humus1
TRANSCRIPT
-
8/17/2019 Humus1
1/5
hayretle a r ş ı l a m ı ş l a r d ı (Buhar ,
Hac ,
91).
B İ B L İ Y O G R A F Y A
:
Tacü 'l-'arüs,
I : ı m s md.;
Kamus Tercümesi,
ll, 900; Buhari, "l:fac", 67, 91, Ş a l a t , 10, "Tef
s1r", 35; İ s h a k , es-Sfre, s. 75-80; Mufaddal
ed-Dabbi, el-Mufaçiçialiyyat n ş r . Ahmed
M.
kir-
Abdüsselam
M.
Harun). Kahire, ts . (Darü'J.
Maa rif). s. 130, 166; İ b n H i ş a m , es-Sfre
2
199
vd.; İ b n Habib, e l - M u f : ı a b b e s. 178 -1 79; Ezra
ki,
Al;baru
Mekke (Wüstenfeld).l, 118 vd.; Ya '
kübi. Tarfl;, 1 256-257;Taberi. Cami'u'l-beyan
k i r ) ,
ll , 555-560; IV, 185; XII, 389 vd.; Sühey
li, er-Ravtü l-ünüf. ll , 283-287; Tahirülmevlevl.
M ü s l ü m a n l ı k t a ibadet Tarihi, İ s t a n b u l 1963, s.
180-181;
Cevad
Ali, e l - M u f a ş ş a l , VI , 357 -372 ;
Hamidullah. islam Peygamberi
ğ ) .
1 453,
523; Cengiz Kallek, Hz . Peygamber Döneminde
Devlet ve Piyasa,
İ s t a n b u l
1992, s. 20-22; Ali
Osman A t e ş , islama Göre Cahiliye ve Ehl-i Ki
tap
Örf
ve Adetleri, İ s t a n b u l 1996, s. 136-137,
148-149, 157-158, 183-184, 232;
C.
vanAren
donk. "Hums", İ A , V/1, s. 587-588;W. Montgo
mery Watt. "l:fums".
E ( İ n g . ) .
lll, 577-578; Ab
dülkerim
Ö z a y d ı n , "Hac",
XIV, 387.
r
L
r
L
Iii
RECEP
UsLU
UMÜL
Ş ö h r e t , makam
ve mevki
tutkusundan
kurtulma,
f a k i r l i
ve fakirleri
sevme a n l a m ı n d a
ta
savvuf ve
ahlak
terimi
bk.
cAH).
UMUS
~ f )
Ganimetierden
devlet
bütçesine a y r ı l a n
b e ş t e
birlik pay.
_j
_j
Sözlükte
b e ş t e
bir"
a n l a m ı n a
gelen
um
us kelimesi, İ s l a m hukuku
literatü
ründe
ganimetierden
ve
bu hükümde
olan mallardan kamu
a d ı n a .
belirli alan
larda sarfedilmek üzere l ı n a n b e ş t e bir
lik (yüzde yirmi k) p a y ı ifade eder. Kökleri
İ s l a m
öncesi Arap
toplumuna
kadar uza
nan bu kavram,
Hz.
Peygamber ve saha
be u y g u l a m a s ı ile önemli ölçüde belirgin
hale e l m i ş , bu
dönemdeki
a r t ı ş m a l a r
ve
uygulama r n e ğ i daha sonraki dönem
de l u ş a n
hukuk doktrinini
t k i l e d i ğ i gibi
uygulamalar için de model
t e ş k i l
e t m i ş
tir.
Klasik dönem genel ı k ı h kitaplarinda
zekat (rikaz) ve siyer (ganimet.
fey,
seleb)
ana bölümlerinde veya kamu maliyesiyle
ilgili
"el -emval" türü eserlerde a y r ı n t ı l ı
biçimde
ele a l ı n a n
humusun,
Sünni
h ı n d a
daha
dar k a p s a m l ı t u t u l m a s ı n a
k a r ş ı l ı k
Ş l a
f ı k h ı n d a ve
u y g u l a m a s ı n d a
ay-
bir önem
k a z a n ı p
k u r u m l a ş t ı ğ ı görül
mektedir
.
Siyer alimlerinin ç o ğ u n l u ğ u n a göre
lam döneminde ilk defa. Bedir Gazvesi'n
den
bir
süre önce gönderilen Abdullah b.
C a h ş
k u m a n d a s ı n d a k i seriyyenin
bir
Ku
r e y ş
kafilesinden ele
g e ç i r d i ğ i
ganimet
ten humus y r ı l m ı ş t ı r . Abdullah b. a h ş ,
bu ganimetin b e ş t e
birini
Hz . Peygam
ber'e
y ı r a r a k
geri kalan
k ı s m ı n ı
seriyye
deki
a r k a d a ş l a r ı a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r m ı ş
( İ b n
Sa
'd, ll, 10-1 I; İ b n Hablb, s. 116).
Eb Yusuf'un
b e l i r t t i ğ i n e
göre ise Abdul
lah b. a h ş bu ganimeti taksim etmeden
Medine'ye e t i r m i ş ve Resül-i Ekrem ga
nimeti
alarak
e ş e
b ö l m ü ş t ü r
(er-Red, s.
2).
Abdullah b. C a h ş seriyyesinin Be
dir'den önce g ö n d e r i l d i ğ i b i l i n d i ğ i n e ve
bu seriyyenin ele
g e ç i r d i ğ i
ganimetin
te birinin a l ı n m a s ı n ı n humusun farz
l ı n m a s ı n d a n önce
o l d u ğ u
kabul
e d i l d i ğ i
ne
göre (ibnü 'l-Arabl,
Arizatü
1 - a f : ı v e z i
Xl, 222 ; ibn Seyyidünnas.
228)
İ s l a m ön
cesi dönemde kabile reisierinin ve a k l n c ı
k u m a n d a n l a r ı n ı n
ganimetin
dörtte
biri
ni
kendileri için
a l m a l a r ı
ş e k l i n d e k i tea
mütün (Cevad Ali, v 264-267) İ s l a m dö
neminde de k ı s m i bir d e ğ i ş i k l i k l e devam
e t i i r i l d i ğ i
söylenebilir.
Ele geçirilen ilk
büyük ganimet
Bedir
ganimetieri olup rivayete göre ganimetin
h e l a l l i ğ i n i bildiren ayet de (el-
En
fal 8/68-
69) bu s ı r a d a
i n m i ş t i r .
Bedir ganimetieri
t o p l a n d ı ğ ı n d a ganimetler konusunda he
nüz n g ö r ü l m ü ş veya b e l i r l e n m i ş ş e r bir
hüküm
yoktu . Bedir Gazvesi sona erince.
Abdullah b.
C a h ş
ö r n e ğ i n d e
g ö r ü l d ü ğ ü
üzere ganimetierin
taksimi
konusunda
Hz. Peygamber
a r a f ı n d a n
onaylanan ve
ya bizzat
y a p ı l a n
geleneksel
bir
uygula
ma b u l u n d u ğ u
için Bedir
ganimet
ierinin
taksim
biçimi konusunda
bir
belirsizlik
y a ş a n m a d ı ğ ı ,
d o l a y ı s ı y l a
s a v a ş a
k a t ı l a n
l a r ı n
ganimetierden pay sahibi
o l d u k l a r ı
hatta bunun r a n ı n ı bildikleri ve bu nok
tada bir a r t ı ş m a n ı n meydana
e l m e d i ğ
i .
söylenebilir.
Ayette
(el-Enfal8/l)
geçen
"enfal" kelimesinin humus ve
t e ş v i k
ödülü
a n l a m ı n d a
k u l l a n ı l d ı ğ ı g ö r ü ş ü n d e n (Ebu
Ubeyd,
s. 383;
Taberi, Ci'imi'u i-beyan, IX,
14- 5) hareket edilecek olursa enfal ko
nusundaki
t a r t ı ş m a
bu noktadan sonra
b a ş l a m ı ş
o l m a l ı d ı r .
Ş ö y l e
ki: Resülullah.
mevcut
gelenek y a r ı n c a Bedir ganimet
Ierini taksim ederek
e ş t e
birini
l m ı ş t ı r .
Bu arada gazilerden
bir ı s m ı
bu
e ş t e
bi
rin
ne l a c a ğ ı n ı s o r m u ş . b a z ı l a r ı da a v a ş
tan
önce vaad edilen e ş v i k ödülünü (ne
fel. u enfal)
i s t e m i ş t i r .
Bu arada esir
ler
konusu da gündeme
e l m i ş
olabilir.
Ni
-
HUM US
tekim Müslim'in Mus'ab b. Sa'd'dan riva
yetine göre Sa'd
b.
Ebu Vakkas. Bedir gü
nü
Hz. Peygamber'in humustan
l d ı ğ ı bir
k ı l ı c ı kendisine hibe etmesini talep
t m i ş .
