history in chronogram based on the theory of code...

Literary Arts, 11th Year, No. 26, Spring 2019

_________________________________________________________________ 21

History in chronogram based on the theory of code switching

Hosein Masjedi

Abstract

Nowadays, the direct and written titled sources are not the only resources of

history. According to some historian-philosophers such as Collingwood, any object

can be regarded as an inspirational source for a historian; he asserts that the

historian’s job is to read, interpret, explain and translate the documentation from

written works or anything left over from a historical period. In Collingwood’s

opinion, a piece of clay can inform the historian as much as a reference book of

history, or sometimes even more (Collingwood, 2012: 17).

From this point of view, chronogram is of foremost benefit in historical

calculations and arguments. Apparently, it has always been literally important,

though it has been mentioned only in literary technique topics. Furthermore, other

literary elements can also in some ways be the source of historical deduction. For

instance, in the literary theories of the last decade, the term "narrative" refers not

only to fiction and imaginative literature but also to non-fiction narrative texts. From

this perspective, Freud's case studies (his detailed reports of his patients and their

treatment process) fall into the “narrative” category. Hence, history is not a solid,

rigid, and invariant category, so that every historian would record it exactly like

others (Payandeh, 2013: 494 -495).

Therefore, chronogram can also be used historically and historiographically. In

other words, at least in some authentic chronograms, there is another thing that

contributes to the puzzle of the historical research of that time. Of course this is not

simply possible. Chronogram is inherently a kind of coded literature, and this

tendency has been intensified in some historical periods. But, it must first be

understood correctly and its variations should be recognized and sometimes it needs

to be decoded. Accordingly, one of the options that can help this debate is the code

switching theory. Code switching is a sociolinguistic phenomenon which has been

defined as the use of more than one languages, dialects or linguistic varieties that a

speaker speaks during a conversation or presentation of a work, and its form of

application is dependent on such factors as the identity of the audience, the subject

matter, and the situation in which the speech flows (crystal, 1992: 69). Nevertheless,

this is itself related to the theory of communication which is proposed by some of the

later scholars in formalism, such as Roman Jacobson in the Moscow linguistic

society, known as Moscow Linguistic Circle, founded in 1915. Having mastery of

numerous other schools of structuralism, and considering his various trips to Prague,

Sweden and the United States, and the development of his point of view, Jacobson

Associate Professor of Persian Language and Literature, Payame Noor University, Isfahan, Iran

[email protected]

Received: 09/12/2017 Accepted: 19/06/2018

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License


22

presented his most important views on identifying the communicative components

and their real and virtual applications.

Accordingly, in any verbal communication the addresser sends a message to the

addressee. This message implies a context or a reference, and is understood by a

code. In the final stage, this code requires the contact or the material space of

communication and the context in which the message is transmitted. Each of these

six parts can be the dominant part in communication (see Eagleton, 2011: 135;

Tadih, 2011:47; Bateni, 1975: 21-120; and Makarik, 2009:176).

In its nine-hundred background, the chronogram has come to be such that, in

particular, since Safavid, there is a need for in-depth research for decoding and

recognizing the context and reference, and this can be effective in this regard. This is

at least true for many instances of authentic and professional chronograms of this

period, and can be the subject matter of further research. The present article aims to

first provide an accurate, comprehensive and complete definition of it. This is not

possible without reviewing and criticizing the existing definitions. Hence, a short but

transient review of the historical course of this technique will be carried out;

afterwards, by switching the code of some examples of it during the past few

decades, another dimension of these chronograms is depicted which is used in

historical and social studies. It should be noted that, in this paper, all of the old

evidence is roughly the same as the old one, so that the calculations do not go wrong.

An overview of the nature of chronogram and its development until becoming a

complex and mysterious form in the tenth century, the diverse historical Safavid uses

of it and its code-switching are the main issues of this research.

In scientific research on chronogram, Nakhjavani (1924), in his extensive essay

on chronograms, and Sadri (1999), in his works, To Catch a Glimpse Into Persian

Poetry and the Encyclopedia Of Mysterious Expressions, and Khalesi Shirazi (2006),

as well as Dabir Siaghi (2011) have not addressed the historical role of chronogram,

although being the only detailed works that have been presented.

Also the works of Sahab (1947), Rezvani (1962) and Mohit Tabatabai (1962)

have mainly dealt with the evolution of the chronogram forms.

Anyhow, chronogram is one of the literary techniques created for various reasons,

including the preservation of numbers, codification, etc., and has strangely developed

in its historical course. The greatest evolution of this technique happened since the

Safavid period; this dynasty and such sects as Noghtaviyeh and Horufiyeh, the

subsequent dynasties, and later Babiyeh used chronogram to prove their legitimacy

and justify their historical manipulations. Safavids, due to the obvious manipulations

and changes in the documents of descent and religion, needed some proofs to prove

their legitimacy and, therefore, using special tables, made great efforts to symmetrize

the historical events with sacred words, and they succeeded. However, the opposition

has also made such efforts hidden. In the period of Afshar and the accession of Nadir

Shah and Qajar dynasty, this technique had also been utilized for “begging the

question”. In some of these chronograms, there is an ambiguity that can be

understood by code-switching. Some of the evidences and examples of this research

have been extracted from the primary sources of Safavid era.

Keywords: Choronogram, Safavid, Epoch, Codeswitching


_________________________________________________________________ 23

References

- Algar, Hamed (1385). Safaviyeh & Tashayyoe, Collection of Esfahan articles in

Iranian studies, Mohammad Taqi Faramarzi, Tehran: Academy of The Arts. 2

vol.

- Ansarallah, Mohammad (1365). Faces of chronogram, Journal of Danesh: (5-7):

210- 290.

- Asef, Mohammad Hashem (Rostam al-hokam) (1379). Rostam at-Tavaarikh, Aziz

Allah Alizadeh (emend.), Tehran: Ferdows.

- Bastani Parizi, Mohammad Ebrahim (1390). Kolah goosheye Nooshin ravan,

Tehran: Esparak.

- Bateni, Mohammad Reza (1354). Modern Linguisitcs' problems, Tehran: Agah.

- Berown, Edvard (1351). Islamic medical, Masoud Rajab Niya (trans.), Tehran:

Ketabe sevvom.

- ________ (2536). Iranian literary history, 1nd Vol. Ali Pasha saleh (trans.), 3th ed,

Terhan: Amir kabir.

- Dabir sigaqi, Mohammad (1390). Chronogram, Gazvin: Saye Gostar.

- Eatezad al- saltaneh (1363). Rebellion of Bab. Abd al- Hosein Navayi (emend.), 3rd

ed. Tehran: Babak.

- Eatemad al- saltaneh, Mohammad Hasan Khan (1357). Sadr at-Tavarikh. Tehran:

Rozbeh.

- Ebn Bazzaz Ardebili (1376). Safvat as-Safa, Qolam Reza Tbatabayi Majd (emend.),

2th ed. Tehran: zaryab

- Esfandiyari, Mohammad (1385). Readers' rights. Journal of Nashre Danesh, 22.

(1): 18-22.

- Egontoni, Teres (1390). Introduction in Literary Theory, Abbas Mokhber (trans.),

6th ed., Tehran: Markaz

- Emam Ali (1368). Divan, Mostafa zamani (trans.) Qom: Payam, Islam.

- Falsafi, Nasrollah (1375). The life of shah Abbas 1, Tehran: Elmi.

- Farzam, Hamid (1380). Religious policy in the safavid era, Tehran: Soroush.

- Hoseini Astarabadi, Sayyed Hosein (1385). Soltani history from Sheikh Safi to

Shah Safi, Tehran: Elmi.

- Jafariyan Rasol (1379). Safavi in Religion, Culture of politic, Qom: Pajoheshkadeye

Hozeh & Daneshgah.

- Kalingwood, R. G (1391). History laws, Abd ar-Reza Salar Behzadi (trans.),

Tehran: Ney.

- Khalesi Shirazi, Abbas (1385). Chronogram, Tehran: Ma.

- Nakhjavani, Hossein (1343). Choronograms, Tehran: Adabiyyeh.

- [anonymous] (1304). Etelaat Journals (28 thousand days of Iran and world

history), Tehran: Co. Etelaat.

- Parsadost, Manouchehr (1381). Shah Ismail 2, Tehran: Co. Sahamie Enteshar.

- ________ (1391). Shah Tahmasb 1, Tehran: Co. Sahamie Enteshar.

- Payandeh, Hossein (1392). Book of Travels so Narration …………., Bokhara

Journals, 5th year, no 98, pp. 494-510.

- Rahimloo, Yousof (1370). Instances of spiritual documents in the Safavid policy,

Tabriz: University of Tabriz.

- Sa'eb, Mirza Mohammad Ali (1370). Divan, Mohammad Qahreman (emend.),

Tehran: Academic Publication.


24

- Sadri, Mehdi (1378). Chronograms in Persian verses dictionaries of symbols,

Tehran: Nashr Daneshgahi.

- Shamloo, Vali Qdi (1374). Qesas al-Khaqani, Sayyed Hasan dadat Naseri

(emend.), Terhan: Islamic Culture and Guidance Ministry.

- Tadiye, Iwozan (1390). Literary Criticism in 20th century, Mahshid Nonahali

(trans.), 2nd ed, Tehran: Nillofar.

- Torkamn, Eskandar Beik (1382). Alam Araye Abbasi. Iraj Afshar (emend), 3rd ed.

Tehran: Amir kabir.

- Zhoukorski, Valentin (1382). Local poetries in Iran (in Qajar age), Abd al- Hossein

Navayi (Introduction), Tehran: Asatir.

