeerherwonnentextielvezelsgebruiktwordenalsgrondstof.Vezelskrijgeneenlangerelevensduurenerkunnenduurzamereclycling-enupcyclingsystemenontstaan.
Project in het kortHetopeninnovatiecentrumTexperiumgeefteenimpulsaantextielrecycling.Oudtextiel,datnuin90procentvandegevallenopdestortofindeafvaloveneindigt,wordtmetnieuwetechnologieomgezetinvezelmateriaaldatgeschiktisvoortoepassinginhoogwaardigeproducten.
Budgete 2.386.500Totaale 502.875ProvincieOverijssele 502.875RegioTwentee 1.380.750Privaat
Naamproject:OpenInnovatiecentrumTexperiumProjecttrekker:PeterBosCommunicatiecontactpersoon:JanineKarelseLooptijd:2011en2012
Betrokkenbedrijven/instellingen:Frankenhuis,AlconAdvies(initiatiefnemers),Saxion,KlieverikTapijtindustrie,Modint,VanGansewinkel,Sodexo,KLM,DuraVermeer,Laroche,TwenceenVerosol.RelatiesmetFachhochschuleReutlin-gen,Dirksen,BKN,VTSpolitieNederland,ABNAMRO,CarloLamperti,OAD,Arjowiggins,TNT,ING,Auping,deRAI,Staatsbosbeheer,UniversiteitTwenteenverschillendebuitenlandsekennis-enonderzoeksinstellingen.
Afgedankt textiel krijgt een hoogwaardig tweede leven
Open Innovatiecentrum Texperium www.texperium.eu
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
• TexperiumbevordertkennisuitwisselingtussenSaxion,UniversiteitTwente,FachhochschuleReutlingen,KennisinstituutChemnitsSTFIenmkb-bedrijvenenversneltdaardoorgewensteinnovatiesintextielrecycling.
• Gerecycledevezelszijnzeerduurzamevezels.Devraagnaarduurzameartikelenzaldekomendejarenstijgen,terwijlgrondstoffensteedsduurderworden.Hoogwaardigetextielrecyclingkandusuitgroeientoteenzeerkansrijkebedrijfstak.
• Meerdan300miljoenkiloNederlandstextielverdwijntjaarlijksopdestortofindeafvaloven.Recyclinglevertaanzienlijkemilieuwinstop.Per4.000tonvermedennieuwevezelsisdemilieu-winst56.000tonCO2,8,8miljoenkubiekemeterwateren7,5tonchemicaliën.
• Hetopeninnovatiecentrumlevertnaarverwachtin-genwerkgelegenheidopbijalledeelnemendebedrijven.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 1.380.750
PubliekeR&D-investeringen 1.005.750
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 515.484
Aantalondersteundemkb-bedrijven 9
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 19
Aantalinnovaties 1
Aantalpatenten 1
Aantalspin-offs 5
'Texperium verwerkte oude KLM-uniformen tot badslippers, kofferriemen en laptoptassen. Oude plisséjaloezieën krijgen een
tweede leven als rolgordijn'.
omtextielafvalbetertesorterenopkleurentextielsoort.Eenaantaldeelnemersisbetrokkenbijeenprojectomsorteringvolledigautomatischtekunnenuitvoeren.HetHaaksbergseinnovatiecentrumontwikkelteengecertificeerdsysteemomuniformen,bedrijfskleding,onverkochtemerkkledingeninbeslaggenomengoederentekunnenherverwerken.Hetgaathieromproductendienuwordenverbrand,omdatzebeslistnietmeerinomloopmogenkomen.Decertificeringstaatgarantvoorvernieti-gingvandeproductenineengeslotensysteemmétherwinnenvandevezels.Texperiumheeftvolopdepubliciteitgehaald,met28publicatiesinverschillendemedia.
'Kleding met een risicoprofiel wordt ingenomen, versnipperd en
omgetoverd in andere producten, zoals tapijten en composieten'.
Innovatie in Twente48 Voortgangsrapportage 2010-2011 49
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
VoortgangHetinnovatieclusterisinontwikkeling.Eind2012wordthetcentrumopdeUT-campusofficieelgeopendinhetnieuwepandTheGallery.
MIRA,met‘TopTechnologyforPatients’alsmotto,heeftinSiemensNederlandeengrotemondiaalopererendepartnergevondenomhetcentrummedeoptezetten.SiemenszaleendeelvanzijnonderzoekinTwentesituerenensteltapparatuurbeschikbaardieinhetCenterforMedicalImagingwordtdoorontwikkeld.
Nieuwe hoogwaardige zorgoplossingen verhogen de kwaliteit van leven voor
patiënten.
NaopeningvanhetcentrumzullenzowelonderzoekersintechnischegeneeskundevandeUTalsonderzoekersvanSiemensendeacademischeziekenhuizenvanNijmegenenGroningenhunplekvindeninhetCenterforMedicalImaging.Samenmetpartnersuithetbedrijfslevenzullenzewerkenaannieuwehoogwaardigezorgoplossingen.DaardoorwordtTheGalleryeenprominentonderdeelvandeUT-campus.
DoelHetCenterforMedicalImagingTwenteiseenopeninnovatieclusterdatbedrijvenenzorgspecialistenkoppeltaandewetenschap.Doelen:• creërenvaneenplatformvoorkennisdelingendraagvlak
voornieuweinnovaties;• realiserenvaninnovatiesrondbeeldvormingstechnieken;• creërenvaneenetalagevoorhettonenvandeze
innovaties;• vergrotenvanhetinzichtvanhetregionalebedrijfsleven
in(klinische)behoeften.
Kanker virtueel weergevenHetopeninnovatiecluster,onderleidingvanhetMIRA-instituutvoorbiomedischetechnologieentechnischegeneeskundevandeUniversiteitTwente,maaktdeeluitvanhetCenterforMedicalImagingNorthEasternNether-lands(CMINEN)dateenleidendepositieindewereldnastreeftophetgebiedvanmedischebeeldvorming.Hetcentrumrichtzichophetontwikkelenvanapparatuurdiekanker,endanvoorallong-borstenprostaatkanker,hart-envaatziektenenneuro)musculaire)ziektenvirtueelkanweergeven.