Resül-i
Ekrem
bu talebi
uygun
görme
m i ş ve
bunun üzerine, "Sana enfalden
so
ruyorlar. De ki: Enfal Allah'a ve Peygam
ber' e aittir. O halde siz -gerçek-
mürnin
ler iseniz Allah'tan korkun. ç e k i ş m e y i
r a k ı n Allah'a
ve Resulü'ne itaat
edin"
(el-Enfal
8/ 1) mealindeki ayet nazil
ol
m u ş t u r (Müslim, "Cihad", 33; k r ş . Tirmi
zi ,
T e f s l r ü ' l - ~ u r 9) .O esnada henüz
humusayetinin (ei-Enfal8/4l) i n m e d i ğ i
göz önüne a l ı n ı n c a Müslim'in bu rivaye
tinde geçen "
humustan
a l ı n a n k ı l ı ç ifa
desini Bedir ganimetierinin
mevcut te
amüle göre taksim
e d i l d i ğ i ş e k l i n d e
an
lamak gerekecektir.
Nitekim Buhar
ve
Müslim'in Hz. Ali'den tahrlc ettikleri, "Be
dir
günü
biri
ganimetten p a y ı m a d ü ş e n .
d i ğ e r i Hz. Peygamber' in
humustan
ver
d i ğ i olmak üzere iki devem a r d ı (Buha
r , "Farzü'l-bumus", 1; Müslim, E ş r i b e ,
2)
ş e k l i n d e k i rivayet de Bedir'de
humus
o l d u ğ u
tezini desteklemektedir.
Siyer
alimleri, bu ayetin Bedir gan i
metierinin
taksimind
en sonra
d i ğ i n d e
hemfikir
o l d u ğ u n a göre Bedir'deki humus
uy
g u l a m a s ı n ı n
humusu öngören Enfal
süresinin
41.
ayetine göre
a p ı l d ı ğ ı n ı
söylemek
pek
mümkün e ğ i l d i r .
Nitekim
Bedir'de
humus
u y g u l a n d ı ğ ı n ı söyleyen
ler hariç
tutulursa ( İ b n
Kesir, II, 284) si
yer alimlerinin o ğ u n l u ğ u n u n aksi yönde
ki
ifadelerini,
"Enfal süresinin 41. ayeti
u y a r ı n c a humus l m a d ı " ş e k l i n d e
anla
mak
gerekir.
öte
yandan
İ b n S a ' d ' ı n ,
"Be
dir' den sonraki ilk humus u y g u l a m a s Be
ni Kaynuki:i' ganimeti
erinde
m u ş t u r
(i
b n Sa'd, II, 29-
30) ş e k l i n d e k i
ifadesi de
Bedir'de mevcut gelenek
y a r ı n c a hum
us
u y g u l a n d ı ğ ı ,
ayetin nüzülünden sonraki
ilk hum
us u y g u l a m a s ı n ı n ise Beni Kaynu
ka'da
o l d u ğ u i n t i b a ı n ı
vermektedir.
Ayette
geçen enfal kelimesine "
gani
met" a n l a m ı v e r i l d i ğ i n d e ise
ganimetler
konusunda
bir
teamülün
b u l u n m a y ı p bir
b e l i r s i z l i ğ i n o l d u ğ u n u ve bu b e l i r s i z l i ğ i n
ganimetierin Allah ve Resulü'ne
ait
k ı l ı
narak a l d ı r ı l d ı ğ ı n ı söylemek gerekir. Ni
tekim
bu g ö r ü ş t e
o l a n l a r ı n bir ı s m ı ,
ga
nimetler
konusunda
bir teamülün
var
l ı ğ ı n ı gösteren
Abdullah
b. C a h ş o l a y ı n ı
mevsuk
s a y m a m ı ş .
bir
k ı s m ı
da Abdul
lah b. C a h ş ganimetierinin Bedir'e kadar
bekletilip
Bedir
ganimetieriyle birlikte
taksim e d i l d i ğ i n i s ö y l e m i ş t i r . Bu ikinci
y a k l a ş ı m
ganimetin Bedir'de helal
k ı l ı n
m a s ı n a uygun
d ü ş m e k t e d i r
Buna göre
65
-
8/17/2019 Humus1
2/5
HUMUS
ganimetierin hükmü henüz b i l i n m e d i ğ i
için Abdullah b. C a h ş ganimetieri bekle
t i l m i ş , Bedir'de helal k ı l ı n d ı k t a n sonra
hak sahiplerine d a ğ ı t ı l m ı ş o l m a k t a d ı r
(a.g.e.,
ll, l l ) .
Bu
takdire göre
u k a r ı d a k i
ayetin (ei-Enfal
8/68-69)
Bedir günü in
s a n l a r ı n -henüz kendilerine helal k ı l ı n m a - ·
dan önce- ganimetiere
k o ş u ş m a y a b a ş -
l a m a s ı
üzerine
n d i ğ i
rivayetinin (Tirmizi,
T e f s l r ü ' l - ~ u r a n ,
9;
EbO
Ubeyd,
s.
386;
Taberl, X, 31-32; Beyhaki, VI, 290-291)
d o ğ r u o l d u ğ u n u
bu ayetin r d ı n d a n . ön
ce
ganimette yetki sahibini belirleyen En
fal süresinin 1. ayetinin ve daha sonra ga
nimet teki nihai hükmü belirleyen a y n ı sü
renin 41. ayetinin i n d i ğ i n i söylemek uy
gun olur.
Abdullah b. a h ş seriyyesinin ele geçir
d i ğ i ganimet bir tarafa
b ı r a k ı l a c a k
olur
sa
.
Hz.
Peygamber'in a p t ı ğ ı ilk e ş t e bir
alma
( t < ı h m l s )
u y g u l a m a s ı n ı n
z a m a n ı
hak
k ı n d a da f a r k l ı g ö r ü ş l e r v a r d ı r . İ b n Keslr
gibi b a z ı alimler, Hz. Ali ile Sa'd b. Ebu
Vakkas'tan nakledilen hadisiere
yk.
bk.)
dayanarak Bedir'de humus
u y g u l a n d ı ğ ı -
ileri s ü r m ü ş t ü r . Ç o ğ u n l u k ise Bedir'de
humus u y g u l a n m a d ı ğ ı g ö r ü ş ü n d e oldu
için bu rivayetleri f a r k l ı ş e k i l l e r d e yo
r u m l a m ı ş t ı r . Mesela
İ b n
B a t t a l ' ı n , "Be
dir'de humus u y g u l a n m a d ı ğ ı hususunda
siyer alimlerinin
i h t i l a f ı
yoktur" e k l i n d e -
ki ifadesinden hareket eden Ayni. humu
sun Bedir'de
u y g u l a n d ı ğ ı n ı
gösteren
Hz.
Ali hadisini de, "Aii'ye verilen deve. Ab
dullah b. C a h ş seriyyesinde elde edilen
ganimetin e ş t e birinden o l m a l ı d ı r ş e k -
linde yorumlar ve humus emrinin, Re
sOl-i Ekrem'in k a t ı l d ı ğ ı son ganimet olan
Huneyn ganimetieri h a k k ı n d a g e l d i ğ i n i
söyler ( ' U m d e t ü ' l - ~ a r l , VII, 119 -120).
İ b n
Sa'd ise Bedir'den sonraki ilk humus uy
g u l a m a s ı n ı n Beni Kaynuka' ganimetierin
de o l d u ğ u n u belirtmektedir (et- T a b a ~ a t
ll, 29- 30). Bunun a n ı n d a ilk
humus
uygu
l a m a s ı n ı n
Beni Kurayza Gazvesi'nde ve
daha sonra o l d u ğ u yönünde rivayetler de
v a r d ı r Bunu Hayber ve Vadilkura gani
metierinden
humus
a l ı n m a s ı takip et-
m i ş t i r . Beni Nadir
ve
redek arazilerinden
ise
b a r ı ş yoluyla ele g e ç i r i l d i ğ i için H a ş r
süresinin 6-1 o. ayetlerinin (fey) hükmü
uygulanarak humus a l ı n m a m ı ş t ı r .
Bu
uy
gulama örnekleri ve buna ilaveten
Hz.