براساس نظرية رمزگرداني تاريخ مادهتاريخ در

حسین مسجدی اصفهانی

چکيده

و بدر اردر تالد وت و تددري بهمعنادار است. اين فن های عبارتو ها واژه، تبديل اعداد و ارقامِ تاريخ به حروف و 1تاريخ ماده

ت جّه اهل سیاست را جلب كدرد كم كمشد و ای پیچیده های شكلدر دورة صف يّه و قاجار تبديل به ويژه به، رشدی كه داشت

يخ و ك شد تدار مادهكه از آن مستقیماً در تال لّات تاريخی و اربات حقانیّت خ د و نیز انكار مخالفان س د جستند. استفاده از

، بعضدی از فت حدات هندد در دورة طهماسدب شداه ، تشدكیل سدهاه اسماعیل اهشبرای متقارن كردن آن با ظه ر صف يّه، جل س

، جل س نادر، ظه ر باب و امضای مشروطیّت، بخشی از اين رويكردهای تاريخی است كده در ايدن پدژوه بده آن عباس شاه

ی از مسائل پنهان اجتماعی و جز بیانِ تاريخِ خاص، به ط ر غیرمستقیم، مبیّن برخپرداخته شده است. تعدادی از اين م اد نیز به

تاريخی استفاده كرد. های تاللیلاز آن در ت ان می 2تاريخی است كه با نگاهی به نظريّة رمزگردانی

يخ، تاريخ، صف يه، رمزگردانیتار ماده :ها کليد واژه

مقدمه

خی از فیلس فان تاريخ مانند كدالینگ ود، نیست. با رويكرد به آرای بر دار عن انامروز مآخذ تاريخ، تنها منابع مستقیم و مكت بِ

كار م رّخ، خ اندن، تعبیر و تفسیر و ترجمدة مسدتندات اسدت از »منبع الهامی برای م رّخ باشد. ةبه مثاب ت اند میهر شیئی نیز

خ بگ يد كده يدك به م رّ ت اند میسفالی، همان اندازه يا بیشتر ای قطعهاز يك دوران تاريخی. مانده باقیآرار مكت ب و هرچیز

(.17: 1391)كالینگ ود، « كتاب مرجعِ تاريخی

يخ به طريقِ اولی در مالاسبات و استدووت تاريخی س دمند است؛ گ اينكه از ابتددا جايگداهی ادبدی تار مادهاز اين منظر،

منشد اسدتنتات تداريخی ت اند یم ای گ نهداشته و جز در مباحث فن ن ادبیات، از آن ياد نشده است. اما بقیة عناصر ادبی نیز به

به ادبیات داسدتانی و تخیّلدی، بلكده همچندین بده فقط نه« روايت»ادبیِ چند دهة اخیر، اصطالح های نظريهدر »واقع ش د؛ مثالً

تفصدیلی او از بیمداران و روندد های گزارشفرويد ) های م ردْپژوهی... . از اين منظرش د میمت ن روايی غیرداستانی اطالق

آن را ن يسدی تداريخ ی جامد، صُلب و يكسان نیست كه هدر ا مق لهگیرند ... پس تاريخ، یمقرار « روايت»درمان آنان( در زمرة

(.494-495: 1392)پاينده، « ربت كند ن يسان تاريخدقیقاً مثل ساير

اصفهان، اصفهان، ايران ن ر دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام [email protected]

29/3/1397 تاريخ پذيرش: 18/9/1396تاريخ وص ل: Copyright © 2015-2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons

Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with

others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially. 1. chronogram

2. code switching

پژوهشی( -فن ن ادبی )علمی

86 -73ص، 1398بهار ( 26 )پیاپی 1 ، شمارهدهميازسال

1398بهار (26 ، )پیاپی1 ، شمارهدهمياز سال ،فن ن ادبی / 74

در برخدی از كدم دسدت عبدارت ديگدر، نیز اسدتفاده شد د. بده نگاری تاريخت اند از منظر تاريخی و یميخ تار ماده، رو ايناز

سدادگی بده رساند؛ البته ايدن یمتاريخیِ آن روزگار ياری های پژوه های اصیل، آوای ديگری م ج د است كه به پازلِ يختار ماده

، تشدديد ی است و در برخی از ادوار تداريخی نیدز ايدن گدراي ا تعمیهيخ، بالذّات از مق لة ادبیاتِ رمزی و تار مادهممكن نیست.

شده است؛ اما ابتدا بايد آن را درست شناخت و تط ّرات آن را دانست و گاه از آن رمززدايی كرد. با اين حسداب، يكدی از آرايدی

است و آن را چندین 1شناختی جامعه-زبان های پديدهت اند به اين بالث كمك كند، نظرية رمزگردانی است. رمزگردانی جزو یمكه

ی يا ارائة اردری كده شدكلِ كداربردِ آن ا مكالمهی در طی ا گ يندهبرد بی از يك زبان، لهجه يا گ نة زبانی كه كار: »اند كردهتعريف

(.Crystal, 1992: 69« )ش د یممن ط است به ع املی مانند ه يت مخاطب، م ض ع كالم و م قعیتی كه كالم در آن جاری

كردندد؛ مانندد مت خّر در زمیندة فرمالیسدم طدرح نظران صاحبرخی از البته اين مسئله خ د ناظر بر نظرية ارتباط است كه ب

ت سدیس شدد. 1915كده در سدال Masco linguistic circleی مسدك ، م سد م بده شناس زباندر انجمن 2رومن ياك بسن

آمريكدا و ی متعدد ديگر مانند ساختارگرايی و به دلیدل سدفرهای گ نداگ ن بده پدرائ، سد ئد و ها مكتبياك بسن با احاطه به

ين آرای خ د را در تشخیص اجزای ارتباطی و كاربردهای مجازی و حقیقی آن ارائه كرد. بدر ايدن تر مهمگسترش افق ديدش،

فرستد. یم 5ای یرندهگرا برای 4، پیامی3اساس، در هر ارتباط كالمی، فرستنده

يدا فضدای مدادی 9ين رمز در مرحلة نهايی به تماسش د. ا یممفه م 8دولت دارد و با رمزی 7يا مرجعی 6اين پیام بر زمینه

ت اند جزو غالب باشدد )ند . ش د. هركدام از اين ش بخ ، در ارتباطی، می یمارتباط و بافتی نیاز دارد كه پیام در آن منتقل

(. 176: 1388و مكاريك، 120 -21: 1354؛ باطنی، 47: 1390؛ تاديه، 135: 1390ايگلت ن،

ی ژرفدی هدا پدژوه يژه از صف يّه به بعد نیاز به و بهی رسیده است كه ا گ نهتر حدود نهصدسالة خ د، به يخ در بستار ماده

كم دربارة بسیاری اين مسئله، دستت اند در اين باب كارآمد باشد. برای رمزگشايی و شناخت زمینه و مرجع دارد و اين آرا می

باشدد. در جسدتار ليدل، تدری گسدترده ت اند م ضد ع پدژوه یماست و ی اين دوره صادقا حرفههایِ اصیل و يختار مادهاز

ك ش شده است ابتدا تعريف دقیق و جامع و كداملی از آن ارائده شد د. ايدن مهدم، بددون بررسدی و نقدد تعداريف م جد د

از آن هدايی نم نده ز ش د و سهس با رمزگراندی ا نیست. پس نگاهی خُرد اما گذرا به سیر تاريخیِ اين فن انداخته می پذير امكان

تداريخی و اجتمداعی اسدتفاده هدای پدژوه شد د كده در ها نمايانده يختار مادهدر ط ل تاريخِ چندسدة گذشته، بُعدِ ديگرِ اين

به خطا نیفتد. ها مالاسبهقديم آمده است تا الخط رسمش د. شايان لكر است در اين مقاله، همة ش اهد كهن، تقريباً با همان یم

ژوهشمسئلة پ

متن عِ تاريخی های استفادهپیچیده و معمّايی تا سدة دهم، های گ نهيخ و سیر تك ينِ آن تا تبديل به تار مادهبا نگاهی به چیستیِ

صف يّه از آن و رمزگردانیِ آنها، مسئلة اصلیِ اين پژوه است.