HetCMINENiseenvandeachtdoordeNederlandseOrganisatievoorWetenschappelijkOnderzoek(NWO)erkendeCentresofResearchExcellencebinnenhetInnovativeMedicalDevicesInitiativeNL(IMDI).IMDIwil
Project in het kortHetCenterforMedicalImagingontwikkeltnieuwetechniekenvoormedischebeeldvormingommenseninternteonderzoeken.Medischebeeldvorming-hetvirtueelweergevenvandeinternemens-kanhelpenziektessnelleroptesporenenmaaktopererengemakkelijker.
Budgete 3.017.500Totaale 730.750Europae 243.583Rijke 243.584ProvincieOverijssele 243.583RegioTwentee 1.556.000Privaat
Naamproject:CenterforMedicalImagingTwenteProjecttrekker:MartijnKuit
Looptijd:Juni2011-januari2016
Betrokkenbedrijven/instellingen:SiemensNederland,Euro-Diagnostica,DelftImagingSystems,FutureDiagnostics,TMSi,ANT,DEMCON,Universi-teitTwente(MIRA-instituutvoorbiomedischetechnologieentechnischegeneeskunde),UniversiteitGroningen,UniversitairMedischCentrumGroningen,UMCSt.Radboud.
Met medische beeldvorming naar een betaalbare en veilige zorg
Center for Medical Imaging Twente www.cmi-nen.nl
• HetcentrumverbindtdeinOost-NederlandsterkekennisgebiedentechnologieengezondheidenkoppeltdeNijmeegsemedischekennisaandemedischetechnologievanTwente.DaardoorkrijgtdeRedMedtechHighwaylangsdeasNijmegen-Enschedeconcreetgestalte.
• HetcentrumverbindttevensdeUniversiteitTwentemetSiemensNederlandenhetregionalebedrijfsle-ven.Siemensvestigtzichopdecampusenzalspecialistenuitdehelewereldnaarhetcentrumtrekken.DitversterkthetinternationaleaanzienvanTwente.EengrotespeleralsSiemensheeftbovendienhetvermogenregionalebedrijvenmeetetrekkenintoepassingenvaninnovatiesdiehetcentrumgaatopleveren.
• Hetclusterstimuleertonderzoekophetterreinvanmedischebeeldvormingwaardoorziektessnellerwordenontdektensteedsverfijnderopererenmogelijkwordt.Ditverhoogtdekwaliteitvanlevenvoorpatiëntenendraagtpositiefbijaanhetwerkvanprofessionalsindezorg.
• Doorefficiëntsamenwerkeninhetnieuwecentrumzullenonderzoekersminderhoeventereizenvooronderzoekofhetdoenvanexperimenten.Resultaat:minderenergieverbruik.Ookhetvervangenvanschadelijke(radioactieve)stoffendoornieuwteontwikkelenbiomarkersisgoedvoorhetmilieu.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 1.556.000
PubliekeR&D-investeringen 1.461.500
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 10
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 651.780
Aantalondersteundemkb-bedrijven 20
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen 1
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 97
Aantalinnovaties -
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
'Nieuwe technologieën kunnen bijdragen aan een gezondheidszorg die
bemensbaar blijft ondanks de vergrijzing'.
metnieuwetechnologieënbijdragenaaneenbemensbare,betaalbareenveiligegezondheidszorg.
Beoogde resultatenEenhoogwaardigclusterwaarinbedrijvenenkennisinstel-lingensamenprojectgroepenvormenendaarbijtoeganghebbentotdegeavanceerdefaciliteitenenapparatuurdienodigzijnominnovatiesteontwikkelen.Erwordtbiomedischtechnologischonderzoekverrichtdatwerkelijktotnieuweproductenzalgaanleiden.Hetcentrumgaattevenspatiëntenbehandelenmetdenieuwebeeldtechnie-kenenzaluiteindelijk150medewerkerstellen,onderwie70jongewetenschappers.
Het onderzoek levert patenteerbare technologie op dieregionale bedrijven
kunnen vermarkten.
HetregionalebedrijfslevenkrijgtdekanssamenmetSiemensendeUTtewerkenmetzeergeavanceerdeapparatuurenexperimenteleinstrumenten.Hetonderzoeklevertpatenteerbaretechnologieop,dieregionalebedrijvenkunnenvermarkten.
Innovatie in Twente50 Voortgangsrapportage 2010-2011 51
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
VoortgangErwordtgewerktaandefundamentenvanhetRMCenterTwente.Detrekkerswervennieuweledenengevenhetaanbodvorm.Daarnaastwordteenverdienmodelvoorhetsamenwerkingsverbanduitgewerkt.HetRMCenterdenktaanpartnerschappenofeenlidmaatschapsstructuur.Businessactiviteitenkunnenvooraanvullendeinkomstenzorgen,metRMCenteralsmakelaardiepartijentegeneenhonorariumbijeenbrengt.Hetcentrumheeftverschillendebijeenkomstengeorganiseerd,zowelvoorgroepenalsvoorindividuelebedrijven.
'Heupimplantaten zijn met rapid manufacturing snel te produceren. Na een scan kan direct een exacte kopie van het heupbot worden gemaakt'.
HeupimplantatenHetcentrumheeftdaarnaasteenstartgemaaktmethetontwikkelenvanprojecten.ZoisersamenmetPhilipsgekekenofsommigeelementenvanscheerapparatenteproducerenzijnmetrapidmanufacturing.Metmedischepartijenzijnergesprekkengevoerdoverrapidmanufactu-ringvanbijvoorbeeldheupimplantaten.Naeenscanvaneenheupbotvaneenpatiëntzouzeersnel,voordataandeoperatiewordtbegonnen,eenexactekopiekunnenwordengeproduceerd,mogelijklaterzelfsterplekke.
Wenkend perspectiefRapidmanufacturingiseentechnologiedieondankshetwenkendperspectiefnognietaanhetbeginstaatvaneengrootschaligeopmars.EensnelleincorporatievandeproductiemethodedoordemaakindustrieinOost-Nederlandisdaarommetonzekerhedenomgeven.