Ömer döneminde fethedilen I rak toprak
l a r ı n ı n d i ğ e r ganimet m a l l a r ı gibi
d a ğ ı t ı
ma tabi u t u l m a y ı p bütün müslümanla
r ı n
y a r a r ı n a
olmak üzere haraç
k a r ş ı l ı ğ ı n
da yerli a l k ı n elinde b ı r a k ı l m a s ı ve bu sü
reç içinde gündeme gelen
k a r ş ı g ö r ü ş l e r ,
konu e t r a f ı n d a ileride l u ş a n
doktrin
için
de önemli
bir
malzeme t e ş k i l e t m i ş t i r
366
Tahsil Usulü. Ganimetierden ve gani
met hükmünde
olan ş e y l e r d e n
ayette
belirtilen s ı n ı f i a r a ve kamu a r a r ı n a sar
fedilmek üzere devlet a r a f ı n d a n tahsil
edilmesi
b a k ı m ı n d a n
humus
t ı p k ı
zekat
ve fey gibi devlet gelirlerinden biri olmak
t a d ı r . Hz. Peygamber Abdülkays heyeti
hadisinde hum s e d a s ı n ı namaz, oruç ve
zekatta birlikte
m r e t m i ş t i r
(Buhar , "Far
zü'l-bumus"'
2)
Humus seleb*in
a y r ı l m a s ı n d a n
sonra
Ş a f i i . el-Üm, IV,
142;
ibn Hazm, Merati
ü1-icma , s. 14). fakihlerden bir ı s m ı -
na göre ise ganimetten p a y l a r ı bulunma
yan köle, k a d ı n çocuk ve ehl-i zimmet
gibi y a r d ı m c ı güçlere gazilerin p a y l a r ı
geçmeyecek
miktarda hizmet
bedeli
radh) verildikten sonra kalan ganimetin
b e ş t e birlik k ı s m ı d ı r . Nefelin ganimetin
bütününden mi, humustan yoksa
Re
sOl-i Ekrem'in humustaki a y ı n d a n ol
d u ğ u
da İ s l a m h u k u k ç u l a r ı a r a s ı n d a tar
t ı ş m a l ı d ı r Ş a f i i el-Üm, IV. 143)
Sünni
ı k ı h
ekallerine göre humus, esa
sen s a v a ş yoluyla ele geçirilen ve genelde
ganimet olarak a d l a n d ı r ı l a n mallardan
a l ı n ı r .
Ancak
Hz.
Peygamber'in ele geçiri
len topraklarla ilgili u y g u l a m a l a r ı
a r a s ı n
da görülen
b a z ı f a r k l ı l ı k l a r ,
Hz. Ömer'in
Irak t o p r a k l a r ı n a daha f a r k l ı bir sistem
u y g u l a m ı ş o l m a s ı s a v a ş l a
ele geçirilen
topraklardan humus a l ı n ı p a l ı n m a y a c a ğ ı
konusunda fakihlerin f a r k l ı g ö r ü ş l e r ileri
sürmesine
imkan e r m i ş t i r . Bununla bir
likte doktrinde bu tür arazilerde tasar
ruf yetkisinin devlet a ş k a n ı n a
k a l d ı ğ ı ,
is
terse b e ş t e birini alarak geri a l a n ı
d a ğ ı
t a b i l e c e ğ i , isterse d a ğ ı t m a k s ı z ı n fey ola
rak b ı r a k a b i i e c e ğ i g ö r ü ş ü a ğ ı r l ı k kazan
m ı ş t ı r EbO YOsuf, el-ljarac, s.
27;
Yahya
b. Adem,
s. 18-19, 27;
EbO Ubeyd,
s.
69-
78;
a y r ı c a
bk. G A N İ M E T ) .
Öte
yandan fey,
seleb,
d e f ı n e
ve
madenierden hum us
a l ı -
n ı p a l ı n m a y a c a ğ ı fakihler ve hukuk ekal
leri a r a s ı n d a t a r t ı ş m a l ı
bir
konudur.
Fakihlerin ç o ğ u n l u ğ u feyde humus bu
l u n m a d ı ğ ı
ve feyin H a ş r süresinin 7-10.
ayetlerinde zikredilen kimselere d a ğ ı t ı l a
c a ğ ı ,
d o l a y ı s ı y l a
bütün müslümanlara ait
o l d u ğ u g ö r ü ş ü n d e d i r .
Ş a f i i ' y e
göre ise t ı p
ganimet gibi feyin de humusu a l ı n ı r ,
geri kalan
b e ş t e
dört Peygamber'in hak
k ı d ı r
Ş a f i i ,
R e s ü l u l l a h ' ı n kendisine
ait
olan bu
b e ş t e
dördü ailesinin
n a f a k a s ı n a
h a r c a d ı ğ ı n ı .
a r t a k a l a n ı da s a v a ş h a z ı r l ı ğ ı
gibi i ş l e r d e
k u l l a n d ı ğ ı m
belirterek onun
ölümünden sonra t ı p k ı ganimetten se
çip a l d ı ğ ı safi* gibi feyin b e ş t e dördünün
de -tevarüs yoluyla veya b a ş k a bir yolla
a r t ı k kimseye
ait o l m a y ı p
İ s l a m ' ı n ve
m ü s l ü m a n l a r ı n y a r a r ı n a s a r f e d i l e c e ğ i n i
s ö y l e m i ş t i r (el-Üm, IV, 39-140, 5
3).
m cizye y a n ı n d a
s i l a h l ı
ç a r p ı ş m a olmak
s ı z ı n d ü ş m n d n elde edilen d i ğ e r malla
da fey k a p s a m ı n a a l m a k t a d ı r . Ebu is
hak
e ş - Ş l r a z l ' n i n b e l i r t t i ğ i n e
göre kafir
lerin korkup kaçarak geride
b ı r a k t ı k l a r ı
veya kendilerine i l i ş i l m e m e s i için verdik
leri ş e y l e r fey a y ı l d ı ğ ı gibi korku durumu
o l m a k s ı z ı n katirierden
a l ı n a n
cizye ve ti -
caret vergileri de ( u ş O r ü ' t - t i c a r a t ) fey kap
s a m ı n d a d ı r . Birinci
tür
feyin b e ş t e birinin
a l ı n a c a ğ ı n d a Ş a f i i h u k u k ç u l a r ı a r a s ı n d a
ittifak
bulunmakla birlikte ikinci tür feyin
b e ş t e
birinin
a l ı n m a s ı n d a
t a r t ı ş m a var
d ı r . Ş l r a z l sahih g ö r ü ş e göre bunun da
b e ş t e birinin a l ı n a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i r .
"Rikazda humus v a r d ı r (Buhar . "Ze
kat ,
66, "Müsal5at",
3)
hadisinden hare
ketle r i k a z ı n b e ş t e birinin vergi olarak
a l ı n a c a ğ ı n d a
ittifak bulunmakla birlikte
r i k a z ı n
mahiyeti ve m u h t e v a s ı
h a k k ı n d a
f a r k l ı g ö r ü ş l e r
v a r d ı r
Definenin hükmü
konusunda Hz. Ömer'den üç a y r ı uygula
ma
a k l e d i l m i ş t i L
Birinde b e ş t e birini l ı p
k a l a n ı n ı
bulan kimseye v e r m i ş
birinde
hepsini beytülmale
k o y m u ş ve
birinde de
hepsini bulana v e r m i ş t i r EbO Ubeyd, s.
428-431 ). Bununla birlikte definenin ri
kaz
k a p s a m ı n a
g i r d i ğ i hususunda belli
bir
g ö r ü ş b i r l i ğ i s a ğ l a n m ı ş . fakat made
nin rikaz k a p s a m ı n a girip g i r m e d i ğ i . do
l a y ı s ı y l a madende humus olup o l m a d ı ğ ı
t a r t ı ş m a l ı k a l m ı ş t ı r (Yahya b. Adem, s.
31 ). Mesela Irak ehli madenin ve define
nin rikaz o l d u ğ u ve her ikisinden humus
a l ı n a c a ğ ı
g ö r ü ş ü n d e iken Hicaz ehli ma
denin a y r ı bir statüsünün b u l u n d u ğ u gö
r ü ş ü n ü b e n i m s e m i ş t i r . Öte yandan de
f ı n e ve madenin humusa tabi olup olma
d ı ğ ı konusunda
b u n l a r ı n
cinsine, bulun
d u ğ u arazinin devlete veya
ş a h s a
ait olu
ş u n a
kara yahut denizden
ı k a r ı l ı ş m a
gö
re de b a z ı a y ı r ı m l a r ı n y a p ı l d ı ğ ı , bu konu
larda
y n ı
mezhebe mensup fakihler ara
s ı n d a bile
g ö r ü ş f a r k l ı l ı ğ ı n ı n
b u l u n d u ğ u
görülür
bk.
D E F İ N E ; MADEN .