پيشينة پژوهش

1. Sociolinguistics 2 . Roman Jacobson 3 . Addressor 4 . Message 5 . Addressee 6 . Context 7 . Reference 8 . Code 9 . Contact

75/ تاريخ براساس نظرية رمزگردانی تاريخ در ماده

حسداب ( با رسالة 1378، صدری )م ادّالتّ اريخرسالة مبس ط ( با1343يخ، نخج انی )تار مادهعلمی با م ض ع های پژوه در

( با آنكه تنها آردارِ 1390( و همچنین دبیر سیاقی )1385، آرار خالصیِ شیرازی )جُمل در شعر فارسی و فرهن تعبیرات رمزی

( و مالدیط 1341رضد انی ) (،1326همچنین مقاوت سالاب ) .اند نكردهيخ ت جه تار ماده، به نق ِ تاريخی اند شدهمفصّل ارائه

.اند پرداختهيخ تار ماده( بیشتر به سیرِ تال ّل اشكالِ 1341طباطبايی )

و نقد آنها يختار تعاريف ماده

و دبیرسدیاقی، 1385خالصدی شدیرازی، ك. تعريف نشده است )ند یدرست مت سفانه به، حتی در برخی منابع تخصّصیيخ تار ماده

گذشتگان ما برای اينكه بت انند »اند: مثالً گفته ؛خ رد تا تعريف اين اصطالح به چشم می یفِت ص ،(. در مقاوت نیز بیشتر1390

. بدين ترتیب كه عددهای خشك و اند یختهح ادث را با رن كمتری به خاطر بسهرند و از ياد نبرند، عدد را با ادب آم یها سال

يعنی سدال و مداه و ؛اند ارشان كرده، كار را اندكی آسان نم دهرا در آغ ش شعر و در دل سخن جا داده، باروح و جاند روح یب

یهدا با استفاده از شماره ،جمله به ص رتی زيبا با معنايی متناسب با حادره حادره را در يك مصراع يا يك بیت يا يك حتی روزِ

شدايان اينجدا كده در یا نكتده (. 43: 1341)رض انی، « اند نام نهاده يختار حروف ابجد يا بدون استفاده از آن جا داده، آن را ماده

.مدخلّیت ندارد يختار در تعريف مادهاست، واقع شده يختار است با آنكه اغلب سخن منظ م و شعر، ظرف ماده يادآوری

ينتدر هم جامع و مانع نیست. كامل اند كه آن پرداخته يختار ماده علمی قلیلی به تعريفِ م رد بالث، تنها تعدادِ از میان منابعِ

ری و بیدان دَ رياضی به حروفِ يرپذ يعنی مقیّدكردن ارقام فرّار و اشتباه يختار ماده»كند: ن آن را چنین تعريف می پژوهشیِ منبعِ

مختلدف از ت لّدد و مدرئ و صالیح تداريخ وقدايعِ ضبطِ تاريخی در قالب كلمات و عبارات و جمل، به منظ ر حفظِ یها سال

كلمات و عبارات با اصل واقعه، كده المنفعه، با حفظ تناسبِ س و ت سیس بناهای مذهبی يا عامازدوات و فتح و شكست و جل

چهدارم هجدری از حددود قدرن ،يكی از مظاهر تجلّی فكری و نم دارهای لوق سلیم و زيباپرست ايرانی ب ده است و اين كار

(. : ب مقدمّده 1378، صددری به نقدل از ،)ن ايی« ه داردادام -يدهبر و نفس يدهپر هرچند بسیار رن -آغاز شده است و تا امروز

آنهاست و چنانكه خ اهیم ديد كداربرد آن، ينتر مندانه و لوق ترين يیيعنی نها -يختار تنها شامل يك ن ع ماده ،البته اين تعريف

. منالصر به ضبط تاريخ نیز نیست

اعر در شرح وقايع و حد ادث مهدم و م ضد عات و شعری را گ يند كه ش (chronogram)يختار ماده» اند گفتههمچنین

ضبط مانند وودت و مصاهرت و مرئ اشخاص بزرئ و ديگر م ض عات ساخته و تاريخ وق ع ت جه و قابل مدهای جالباپیش

چ ن فقدط شدعر نیسدت كده ؛نیست اشكال ی(. اين تعريف نیز ب2/965 :1368)رادفر، « آن را نیز در پايان مقال لكر كرده است

. ش د، ايرادات ساختاری نیز دارد گ نه كه ديده می شده است و همان يختار ل مادهمشم

در علم بديع، سخنی كه در تاريخ پیشامدی چ ن مرئ كسی يا ساختن »فارسی نیز چنین تعريف شده است: يرةالمعارفِدادر

ا به حساب جمل شماره كنند، سدال آن پیشدامد چنان پردازند كه چ ن مجم ع حروف آن ر ،بنايی و جز اينها، در مصراعی يا بیتی

ةهمد ةزدن، عمدل مالاسدب جمدع صدرفِ ِ ،رفتده اسدت (. اين تعريف نیدز هرچندد شسدته 2569 /2: 1387)مصاحب، « پديدار گردد

نیز در اين تعريف ناديده گرفته شده است« تناسب و لوقمندی»نیست و نیز منالصر به شعر هم نیست. همچنین ها يختار ماده

،ابجددی مدل/ حسدابِ جُ / حسدابِ يختدار رسید كه مداده جامع و مانعت ان به اين تعريف شده می مجم ع تعاريف ارائهاز

به اشكال گ نداگ ن ،به حروف، واژه، عبارت و جمله و بالعكس ،تاريخ یها عبارت است از تبديل اعداد مختلف و عم ماً سال

بده منظد ر تشدخّص، مانددگاری، رمزگدذاری، ...مانند جمع، ترتیب چین و ،مختلف مالاسبه های ی هبدون معنا، بامعنا، با ش

ز. زيباشناختی و تماي

يخ تار مادهصفويّه و


تد ان اوت روی، ايدن دوره را مدی ينبدد يخ اسدت. تدار مداده يكی از اقدامات صف يان برای تبلید و تثبیدت، بهدروری ويدژه از

م مالمّدصدادق نداطق كاشدانی [ نداطق ، ظاهراً آغازكنندة چنین ابتكداری » اند فتهگسرايی و تروي آن دانست و اينكه يختار ماده

چ ن ايدن چكامده ؛اين مرحله دانست اوايل قرن سیزدهم را بايد آغازِ ،با اين حساب ( و105: 1378، )صدری« است ]ق1235

( درست نیست.157-4/154: 1331ق سروده شده است )مدرس تبريزی، 1218در سال

ق(، در روزگاری كه شاه شراب را منع كرد، پس از فتح 1010-42رانی ) عباس شاهم سمنانی نیز، از شعرای زمان میرزاقاس

ی مشتمل بر دويست و بیست بیت سرود كه هر ا نامه ساقیپرداخت و گساری میقندهار، به اتفاق همراهان كنار رود هیرمند به

ی ا قصدیده (. حتی از پی از آن نیدز 385- 1/6: 1379و جعفريان، 2/24 :1390مصرع از آن تاريخ است )ن شبیری زنجانی،

دوم سروده شده و مالتشم كاشانی نیدز اسماعیل شاهاست كه برای جل س 984بلند در دست است كه تمام مصاريع آن معادل

. مالتشدم خد د تصدريح (67: 1385با همین رقم برای او سرود )خالصدی شدیرازی، تاريخ تمامدر همان روزگار، ش رباعیِ

بدا هدا جند و ها تذكرهش د! به همین جهت عالمگیر شد و بسیاری از یمتاريخ از اين ش رباعی استخرات 1128داشت كه

.11و 10در سدة ين احمد غفّاری مازندرانیالد نظامجُن شگفتی آن را نقل كردند. از جمله

يخ در بیسدت بیدت سدرود كده همدة تدار تمدام ی ا قطعده مارت وزير يزد الدّين زرك يزدی مشه ر به دقّاق در ساخت ع ینام

(. سايرِ مشهدی نیز مثن ی مفصدلّی در وصدف بدا و عمدارت 176– 78/ 2: 1374شامل ، ←آيد ) درمی 1064 گانه چهلمصاريع

چند قرن سابقه دارد. ها صناعتو ها تقارن(. به هر حال اين 82ق است )همان: 1080هشت بهشت دارد كه تمام آن معادل تاريخ

نیدز گ ها يختار مادهكردند و يخ را تش يق و ترغیب بسیار میتار مادهی ا گ نهرسد اهتمام صف يّه، يكی اين ب د كه به نظر می

كردند تاريخ م رد نظر خ د را با جمالت و عبدارات مقددس و مصدطلح و میزدند و سعی میگاهی به اين امر به نال ی دامن

و ماية مباهدات بدرای شخصدی غیبی است كه الهامی گرديد ی، ظنّی تق يت مرو ينثال و حكم مطابقت دهند و از ااحاديث و ام

غیبدی هداتفِ نظیر كلكِ قضا گفدت و هايی عبارت كم كمالبته از دورة تیم ری نیز .استب ده يختار م ض ع ماده خ د، ب د كه

( و به اين گمان دامن زد.28: 1379و مالمدی، 1/259: 1993ر، يخ شد )عمتار مادهسرود، در اين باب، وارد اشعار

ارتبداطی، گاندة شد كه در مقدمة اين مقال ياد شد، بر اساس غلبة هركدام از اجدزای –كه در الگ ی ياك بسن گ نه همان

و 5، ادبدی 4فرازبدانی ، 3، ارجداعی 2، ترغیبدی 1، عاطفیگانه ش ی ها نق گردد. اين یمی مختلف برای زبانِ متن پديدار ها نق

است. 6همدلی

هدای يختدار مداده ها مالحظده كدرد، در ی ف ق را در هركدام از آنها نق ت ان برخی از يخ، میتار مادهبا اينكه بسته به ن ع

ندگان ايدن در اول يدت سداز 7یری پیام به س ی مخاطب است، نقد ترغیبدی گ جهترسد چ ن صف ی، به نظر می شدة مطالعه

دهد. اشد؛ مخاطبی كه سربازان و مردمِ در حال دگرديسیِ مذهبی و سیاسی، عم م آنها را تشكیل میها ب یامپ

یهدا ، جنبده و تناسدب عدددی به اين تطبیق اعداد با حروفبا ت سّل به حساب جمل در دوران صف يّه ازجملة كسانی كه

كنندد )مالدیط یبدردار بت انندد بهتدر بهدره ترغیبدی يدا اغرايدی از ايدن احسداس تا اند یّهنقط يّه و حروففرقة خاص بخشیدند،

اسماعیلیّه پی از نقط يّه و حروفیّه و بابیّه و بهائیّه پدس از »(. همچنین 28-33: 1385خالصی شیرازی، و 60: 1341طباطبايی،

ئله بده خد د بنیانگدذاران و امدا ريشدة ايدن مسد (. 39: 1375)لكاوتی قراگزل ، « اند نقط يه به همین گ نه تشبثات دست يازيده

كه دودمان صف يه در تاريخ با سه تغییر مهم و اساسی م اجه ب ده است: دانیم می. گردد برمیسالطین صدر صف يّه

1 . Emotive 2 . Conative 3 . Referential 4 . Meta linguistic 5 . Poetic 6 . syntagmatic 7. Conative


تص ّف به تخت سلطنت؛ پ ستِ تختهالف( تبديل

ب( تغییر نسب به سیادت؛

ت( تغییر مذهب.