Beoogde resultatenHetRMCenterTwenteishétpodiumvoorbusiness,kenniseninnovatieophetgebiedvanrapidmanufacturing.Hetheefttoegevoegdewaardedoorkenniseninhoud,eenuitstekendnetwerkengrootvertrouwenvandemaakindus-trie.Inhetcentrumzijnpartijenactiefalsontwerpers,metaalbedrijven,demedischesector,toolleveranciers,machinebouwers,kunststofbedrijvenenmatrijzenbouwers.
DoelRapidManufacturingiseennieuwetechnologiediewelwordtgezienalsdeproductiemethodevandetoekomst.HetRapidManufacturingCenterTwentewildetechnologieonderdeaandachtbrengenbijdemaakindustrie.Hetcentrumwilervaringenverzamelenenuitwisselen,hetinitiatiefnementotonderzoeksprojectenenopleidingspro-gramma’s,faciliteitendelen,detechnologietonenensamenwerkingstimulerentussenbedrijvenenkennisinstel-lingen.
Rapid manufacturing is een verzamelnaam van technieken waarmee producten laag voor laag worden opgebouwd. Er wordt geen materiaal verwijderd zoals bij verspanen. Een digitaal ontwerp wordt direct, bijvoorbeeld met een 3D-printer, omgezet in een product. Voordelen: produceren kan snel, in kleine series of op maat.
DeactiviteitenvanRMCrustenopdriepijlers:eenbusinessnetwerk,hetdelenvankenniseneenpodiumbiedenvoorinnovaties.Hetcentrumwerftmomenteeldeelnemerszodathetoptermijngaatfungerenalseenopensamenwerkingsverbandvoorkennisinstellingen,organisa-tiesenbedrijven.
Project in het kortRapidmanufacturingwordtwelgezienalsdeproductie-methodevandetoekomst.HetRapidManufacturingCenterTwentewildezenieuwetechnologienaardemaakindustriebrengenenlanceertprojectenomermeeteexperimenterenenkennistedelen.
Budgete 210.000Totaale 50.000ProvincieOverijssele 50.000RegioTwentee 5.000Overige 105.000Privaat
Naamproject:RapidManufacturingCenterTwenteProjecttrekker:RenéGroothedde
Looptijd:2011
Betrokkenbedrijven/instellingen:VerenigdeMaakindustrieOost(VMO),VentureLabTwente,3dModelFactory,3DWorknet,UniversiteitTwente,SaxionHogeschool,STODTToekomsttechniek.
Rapid manufacturing als wenkend perspectief voor de maakindustrie
Rapid Manufacturing Center Twente www.rmcenter.nl
• Metrapidmanufacturingwordenontwikkelcycliverkorteninnovatieprocessenversneld,metsnelleremarkintroductiealsresultaat.RM-techniekmaaktideeëntastbaartegenrelatieflagekosten.Deproductievankleineserieswordteconomischhaalbaar.Ditkanleidentotnieuwebedrijvigheid,groeivanbestaandebedrijvenenwerkgelegenheid.
• HetRMCenterbevordertdesamenwerkingvanbedrijvenenkennisinstellingen,stimuleertzoinnovatieendatvergrootdeconcurrentiekracht.
• HetRMCentersteuntstartersendoorgroeiendebedrijvenenwerktdaarbijintensiefsamenmetanderenetwerken.
• Rapidmanufacturingkanzichontwikkelentoteenduurzaamproductieproces.ErisgeenrestmateriaalenRMleentzichbijuitstekvoorlokaalproduceren.
• RapidmanufacturingkanbijdragenaanhetbehoudvanindustriëlewerkgelegenheidinTwenteenNederland.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen 105.000
PubliekeR&D-investeringen 105.000
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar -
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 45.360
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 21
Aantalinnovaties -
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
Innovatie in Twente52 Voortgangsrapportage 2010-2011 53
Opbrengsten innovatie, economie en arbeid, milieu, welzijn
werkzaamhedenenisbereiddaarvoorcommitmentaftegeven.Hetnetwerkheeftvoldoendeschaalgrootteomdedienstverleningoppeiltehouden.Strevennavierjaar:• 90aangesloten(aspirant)informeleinvesteerders;• 120ondernemershebbendeelgenomenaanvoorlichtings-
bijeenkomsten;• intakevan320proposities,8matchingsbijeenkomsten,
25directedoorverwijzingennaareeninformal;• Verschillendebedrijvenhebbenfinancieringgevonden.
VoortgangMeestersvandeToekomstinTwenteheeftinheteersteanderhalfjaarbovenverwachtinggepresteerd.Erismet150ondernemerseenintakegehouden(planningwas50).Erzijn130adviesgesprekkengevoerd.Vandiegroephebbener38eenpitchgedaanmetinvesteerders;25eerstematcheskrijgenmogelijkeenvervolg.Driebedrijvenhebbenfinancieringgevonden.Inmiddelszijner35informalinvestorsgeworvenenhebbenzich15intermediaireorganisatiesaangeslotenbijhetnetwerk.
Erisindemarktduidelijkbehoefteaanhettypedienstver-leningvanMeestersvandeToekomst.ZekerineenhooginnovatieveomgevingalsdievanKennisparkTwenteisdebehoefteaaneenvolledigfinancieringsnetwerkenduseengoedinstrumentvoorzogenaamdevroege-fasefinancieringduidelijkenevident.
Hetproject,deeerstetweejaargefinancierddoordeprovincieOverijssel,heeftonlangsvoortweejaarvervolgfi-nancieringvandeRegioTwente.MeestersvandeToekomstinTwentekrijgtdaardoordekanshetnetwerkinvierjaartijdopeenvoldoendeniveautebrengen.Dekomendejarenwordtondermeergewerktaaneenverdereprofessionalise-ringvandedienstverlening.
eninnovatievebouwtoeleveringennanotechnologie.Maarookbedrijvenindelifesciences(milieutechnologie,biotechnologie,gezondheids-enmedischetechnologie),ICTenmaakindustriebehorentotdedoelgroep.
Informal investors onontbeerlijkInformalinvestmentspeelteenwezenlijkeenspecifiekerolinfinancieringvanjongeinnovatieveondernemingen.Informalinvestorsbrengenkapitaal,kennisenkundeinenzijnonontbeerlijkvooreengoedfinancieringsklimaatvoorstarters.OmdieredenisMeestersvandeToekomstinTwenteeenvandestrategischeprojectenvanStichtingKennisparkTwente.InformalinvestmentmoeteenkrachtigenvanzelfsprekendonderdeelwordenvandeondernemenderegioTwente.