Harcama Yerleri. Enfal süresinin 41.
ayetinde humusun Allah'a, Peygamber'e
ve onun a k ı n a k r a b a s ı n a yetimlere, yok
sullara
ve yolculara ait o l d u ğ u belirtil-
mektedir. Ekseri alimler burada
A l l a h ' ı n
teberrüken ve
söze
b a ş l a n g ı ç kabilinden
a n ı l d ı ğ ı n ı , d o l a y ı s ı y l a
humustan
Allah 'a
a y r ı l a c a k
bir pay u l u n m a d ı ğ ı n ı s ö y l e m i ş -
t ir
. Allah'a pay
a y r ı l a c a ğ ı n ı
söyleyenler
den b a z ı l a r ı bu
p a y ı n
Kabe'ye harcanaca
ğ ı n ı , b a z ı l a r ı da Peygamber'e ait l a c a ğ ı n ı
-
8/17/2019 Humus1
3/5
ileri s ü r m ü ş t ü r Bir
k ı s ı m
alimler
de
hu
musta Allah 'a ait bir pay b u l u n d u ğ u n u
fakat bunun b e ş t e bir veya a l t ı d a bir
linde
d e ğ i l
taksimden ewel devlet a ş k a -
n ı n ı n
takdir
d e c e ğ i bir
miktar l d u ğ u n u
ifade e t m i ş l e r d i r . Ç o ğ u n l u ğ u n g ö r ü ş ü
esas a l ı n d ı ğ ı n d a
ayetin
a n l a m ı
ş ö y l e olur:
Humus Allah'a aitt ir,
humusta
tasarruf
yetkisi ise a n ı l a n s ı n ı f l a r için k u l l a n ı l m a k
üzere siyasi otoriteyi temsil eden Peygam
ber 'indir. R e s C ı l - i Ekrem'den bu kanaati
destekleyici mahiyette
sözl
er
nakledil
m i ş t i r ( l - M u v a ı t a ' , Cihad ,
22 ;
BuharT.
l - t ı u m u 7; EbG Da vGd , Cihad ,
149; Ş e v k a
f leylü evtar, V
, 260). Ay
r ı c a Hz.
Peygamber a m a n ı n d a humusun
dört
k ı s m a
b ö l ü n d ü ğ ü ve Peygamber'in
humustan pay
l m a d ı ğ ı
yönünde rivayet
ler de
v a r d ı r
(Ebu
Ub
eyd,
s. 21, 408; Ces
sas,
I
V. 243-244) Ancak Resul-i Ekrem'in
humusun b e ş t e birini a l d ı ğ ı n a dair riva
yetler (Ebu
Yu
s
uf
,
e
l-ljarac
, s.
23;
EbG
Ubeyd, s.
22,
408-409) genel kabul gör
m ü ş t ü r . Hanefi, Ş a f i i ve Hanbeli mezhep
leri. Hz . Peygamber z a m a n ı n d a humusun
bir pay Peygamber' e, bir pay
a k ı n
akra
b a s ı n a ve bi
rer
pay da d i ğ e r l e r i n e olmak
üzere
b e ş k ı s m a b ö l ü n d ü ğ ü kanaatini
p a y l a ş ı r i ar.
Humusta
ResGl-i Ekrem'e ait bir pay
b u l u n d u ğ u n u
ileri sürenler,
bu
p a y ı n
ve
r i l i ş sebebinin peygamberlik mi yoksa
devlet a ş k a n l ı ğ ı
o l d u ğ u
n o k t a s ı n d a
f a r k l ı g ö r ü ş t e d i r l e r .
Bu
p a y ı n peygamber
lik sebebiyle hak e d i l d i ğ i n i ileri sürenler
Resul-i Ekrem'in
e f a t ı n d a n
sonra bunun
a r t ı k d ü ş t ü ğ ü n ü , devlet a ş k a n l ı ğ ı sebe
biyle hak d i l d i ğ i g ö r ü ş ü n d e olanlar ise
onun ölümünden sonra bu
p a y ı n
gelecek
devlet
b a ş k a n ı n a
ait
l d u ğ u n u
s ö y l e m i ş -
lerdir.
Humus ayetinde zikredilen ı n ı f l a r için
de
en fazla
a r t ı ş m a
konusu olan
s ı n ı f
ya
k ı n a k r a b a d ı r (zevi'l-kurba) . u n l a r ı n kim
l i ğ i , humustaki h a k l a r ı n ı n sübut ve deva
gibi hususlarda d e ğ i ş i k
g ö r ü ş l e r
bu
l u n m a k t a d ı r . alimler bütün u r e y ş ' i n
b a z ı l a r ı y a l n ı z c a H a ş i m o ğ u l l a r ı ço
ğ u n l u k ise H a ş i m o ğ u l l a ve Muttalibo-
ğ u l l a r ı ' n ı n zevi'l-kurba
o l d u ğ u n u
belirt
m i ş l e r d i r . imam Malik, Ş a f i i ve b a z ı Hane
filer b u n l a r ı n
p a y ı n ı n
sadakadan zekat)
bedel
o l d u ğ u ,
yani bu gruba zekat alma
l a r ı n ı n y a s a k l a n m ı ş
o l m a s ı n a
k a r ş ı l ı k
böy
le
bir a y r ı c a l ı k t a n ı n d ı ğ ı kanaatindedir
Cessas,
IV,
247;
EbG
Bekir ibnü 'I-Arabl,
A / : ı . k a m ü ' l - K u r ' a n 857;
Ş a f i i .
A J : ı k a m ü ' l
Kur an, 76 ; Serahsl, X, 13). Ç o ğ u n
luk
ö r ü ş ü n ü
Hz. Peygamber'in bu yönde-
ki u y g u l a m a s ı n a
d a y a n d ı r ı r . R e s C ı l - i
Ek
rem, zevi'l-kurba p a y ı n ı Abdülmuttalib 'in
dedesi olan Abdümenaf b. K u s a y y ' ı n dört
o ğ l u n d a n
H a ş i m
ve Muttalib soyundan
gelenler
r a s ı n d a
d a ğ ı t m ı ş , Nevfet
ve
Ab
d ü ş e m s o ğ u l l a r ı n a pay e r m e m i ş t i r . Hz.
Peygamber Hayber humusunu d a ğ ı t ı r k e n
N e v f e l o ğ u l l a r ı ' n d a n
Cübeyr
b.
Mut'im
ile
A b d ü ş e m s o ğ u l l a r ı
n d a n
Osman b. Affan
onun y a n ı n a gelerek, H a ş i m o ğ u l l a r ı ' n a
ve
M u t t a l i b o ğ u l l a r ı ' n a
veriyorsun. bize
vermiyorsun; H a ş i m o ğ u l l a r ı ' n ı n faziletini
biliyoruz. Ancak M u t t a l i b o ğ
u l l a r ı ' n ı n
ak
r a b a l ı k derecesiyle bizim a k r a b a l ı k dere
cemiz a y n ı d ı r d e m i ş l e r
R e s C ı l - i
Ekrem
p a r m a k l a r ı n ı
birbirine kenetleyerek,
Ha
ş i m o ğ u l l a r ı
ve
M u t t a l i b o ğ u l l a r ı a y n ı ş e y
dir -on lar Cahiliye devrinde ve islam'da
beni terketmediler- diye cevap v e r m i ş -
tir
(Buhilrl.
F a r z ü l - t ı u m u
1
7;
Ş a f i i ,
e
-
Üm,
IV,
146).
Hz. Peygamber'in
e f a t ı n d a n
sonra ha
lifelerin, zevi'l-kurba konusunda na
s ı l d a v r a n d ı k l a r ı n a dair ç e l i ş i k rivayetler
v a r d ı r . Resul-i Ekrem'in kendi p a y ı ile bir
likte zevi'l-kurba
a y ı n ı n
ne o l a c a ğ ı husu
sunda ihtilaf
d i l m i ş
bunun
Hz.
Peygam
ber'in a k r a b a s ı n a veya devlet k a n ı n ı n
a k r a b a s ı n a
v e r i l e c e ğ i
ş e k l i n d e g ö r ü ş l e r de
mevcut olmakla birlikte s ı l g ö r ü ş l e r ve
uygulama , Resul-i Ekrem'in
ve
akrabala
r ı n ı n p a y ı n ı n s a v a ş h a z ı r l ı ğ ı için harcan
m a s ı yönünde a ğ ı r l ı k
k a z a n m ı ş t ı r
(Ebu
Yusuf. el-ljarac, s. 21; EbG Ubeyd,
s. 416).
ömer
b. Abdülazlz'in Peygamber'in pa
ile zevi'l-kurba p a y ı n ı H a ş i m o ğ u l l a r ı
g ö n d e r d i ğ i de nakledilmektedir (Ebu Yu
suf, el-ljarac, s. 21 ). Ebu Yusuf, İ b n Ab
bas'tan, Resuluilah
z a m a n ı n d a
humusun
bir
pay Allah ve Resulü, dört pay da di
ğ e r l e r i için olmak üzere b e ş
k ı s m a
bö
l ü n d ü ğ ü n ü , Hulefa-yi
R a ş i d l n
devrinde
ise üçe
taksim
d i l d i ğ i n i
nakletmektedir
a.g.e.,
s.
19).
İ b n Hazm. Hz. Ebu Bekir'in
humusu t ı p k ı Hz. Peygamber gibi
d a ğ ı t
t ı ğ ı n ı ,
ancak
e s C ı l - i
Ekrem'in a k r a b a s ı n a
v e r m e d i ğ i n i , fakat
Hz.