يدژه و بده المانی مانند خ اجه نصدیر ط سدی و شداگردش عالمّده حلّدی و ی عها تالشالبتّه ريشة تشیّع، پی از صف يّه در

( و شیعه شدن برخی از ايلخانیان نیز مزيد بر علت و مؤرر بد د Corbin, 1971:42ی سید حیدر آملی ه يداست )ها ك ش

ه، نشدانة آن اسدت كده ی آغدازين صدف يّ ها خش نتاند كه گران مانند حامد الگار برآن یلتالل(. اما برخی از 271: 1385)نصر،

(.286: 1385رو ب دند )الگار، ی وسیعی روبهخ ان مخالفبنیانگذاران آن با

پذيرفته آيد. برای اهل فضل نیز با مقاومت و راحتی بهصِرفِ اين تغییرات بدون مالمل و ت جیه، چیزی نب د كه برای عامه

تاريخ عالم آرای امیندی روزبهان خنجی در بن اهلل فضليرفتند؛ مثالً گاه مخالفت همراه ب د. آنان كه ت انايی و جرئت داشتند نهذ

: شدانزده(. صدف يان درمقابدل، گرچده 1382یل اوّل را بده بداد انتقداد گرفدت )تركمدان، اسماع شاهحك مت صف ی و پادشاهی

از باورهدای گیدری بهدره شددند. ساختند و به دستاويزهای گ ناگ نی متشّبث ها برنامهنت انستند آنان را مجاب كنند، برای عامه

( 225: 1370، لد رحیم« )پیشینیان در معنای پیشگ يیِ سلطنت صف ی های گفتهتفسیر برخی »راي و م رد احترام در جامعه و

دانندد )ابدن بدزاز اردبیلدی، ( مدی 930-984)سلطنت؛ طهماسب شاهب د. اين تصرّفات را برخی قبل از زمان ها راهاز جملة اين

اسدناد و مندابع دسدتاويز صدف يّه، تدرين مهم(. يكی از 98-9: 1383( و برخی حتی پی از صف يّه )شفیعی كدكنی، 20: 1376

بده wam 465نسخة صف ی يعنی نسدخة لنددن ترين كهن، الصّفا صف ة. با اينكه در تصالیح طباطبايیِ مجد از الصّفاست صف ة

نیدز برخدی تالريدف و شدده اعمدال هدای نسدخه نشده، از مجم ع همین بن حاجی احمد المرزيق نی به كار گرفته خط حسین

تغییرات يادشده مشخص است.

های ترغيبي صفوی و پس از آن يختار مادهبرخي مصاديق

را -عمروّت تشیّ -(907-930)سلطنت ل صف یاوّ یلاسماع به نام قاضی مسافر، تاريخ جل س شاه گ ی معترضی يختار ماده -1

درو بده شداه بده ،شدن پ ست هنگام مالك میّت به مرئ و كنده پس .ق است906ساخت كه معادل « مذهبِ ناحق» عبارتِدر

: 1378صددری، و 472: 1361 نصدرآبادی، ←«! )مذهبنا حدق »ام من گفته .اند داده تركیب تغییر ك چكی در آن ،گفت: دشمنان

(؛ امدا دلیلدی بدرآن در دسدت 34-33: 1343)نخج انی، 1انده استآن را چنان خ یلاسماع اند خ دِ شاه (. البته برخی ن شته42

نیز پذيرفت و همین عبارت را شعار ساخت و اص وً برای تثبیت، خ د، از اين شعار بهره جست )حسدینی اسماعیل نیست. شاه

(. 64- 5/ 1: 1379و جعفريان ، 931: 1385استرآبادی،

سد انح )ع ( قرار داده بد د، پدس ع امدل او در كتداب اومر صاحبنای نیابت ، اركان دولت خ د را بر مباسماعیل شاه -2 (:731-832ولی) اهلل نعمت( با دستكاری در قصیدة شاه 1080) اويام فی مشاهدات اوع ام

بیددددددنم یمددددددقدددددددرت كردگددددددار

بیددددددنم یمددددددحالددددددت روزگددددددار

با بیت: ويژه بهو

نايدددددب مهددددددی آشدددددكار شددددد د

بیدددددنم یمدددددبلكددددده مدددددن آشدددددكار

1

( 906« )مذهب حقّة آباء گزيد»را مصراع سماعیلا شاهمیرزااسماعیل دبیرِ تفرشی شد و او تاريخ جل س ماية دستسه سده بعد، تاريخ مادههمین -

ق جل س كرد. سه ِ ديگر 985دوم ن شته است؛ در حالی كه او اسماعیل شاه تاريخ رامادهاشتباه، آن يافته است و البته يكی از پژوهشگران اين فن، به

(. 66: 1385خالصی شیرازی، ←اده است )دوم نسبت د اسماعیل شاهرا نیز به « مذهبنا حق»اين مالقق آن است كه همین عبارتِ


-17: 1380با )نايب( يافتندد و گفتندد خد دِ اوسدت )فدرزام، -يا -الف -( را مساوی ن ن231« )هادی اسماعیلِ»يخ تار ماده

ش د كه اين قصیده در ط ل چندقرن دستخ ش تالريف و تصالیف و كسر و اضافة فراوان گرديده و به كلّدی یم(. يادآور 215

یال و اغراض خص صی، از دخدل و تصدرّف نداروا در قصدیدة مزبد ر خد دداری نسخ شده است؛ زيرا فِرَق و اَحزاب، بنا به ام

تا آنجا كه بازشناخِت ابیات اصلی و تشخیص صدالیح از سدقیم و سدره از ناسدره در آن، كداری بدس دشد ار اسدت اند نكرده

ی در تداريخ ادبیدات ا ودهسدر ها هن ز ادامه دارد و شايد هیچ یدستكار( و اين 375: 1374و فرزام، 2/1024: 1366)طباطبايی،

گ نه آبگز نشده است! ينا

« طل عِ آفتاب دولت سدالطین صدف ی »ق مُشعِر به 908تطبیق اين ابیات را با مالاسبة غريبی، بر « جامع مفیدی»تاريخ -3

(.3-3/5: 1340مفید مست فی، ←است ) هادی اسماعیلكرده و بر خ د مالقّق ساخته كه نايب حضرت قايم آل مالمد،

تشبّث دستگاه حاكم صف ی برای مقددّر و الهدی وانمد دنِ سدلطة »يخ تار مادهدر ها مطل ب دی ديگر از اين مصادره به نم

پیشینیان در پیشگ يی سلطنت صف ی بد ده اسدت. آنهدا بیتدی از ديد ان بمنسد ب بده های گفتهسیاسی خ د، به تفسیرِ برخی

)ع(، يعنی: انالزّم صاحبحضرت علی )ع( را در باب عالمات ظه ر

صَددددبّی مِددددنَ الصّددددبیان و ر ی عنددددده

و و عندددددده جَددددددَ و و هددددد يَعقدددددل

(.225: 1370، ل رحیميافتند )« ما ه اِلّا شاه اسماعیل بن حیدر بن الجنید الم س ی»برحسب حساب جمل، برابر

ق است. شدیبك، از اعقداب 916در سال ازبك خان شیبكفت حات شاه اسماعیلِ اوّل قطعاً غلبه بر ترين بزرئيكی از -4

حك مت يكی تداختن بده خراسدان و قتدل و غدارت سال دهچنگیز، شاعری را با دلیری و شقاوت عجین كرده ب د و از وقايع

ا وی ی كه از او داشت با كینهبر او، از شدن چیرهپس از اسماعیل شاهبايقرا ب د. حسین سلطانبا فرزندان امان بیفراوان و رفتار

رفتاری غريب كرد كه در حافظة تاريخ ماند. به دست ر او ص فیان، جسدش را خ ردند؛ سهس پ سدت از سدرش كندد و در آن

عثمانی كه به دلیل همگ نی مذهب، با وی روابط دوستانه داشت، فرسدتاد تدا بده يدك تیدر دو يزيدخان سلطانكاه كرد و برای

نب د، اما دستگاه سابقه بی كرد و در آن شراب خ رد. البتّه اين عمل زشت در تاريخ كاسة سرش را مطّال گاه آننشان زده باشد.

: 1375؛ فلسفی، 941 -2/ 1: 1371درآوردند )شامل ، « پناه دينفتح شاه »تبلیغاتی او برای تنزيه و تطهیر تاريخ آن را در عبارتِ

است و دو سدال اخدتالف دارد، امدا در برابدر تد ریر آن، 914ل (. البته اين عبارت معاد50: 1385و حسینی استرآبادی، 1/158

ناديده گرفته شد.

ساخته شد: « بندة شاه وويت طهماسب»( عبارت 930 – 984اوّل )سلطنت طهماسب شاهبرای تاريخ جل س -5

شددددددرف بندددددددگی شدددددداه نجددددددف

نقددد مهدددرش شدددده تددداريخ جلددد س

يافتدددده چدددد ن ز بدددددايت طهماسددددب

«سدددددببنددددددة شددددداه وويدددددت طهما»

)تركمان، 1344: 1 /45؛ معص م، 1351: 13؛ پارسادوست، 1391: 26(.