Beoogde resultatenMeestersvandeToekomstiseenbekendnetwerkinderegioTwente.Ondernemersopzoeknaarrisicokapitaalwetenhetplatformtevinden.Demarktwaardeertde
Doel‘MeestersvandeToekomstinTwente’bevorderthetbeschikbaarstellenenbenuttenvaninformeelkapitaalinTwentedoor:
• ondernemersenparticuliereinvesteerderstematchenzodatzeinvesteringstrajectenrealiseren;
• vergrotenvandenaamsbekendheid,toegankelijkheidvanenkennisoverdevoor-ennadelenvaninformalcapitalvoorondernemers;
• ondernemersen(aspirant-)particuliereinvesteerdersbeterteequiperenomofweldefinanciëlemarktoptegaanofwelalsinformalinvestoroptetreden;
• netwerkontwikkelingenrealisatievaneengroepinvesteerdersdieinteressehebbeninpotentiëleTwentseproposities,ooknaartypeactiviteiten.
Hetprojectsteuntdeinnovatieveenperspectiefvollebedrijven:bedrijvenmeteenzekereuniciteitdie‘voorloperindemarkt’zijnendieeenbeperktrisicodragendvermogenhebben.Naastinvesteringskapitaalhebbendeondernemin-genbehoefteaanondersteuningdooreenparticuliereinvesteerder.HetgaatomdebehoefteaanentoevoegingvanKapitaal-Kunde-Kennis(sen)
‘MeestersvandeToekomstinTwente’richtdeaandachtvooralopbedrijvenindesectorenMaterialen&Hightechsystemen,Veiligheid&Technologie
Project in het kortMeestersvandeToekomstinTwenteiseennetwerkorganisatiediedetoegankelijkheidtotentransparantieopderisicokapitaalmarktvergroot.Dittenbehoevevaninnovatievestartersendoorgroei-bedrijvendieopzoekzijnnaarrisicokapitaalafkomstigvanparticuliereinvesteerders.Hetnetwerkgeeftvoorlichting,verzorgttrainingenenmatchtondernemersmetinvesteerders.
Budgete 577.524Totaale 288.762ProvincieOverijssele 288.762RegioTwente
Naamproject:MeestersvandeToekomstinTwenteProjecttrekker:RadboudDood
Looptijd:April2010-april2014
Betrokkenbedrijven/instellingen:KennisparkTwente,OostNV,intermediaireorganisaties,(innovatieve)start-upsendoorgroeibedrijveninderegioTwente.
Meesters van de Toekomst in Twente www.meestersvandetoekomst.nl
Project helpt startende ondernemer aan particuliere investeerder
• Informalinvestorshelpeninnovatievebedrijvenaankapitaaldatzeeldersnietkunnenkrijgen.Ookdeinbrengvankennis,netwerkenervaringdoorinformalsisevidentencruciaal.MeestersvandeToekomstinTwentevergrootvoorondernemersdetoegangtotderisicokapitaalmarkt.DitdraagtbijaaneenpositiefondernemersklimaatinTwente.Erstartenmeerbedrijven,dewerkgelegenheidgroeit.
• Doorvoorlichtingbetredenondernemersbetergeëquipeerddemarktvanhetrisicokapitaal.
• Informalinvestorsbiedenjongeengroeiendeondernemersnietalleenkapitaal,maarbrengenookmanagementvaardighedeninenkunnenaldusbedrijvenhelpensnellermarktenteveroverenentegroeien.
Indicatoren Resultaat
PrivateR&D-investeringen -
PubliekeR&D-investeringen 577.524
Aantalondersteundebedrijvenenkleinebedrijven<5jaar 33
Uitgelokteprivatevervolginvesteringen 4.950.000
Aantalondersteundemkb-bedrijven -
Aantal(nieuwe)samenwerkingsverbandentussenbedrijvenenkennis-/researchinstellingen -
Aantalbrutogecreëerdearbeidsplaatseninfte’s(uitkomst) 99
Aantalinnovaties -
Aantalpatenten -
Aantalspin-offs -
'Meesters van de Toekomst in Twente steunt voorlopers in de markt, de
innovatieve bedrijven'.
'In het eerste jaar zijn er 35 informal investors toegetreden en hebben drie
bedrijven financiering gevonden'.