Ömer
ve
O s m a n ' ı n
Resuluilah a k r a b a s ı n a pay e r d i ğ i n i be
lirtir
bu
yö nde rivayet için bk. EbG Ub
eyd,
s. 416;
Ebu
DavGd,
İ m a r e , 20;
k r ş . Ebu
Ubeyd, s. 416) ve
Ebu
Bekir'in Hz. Pey
gamber'in a k r a b a s ı n a pay vermeme ge
rekçesi olarak da
d i ğ e r m ü s l ü m a n l a r ı n
o
s ı r a d a ş i d d e t l i
ihtiyaç içerisinde o l m a s ı -
gösterir
(
M u f : ı a l l a ,
VII
328). Hz.
Ali,
İ b n Abbas ve Ebu Ca 'fer'den (Muham
med
b.
Ali). zevi'l-kurba
p a y ı n ı n
Resul-i
Ekrem'in
v e f a t ı
ile
d ü ş m e d i ğ i
kanaatin
de
o l d u k l a r ı yönünde rivayetler nakledil
mektedir. Hz. Ali'nin humustaki
p a y l a r ı -
HUM US
n ı n yönetimini
Hz
. Peygamber'den iste
d i ğ i Peygamber'in de bu yetkiyi ona ver
d i ğ i . Ömer z a m a n ı n a kadar d a ğ ı t ı m i ş i n i
Ali'nin ü r ü t t ü ğ ü ömer'in son dönemle
rinde
d a ğ ı t m a s ı
için kendisine zevi'l -kur
ba p a y ı n ı g ö n d e r d i ğ i , onun da, Ş i m d i bu
na i h t i y a c ı m ı z yok, m ü s l ü m a n l a r ı n
ise
ih
t i y a c ı
var; sen
bunu
onlara harca
d e d i ğ i
ve, Ömer'den sonra bu pay için bir daha
bizi ç a ğ ı r a n o l m a d ı d e d i ğ i (Ebu Yusuf. el
ljarac, s. 20;
a y r ı c a bk.
EbG DavGd, İ m a
re , 20),
A b b a s ' ı n
bir rivayette, Ömer,
humustan u l l a r ı m ı z ı evlendirmemizi ve
b o r ç l a r ı m ı z ı ödememizi teklif etti.
Biz
bu-
nu kabul etmeyerek
a y ı m ı z ı
bize verme
sini istedik, fakat o bunu kabul
etmedi
(benzer bir rivayet için bk. EbG Davud,
İ m a r e , 20; Ebu Ubeyd,
s. 419),
bir a ş k a
rivayette
ise.
Biz humusun bize ait oldu
ğ u u söylüyorduk ama kavmimiz bunu
bize
vermedi
d e d i ğ i (Müslim, Cihad ,
137) n a k l e d i l m i ş t i r .
Ebu Ca'fer de Hz.
Ali'nin humus h a k k ı n d a k i
g ö r ü ş ü y l e
ilgi
li olarak, A i i ' n i i ı g ö r ü ş ü Ehl-i beyt'inin
g ö r ü ş ü
gibi idi; fakat Ali. Ebu
Bekir
ve
Ömer'e muhalefet etmeyi
h o ş
görmedi
d e m i ş t i r EbG Yusuf, el-ljarac,
s.
19;
fii. el-Üm, IV, 147-148; Ebu Ubeyd, s. 417) .
Bu f a r k l ı rivayetler. humus konusunda
Sünni kesimle
Ş l a
a r a s ı n d a k i f a r k l ı anla
y ı ş
ve
uygulamalar için gerekçe
e ş k i l
et -
m i ş t i r .
Humusun b e ş t e üçünün yetim, miskin
ve ibnüsseblle ait l d u ğ u n d a ve b u n l a r ı n
humustaki
p a y i a r ı n a ihtiyaç sebebiyle
hak sahibi o l d u k l a r ı konusunda önemli
bir ö r ü ş a y r ı l ı ğ ı yoktur
(Cessas, IV. 250;
ibn Hazm. Meratibü l-icma ,
s.
114).
R e s C ı l
Ekrem'in v e f a t ı n d a n sonra hu-
musun taksim biçimine
i l i ş k i n
olarak is
lam alimleri a r a s ı n d a ciddi ö r ü ş f a r k l ı l ı k
l a r ı ortaya ç ı k m ı ş t ı r . Hanefi mezhebine
göre hum
us
üç
k ı s m a
bölünür;
bir
pay ye
timlere, biri miskinlere, biri de ibnüsse
blle verilir ( Ş e y b a n l , e l - C a m i ' u ' ş - ş a g i r , s.
124) . Bu üç s ı n ı f a pay verilmesinin ş a r t ı
fakirliktir
. Hz. Peygamber'in
humustan
pay alma illeti peygamberl ik l d u ğ u için
v e f a t ı
ile birlikte bu pay
d ü ş m ü ş t ü r
Ha
nefiler'in, zevi'l-kurba
p a y ı n ı n R e s C ı l - i
Ek
rem'in
e f a t ı
ile ü ş t ü ğ ü konusundaki da
y a n a ğ ı ilk üç halifenin u y g u l a m a s ı y a n ı n -
da z e v i ' l - k u r b a n ı n humusta pay sahibi ol
ma illeti konusundaki
a n l a y ı ş l a r ı d ı r .
Ha
nefiler'e göre zevi'l-kurba bu sade
ce
a k r a b a l ı k sebebiyle
d e ğ i l
buna ekle
nen arka
ç ı k m a
(nusret) ve birlikte olma
sohbet) sebebiyle hak t m i ş l e r d i r . Nus
ret, herkesin
Hz.
Peygamber'i t e r k e t t i ğ i
367
-
8/17/2019 Humus1
4/5
HUM US
boykot s ı r a s ı n d a onu
y a l n ı z b ı r a k m a m a
ve e t r a f ı n d a toplanma
e d a k a r l ı ğ ı d ı r .
Re
s G i u l l a h ' ı n v e f a t ı n d a n sonra nusret duru
mu k a l k t ı ğ ı n d a n bu pay da d ü ş m ü ş t ü r .
Ancak fakir o l m a l a r ı halinde z e v i ' l - k u r b i ' ı
d i ğ e r fakirlerden önce pay sahibi olurlar.
B u n l a r ı n
humustaki a y ı n ı n z e k a t ı n ken
dilerine haram
k ı l ı n m a s ı n ı n
bedeli oldu
hususundaki kanaat Hanefiler'in bu
g ö r ü ş l e r i y l e uyum içindedir.
Maliki mezhebine göre humus ve
fey
sarf yerleri itibariyle a y n ı olup her ikisin
de de tasarruf devlet a ş k a n ı n ı n i c t i h a d ı
na b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Her ikisi de
a d ı
geçen
n ı f l a r a tahsis edilmeksizin
bütün
müslü
manlar için olup e r e k t i ğ i n d e o n l a r ı n ya
r a r ı n a sarfedilmek üzere beytülmale ko
nulur.
Ş a f i i mezhebine göre humus
b e ş
k ı s m a
bölünür
( Ş i ı f i T n i n ,
humusun
dört
k ı s m a
böl
n e c e ğ i
g ö r ü ş ü n d e o l d u ğ u n a dair yo
rum için bk. Kiya el-Herras . lll-IV. 59,
60). a f i i , Hz. Peygamber'in kendisine
ait olan bu
p a y ı n
ailesinin a f a k a s ı n d a n
artaka l
an k ı s m ı n ı
kamu
y a r a r ı n a (me
salih)
h a r c a d ı ğ ı kanaatinde o l d u ğ u için
onun v e f a t ı n d a n sonra humusun kamu
y a r a r ı n a
h a r c a n a c a ğ ı n ı s ö y l e m i ş t i r
(ei
Üm,IV,l43,
1 4 4 ; Ş r a z , l l , 3 1 6 ; b u g ö r ü
ş ü n tenkidi için
bk.
EbG Bekir ibnü'l-Ara
b , A / : ı k a m ü I-f:(ur an, 860-861 ). Ş a f i i
h u k u k ç u l a r ı ,
ResGl-i
Ekrem'e ait olan pa
y ı n sarf yeriyle feyin ( b e ş t e dördünün)
sarf yerini b i r l e ş t i r m i ş l e r ve b u n l a r ı n
n ı r g ü v e n l i ğ i ,
hakimlerin, müezzinlerin
m a a ş l a r ı gibi kamu y a r a r ı
a ğ ı r l ı k l ı
hiz
metlere
a r f e d i l e c e ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r
Ş a f i i ' y e
göre e v i ' l - k u r b a n ı n humustaki
paya hak kazanma sebebi a k r a b a l ı k ol
d u ğ u için Hz. Peygamber'den sonra da bu
isim a l t ı n a girenlere pay
a y r ı l ı r
(el-Üm,
IV. 14
7-
53). Bu pay Resuluilah akra
b a s ı n a , zengin fakir, küçük büyük
y ı r ı m ı
gözetmeksizin ve k a d ı n a bir, e r k e ğ e iki
pay olacak
e k i l d e
'verilir. Bir pay fakir ye
timlere, bir pay miskinlere ve bir pay da
ibnüssebile a y r ı l ı r . Her ı n ı f ı n p a y ı bizzat
kendisine verilir (a.g.e., IV, 144, 147;
raz , ll, 316-3 I
7).
Fey konusundaki ihtilaf
d ı ş ı n d a
Hanbeli mezhebinin
g ö r ü ş ü
de
Ş i ı f i i l e r i n k i gibidir
( İ b n
Kudame.
s.
90).
Humusun, ayette zikredilen s ı n ı f l a r d ı
ş ı n d a
h a r c a n ı p
h a r c a n m a y a t a ğ ı
hususu
da fakihler r a s ı n d a t a r t ı ş m a konusudur.
Humusun
n ı l a n
s ı n ı f l a r
d ı ş ı n a
sarfedile
m e y e c e ğ i ,
devlet b a ş k a n ı n ı n bu s ı n ı f l a r
dan hangisi
mevcutsa c t i h a d ı n a
göre
ona v e r e c e ğ i g ö r ü ş ü n d e olanlar bulun
makla birlikte (Yahya b. Adem, s. 7) ço-
368
ğ u n l u ğ u n temayülü bunun devlet a ş k a
n ı n ı n yetkisinde o l d u ğ u , mesalih ve ada
leti gözetmek
a r t ı y l a
d i l e d i ğ i gibi tasar
rufta
b u l u n a b i l e c e ğ i yönündedir.
T a r t ı ş
m a n ı n
k a y n a ğ ı .
ayette s ı n ı f l a r ı n zikredil
mesinin belirleme mi yoksa örneklendir
me mi a y ı l a c a ğ ı , d i ğ e r bir ifadeyle ayette
bu
s ı n ı f l a r ı n a n ı l m a s ı ,
humusun bunlara
sarfedilmesinin
c e v a z ı n ı
yoksa vücu
bunu mu ö s t e r e c e ğ i n o k t a s ı n d a toplan
m a k t a d ı r . Hanefi ve Ş a f i i h u k u k ç u l a r ı n ı n
ç o ğ u n l u ğ u ayette
s a y ı l a n s ı n ı f l a r ı n
hak
sahipleri o l d u ğ u g ö r ü ş ü n d e d i r . Yetim ve
miskinin humustan paya hak kazanma
s ı n ı n
illetinin isim d e ğ i l ihtiyaç
o l d u ğ u n
da a y n ı g ö r ü ş t e olmakla birlikte zevi'l
k u r b i ' ı n ı n istihkak illeti konusunda arala
r ı n d a g ö r ü ş a y r ı l ı ğ ı
v a r d ı r
Maliki hukuk
ç u l a r ı n a göre ise ayette s ı n ı f l a r ı n
s a y ı l
m a s ı . hak sahiplerinin a ç ı k l a n m a s ı d e ğ i l
sarf
yerinin
a ç ı k l a n m a s ı a m a c ı n a
yöne
liktir (E bO Bekir ibnü'l-Arabl. / : ı k f i m ü ' l
f:(ur an, Il, 859, 862).
G ö r ü ş
a y r ı l ı ğ ı n ı n bir
d i ğ e r
sebebi de Hz.
Peygamber in
hu-
musta
ne yönde tasarrufta b u l u n d u ğ u
konusunda
f a r k l ı
rivayetlerin mevcut ol
m a s ı d ı r .
B a z ı
rivayetler, Resul-i Ekrem
z a m a n ı n d a humusun k ı s m a bölünüp
a n ı l a n s ı n ı f l a r a r a s ı n d a d a ğ ı t ı l d ı ğ ı n ı , ba
rivayetler, humusun hemen d a ğ ı t ı l ı n a
y ı p ihtiyaç
a n ı n d a
sarfedilmek üzere bek
l e t i l d i ğ i n i ve b a z ı rivayetler de humusun
a n ı l a n
n ı f i a r a
tahsis edilmeksizin bun
lar
ı ş ı n d a k i
k i ş i l e r e de v e r i l d i ğ i n i göster
mektedir. Cabir b. A b d u l l a h ' ı n d e d i ğ i n e
göre humusAilah yolunda ve toplumun
k a r ş ı l a ş t ı ğ ı s ı k ı n t ı l a r a h a r c a n ı r d ı . Mal ço
ğ a l ı n c a
yetimlere, miskinlereve ibnüs
sebile verilmeye b a ş l a n d ı (Ebu
Yus
uf . el
ljarac,
s. 20). Cessas bu rivayeti,
Hz.
Pey
gamber in humusu parçalara a y ı r ı n a
y ı p bundan hak sahiplerine e r d i ğ i ş e k
linde o r u m l a m ı ş t ı r ( A f : ı k a m ü ' l f : ( u r ' a n ,
IV, 244) .Resulullah'tan da bu kanaati des
tekleyici mahiyette ifadeler n a k l e d i l m i ş
tir
(Buhar . "Farzü'l-]Jumus",
7).
Buharl'
nin konuyla ilgili olarak ç t ı ğ ı bab
b a ş l ı k
l a r ı ("Farzü'l-]Jumus", 6, 7, 15 ve 17. bab
lar). onun humusun devlet a ş k a n ı n ı n ic
t i h a d ı n a b ı r a k ı l d ı ğ ı g ö r ü ş ü n d e o l d u ğ u iz
lenimini vermektedir.
Hz. Peygamber'in humus gelirinden
müellefe-i kuluba ve b a ş k a l a r ı n a verdi
ğ i n e (Buhar . "Farzü' l-]Jumus",
19; EbO
Ubeyd, s.
407)
ve humus m a l l a r ı n ı n yöne
tim
ve
d a ğ ı t ı m
i ş l e r i n i
yürütmek
üzere
görevli tayin e t t i ğ i n e dair rivayetler bu
l u n m a k t a d ı r (Müslim. "Zekat",
167-168).
A y n ı ş e k i Hz. Ömer'den, humusun
lan
s ı n ı f l a r
a r a s ı n d a en fazla ihtiyaç içe-
risinde bulunanlara ve s a y ı c a çok olanla
ra s a r f e d i l e c e ğ i yönünde g ö r ü ş nakledil
m i ş t i r
(EbO Ube
yd,
s.
419).
Ata ei-Horasani, feyin ve humusun sarf
yerlerinin a y n ı
o l u ş u n d a n
hareketle H a ş r
suresinin 6 ve
7.
ayetlerinden m u r a d ı n
ganimetin humusu
o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş
t ir (i
b n
Receb. s.
21
).
Buna göre
hum
us,
ayette zikredilenlere has
o l m a y ı p bütün
müslümanlara ait hale gelmektedir. Mek
hGI, ömer
b.
Abdülaziz ve Malik de humu
sun fey gibi o l d u ğ u n u , devlet a ş k a n ı n ı n
bundan zengin faki r herkese verebilece
ğ i n i s ö y l e m i ş t i r (EbO Ubeyd, s. 402-403;
ibn
R ü ş d , I.
3I 5). B a z ı alimler de devlet
b a ş k a n ı n ı n humusun a m a m ı n ı nefel ola
rak a ğ ı t a b i l e c e ğ i n i b e l i r t m i ş l e r d i r . Ebu
Ubeyd, prensip olarak humusun ayette
a n ı l a n s ı n ı f a r d ı ş ı n a
s a r f e d i l e m e y e c e ğ i
g ö r ü ş ü n ü savunmakla
birlikte Hz
. Pey
gamber ve sahabeden gelen haberlerin
büyük o ğ u n l u ğ u n u n humusun devlet
b a ş k a n ı n ı n g ö r ü ş ü n e b ı r a k ı l d ı ğ ı yönünde
o l d u ğ u n u s ö y l e m i ş ve buna dayanarak
b a ş k a yere h a r c a n m a s ı n ı n daha h a y ı r l ı
görülmesi durumunda bunun caiz oldu
ğ u n u
ifade e t m i ş t i r . Ancak
a n ı l a n
s ı n ı f l a r
daha fazla
ihtiyaç
içerisinde iseler bu
takdirde b a ş k a yere sarfedilemez. Ebu
Ubeyd'in, humus ve feyin a d ı geçen s ı n ı f
lar ı ş ı n a t a ş ı n l m a s ı n ı n
c e v a z ı n a
dair ge
rekçesi, her ikisinin de zekattan a r k l ı ola
rak öncelikle Allah'a
ait k ı l ı n m ı ş
o l m a s ı
d ı r (el-Emval, s. 403, 409-412).
Bütün bunlar, humusun
a n ı l a n
s ı n ı f l a
ra has o l m a d ı ğ ı n ı ve genel olarak
bütün
m ü s l ü m a n l a r ı n y a r a r ı n a s a r f e d i l e c e ğ i n i
hissettirmektedir. Öyle görünüyor ki hu
mus siyasi otoriteyi temsil eden
Hz.
Pey
gamber'in ö r ü ş ü n e b ı r a k ı l m ı ş t ı r . ResGl-i
Ekrem, bu yetkiye dayanarak ilk zaman
larda humusu öncelikle toplumun k a r ş ı
l a ş t ı ğ ı
s ı k ı n t ı l a r a h a r c a m ı ş ,
bundan ar
t a n ı
a n ı l a n s ı n ı f l a r
a r a s ı n d a
d a ğ ı t m ı ş t ı r .
S o n r a l a r ı mal ç a ğ a l ı n c a humusu bir fon
a l t ı n d a t o p l a m ı ş
ve ihtiyaç oldukça ihti-
yaç sahiplerine
e r m i ş t i r . Bu
fonun fey fo
nu ile
b i r l e ş t i r i l d i ğ i
yönünde kuwetli ri
vayetler bulunmakla birlikte zekat fonu
ile b i r l e ş t i r i l i p b i r l e ş t i r i l m e d i ğ i konusun
da
f a r k l ı
rivayetler a r d ı r .
B İ B L İ Y O G R A F Y A
:
el-Muvatta ,
Cihad , 22;
a.e.: rivayetü Mu
l ; ı . a m m e d b
el-Hasan
e ş - Ş e y b a n i ( n ş r . Abdül
vehhab Abdüllatlf). Kahire, ts. (el-Mektebetü'l
ilmiyye). s. 113 ; Buhari, Farzü'l-IJumus ,
2, 6, 7, 15, 17, 19,
41,48-51,53,56,
Zekat ,
66, Müsa\5at , 3; Müslim. Cihil.d , 33, 137,
" E ş r i b e " , 2, Zekat , 50, 167-168; Ebü Davüd,
Cihil.d , 149, " İ m a r e " , 20; Tirmizi, Tefsirü'l
~ u r ' a n , 9; Ebü Yusuf, el-Jjarac, s. 18-23, 27;
-
8/17/2019 Humus1
5/5
a.mlf . er-Red alaSiyeri l-Evza i,
Kahire 1957,
s. 11-12; Ş e y b a n ı . e l - A ş i ( n ş r . Ebü'l-Vefa Efganl).
Beyrut 1990, ll,
154-155;
a.mlf., el-Cami u
ş a g i r , Beyrut 1986, s. 124, 133-134; Yahya b.
Actem,
el-ljarac,
s. 17-19, 27, 31-32;
Ş a f i i . A f : ı
kamü l-lfur an, I, 76; a.
mlf
•
el-Üm,
IV,
139-
140, 142, ı 4 3 , 144,
1 4 6 - ı 5 3 ,
1 8 ı ; Abdürrezzak
es-San'ani, e l - M u ş a n n e { .
V,
237-240, 3 ı O ; Ebü
Ubeyd,
el-Emval,
s.
20-25, 69-78, 382-436;
İ b n
Sa'd,
et-Tabakilt,
ll, 0-11, 29-30; Ta beri,
Cami u /-beyan, IX, 1 ı 4 - ı 1 5 ,
ı 6 8 -
76; X, 31-
32, 44; a h a v ı . e l - M u l ] t a ş a r ,
Kahire 1950,
s.
165-
169; Kudame b. Ca'fer. el-ljarac (Zebldl),
s.
235-
240; Cessas, A f : ı k a m ü
l-If
ur an (Kamhavl).
IV,
222-224, 229-230, 243-250;
İ b n
Habib,
el-Mu
f : ı a b b e r ,
s. ı 1 6 ; Ş e r i f
el-Murtaza.
e l - İ n t i ş a r (
ş r .
M.
R ı z a
Seyyid Hasan). Beyrut 1985,
s.
86-87;
Ma
v e r ö ı . e l - A f : ı k a m ü
s-sultaniyye, s.
1 7 6 - ı 7 9 ; İ b n
Hazm,
Cevami u s-sire, s.
80; a.mlf., e l - M u f : ı a l
la,
VII,
328;a.mlf., Meratibü l-icma ,
[ b a s k ı yeri
ve
tarihi yok[ (Darü Zahidi'l-kudsl).
s.
ı ı 4 ; Bey
haki.
es-Sünenü l-kübra,
VI, 290-346; Ebü Ya'
la,
e l - A f : ı k a m ü
s-sultaniyye,
s.
ı 3 6 - ı 5 2 ;
Ş l r a
zi.
el-Mühe??eb,
ll, 3 ı 6 - 3 1 8 ; Serahsl.
el-Meb
sut,
X, 8 - ı 4 , 4 0 - 4 ı ; Kiya el-Herrasl. A f : ı k a m ü l
lfur an, lll-IV, 1 5 5 - ı 6 ı ; Ebü'l-Velld İ b n R ü ş d el
Ced,
el-Mukaddimat, Beyrut, ts. (Matbaatü's
Saade),
Beyrut
1408/1988, s.
269-272;
Nec
meddin Ebü Hafs en-Nesefi.
Talibetü t-talebe
( n ş r . Ş e y h
Hall ). Beyrut ı 9 8 6 , s.
1 6 8 - ı 7 3 ;
Ebü
Bekir İ b n ü ' I - A r a b 1 . A f : ı k a m ü 1-/fur an, ll, 834-
839, 854-865, 882-885;a.mlf., Arizatü l - a f : ı v e
?1, Beyrut, ts. (Darü'l-Kütübü'l-ilmiyye). Xl, 2 0 ı -
223; İ b n R ü ş d . Bidayetü 1-müctehid, 3 ı 5 - 3 ı 6 ,
325-326; İ b n Kudame, el-Mukni fi
ı k h i A f : ı m e d
b ljanbel,
Beyrut, ts. (Darü'I-Kütübü'l-ilmiyye),
s. 89-91; ı b t İ b n ü I - C e v z l . İ ş a r ü
- i n ş a f ( n ş r .
Na
s ı r ü ' l - A I I
el-Huleyfl), Kahire ı 9 8 7 , s. 235-237;
Kurtubl, el-Cami ,
Yili, 9; Beyzavl.
el-Gayetü l
k u ş v a ( n ş r . Ali Muhyiddin l - K a r a d a ğ ) ,
yeri
ve
tarihi yok[ (Darü'n-Nasr). I,
965-972;
İ b n
Seyyidünnas.
' U y u n ü ' l - e ş e r ,
228; İ b n Cüzey,
lfavanfnü
1 - a f : ı k a m i ' l - f ı k h i y y e ,
Beyrut, ts. (Da
rü'l-Kalem).
s.
9 9 - 1 0 ı ; İ b n ü ' t - T ü r k m a n l
el-Cev
herü
n-naki { ı ' r - r e d d i
ale l-Beyhaki
(Beyhaki.
es-Sünenü 1-kübra
içinde). VI, 292-293; Zeylal.
N a ş b ü r - r a y e , [ b a s k ı yeri yok[ ı 3 9 2 / ı 9 7 3 (el
Mektebetü'l-islamiyye). lll, 397-434; Keslr.
Te{sfrü l-lfur an,
ll, 284; İ b n Receb, e l - İ s t i l ] r a c
U - a f : ı k a m i ' l - l ] r a c ,
Beyrut
1399/1979, s. 2 ı ;
Ebü'I-Fazl el-lraki.
T a r f : ı u ' t - t e s
r f b , VII, 244-251;
Ayni,
Umdetü
1-kilrf,
[ b a s k ı
yeri yok[ 1972 (Mus
tafa el-Bab el-Halebi). VII,
119-120;
e v k a n i ,
Neylü
l-evtar.
VII, 260; a.mlf .
es-Seylü l-cerrar
( n ş r . Mahmud
b r a h i m
Zayed). Beyrut 1404/1985,
ll, 91-107; Cevad Ali. e l - M u f a ş ş a l , V, 264-267;
Ebü Salih Muhammed ei-Fettah,
A f : ı k a m ü ve
a ş a r ü
1-/]ums
ı l - i k t i ş a d i I - İ s l a m f , Kahire 1988;
Hasan el-Hüseyni ei-Kazvini,
el-/jums
{ ı ş - ş e r f a
t i ' l - İ s l a m i y y e , Beyrut 1 4 1 2 / 1 9 9 ı ; Abdulaziz
A.
Sachedina. "al-Khurns: The
Fifth
in the Imami
Shi'l
Legal System",
JNES,
XXXIX-XLI (1980),
s. 275-289; M. Jawad Maghniyyah, "Zakat and
Khums According to Five Schools of Islamic
Law" (tre. Mujahid Hasan), T e v f : ı f d , X / 1 , Tah
ran
1 4 ı 3 / 1 9 9 2 ,
s.
ı 2 3 - 1 3 8 ;
" jums",
Mv.F,XX,
10-20.
il
H .YUNUS APAYDIN
Ş i a ' d a Humus Genel İ s l a m i
a n l a y ı ş a
göre ganimetten
ve
bu hükümde a y ı l a n
belli mallardan a l ı n a n b e ş t e birlik a y ı ifa
de eden
humus
i a ' d a V Xl.) y ü z y ı l d a n
itibaren daha g e n i ş k a p s a m l ı d e ğ e r l e n d i
r i l m i ş , o n l a r ı n f ı k ı h literatüründe zekat
tan sonra a y r ı bir bölüm halinde
ele
a l ı n
m ı ş
ve giderek
u r u m l a ş m ı ş t ı r .
V y ü z y ı l
dan sonra İ m a m i y y e fakihlerinin
t a m a m ı
ve Zeydi alimler inin bir ı s m ı , En fal süre
sinin
41
ayetinde belirtilen
ganimetin
sözlükte mutlak olarak "kazanç ve kar"
a n l a m ı n a da
g e l d i ğ i n i
söyleyerek humu
sun s a h a s ı n ı g e n i ş l e t m i ş l e r d i r . Humus
olarak verilmesi gereken çok az bir mikta
bile vermeyen
k i ş i n i n
Ehl-i beyt'e zul
m e t t i ğ i ve o n l a r ı n h a k k ı n ı gasbedenler
den a y ı l d ı ğ ı ifade edilerek bu görevin ye
rine getirilmesi manevi müeyyideye
b a ğ
l a n m ı ş t ı r (Muhsin et-Tabatabal, IX, 442) .
İ m a m i y y e
göre humusa tabi
olan
mal
lar yedi k ı s m a a y r ı l ı r . 1. Ganimetler. Gani
met,
m ü s l ü m a n l a r ı n
kafirlerle a p t ı k l a r ı
s a v a ş sonucunda ele geçirdikleri her tür
lü m a l d ı r . S a v a ş ı n i m a r n ı n huzuru yahut
gaybeti z a m a n ı n d a y a p ı l m a s ı n d a , savun
ma veya taarruz
a k s a t t ı o l m a s ı n d a
fark
yoktur. Ehl-i beyt'e husumet besleyenler
le ( N e v a s ı b ) y a p ı l a n s a v a ş l a r neticesinde
elde edilen ganimetiere de a y n ı hüküm
ler u y g u l a n ı r . Bu durumda muhaliflerin
m a l l a r ı n ı n
ellerinden a l ı n m a s ı
ve
ihtiyata
uygun
g ö r ü ş e
göre humusunun ödenme
si gerekir. 2. Y ı l l ı k gelirlerin ihtiyaç a z l a s ı
K i ş i n i n bir içinde elde edip, y ı l sonun
da
i h t i y a c ı n d a n
artakalan gelirleri humu
sa tabidir. Bu gelirleri ticari, s ı n a i , zirai,
el s a n a t l a r ı . ücret, a y l ı k , hediye ve müka
fat gibi yollarla elde edilen kazançlar t e ş
kil eder. Kendisi için bir
b a ş ı
tayin eden
k i ş i
y ı l
sonunda ş a h s ı n ı n ve ailesinin ihti
y a ç l a r ı ile h a y a t ı n a
ait
m a s r a f l a r ı n ı
k a r d ı k t a n
sonra geri kalan k a z a n c ı n ı n hu
musunu vermekle mükelleftir.
3
Maden
ler.
İ n s a n l a r ı n y a r a r ı n a
olan her
türlü ta
bii servetler bu gruba girer. Madenin sa
hipti yahut sahipsiz araziden
ç ı k a r ı l m a s ı ,
a y r ı c a
i ş l e t i c i s i n i n bir i ş i yahut bir grup
o l m a s ı neticeyi d e ğ i ş t i r m e z . Madeni
ı k a
ran k i ş i n i n
kafir o l m a s ı
halinde hakimin
onu humus ödemeye mecbur tutma yet
kisi v a r d ı r .
4.
Künüz veya rikaz. Önceki ne
siller a r a f ı n d a n herhangi bir yerde birik
t i r i t m i ş yahut s a k l a n m ı ş olan her
türlü
m a l d ı r .
Ele
geçirilen
ve
nisab
m i k t a r ı n a
u l a ş a n bu mallarda belli bir müslümana
ait l d u ğ u n u
gösteren bilgiler varsa ona
· verilir. Müslümana ait
l d u ğ u
halde sahi
bi
veya varisi bulunarnazsa bulan k i ş i hu
musunu ödedikten sonra mala sahip olur.
·Belli bir müslümana ait l d u ğ u konusun
da bilgi yoksa
ve
arazinin mülkiyeti b ula-
HUMUS
na aitse humusunu ödedikten sonra ona
sahip olur. 5. Denizden ç ı k a r ı l a n mallar.
Deniz veya nehirden ç ı k a r ı l a n her
türlü
k ı y m e t l i
ş e y l e r humusa tabidir. Bu i ş i ge
l i ş m i ş aletlerle yapmak veya denizin sahi
le
a t t ı ğ ı
k ı y m e t l i t a ş l a r ı toplamak sonucu
d e ğ i ş t i r m e z .
6. Mülkiyeti zimmlye intikal
eden arazi. Herhangi bir arazinin mülki
yetinin s a t ı ş sulh , hibe veya
b a ş k a
bir
yolla gayri müslime intikal etmesi halin
de üzerindeki mesken ve t a r ı m ürünleri
dikkate l ı n m a k s ı z ı n sadece arazi d e ğ e r i
nin b e ş t e biri hum us olarak ödenir. Zirn
mlnin temellükten sonra müslüman ol
m a s ı y l a humus d ü ş m e d i ğ i gibi
temellük
arneliyesi
t e k r a r t a n d ı k ç a
humus ödeme
si
de
e k r a r l a n ı r .
7. Haramla a r ı ş m ı ş he
tat mal. Elde edilen m a l ı n bir ı s m ı
m e ş
ru, bir
k ı s m ı
hileli
ve
gayri
m e ş r u
yollar
dan
k a z a n ı l m ı ş
ve bu mallar birbirine ka
r ı ş m ı ş s a
m a l ı n m e ş r u i y e t i
için humus
ödenmesi gerekir.
K i ş i n i n
helal
ve
haram
olmak üzere sahip b u l u n d u ğ u m a l l a r ı bu
lunuyor ve kendisine kimlerin h a k k ı n ı n
g e ç t i ğ i n i
bilemiyorsa
bütün
m a l l a r ı n ı n
b e ş t e
birini humus olarak verir, böylece
kalan m a l l a r ı kendisine helal olur. Humu
sa
tabi mallarda, define ve madenler ha
riç, nisab aranmaz (H ür ei-Amill. VI, 338-
355).
Zeydiyye'de ise humusa konu olan mal
ve gelirler üç k ı s m a
a y r ı l ı r .
1. Kara veya
deniz a v c ı l ı ğ ı ile ele geçirilen ş e y l e r , kara
ve denizden
ç ı k a r ı l a n
yahut yüzeyinden
t o p l a n ı p buluntu (lukata) statüsüne gir
meyen hazine, inci, amber, misk, kendi
l i ğ i n d e n biten ot vb. ş e y l e r . 2. S a v a ş t a
ganimet olarak l ı n a n menkul ve gayri
menkul mallar.
3
Haraç, muamele ve
zimmet ehlinden a l ı n a n cizye gibi gelir
ler ( İ b n ü ' I - M u r t a z e / - B a / : ı r ü z - z e l ] . / ] a r , ll,
212; a.mlf
.
Uy
unü
l
-ezhar,
s. 145).
Humusun s a r f e d i l e c e ğ i yerlere gelince,
İ m a m i y y ve Zeydiyye fakihleri bunu En
fal süresinin 41
.
ayetinde belir tilen terti
be uygun olarak l t ı k ı s m a a y ı r ı r l a r : Allah,
Peygamber, R e s ü l u l l a h a k r a b a s ı , ye
timler, fakirler ve yolda k a l m ı ş l a r .
İ m a
miyye'ye göre l l a h
p a y ı d o ğ r u d a n
d o ğ
ruya Hz. Peygamber' e intikal eder, böyle
ce onun humus hissesi ikiye
ç ı k m ı ş
olur.
İ m a m i y y e
alimleri bu ö r ü ş l e r i n i Ca'fer
e s - S a d ı k t a n nakledilen ve A l l a h ' ı n
h a k k ı
olan
ş e y i n
velisine intikal
d e c e ğ i n i
belir
ten bir hadise d a y a n d ı r m a k t a d ı r l a r (Kü
leynl.
537)
Ayetteki "zevi'l-kurba"dan
maksat, Resül-i Ekrem'in e f a t ı n d a n son
ra imam ve veliyyü'l-emr l m a s ı hasebiy
le masum i m a m d ı Buna göre Ali
ve Fa-
369