ش د، يك سال اختالف دارد كه با ت جّه به طاليی ب دن اين شعار، كسی متذكّر آن نشدد می 931البّته چ ن حاصل عبارت

م اد ديگدر نیدز سداخته شدد، مانندد ( . البّته51/ 1: 1371و شاه را چنان خ ش افتاد كه آن را نق انگشتری ساخت )شامل ،

ت انست ياری رساند. حال و هد ای مدتن (. اما اين عبارت به اهداف تبلیغاتی شاه بهتر می53: 1364)حسینی اسدآبادی، « ظلّ»

ی خاصدی هدا تناسدب خ د گ يای تاريخ صف ی است و قطعاً دربارة ارباب معارضان و رقیبان نیز « بندة شاه وويت طهماسب»

درآوردند كده معدادل « پادشاه از بام افتاد ي نهما»تاريخ ف ت هماي ن پادشاه هند را در دورة طهماسب، كه چنانشد؛ یرعايت م

(. 481: 1391ق است )پارسادوست، 962

به عدد اسم مبارك امیرالم منین علی)ع( يدك صدد و چهدارده »ناصری روضة الصّفایاول نیز به روايت طهماسب شاه -6

اسم علی )ع( برابر صد و ده (. البتّه كه8/151: 1339از تربیت او، در ايران به هم پی سته ب دند )هدايت، خ ار عل فههزار سهاه


است، نه صد و چهارده!

مذهب شیعة امامیّه، حتّی مذاهب ديگر شیعه نیز دچار مالدوديت شدند. از جمله جز بهدر همین دوران شاه طهماسب، -7

ق از 960در سدال -حاكم آن ديار -گیالنی احمد خانال ايران كه گراي زيدی داشتند، با تغییر مذهب مردم در شم های ت ده

ی با مطلع:ا قطعهيان دستگاه حاكم نیز در ری در سُرا تاريخچهزيدی به امامی، در برابر اين دوراهه قرار گرفتند.

تدددا شدددد سدددعادت ابددددی راهبدددر مدددرا

اشددد رهنمدد ن بدده مددذهب ارنددی عشددر مددر

سخت با زيديان درگیر شد و آنان نیز احمد خان، ترتیب بدينب د و 960درآوردند كه معادل « ترك طريق زيد»تاريخ آن را

(.1/44: 1379؛ جعفريان، 78/ 2: 1377درآمدند )ست ده، مامیّهبه مذهب تدري به

بسدیار -اريخ سدالطین از گذشدته تدا امدروز كه در عم م ادوار حك متی و ت – طهماسب شاهيكی از نكات زرّين دورة -8

مسجدجامع عتیدق اصدفهان از نهدبِ الملك نظامآن هن ز در اي ان 939اوست كه كتیبة معروف م رّخ نامة ت بهنمايد، یممثبت

قمی روزگار در امان مانده است. از آن پس ت به كردنِ امرا از شُرب مسكرات نیز مرس م شد؛ از جمله به گزارش قاضی احمد

كه در اين دو بیت مشه د است: 963ق، ت بة امرا و اعیان خراسان و عزل حاكم مشهد در سال 962ليل رخدادهای

عامددل شدداه طهماسددبسددلطان كشدد ر ديددن،

سددد گند داد ت بددده، خیدددل و سدددهاه ديدددن را

«ت بدددة نصددد حا»تددداريخ ت بددده دادن شدددد

سددرّ الهددی اسددت ايددن، منكددر مبدداش ايددن را

: 1383؛ وحید قزويندی، 547: 1361؛ نصرآبادی، 42: 1351؛ معص م، 122 – 23/ 1: 1334؛ تركمان، 78/ 1: 1137)شامل ،

(. 1/377: 1379و جعفريان، 201/ 1

اين رباعی معروف را خ د، پس از آن ت به سرود: طهماسب شاه

چندددد پدددی زمدددرّد سددد ده شددد يم يددك

يدددك چندددد بددده يددداق ت ترآلددد ده شدددديم

يددی بدد د بدده هددر رندد كدده بدد د یآلدد دگ

شسددددتیم بدددده آب ت بدددده آسدددد ده شددددديم

( 151/ 8: 1339)هدايت،

تقابلی كه در دوران صف يه وج د داشت، برخ رد با امهراط ری عثمانی ب د. از ديد صف يان، حسِ تنفّر عامدة ترين مهم -9

درگذشدت و فرزندددش سددلیم سدلطان ق 973ت بدد د؛ مدثالً زمدانی كدده در سدال ايرانیدان از سدالطین عثمددانی، بسدیار بااهمیّد

يخ جل س او را چنین درآورد:تار مادهشیرازی بیك عبدی، جانشین او شد، سلیمان سلطان

عثمددانس سددنّی كدده شددد سددلیمانس خطدداب

ب بكرصدددفت شدددد، بددده عمدددر ماندددد اسدددباب

يعنددی كدده سددلیم بددن سددلیمان شددد شدداه

«بدددن خطّددداب عمدددر »تددداريخ جل سددد

(1/67: 1379)جعفريان،

با كاروانی از همراهان در راه مكّه بغتتاً –وكیلِ شاه –ی صف یب معص م 976اين اختالفات چنان باوتر گرفت كه در سال

او را با چهدل و هشدت نفدر بده قتدل دفاع غافلگیر شدند و یببه دست م م ران عثمانی كه به لباس مبدّل عربی درآمده ب دند،

(. بدرای مالاسدبه بايدد 89/ 1: 1371شامل ، ←ساختند كه بسیار مؤرّر ب د )« مظل م سربريده»يخ شهادت او را تار مادهرساندند.

میمِ مظل م را به حساب نیاورد تا سر بريده ش د!

نی دورة طهماسب ادامه داشته است. اگر ق ل برخی ی پنهاها چال بعد ها سالت ان حدس زد كه تا یمالبتّه از قرائنی -10

و اقدام حكیم اب نصر در تركیب سم با داروی حمّام مقرون به صالّت باشدد، طهماسب شاهاز م رّخان مبنی بر مرئ غیرطبیعی

ن اقددامی زده بايد مت جه اين نكته ب د كه اين حكیم، گیالنی است. بعید نیز نیست كه به اشارة مادرِ حیدرمیرزا دست بده چندی

يخ اين اتّفاق را میرزااحسانی ِ شاعر چنین ساخت:تار مادهباشد. به هر حال


پدددرور ديدددنآن تدددا جددد رِ شددده طهماسدددب

در نهصدددد و سدددی نشسدددت برجدددای پددددر

هشددتادو چهددار سددال بددر حكددم بزيسددت

«پدددانزدهم شدددهر صدددفر »فددد ت طلدددب از

(1/36: 1375)فلسفی،

984

اتفّاق، به حساب جمل، مساوی با كُدِ روز و ماهِ اين جز بهيخ در اين است كه عبارت پانزدهم شهر صفر تار مادهلطافت اين

ق است، اما ديگر آن خاصیّت تبلیغاتی در آن منظ ر نشده است. 984

-شدت و تالدت تد ریر معلدم خد د ( كه چندماه بی بر اريكة قددرت تكیده ندا 984 -985دوم )سلطنت اسماعیل شاه-11

سال چنین گفته شده است: يكدر تغییر مذهب، دودل ب د، تاريخ جل س و ف ت با اختالف -میرزامخدوم شريفی

يكدددی بهدددر جددداه در اقلدددیم دهدددر

يكدددی بهدددر عدددزم بددده ملدددك عددددم

گشدددت ربدددت« شهنشددداه روی زمدددین»

شددددد رقددددم« شهنشدددداه زيددددر زمددددین»

( 69: 1381؛ پارسادوست، 56/ 1: 1375سفی، ؛ فل476: 1361)نصرآبادی،

در -میرحیددر معمّدايی –است و طندز پنهدان سُدراينده 985و ديگر معادل وفات او 984عبارت نخست معادل جل س

مالتشم سخن گفته شد. وار معجزهيخ جل س ، پی از اين، از رباعیات تار مادهشهنشاه زير زمین پیداست. در باب

يخ، بازتاب يافته است؛ مدثالً يد رش خ نبدار عبدداهلل تار مادهم جز های عبارتاز ح ادث ديگرِ اين ايّام نیز در تص ير برخی -12

ق و مالاصره و شكستن باروهای آن و فرمان قتل همه، از خاص و عام در اين بیت: 990بن اسكندرخان به مشهد در سال

ز فددددتح خددددان اگددددر تدددداريخ خدددد اهی

تددد ان يافدددت یمددد« قتدددل عدددام مشدددهد »ز

(65-1/6: 1379)جعفريان،

مسداوی 996يعندی « عبداس بهادرخدان »( را نیز گرچه با عبارت 996 -1038اوّل يا كبیر )سلطنت عباس شاهجل س -13

باشد؛ درنتیجه يكی نیز نت انست برای چنین هدفی مناسب« ظل اهلل»(، حتّی عبارت معروفِ 379/ 1: 1382درآوردند )تركمان،

يافت و میرحیدر معمايی هر سه را در بیتی جمع كرد:« مروت مذهب»از مالاسبان، آن را در

يافددت « مددروّت مددذهب »تدداريخ خددرد،

هددددم« عبدددداس بهادرخددددان »و « ظددددل اهلل»

(1/134: 1375؛ فلسفی، 21: 1351، معص م، 129/ 1: 1371)شامل ،

و نف ل و گسترش آن در دستگاه تبلیغاتی صف ی سدخن خ اهدد آمدد. امدا وجده ديگدر «ظل اهلل»البته پس از اين در باب