54 Innovatie in Twente 55Voortgangsrapportage 2010-2011
HiPrins TenCateItexbv Nijverdal ThalesNederlandB.V. Hengelo TNO Eindhoven UniversiteitTwente Enschede UniversiteitDelft Delft UniversiteitEindhoven Eindhoven HolstCentre Eindhoven Oce-TechnologiesB.V. DenBosch OTBGroupB.V. Eindhoven NTS-Group Eindhoven ThalesNederlandB.V. Hengelo Demcon Oldenzaal
HighTechFactory BronkhorstHigh-TechBV Ruurlo DeltaMaskV.O.F. Enschede DemconTwenteB.V. Oldenzaal EnablingM3 Dordrecht Encapson Nijmegen HighTechFactory Enschede IMS Almelo Lionix Enschede Medimate Enschede MedsprayXMEMSBV Enschede MicronitMicrofluidicsBV Enschede NanomiBV Oldenzaal Nanophytics Enschede OstendumR&D Enschede PhoenixSoftware Enschede SmartTipBV Enschede SolMateS Enschede TwenteSolidStateTechnology Enschede UTInternationalVentures Enschede U-NeedleB.V. Enschede
HydrogenePeroxideBreathAnalyser RelitechB.V. Nijkerk LioniXB.V. Enschede UniversiteitTwente Enschede Indes Enschede Innoteq Eindhoven UMCG Groningen UMCRadboud Nijmegen SenzAirBVi.o. Enschede
HydrogeneAmmoniaBreathAnalyzer RelitechB.V. Nijkerk LioniXB.V. Enschede UniversiteitTwente Enschede Indes Enschede Innoteq Eindhoven UMCG Groningen UMCRadboud Nijmegen SenzAirBVi.o. Enschede
IMPT SaxionHogescholen Enschede MateriaInspirationCentre Amsterdam IDC Enschede Biomimicry Enschede
InnovatiefondsPPMOost OostNV Enschede SaxionHogescholen Enschede
Inkjettechnologyalsregionalekans TenCateItexbv Nijverdal ReggianiMacchineS.p.A. Grassobio Reden Emmen XenniaTechnologyLtd Nijverdal
IPCHartvanZuid STODT Hengelo ROCTwente Hengelo Kenteq Hilversum
ISETI ThalesNederlandB.V. Hengelo UniversiteitTwente Enschede Politie-enveiligheidsregioTwente Enschede TKH-Group Haaksbergen Novay Enschede SaxionHogescholen Enschede BIZZdesign Enschede TX-Change Enschede AxisMedia-ontwerpersbv Enschede
Kiemprojecten TenCateThiolonBV Nijverdal TenCateN.V. Almelo KoninklijkeGrolschB.V. Enschede UniversiteitTwente Enschede PolyKnowledge Nijverdal RedenB.V. Hengelo FirstB.V. Enschede
Laserbasedsurfacemodificationinmedicaltechnology RoessinghResearch&Development Enschede Use-Lab Munster LFMatFHMünster Münster ImpexBarneveldBV Barneveld Use-LabGmbH Steinfurt JükeSystemtechnik Altenberge Meko Assen NBF Someren ILTIndustriëleLaserToepassingenBV Enschede Indes Enschede Demconadvancedmechatronics Oldenzaal FeboTec Munster Mesa+ Enschede
LEORobotica-center LEORoboticaCenter Enschede OostNV Enschede DemconTwenteB.V. Oldenzaal
ActiveAssistiveDevices Indes Enschede OostNV Enschede Innotronic,elektronischesystemen Gronau-Epe Use-LabGmbH Steinfurt Handicare Nesbru
ActiveTherapeuticDevices RoessinghResearch&Development Enschede JoyinCare Assen UniversiteitTwente Enschede Demconadvancedmechatronics Oldenzaal TICMedizintechnik Dorsten
BETON TenCateGeosynthetics. Water&Environment Nijverdal VanDam'skwastenfabriek Culemborg KeesRolsmaLijnolieverven Hengelo SESCreative Enschede DeWoonplaats Enschede UniversiteitTwente Enschede Saxion Enschede RadboudUniversiteit Nijmegen WageningenUniversiteit enResearchCentrum Wageningen AppliedPolymerInnovations Emmen TwinXInnovatieenMarketing Dino AntworksEngineeringSoftware Hengelo VanWeezenbeekSpecialties Heerhugowaard Gebr.VanderGeestSchilder- envastgoedonderhoud Enschede
Bio-energiePark TwenceBV Hengelo UniversiteitTwente Enschede StorkThermeq Hengelo TNO Landelijk SaxionHogescholen Enschede
Businessclustersemiconductors OostNV Arnhem UniversiteitTwente Enschede
CenterforMedicalImaging(CMI) UniversiteitTwente Enschede Eurodiagnostica Nijmegen LeadPharmaHoldingBV Nijmegen DEMCON Oldenzaal SiemensNederland DenHaag
UniversiteitGroningen Groningen UMCSt.Radboud Nijmegen UMCG Groningen AdvancedNeuroTechnologyB.V Enschede TMSInternationalB.V. Enschede FutureDiagnostics Wijchen DelftImagingSystems Veenendaal
3DWeven TenCateSystemsBV Nijverdal TenCateN.V. Almelo NoritX-FlowBV Enschede GreenFieldsB.V. Genemuiden HollandSchermB.V. Rotterdam SekisuiAlveoB.V. Culemborg ProteqArmourGroupB.V. Oldenzaal RedenB.V. Hengelo Poly-KnowledgeB.V. Wierden UniversiteitTwente Enschede TNODefensieenVeiligheid Delft TeijinAramidB.V. Emmen
FieldLab OostNV Enschede Indes Enschede TüVRheinlandQualityB.V. Apeldoorn RoessinghResearch&Development Enschede SaxionHogescholen Enschede Medimate Enschede Livio Enschede CarintReggelandGroep Hengelo MedischSpectrumTwente Enschede Axismedia-ontwerpersbv Enschede FarolCommunicationSolutions Nijverdal Novay Enschede TMSI Enschede UniversiteitTwente Enschede HealthValley Nijmegen OostNV Arnhem JOYinCARE Assen KennisparkTwente Enschede NieuweWemeGroep Oldenzaal
Fusion RoesinghResearch&Development Enschede Xsens Enschede TUDelft Delft Grootklimmendaal Arnhem Sintmaartenskliniek Nijmegen
Lijst van betrokken bedrijven Innovatieplatform Twente
56 Innovatie in Twente 57Voortgangsrapportage 2010-2011
LOPES DemconTwenteB.V. Oldenzaal RoessinghResearch&Development Enschede Maartenskliniek Nijmegen Moog Nieuw-Vennep UniversiteitTwente,MIRA Enschede
MAINMEP STODT Hengelo
MAINMEPPartnersQualitySlice RolegoRijssenBV Rijssen TCPM Hengelo Braakhuis Borne
MAINMEPPartnersKunststofcoaten OostNV Enschede Sumiprosubmicronlathingbv Almelo SolmatesBV Enschede DineoBV Losser
MAINMEPPartnersproductielijnstatischecoolers VosteqInnovations Nunspeet StatiqCooling Rijssen Tebrutech Nijverdal
MAINMEPPartnersOpticalPrecisionScanner Boessenkool Almelo Sumiprosubmicronlathingbv Almelo
MAINMEPPartnersAuto-Cell STODT Hengelo Autocell Almelo MTSEurope Almelo
MAINMEPPartnersCNC-Netlink STODT Hengelo CNC-NetlinkBV Almelo VosteqInnovations Nunspeet
MAINMEPPartnersLiquidSeparator VosteqInnovations Nunspeet CINCSolutions Doetinchem Herikon Almelo MachinefabriekBouman Almelo
MAINMEPPartnersZoutstrooier STODT Hengelo Modulen&EngineeringMenzing Haaksbergen AebiSchmidtNederland Holten
MAINMEPPartnersGAPPomp BPNbedrijfsadviseurs Hengelo WatsonMarlowBredel Delden StevensIdePartners Enschede
MAINMEPPartnersZichtsystemenindeMaritiemesector BPNbedrijfsadviseurs Hengelo TheunissenTechnicalTradingBV Malden StevensIdePartners Enschede
MAINMEPPartnersReinigingLakproces STODT Hengelo AeronamicHoldingB.V. Almelo Emo-techEnschede Enschede
MAINMEPPartnersAlarmsysteemTAS PKMAdviseurs Nieuwegein Hollandspoorveiligheid Westervoort Hortec Oldenzaal
MAINMEPPartnersUniformeontwerpregels Syntens Enschede Peoplecreatingvalue Enschede AlmiMachinefabriek Vriezenveen
MAINMEPPartnersXigo BPNbedrijfsadviseurs Hengelo Mic-O-Data Hengelo 2-GO-Mobile Deventer
MAINMEPPartnersFilterenStyreen STODT Hengelo ProcedeProducts Enschede EuroPlasticsHoldingB.V. Enschede PlasticonNetherlands Oldenzaal StyrEx Oldenzaal
MAINMEPPartnersHalalkip IDC Enschede KPHKipspecialiteiten Ommen DeconFoodEquipment Wierden
MeestersvandeToekomst PPMOost Enschede Kennispark Enschede ConsentoCorporateFinance Utrecht Ernst&Young Landelijk ING-BankRegioArnhem-Nijmegen Arnhem TenKate&Huizinga Enschede StolwijkKelderman Doetinchem TimmermanKoch&Fabriek Nijmegen RabobankEnschede-Haaksbergen Enschede
MIAS(medicaldevicesinanagingsociety) Fachhochschule Munster Indes Enschede Innotronic,elektronischesystemen Gronau Use-lab Munster Handicare Heerhugowaard Joyincare Assen RoessinghRD Enschede OostNV Enschede TicMedizintechnik Dorsten TIMP Enschede Demcon Oldenzaal Euregio Enschede
MYOPRO RoessinghRD Enschede DemconTwenteBV Oldenzaal Oostnv Enschede TechnologyTrailCentre Arnhem UniversiteitTwente Enschede TMSI Oldenzaal IMS Almelo Re-Lion Enschede AdvancedNeuroTechnologyB.V Enschede
NetwerkGMA Handelswerkskammer Munster Handelswerkskammer Gronau Syntens Enschede VMO Enschede STODT Hengelo
N-Gap WorldWideInnovations Almelo IMS Almelo Masevon Hardenberg ProfTech Hengelo Tumakon Hengevelde UniversiteitTwente Enschede MechatronicaValley Oldenzaal
Nieuwegeneratieheupbeschermers BAATEngineering Hengelo OostNV Enschede UniversiteitTwente Enschede UniversiteitWageningen Wageningen
Nirion Medimate Enschede Micronit Enschede MedischSpectrumTwente Enschede UniversiteitTwente,BIOS,BMTI,MESA+Enschede
OICAM KoninklijkeTenCate Nijverdal Saxion Enschede Stodt Hengelo Pentair Enschede OostNV Enschede
Perfectos UniversiteitTwente Enschede EMCMB.V. Nijmegen PercurosBV Enschede
Pioneering Aannemersbedrijf W.J.Haafkes&ZonenB.V. Goor Admikeur Almelo AltenaInfra-Materialen tHarde Aqua+SprinklersystemenB.V. Goor AWSBeterWonen Almelo Balance&Result OrganisatieAdviseurs Deventer Ballast-NedamInfraNoord-Oost Nijverdal Ballast-NedamInfraNoord-Oost Nijverdal BAMWegenb.v.,RegioOost Apeldoorn BartelsIngenieursbureauB.V. Apeldoorn BDCArchitecten Rijssen Beheersmaatschappij HegemanNijverdalB.V. Nijverdal BetoncentraleTwentheB.V. Hengelo BollDakgroepb.v. Enschede BouwbedrijfSchothans Nijverdal BouwbedrijfStokkersB.V. Boekelo BouwfondsOntwikkelingB.V. Zwolle BouwradiusTraining&Adviesbv Zoetermeer BruscheElektrotechniek Almelo ClimaRadB.V. Oldenzaal CroonElektratechniekBV Enschede [email protected] Enschede Damstéadvocaten-notarissen Enschede DeGrootVroomshoopGroep Vroomshoop DeWitte-VanderHeijdenArchitecten Enschede DeWoonplaats Enschede Deloitte Enschede DuraVermeerBouwHengeloB.V. Hengelo DuraVermeerInfrastructuurBVOost Enter DusseldorpInfra,Sloopen MilieutechniekB.V. Lichtenvoorde FalcoBV Vriezenveen FarwickGroenspecial Enschede FeenstraVerwarming Enschede GebroedersVanderGeest Enschede GemeenteAlmelo Almelo GemeenteAlmelo, AfdelingBouwkunde Almelo GemeenteEnschede Enschede GemeenteHellendoorn Nijverdal GemeenteHengelo Hengelo GemeenteLosser Losser HegemanProjectrealisatieBV Nijverdal HeijmansWegenbouw Hoogeveen HeminkGroep Borne HeymansInfra Hengelo HodesBouwsystemenB.V. Enschede IAAArchitecten Almelo InstallatieTechniekMasselingB.V. Hengelo Itannex Almelo J.W.Fransen Westerhaar KienhuisHovingN.V. Enschede KleinPoelhuisBeheerB.V. Winterswijk Kloos2 AmbtDelden KoopmansBouwB.V. Enschede KooyIsolatiewerkenB.V. Enschede