سرپرسدت -خان شدامل یقلیعلیرزا كه شايد برارر تعلیمات و تلقینات م رّر میرزا م حمزهرا در قتل كشندگان « عباس بهادرخان»

یل دوم و پدر يعنی مالمدد خدابندده اسماع اهشپادشاهی مدت ك تاهب د و تجارب تلخ دوران -عباس شاهو مربّی دوران ك دكی

ت ان ديد. می

همچنین فتح قلعة مستالكم ور نیز با همین لطايف، از ديگر م ارد اين م ض ع اسدت. ايدن قلعده كده در میدان عد ام -14

، تسدخیرناپذير اندد بسدته دانشمندان كهدن در آنجدا كهمشه ر شده ب د به اينكه از چهارهزارسال پی از آن، به سبب طلسمی

با پانزده هزار سرباز به تصرّف درآمدد. وويدت ور -امیراومرای فارس –وردی خان اهللاوّل و به دست عباس شاهاست، به امر

دانستند. از ديرسال میراری ب د و حاكمان خ د را از نژاد میالد گرگین می

اول عبداس شداه (. 121: 1382بد د )تركمدان، 1010د كده معدادل يافتن« طلسم كیانی شكست»بنابراين، تاريخ فتح آن را در جملة

را استخرات كردند كه نه عبدارت خد بی « در مالرّم گنجه از عباس شد»قلعة گنجه را فتح كرد و م زونان، تاريخ عبارت 1014درسال

1004نیز اساسداً ليدل الخاقانیقصص ( . در 185/ 1: 1371است )شامل ، 1015آمد؛ چ ن معادل برای شعار ب د و نه درست در می

1015ها در قصص فراوانی است. تاريخ فتح قلعدة شدمّاخی معدادل یناص ابق آمده است! در همین جا بايد ياد كرد كه از اين دست


(. 1/186: 1371آورده است و البته خ د عدد هم يكی اضافه است )شامل ، 1004ق است، اما در اين ارر ليل

1015كبیر كامالً دورويه است و يك وجه آن خش نت و قساوت و حتّی اسیركشی اسدت. او در سدال عباس شاهسكة -15

كه قلعة گنجه را از مالمدپاشا سردار عثمانی گرفت، حكم به قتل اسیران آن داد و حدود دوهزاروپانصد نفر را بده ايدن فرمدان

ا ت اريخ، پ ش آن قرار دادند و شاعری به نام ضیا گفت:يخ رتار ماده(، اما اين 747/ 2: 1382قتل عام كردند )تركمان،

زوال بددددیمنّددددت خدددددای را كدددده زاقبددددال

ملددددك زمددددین و زمددددان در فراخددددی اسددددت

رسدد همدی از بس كده نصدرت از پدی نصدرت

اسدددت« كلیدددد شدددماخی»تددداريخ فدددتح گنجددده

(174/ 2: 1375؛ فلسفی، 49: 1351؛ معص م، 186/ 1: 1371)شامل ،

ها در يختار مادهاصفهان ساكن ب د، يكی ديگر از سازندگان اين آباد عباسكه در شرمین احمد قزوينی متخلّص به يالد نظام

اين دوره است.

همچنین آنگاه كه پیراحمد نقط ی را نت انست به ت به وادارد و با دست خ د به شمشیر چند قطعه كرد، میرزااب طالب -16

كه معادل تاريخ اين صالنة ه لناك است، پ ش داد:« رسالت منكرِ»كاشی بالفاصله با عبارت

چدد ن منكددر رسددالت، بدد د آن شددقیّ، از آن رو

«منكددر رسددالت »تدداريخ قتددل آن سدد ، شددد

( 414-2/16: 1375)فلسفی،

و تاريخ اين واقعة غريب است. 1001عبارت منكر رسالت معادل

درآورد كه عبدارتی اسدت كده كددورت شدیخ را از « علی ببخشد» 1018يخ جشنی را در تار ماده، یبهايهمچنین شیخ -17

دهد. مشكل شیخ آن ب د كه اين جشن در ماه مالرم انجدام ی و شادخ اری شاه و اطرافیان به مناسبت پیروزی نشان مین ش باده

ت با شاه نب د و يازده روز بده درازا كشدید )فلسدفی، كس را يارای مخالف یچهشد و ظاهراً ماية ناخرسندی روحانی ن شد؛ ولی

او مثند ی ندان و حلد ای (. تالمّل و شكیبايی و خ ن دل خ ردن شیخ بهايی در دربار، به همدان نسدبت كده از 2/290: 1375

در وفدات شدیخ و داشدت يخ نیز ه يداست. البّته شاه نیز تا حد ت ان و درك جانب او را نگاه تار ماده گردد از اين استنباط می

(. 203/ 1: 1371)شامل ، « سر و پا گشت شرع یبافسر فضل اوفتاد »س گ ار شد. سرايندگان دستگاه او سرودند 1029در سال

شد د می 1030مانده )ض، ل، ر( یباقر را مالاسبه كرد. جمع اين سه حرف « شرع »ف را حذف كرد و از « فضل»بايد از واژة

ارزد. یبی سروده میترك خ شیخ فاصله دارد و به كه تنها يك سال با وفات ش

ظدل »ب د، چندبار تعبیر « نشینان بساط عزّت یهحاش»(، بايندر كه از 1038 -1052ی )سلطنت صف شاهاز شعرای روزگار -18

(. 25: 1351و معصد م، 209 -10/ 1: 1371يخ جل س صفی عرضه كرد )شدامل ، تار مادهرا در منظ مات خ د به عن ان « حق

(.1489: 1366ق است و در ضرب سكه نیز به كار برد )عقیلی، 1038اين عبارت معادل

خدان یعلد كلب»خان حاكم ور ب د، معادل یعل كلبچ ن مقارن واگذاری آن به 1044همچنین فتح قلعة ايروان را در سال

(. ايدن شدعار 240 -1/41: 1371شدامل ، ←) در آن ايفدای نقد كندد « كلب علی»درآوردند تا شعار ديرينة صف يّه يعنی « ور

ساخته شدد « كلب آستان امیرالم منین»دوم كه در روزگار او به دنیا آمد، نیز معادل عباس شاههمچنان ادامه يافت و تاريخ ت لد

ب د. 1042( كه معادل 1/215: 1371و شامل ، 368: 1380)والة قزوينی،

ق يافته ب دند. بده 1011علی يا وويت نامیده ب د و سرايندگان او آن را معادل كبیر خ د را كلب آستان عباس شاهنخست،

علی نیز از همین زمان متداول گشته است. يی مانند كلبها نامرسد نظر می

ی چ ن صائب، كه به قد ل صداحب ا بلندمرتبهنیز اين ن ع تقديس ادامه داشت و حتّی شاعر صفی شاهدر آخر دوران -19

مالاسبه كرد. البته صائب در م اضیع ديگدر « آه از ظل حق»شد، مرئ او را ، خاقانیِ عصر صف ی مالس ب میانیقصص الخاق

نیز از تعبیر ساية خدا برای ت جیه سلطنت صف يان استفاده كرده است و اين هم يكی از آنها ب د:


، سال رحیلاش شاهیچ ن ب د سال « ظل حق»

تبدار یعدال تداريخ آن « آه از ظل حدق »گشت

تعابیری است كه تاكن ن برای ت جیه عرفی سلطنت و خالفت به كار رفته است. بالث دربارة ريشة ترين راي اين تعبیر از »

طلبد ... حتی اگر در انتساب آن روايات ترديدد شد د، بايدد یماين سخن در روايات اسالمی و فرهن عامه، ن شتة مستقلی را

(. تداريخ 1/487: 1379)جعفريان، « داشته و هم اره م رد اعتنا ب ده است عیار تمامعامه نف لی دانست كه اصل مزب ر، در میان

نقر كردند و شاعری گفت: ها سكهبه دست آوردند و بر « ظل معب د»دوم را نیز عباس شاهجل س

پدددر و تدد راسددت سددال تدداريخ جدددّ و

ظدددلّ هلل و ظدددلّ حدددق و ظدددلّ معبددد د

(548: 1361)نصرآبادی،

996 1038 1052

ق 1059ر سدال ( د1057 -1077)سدلطنت عبداس دوم صدف ی لشكريان قزلباش شداه الخاقانی قصصمطابق روايت -20

سداب را بده ح « القتدل واجدب هندديان »عبدارت حروفِ قسمت آغازينِزُبُر يا در هند، چهل زينة لكی هنگام فتح قلعه و بروتِ

دشمن . مؤلف، تعداد كشتگان693ِ برابر يافتند؛ يعنی عدد« يتعذّب ن بقدر اعمالهم» عبارتِ حروفِ جمل، با بیّناتِ )قسمت بعد(

شدامل ، ←) !و مالاسدبات شدگفت ديگدر « سگان جهنمی» نفر ضبط كرده و گفته مساوی است با حساب جملِ تركیبِ 239را

برای مهاجمان ايجاد كدرده و چه نق ترغیبی ت ان تص ّر كرد چه حسی نابراين میب .(45 :1378 صدری،و 1/70-466 :1374

. و چه ت ریر تبلیغاتی در تهیی و تشجیع آنان برای اقدامات بعدی داشته است

ام گفتندد بیّنداتِ ند یمد بايد ت جه داشت مالاسبه زُبُر و بیّنات كاری عادی نیست كه از عامه يا سهاهیان برآيد؛ مدثالً وقتدی

آمدد و ايدن در یمدر 132شد كه عدد یمو در دال، ال مالاسبه -در حا، ا –است، فقط در میم، يم « اسالم»مالمّد، مساوی با

ت است. پس زُبُر، حرف نخستِ ندامِ حدرف، و بینّدات، -ب د. زُبُر از الف= ا و از جیم تر پیچیده ای مالاسبهمركّب، های عبارت

يخ راه يافت. شیخ بهايی در حاشیة مشه رترين كتاب فقهی خد د يعندی تار مادهم جفر به مالاسبات ماندة آن است و از عل یباق

اسدت )تسدبیالی، 439برابر يافته اسدت كده معدادل « خلّد اهلل ملكه»را با بیّنات عبارتِ « عباس شاه»زُبُر تركیب ،«جامع عباسی»

جسدتند. یمد ساختند و ديگران از آن س د یماز آن را هايی نهنمنیز در فراغت، هايی شخصیّت(؛ يعنی حتی چنین 159: 1381

ی بدا ا چامده تنهدا در تسدخیر قنددهار الشدعرا ملكهای گ ناگ ن دارد و صائب به عن ان يختار مادهفتح هرات و فتح قندهار نیز

كده معدادل « وويت مدد نم ددست »كدام به اندازة عبارت یچه( .اما 3567–6/570: 1370بیت دارد )صائب، 78يخ در تار ماده

(. 477: 1380است، كارگر نیفتاد كه شاعر ديگری درآورد )والة قزوينی، 1059

ای از آمال كش رگشايی صدف يّه درآن يكی ديگر از شاعران دراين فتح، ماده تاريخ مالرّكی ساخت كه با طريق تعمیه، جل ه

منعكس است:

دم تیدددددد شدددددده و سددددددر خددددددرّم

رسدددند بددده هدددم هدددر دو در هندددد مدددی

1: 1371آيدد )شدامل ، به دست مدی 1059از واژة تی ، حرف ت و از واژه خرّم، حرف خ را با هند اگر جمع بزنیم، معادل

(. 693/ 2: 1378و نصرآبادی، 60: 1351، معص م، 426/

تد ان يدك بدار یمست و درت شده ا قصص الخاقانیبازتاب اين احساسات وقتی به اوت رسید، در متنی نم د يافت كه در

خ اند: ها شمارههم بدون

( و 208( و هجر )= 101( و مسا )= 101( كه صباح )= 301( و كافر )= 301( ارمنی )= 171( و عاصی )= 171عاق )= »

( و كدل 50( ايشدان بد د همده )= 60( بر زبدان )= 90( ملك )=90( دع ی )=1040( و غم )= 1040( و مرض )= 208درد )=

( شمرده خص صداً كد ر 510( و سنت )= 510( حكم شاهزاده را مستالب )= 450( و م دت )= 450( از روی مالبت = 50=)

( كاشدان 372( كه عقرب )= 108( و مالم دی )= 82( ملالد )= 82( كه آن بنگی )= 358( راجة جی سن )= 358نن )= یب


( را از عشق 609( و راحت )= 609او را دريافته ب د. خ اب )= ( 222عقلی )= یب( و 222( عصر خ د ب د و پیری )= 372)=

( فدانی )= 141( گرديدده در عدالم )= 598( شدرانگیزی )= 598( حرام خ د كرده. مست طدافح )= 470( دوست )= 470)=

(.478/ 1: 1371)شامل ، (« 141

يافتندد 1077برابدر « ظلّ الق ی»ن عصر ( را بعضی از ادبای آ1077-1105یمان صف ی )سلطنت سل شاهتاريخ جل س -21

(.45: 1343)نخج انی،

را چنین گفتند: –آخرين پادشاه متعیّن صف ی –( 1105-1135حسین )سلطنت سلطان شاهتاريخ جل س -22

بدداد غددم بددیسددلطان جهددان كدده خدداطرش

تدداريخ جل سدد از خددرد جسددتم گفددت

آبدددداد خددددرّمپی سددددته بهددددار دولددددت

اعظددددم بددددادخددددالی ز كسدددد ف، نیددددرّ

1271 – 166= 1105 166و كس ف = 1271نیرّ اعظم =

حسین سیر قهقرايی اين سلسدله بده دلیدل تق يدت هرچده سلطان شاهبرخی م رّخان، علّت اضمالالل صف يّه را در دوران

گرفدت و امد ر عقلیّده و ام ر خرافی و زاهدی چندان بداو »گ يند: دانند و می های آن می یانبنبیشتر جهل و تعصّب ك رانه در

ی صدريح نمد د كده هدا حكمكارهای م افق حكمت و تدبیر در ام ر، نیست و ناب د گرديد ... به دويل و براهین آيات قرآنی،

دل شددند یق شك، به ظه ر جناب قائم آل مالمد خ اهد رسید. از اين احكام، یبسلسلة جلیلة مل ك صف يّه نسالً بعد نسل،

(.85: 1379)آصف، « ی را از دست رها نم دندمدار مملكتل نم دند و سررشتة و تكیة بر اين ق

دستگاه گ های يختار است كه يكی از مادهروی نم ده « الخیر فی ما وقع»يكی از اين عبارات بعد از صف يّه، درن بی -23

اتفداق 1148نت برگزيد. اين جل س در ق( به نام میرزاق ام قزوينی با مهارت، برای جل س او بر تخت سلط1160نادرشاه )قتل

نیدز آن را در ای ينده( سدرا 49: 1343ها ضرب كردند )نخجد انی، پركن ب د كه آن را بر سكه قدر دهن آن ،افتاد و عبارت مزب ر

اد:بیتی چنین جا د

بريدندددددد شددددداهان ز شددددداهی طمدددددع

«الخیدددر فدددی مدددا وقدددع » بددده تددداريخ

(93: 7813صدری، )

ظريف ديگری از جامعة ايرانی، با انددك تغییدری در آن، »، كند نمیدر مالاسبه، هیچ تفاوت « و»و« ال»با ت جّه به اينكه اما

تی، اعالم نم د كه هرگز خیدری در ايدن پیشدامد نبد ده ، از جانب ملّوسیله ينكرد و بد« وخیر فی ما وقع»را بدل به يختار ماده

ب... شاعری ظريف نیز از میانة مردم، آن شعر را بدر اسداس احساسدات ذيردپ گر، جامعة ايرانی آن را نمیو به عبارت دي است

:مردم، بدين گ نه تغییر داد

بريددددديم از مددددال و از جددددان طمددددع

«وخیدددر فدددی مدددا وقدددع »بددده تددداريخ

(3: 1382ن ايی، )

(. 181 -82: 1379آصف، ←كند ) را با اندكی اختالف و معك س نقل میاين حكايت يخالت ار رستمصاحب

س از ايدن رابطدة عددد و از ابهدام و تقددّ یا هالده ايجاد دلیلبابیان ب دند كه به در دورة قاجار، قرَيكی ديگر از اين فِ-24

آنهدا ن شدت: بدارة ر اين نالله، درتاريخی دورة میانی قاجار، در همان اوان ظه -حرف بسیار بهره جستند. يكی از رجال علمی

عدد و اسرار ارقام و حساب جمل، اهمیت داده شده و از اين ارقام كه صرفاً نتیجة خیدال و به در مذهب باب، گذشته از آنكه »

بسیار مالترم است و در اين باب، اشاره به آيدة قدرآن مجیدد در سد رة 19ع دارند، عدد قرارداد بشری است، اسرار عجیبی ت قّ

مداه و 19باب، سال را بده ؛دوزخ است( كِلَمَ 19)گ اينكه در اينجا اشاره به «رشَعَ ةَسععلیها تِ وَ»فرمايد كنند كه می ر میرّمد

اساسدی، آزاد دلیل یسال و كسری( را ب 4در بیشتر و 5 ها روز ديگر )در بعضی سال 5روز تقسیم كرده و بقیة 19به هر ماه را

روز آخدر سدال را بده ندام گاهنبدار، 5سبه شبیه است به تقسیمات زردشدتی. از اينكده بالنّ نده و اين تقسیمِخ ا« مظاهراً لها»و


خداص خ اندده هر روز را به اسدمی ،دانستند. كما اينكه در تسمیة روزهای هفته هم مانند زرتشتیان خاص می صاحب احترامی

هفته كه در مداه در میان بابیّه، فقط هفت اسم است برای هفت روزِ خاص دارد. اما زرتشتی هر يك از روزها اسمی یها )در ماه

آنهدا ايدن كدالم الهدی امدا خد دِ ؛حدرف دارد 19)س رة نمل( «بسم اهلل الرحمن الرحیم» ،الهی گ يند كالمِ ش د(. می تكرار می

اهلل، مالمّدد، حتی گ يند: نام پن تن آل حرف است. 19اند و گ يند اين نیز تغییر داده« بسم اهلل اومنع اوقدس»وآسمانی را به

را خاصدیتی 19حرف است. به همین جهدات و روی ايدن تد هّم كده 19نیز -علیهم اهلل سالم -علی، فاطمه، حسن و حسین

واحدد اول از پیدداي بداب، واحدد اندد ن شدته مثالًو را هم بر عدد ن زده گذارده یشمار است، باب تقسیمات تاريخی و گاه

. در اسدت (1260+19كه بداب ادعدا كدرده ) 1260سال بعد از سال 19يعنی ،(4+8+1+6+ح+د=1سال )و+ 19است با مساوی

بداب( بدا هجدده نفدر مالمد یعبارت است از خ د سیّد )عل ه،ل بابیّاست. واحد اوّ« واحد»تعداد مريدان هم باز مبنای حساب

(.1/150: 2536ن، براو←؛ 116-17: 1363 لطنه،اعتضادالسّ« )مؤمنین اولیّه

تد ان زيدرا مدی (؛41: 1378)صدری، نامیده است« یخ ان گ نس تعمیه با ايهام لفظی يا گ نه»را صدری ها يختار اين ن ع ماده

.دو گ نه خ اند و دو معنی از آن به دست آورد های عددی آن پديد آيد، عبارت تاريخ را بدون آنكه تغییری در مجم ع معادل

نتيجه

يخ يكی از فن ن ادبی است كه به دويل گ ناگ ن، ازجمله حفظ اعداد و ارقام، رمزسازی و نظاير آن، به وجد د آمدده و تار دهما

هدايی فرقهدر سیر تاريخی خ د تال ّوت غريبی يافته است. اوت تك ين اين فن، از دورة صف يه به بعد است كه اين سلسله و

پس از اين و بعدها بابیّده در ادوار بعدد، از آن بدرای اربدات حقانیّدت و ت جیده تصدرّفاتِ ی ها سلسلهمانند نقط يه و حروفیه،

تاريخیِ خ د استفاده كردند. صف يّه به دلیل ايجاد تغییرات آشكار در اَسنادِ حسدب و نسدب و مدذهب نیداز بده دسدتاويزهايی

رويددادهای سدازی متقارنزيادی برای های ك ش ول ويژه، با استفاده از جدا رو اينداشتند كه حقانیّت آنها را اربات كند و از

. در اندد زدهدست هايی ك ش قدسی به عمل آوردند و م فّق شدند. البته مخالفان نیز در سايه، به چنین های عبارتتاريخی با

هدا، ايهدامی يختدار ادهمدوران افشار و جل س نادر و سلسلة قاجار نیز اين فن، مصادره به مطل ب شده است. در برخی از اين

ت ان صدای پنهان سازنده را از واقعه دريافت. یموج د دارد كه به وسیلة رمزگردانی

منابـع

تهران: فردوس. ،به اهتمام عزيز اهلل علیزاده ،رستم التّ رايخ(. 1379(، مالمدهاشم )الالكما رستمآصف ) .1

ترجمدة ،بده ك شد رناتاه لدد ،اصدفهان در مطالعدات ايراندی مقداوت مجم عه«. صف يه و تشیّع(. »1385الگار، حامد ) .2

تهران: فرهنگستان هنر. ،ت2مالمدتقی فرامرزی،

تهران: مركز. ،، ترجمة عباسّ مخبر6، چ درآمدی در نظريّة ادبی ی پ(. 1390ايگت ن، ترس ) .3

تهران: آگه. ،مسائل زبانشناسی ن ين(. 1354باطنی، مالمدّرضا ) .4

تهران: امیركبیر. ،، ترجمه علی پاشا صالح3و1ت ،تاريخ ادبی ايران(. 2536) براون ، ادوارد .5

.انتشار، تهران: شركت سهامی شاه طهماسب اوّل(. 1391پارسادوست، من چهر ) .6

. 98. ش 15سدال ،مجلدة بخدارا ،مك دونالد هاروارد؛ مروری بر كتاب «سفرنامه به منزلة روايت(. »1392پاينده، حسین ) .7

.494-510 بهمن و اسفند،

، ترجمة مهشید ن نهالی، تهران: نیل فر. 2، چ نقد ادبی در قرن بیستم(. 1390تاديه ، اي ژان ) .8

ت، قم: پژوهشكدة ح زه و دانشگاه. 3، صف يه در عرصة دين، فرهن و سیاست(. 1379جعفريان، رس ل ) .9


تهران: علمی. ،یصف شاهصفی تا یخازشتاريخ سلطانی (. 1385حسینی استرآبادی، سیّدحسین ) .10

تهران: ما. ،يختار ماده(. 1385خالصی شیرازی، عباس ) .11

قزوين: سايه گستر. ،يختار ماده(. 1390دبیر سیاقی، مالمد ) .12

-162آبان، -مرداد ،2، ش13، سال 38ش ،فصلنامة معارف«. نقط يّه در تاريخ و ادب(. »1375رضا ) یعللكاوتی قراگزل ، .13

152.

تهران: اطالعات. ت، 2ادبی، -فرهن بالغی(. 1368)رادفر، اب القاسم .14

تبريدز: ،القرايدی سدلطان يادنامدة میرزاجعفدر ،«م اردی از دستاويزهای معن ی سیاست صف يان(. »1370، ي سف )ل رحیم .15

.217-233دانشگاه تبريز،

.43-46وردين، ، فر1، ش 15سال ،مجلة يغما ،«يخ سازیتار مادهتاريخ (. »1341رض انی، مالمد اسماعیل ) .16

تهران: انجمن آرار و مفاخر فرهنگی. ،از آستارا تا استرآباد(. 1377ست ده ، من چهر ) .17

. 19-24، 5. ش4سال ،مجلة يادگار ،«سازی يختار ماده(. »1326سالاب، اب القاسم ) .18

و ارشداد ت، تهدران: وزارت فرهند 2تصدالیح سیدحسدن سدادات ناصدری، ،قصص الخاقانی(. 1374) قلی ولیشامل ، .19

اسالمی.

2مالسدن بداقرزاده، . به ك ش ايرت نامة ارت«. سجستانیچهرة ديگر مالمّد بن كرّام (. »1377شفیعی كدكنی، مالمّدرضا ) .20

ت، تهران: ت س.

و فرهنگی. علمیت، تهران: 6تصالیح مالمد قهرمان، ،دي ان .(1370صائب، میرزا مالمدعلی ) .21

تهران: نشر دانشگاهی. ،ارسی و فرهن تعبیرات رمزیحساب جمل در شعر ف(. 1378صدری، مهدی ) .22

. تهران: بنیاد م ق فات 2ت ،نام ارة دكتر مالم د افشار ،«ولی اهلل نعمت شاههای گ يی يندهآ(. »1366طباطبايی، سید مالمد ) .23

.1024-1041افشار،

. تهدران: بنیداد م ق فدات افشدار، 3ت ،ندام ارة افشدار «. هدا سكّهاستفاده از شعر فارسی در سجع (. »1366عقیلی، عبداهلل ) .24

1492-1481.

هدای نخسدتین سدمینار یسدخنران مجم عده ، «قداره شدبه گد يی در ايدران و يختدار مداده صدنعت »م(. 1993عمر، يعقد ب ) .25

آباد: مركزتالقیقات فارسی ايران و پاكستان.. ت، اسالم 2، قاره شبههای فرهنگی ايران و ی ستگیپ

570. 10/3022ش ،. نسخة خطی كتابخانة مجلدس شد را اسدالمی جُن نظم و نثرق(. 1048الدّين احمد ) غفّاری مازندرانی، نظام .26

صفاله.

ت، تهران: علمی. 3اول، عباس شاه(. زندگانی 1375فلسفی، نصراهلل ) .27

نشگاه تهران. تهران: دا ،و نقدها در پنجاه و پن مقاله ها نكته، «سیاست مذهبی در دورة صف ی(. »1380فرزام، حمید ) .28

تهران: سروش. ،ولی اهلل نعمت شاهتالقیق در اح ال و نقد آرار و افكار (. 1374) _______ .29

تهران: نی. ،، ترجمه عبدالرضا ساور بهزادی6، چ اص ل تاريخ(. 1391كالینگ ود، ار. جی ) .30

. سدال 172. ش مة كیهدان فرهنگدی ماهنا ،«سازی و معماسرايی در ادب فارسی يختار مادهصنعت (. »1379هاشم ) مالمّدی، .31

.26-31. بهمن، 17

تهران: آگه. ،، ترجمة مهران مهاجر و مالمّد نب یهای ادبی معاصر يهنظردانشنامة (. 1388مكاريك، ايرناريما ) .32

تهران: كتابفروشی اسدی. ،به ك ش ايرت افشار ،جامع مفیدی(. 1340مفید مست فی، مالمد ) .33

.56-71ارديبهشت، 2. ش 15، سال مجلة يغما ،«يختار مادهتاريخ (. »1341مالیط طباطبايی، مالمد ) .34


، تهران: امیركبیر. 5ت، چ 3فارسی، المعارف دايرة(. 1387مصاحب، غالمالسین ) .35

تهران: ادبیّه. ،(. م اد التّ اريخ1343نخج انی، حسین ) .36

ران: بنیاد فرهن ايران. ته ،به سعی سیّد امیرحسن عابدی تاريخ سالطین صف يّه.(. 1351معص م، مالمّد ) .37

تهران: روزبه. ،شناسی يرانا مقاوت مجم عه ،«دين در ايران عصر صف يه» .(1385نصر، سیدحسین ) .38

، تصالیح وحید دستگردی، تهران: كتابفروشی فروغی.3، چ تذكرة نصرآبادی(. 1361نصرآبادی، میرزامالمدطاهر ) .39

تهدران: پژوهشدگاه علد م ،تصالیح سیدسعید میرمالمد صادق ،عباسیی آرا عالمتاريخ (. 1383وحید قزوينی، میرزاطاهر ) .40

انسانی و مطالعات فرهنگی.

ی مركزی، پیروز و خیّام. ها كتابفروشیت، تهران: 10، ناصری الصفای روضة(. 1339) خان رضاقلیهدايت، .41

42. Crystal, David )1992(. An Encyclopedic Dictionary of language and languages. Oxford:

Black well.

43. 43. Corbin, H. Prolegomena to sayyed Haydar Amuli (1992) . Jamec al-Asrar va Manba

c

al –Anwar. Freiburg.

history in chronogram based on the theory of code...

Documents