58 Innovatie in Twente 59Voortgangsrapportage 2010-2011
KWSInfraB.V. VianenUt KWSInfraB.V. Zwolle Landmarkprojecten Hengelo LeferinkOfficeWorksB.V. Haaksbergen Lenferinkbeheer Lemelerveld LennipsGroep Almelo LokeDakmanagement Enschede LoohuisInstallatiegroepB.V. Tubbergen LoohuisInstallatietechniekenB.V. Fleringen LoohuisInstallatietechniekenB.V. Heeten Lycens Oldenzaal MijandeWonen Weerselo MorsinkArchitecten Ootmarsum MulderSchildersTwenteB.V. Almelo NibagB.V. Oldenzaal NijhoffArchitecten Wierden NijhuisBouwB.V. Rijssen NijlB.V. Lemelerveld NTPInfraB.V. Enschede Oranjewoud Deventer Pilkington Enschede Plegt-VosBouwgroepB.V. Hengelo ProvincieOverijssel Zwolle QlimaBV Oldenzaal [email protected] Enschede RaabKarcherBouwstoffenOostB.V. Vriezenveen ReefInfraB.V. Oldenzaal Remeha Apeldoorn ROCvanTwente,MBOCollegevoor Bouw,InfraenInterieur Hengelo RoelofsAdviesenOntwerpB.V. DenHam RoosdomTijhuis Rijssen RoosdomTijhuisAlmelo Almelo RosicoBV Hengelo RoyalHaskoningInfrastructuur &Transport Enschede SalcaB.V. Ootmarsum SangerIBCTbv Almelo SBMBouwmanagementAlmeloB.V. Almelo SikkensVerkoopBV Enschede StedelijkWonen Enschede SWB.V. Almelo SylvabouwB.V. Enschede Tauwbv Deventer TePasBouw Enschede TemminkGroepB.V. Oldenzaal TenHagMakelaarsgroepEnschede Enschede TKHGroup Haaksbergen TonzonBV Enschede TrebbeBouwOost&NoordB.V. Zwolle TrebbeBouwOost&NoordB.V. Enschede TrimetalBouwverven GrootAmmers TriviumMeulenbeltzorg Borne TweeRRecyclinggroep Hengelo TwentseWeg-enWaterbouwB.V. Oldenzaal Twinta Hengelo UnicaInstallatietechniekB.V. Hengelo UnifloorB.V. Deventer VanDamgroep Rijssen VanDijkGroep Borger
VanHeterenAannemingsbedrijfB.V. Wierden VanLosserInstallatiegroep Rijssen VanWijnenEibergenB.V. Eibergen VastbouwOostB.V.Arnhem Arnhem Veccins3DBV Wezep VIBES,VirtualBuildingEngineersB.V. Deventer Viverion Lochem WAM&VanDuren Winterswijk WaterschapReggeenDinkel Almelo WBCAannemingsbedrijfB.V. Winterswijk WBOWonen Oldenzaal WeijersEikhout Groesbeek Welbions Hengelo WijzonolBouwvervenB.V. Zwolle WolterinckB.V. Beltrum WoningcorporatieDomijn Hengelo WoningstichtingDeGoedeWoning Rijssen ZelziuzB.V. Denekamp
RMCenter VMO Enschede VenturelabTwente Enschede AmitekModelFactory Enschede 3DWorknet Enschede UniversiteitTwente Enschede SaxionHogescholen Enschede STODT Hengelo
RNCI UniversiteitTwente Enschede AgiVandeSteeg Enschede Almi Vriezenveen Eaton Hengelo Indes Enschede Interwand Eibergen MessnerIMS HengeloGLD NormaMPM Hengelo NormaUPS Hengelo NormaIMS Drachten Safan Lochem SBT Hengelo Tumacon Hengevelde TenCateThiolon Nijverdal TKF Haaksbergen UnitedSprings Hengelo Vredestein Enschede WeverijGaudium Winterswijk
Savetires&energysaving ApolloVredesteinB.V. Enschede UniversiteitTwente Enschede
Senior RoessinghResearch&Development Enschede CentricTsolveB.V. Hengelo TechnologyTrialCentre Arnhem AmbientSystemsB.V. Enschede Indes Enschede InertiaTechnology Enschede UniversiteitTwente/CTIT Enschede
Slimmeondersteunendefiets(SOFIE) Indes Enschede VanRaamAaltenBV Varsseveld UniversiteitTwente,OPMenBW Enschede RoessinghR&D Enschede TechnologyTrailCentrer Arnhem Flexaim Hengelo
Stil,veiligwegverkeer UniversiteitTwente Enschede ApolloVredesteinB.V. Enschede ProvincieOverijssel Zwolle ProvincieGelderland Arnhem IrisVisionM&IB.V Zutphen ReefInfra Oldenzaal ElastomerResearchTesting Deventer
Surfixit UniversiteitWageningen Wageningen SmarTip Zutphen Microdish Houten LioniXB.V. Enschede
Teleflex DemconTwenteB.V. Oldenzaal MedischSpectrumTwente Enschede UniversiteitTwente Enschede
Texperium TNO Delft Frankenhuis&Zn.B.V. Haaksbergen
TireRoadConsortium Vredestein Enschede Reef Oldenzaal UniversiteitTwente Enschede
TPRC Boeing Amsterdam AerospaceOEM Amsterdam TenCateAdvancedComposites Nijverdal Aerostructures Amsterdam StorkFokkerAESP Amsterdam UniversiteitTwente Enschede
Transcranialemagnetischestimulatie RoessinghResearch&Development Enschede
TX-Change Thales Hengelo U-NeedleB.V. Enschede UniversiteitLeiden Leiden UniversiteitTwente Enschede UniversiteitGroningen Groningen IMSismMedsprayXmemsBV Enschede SHLGroup(Stockholm) Stockholm NederlandsVaccinInstituutBilthoven Bilthoven
U-Needle U-NeedleB.V. Enschede UniversiteitLeiden Leiden UniversiteitTwente Enschede UniversiteitGroningen Groningen UMCRadboud Nijmegen IMSismMedsprayXmemsBV Enschede INN-LabB.V. Almelo SHLGroup(Stockholm) Stockholm NederlandsVaccinInstituutBilthoven Bilthoven
Vacuum-microgolfdrogenvanmembranen Pentair Enschede Agrotechnology&FoodSciencesGroup Wageningen UniversiteitTwente,European MembraneInstitute Enschede PüschnerGmbh Schwanewede- Bremen Vitens Zwolle Plasbedrijfsadvies Wapenveld RetechAG Enschede
VIP-Brainnetwork ÙniversiteitTwente Enschede UMCNijmegen Nijmegen SiemensNederlandNV DenHaag TMSI Enschede F.C.DondersCentreforCognitive Neuroimaging Nijmegen AdvancedNeuroTechnologyBV Enschede
VentureLabTwente Nikos Enschede Deelnemers BenCapelle Groningen JanDijkstra Hengelo DennisDoubovski ElisaGielen Enschede WijnandGrooten DeKrim PaulJenkins Enschede JosKoenders MartinKoster Apeldoorn BertLeever Enschede PaulMeester BertOosting FransPaalman ArtakWardanian ToineWassing DoekoWelp RobWermenbol BernardoZijlstra HaroldHeerink ArjandeJong PramodAgrawal Enschede DirkBinnekamp Borne MennoBoth Enschede FrankBrouwer Enschede RobEgberink Hengelo WimFaassen SabihGerez Hengelo
60 Innovatie in Twente 61Voortgangsrapportage 2010-2011
SoniaHeemstradeGroot Enschede HenkHoekstra Strijen BertKoopman JanLammers Hengelo PieterLerou Enschede MariaLijding Enschede KoenMioulet PravinPawar LarsPenning Silvolde WimSpeijk RoyWantia WiljanvanWerkhoven HansvanWijk JaapWitte PierreWolters Almelo MichavanderZee WimAlbersen Almelo LodewijkBergmans Delden JohannesBethke Enschede JohannesBurger Enschede RahulDahule Nijmegen BernhardKlaassen Arnhem PeterLulof Borne SergeyMitko Enschede HelgaNakken(e.v.Steffens) Enschede Elenaoudalova Enschede SangramsinhRaneHrishikesh Enschede RobertReinink Oldenzaal JaapdeRijk Enschede HarryRoewen Almelo ChristiaanRossenaar Hengelo ReneSteffens GeaVellinga Enschede CarlVoorhaar Hengelo TomHassink SamirBendida Nijmegen JoskaBroekmaat Enschede MaxGroenendijk Enschede AndréHoefs MirjamtenHove Hall FransJonkman Oldenzaal PatrickKoehorst Haaksbergen AbeKornelis Ruurlo HennyLeferink HendrikvanderLied Oldenzaal MauriceMarkslag Borne GeertNijhoff Nijverdal SuzannePen MarcPeters Enschede JanSchipper Almelo LoesSchulting Hengelo SimonThijs Enschede MichelVerhoeven RobertEsschendal Hengelo GodelieveWijffels JoostvanBenthem Bathmen RobterBrugge Hellendoorn GerbenDerks Klarenbeek GertvanDijk Ugchelen AadGlasbergen Enschede
HenkHemink Enschede JanHemink Deventer RenéHeuven Luttenberg RobHogeweg Erik-JandeHoon Enschede ShubhangiJadhav Nijmegen AjayKapoor DennisvanLimbeek Denekamp BertOtter Enschede JosPorskamp Groenlo RichardRensen Enschede MarkRoza Enschede WouterSchotborgh Enschede MarloesTuk HugoVergeer MarkdeVries Hengelo GertvandenBrink Apeldoorn EllenGrünefeld Enschede AndréHaverkort Harderwijk GerritHillebrand Haaksbergen CarelRouweler Fleringen JosStuyver TonVervoort Enschede RobBoogmans Grave WimvanDijk Lochem WimGeul Borne PeterGiesselink Oldenzaal JackHeijer Raalte HaroldLever Diepenveen HansteMaarssen Groenlo RobvandenNieuwboer Boekelo RonaldCleef Enschede PeterDonker Enschede DinoBasalo MaukdenBoer Rozendaal RobertCobben Vroomshoop FilipvanDijk Ede AndreFeenstra TonFranken Enschede SusanGengler Enschede RogierGigengack Nijmegen HarryterHalle PatrickJansen Enschede CorLubach Glane JeroenLuttikholt Enschede SeppeMeinders Rijssen MarkNieuwenhuis Hengelo Henk-JanPool Oldenzaal ReneRatering Enschede LiesbethSchmitz Haaksbergen FrankRekers Enschede RobertVehof nvt KlausFurtmueller Enschede EllenAltena Markelo GrealdHenstra JoeWalsh Jan-JaapBats Enschede KlausBethke BeatetenBokum Losser MirjamBruggink Losser
JohanHol Egbert-JanHolleman Enschede RobIjland Denekamp MartindeJonge Vroomshoop TonKoenders Zeddam CarlLatka Oldenzaal ErikLausberg Almelo HanLeonhart Almelo ErwinLiemburg Almelo HermienLubbers-Jurrien Apeldoorn ClemensMensink Enschede MarijnvanOs SaraSerna Enschede DaanSlütter Enschede MirkoUitslag Oldenzaal NeilvanderVeer Enschede JanHarmenWiebenga HenrieWolters Borne BertReijmerink Harderwijk NicoHöfte Oldenzaal CamielBrands PieterDonders JoyceNuys RonaldBooij ArduinEybergen EwaldTenhagen LindavanIngen MatthijsHouwing PietKroon DickSpreeuwers RobWeeber Evert-JanTemmink RobHeurman JorgDahlhaus LeoSalazar MathieuWolfs NicoDam PaulSchrijver MarcelEvertzen DirkJanVorgers JanBuijvoets AriënHuisken Jan-FrensvanGiessel ErikJansen FransOosterbaan TannoZuidema RichardtenCate BasKerkdijk MarjoleinKruidhof FransMol AnnabelVenekamp PietdeJong GeesjeKuit Ankoné NorbertBeltman
Veterinairediagnostiek@thepointofanimalcare UniversiteitTwente,Mesa+ Enschede Actinum Utrecht DeGraafschapDierenartsenInnovatie Vorden StichtingDienst LandbouwkundigOnderzoek Lelystad QuantConsultancyElectronicsBV Alkmaar WURAnimalsScienceGroup Wageningen BIOS Enschede DGDINBV Blue4Green Enschede
Zelfreinigendeverpakking LightmotifB.V. Enschede VeriplastHollandB.V. Apeldoorn HuuskesVersproductenB.V. Enschede UniversiteitTwente Enschede
62 Innovatie in Twente 63Voortgangsrapportage 2010-2011
In het nieuws… Deze projecten worden onder andereondersteund door: