NsaqarTvelo-ruseTis (kaxeT-ruseTis) pirveli xelSekruleba mfarvelobis Sesaxeb XVI-XVII saukuneebis mijnaze

XVI saukunis 80-ian wlebSi iwyeba saqarTvelo ruseTis urTierTobis axali, mniSvnelovani etapi. am droisaTvis ukve momwifda is istoriuli piroba, rac ruseTisagan daJinebiT moiTxovda samxreTis sazRvrebis sakiTxis mogvarebas, sazogadod, da kaspiisken mimavali savaWro gzebisas, kerZod.

saerTaSoriso mdomareoba am periodisa, roca ruseT-saqarTvelos urTierTobaSi aqtivizaciis tendenciam iCina Tavi, istoriografiaSi detalurad aris Seswavlili da amitom am sakiTxze SeCereba ar migvaCnia saWirod.1 am periodSi mTavaria sul ufro da ufro mkveTrad gamoxatuli is antagonisturi winaaRmdegoba, rac warmoiSva ruseTsa da TurqeTs Soris iranTan omSi warmatebis miRwevs Semdeg (1578-1590 ww.) ruseTis savaWro urTierTobis gafarToebisaTvis amierkavkasias udidesi mniSvneloba hqonda. amiT aixsneba ruseTis iranTan daaxloeba da ruseT-TurqeTs Soris urTierTobis daZabva, rac TiTqos emTxveoda dasavleT evropis qveynebis interesebs.

meore mxriv, Samxalsa da masze damokidebul daRestnel mTavrebTan erToblivi brZola ruseTs aaxlovebda kaxeTTan. es garemoeba imiT aixsneba, rom TurqeTis mier amierkavkasiis mTlianad dapyrobisa da 1578-1590 wlebSi kaspiis zRvaze gasvlis Semdeg saSamxlos saTavadoebi mWidrod ukavSireben Tavis beds TurqeTs da aaqtiureben antirusul da antiyabardoul saqmianobas. amave dros lekebic aqtiurad ebmebian Turqebis mier gamarTul monebiT vaWrobaSi da iwyeben kaxeTze Tavdasxmebs. maT Caketes kaxeTidan kaspiis zRvisken mimavali gza da amiT mouspes mas vaWrobis saSualeba. lekebi sistematurad Tavs esxmodnen kaxeTis dasaxlebul punqtebs da itacebdnen tyveebs. kaxeTis mefe aleqsandre meores kargad esmoda, Tu ras uqadda Samxlisa da misi vasalebis saqmianoba; icoda isic, rom TurqeTis sulTani, rogorc ki daipyrobda qarTls, Tavis jarebis kaxeTisken daZravda. xsna arsaidan iyo, vinaidan irani-kaxeTis siuzereni Tavad iyo Seviwroebuli TurqeTis jarebisgan.

swored am dros xdeba kaxeTisa da ruseTis politikuri daaxloeba.1586 wlis 23 seqtembers astraxanSi dabrunda xelmwifis Tarjimani rusin

danilovi, romelsac davalebuli hqonda Seeswavla amierkavkasiasa da, kerZod saqarTvelosaken mimavali savaWro gzebi da enaxa ras warmoadgenda TviTon saqarTvelo2. saqarTvelodan danilovi marto ar dabrunebula. man moiyvana, kaxeTis mefis aleqsandre meoris wargzavnilebi oakime mRvdeli, kirile beri da Cerqezi xurSita. voevodam lobanov-rostovskim maSinve gaagzavna moskovSi elCebi da miswera xelmwifes am ambis Sesaxeb.

1 n. berZeniSvili, ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan XVI-XVII saukuneebis mijnaze. “mski”, 1944, gv. 1-16; Ш. Месхиа, Я. Цинцадзе, Кисториирусско-грузинскихвзаимоотнашений, Тб., 1958 стр. 29-43; ОчеркиисторииСССР, М., 1955, стр. 480-482; С. Белокуров, СношенияРоссиисКавказом (далееСРК, 1889, СПБ); saqarTvelos istoriis narkvevebi, t.IV, gv. 144-146

2СРК, стр.10

9 oqtombers saqarTvelos elCebi Cavidnen moskovSi, isini imave dRes miiRo xelmwifem. gamoirkva, rom aleqsandre “подцарскуюрукурадподдаетца”, radgan is da misi qristianuli qveyana TurqeTis mier Zlier Seviwrovebulia3.

amrigad, kaxeTi iTxovda Turqebisagan mfarvelobasa da dacvas. es azri kaxeTs Caagona rusin danilovis vizitma, romelmac saqarTveloSi Tan Camoitana “sigeli da ambavi”. es gasagebicaa: moskovi eZebda mokavSireebs amierkavkasiaSi da TviTonve SesTavaza kaxeTs mfarveloba. amaSi gvarwmunebs kilo kilo zemoT aRniSnuli sigelisa – kaxeTis mefe araTu aryofs ruseTis winadadebas, aramed sixaruliT Tanxmdeba mfarvelobaze. ruseTis winadadebis laiTmotivi aris erTmorwmune kaxeTis dacva; aleqsandre Tavis sigelSi xazgasmiT aRniSnavs "прислалкнамчеловекасвоегое... аснимприслалесисвоюцарскуюграмотуивести". amrigad, savsebiT naTelia, rom iniciativa mfarvelobs Sesaxeb moskovidan momdinareobda, razedac sakmaod aSkarad mianiSnebda kaxeTis mefe aleqsandre meore.

yovelive zemoT aRniSnulida agreTve ruseTi samefo karze kaxeTis wargzavnilTa saswrafo miReba gvafiqrebinebs, rom saqarTveloSi danilovi TviT xelmwifis sagangebo davalebiT midioda. misi mogzaurobis namdvili mizani arc astraxanis voevodam icoda, romelsac egona, rom danilovi saqarTveloSi savaWro misiiT miemgzavreboda. es gasagebicaa: moskovma icoda, rom irani da TurqeTi saqarTvelos gamo waekidnen erTmaneTs da amitom frTxilad moqmedebda. amrigad, aleqsandre meorem miiRo Tevdore ivanes Zis winadadeba mfarvelobis Sesaxeb. erTdroulad man moskovis elCebs Tavisi elCis piriT wauyena mTeli rigi pirobebisa, romelTa mizanic iyo kaxeTsa da ruseTs Soris gzis uSiSroebis uzrunvelyofa, uromlisodac ruseTis mxirdan mfarveloba zedmiwevniT nominaluri iqneboda.

kaxeTsa da astraxans Soris misvla-mosvla mxolod sami gziT SeiZleboda da erT-erTi maTgani – nakleb mTliani da SedarebiT advilad gasasvleli – midioda kaxeTidan tiumenamde tarkis Samxlis samflobelos gavliT.4

rogorc wyaroebidan Cans, kaxeTis mefe aleqsandre meore ruseTs Txovda “gaewminda” swored is gza, romelic tarkis Samxlis samflobeloze gadioda. amave dros igi mizanSewonilad Tvlida Tergze cixesimagris aSenebas, masSi didi raodenobis jariskacTa Cayenebas da maT aq datovebas5. rogor samarTlianad aRniSnavs profesori n. berZeniSvili, saeWvoa, rom Tergze qalaqis aSenebi iniciativa kaxeTidan momdinareobisdes6. igi imave danilovis moRvaweobis Sedegia, romelmac auwera aleqsandres moskovuri politikis ZiriTadi amocana im periodSi, da romelmac TurqeTis (iranis) uRlidan ganTavisuflebis imedi Causaxa saqarTvelos. ruseTisaTvis aucilebeli iyo Tavisi aqciebi CrdiloeT kavkasiaSi warmoedgina, rogorc “челобитье” (Txovna) amiT dainteresebuli saxelmwifoebisa, maT Soris kaxeTisac.

3СРК, стр. 12.4 n. berZeniSvili, ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan..., gv. 18-19.5СРК, стр. 15.6 n. berZeniSvili, cit. Sr, gv.18.

1587 wlis aprilis dasawyisSi Tevdore ivanes Zem boiarebTan erTad gadawyvita kaxeTis mefis aleqsandres “воборону” ayvana da am kavSiris gasaformeblad gamogzavna Tavisi elCebi7.

11 aprils saqarTvelos elCebi “gavidnen” ruseTidan. niJni novgorodSi isini Sexvdnen elCebs – rodion birkins da petre pivovs. elCebi gaemgzavrnen astraxans, iqidan ki kaxeTisaken. gzad isini okutskisa da yabardos miwebze gadiodnen. am mxaris mTavrebi ruseTis qveSevrdomebad iTvlebodnen8.

agvistoSi ruseTis elCebi rodion birkini da petre pivovi ukve aleqsandre meoris karze iyvnen, xolo erTi Tvis Semdeg 1587 wlis 28 seqtembers, aleqsandre II “назаписикрестцеловализапизцеловалнуюзасвоеюрукоюизапечатьюРодивонудаПетрудал"9.

1589 wels Tevdore ivanes Zis elCma Tavadma s. zvenigorodskim aleqsandres miarTa “oqros beWdiani wyalobis sigeli” – “жаловалнуюграмотусзолотоюпечатю". amiT kavSiris dadebis formaluri mxare dasrulda.

Tevdore ivanis Zis gardacvalebis Semdeg xelSekruleba kvlav ganaxlda. amjerad ficis wigni misca mefiswulma daviTma, romelsac taxti ukve xelT hqonda Cagdebuli. magram, elCebis daJinebiT, fics Tavisi beWedi daado agreTve aleqsandremac. es moxda 1603 wlis 1 ivliss10. daviTis gardacvalebis Semdeg moskovma xelSekruleba kvlav ganaaxla. aleqsandris aryofnis gamo ficis wigns xeli moawera mefisuwlma giorgim. (1605 wlis 1 ianvari)11. ficis teqsi absoluturad igive iyo, rac 1587 wels micemuli ficis wignisa. wyalobis sigelebi ukve aRarsad Cans da aRac sadme ixsenieba. es garemoeba gvafiqrebinebs, rom wyalobis sigelebis Sedgena TavisTavad igulisxmeboda. garda amisa, kaxeTSi momxdari areulobis gamo moskovs SeeZlo daeyovnebina sigelis Sedgena, vidre mdgomareoba qveyanaSi stabiluri ar gaxdeboda.

gansaxilveli periodis mTel manZileze (e.i. 1587 wlidan 1605 wlamde) moskovisa da kaxeTis mefeebis elCebs mudmivi misvla-mosvla aqvT erTmaneTTan. arsebiTad isini mudmiv diplomatiur warmomadgenelTa rols asrulebdnen. ase magaliTad: kaxeTis mefis elCebi moskovSi imyofebodnen 1586-87, 1588, 1589, 1591, 1592, 1593, 1595-1596, 1599-1600, 1603-1604 ww. moskovis mefis elCebi kaxeTSi – 1587-1588, 1589-1590, 1591-1592, 1593-1594, 1596-1599, 1601-1603, 1604-1605 wlebSi.

1587 wels moskovidan Sin momavalma saqarTvelos elCebma Tan wamoiyvanes mefis ruseTis elCebi. aseve, kaxeTidan moskovSi gamgzavrebisas ruseTis elCebma Tan waiyvanes kaxeTis mefis wargzavnilebi. 18 wlis manZilze elCTa gacvlis es Tanmimdevroba arc erTxel ar darRveula.

elCobis mizani sxvadasxvagvari iyo – aleqsandre, magaliTad, moiTxovda samxedro daxmarebas Samxlis winaaRmdeg sabrZolvelad, iTxovda kaxeTSi gamoegzavnaT zarbaznebis Camomsxmeli xelosnebi, patiJebda eklesiis msaxurT, raTa maT daxmareba aRmoeCinaT “urjuloTa mier wabilwuli

7СРК, стр. 12.8 iqve. 9СРК, стр. 41.10СРК, стр. 362-363.11СРК, стр. 490-491.

qristianobis” aRdgenisas da a.S. Tavis mxriv moskovic iZleoda sxvadasxvagvar dapirebebs. ityobineboda, rom uaxloes momavalSi gamogzavnis jars Samxlis winaaRmdeg sabrZolvelad, sTavazobda am kampaniaSi erToblivi moqmedebis gegmas; ayovnebda zarbaznebis Camomsxmel xelosanTa gamogzavnas, samagierod xalisiT agzavnidan saqarTveloSi mRvdelmsaxurebs, sxvadasxva saxis saCuqrebs da a.S.

amjerad Cvens amocanas ar warmoadgens am detalebis garCeva. yovelive es mSvenivradaa gaSuqebuli Cveni istorikosebis SromebSi. Cven gvainteresebs Seqmnili kavSiris iuridiuli buneba, vinaidan kaxeTis statusi ruseTTan urTierTobaSi rCeba 1605 wlamde, rodesac, aleqsandre II-is sikvdilisa da misi vaJis konstantines gamefebis Semdeg, ruseTsa da kaxeTs Soris kavSiri 30 wliT wydeba.

* * *ras warmoadgenda iuridiuli TvalsazrisiT 1587-1589 wlebis aqti? upirveles

yovlisa sityva mivceT im mecnierebs, romlebic SedarebiT detalurad swavlobdnen saqarTvelo-ruseTis urTierTobis sakiTebs.

cnobili rusi istokosi n. karamzini Semdeg suraTs xatavs:mefe aleqsandre Tvalcremliani emudreboda Tevdores mieRo Tavis maRal

mfarvelobaSi saxelganTqmuli iveria12. Tevdorem gamoacxada Tavi saqarTvelos uzenaes xelisuflad ise, rom jer gzac ki ar icoda am qveynisaken. alesandre jvarze ificebda, rom erTguli iqneboda mudam da ucvlelad mefe Tevdoresi, misi momavali Svilebisa da memkvidreebisa.

istorikosi s. soloviovi wers: 1586 wels TevdoresTan moskovSi movidnen kaxeTis mTavris aleqsandres elCebi. alqsandre sTxovda mefes mieRo mTeli misi xalxi “всвоеподданство" (qveSevrdomobaSi – l.a.)13. ufro qvemoT avtori aleqsandres uwodebs “русскийрисяжник”-s.

aleqsandre ruseTis qveSevrdomad aris gamocxadebuli sabWoTa istoriul literaturaSic. ase magaliTad: msoflio istoriis IV tomSi xazgasmulia faqti 1587 wels kaxeTis mefis aleqsandre II-is ruseTis qveSevrdomad miRebis Sesaxeb 14.

1587 wels, - naTqvamia sxva monografiaSi, - kaxeTis mefe aleqsandre miiRo mefe Tevdores winadadeba ruseTTan kavSirisa da misi mfarvelobaSi Sesvlis Sesaxeb. saqarTveloc Sevida ruseTis mefis qveSevrdomobaSi. mefis titulSi aRiniSna, rom ruseTi aris mflobeli “iveriis” (e.i. saqarTvelos) miwisa.15

imave Tvalsazriss aviTarebs XVI-XVII saukuneebSi ruseT-saqarTvelos urTierTobis mkvlevari s. belokurovi: moskovis saxelmwifos qveSevrdomobaSi kaxeTis Sesvla gamowveuli iyo kaxeTis surviliT Tavi daecva mtrebisgan. es statusi namdvilad nominaluri iyo. pirvel xanebSi kaxeTi agzavnida xarks da es iyo erTaderTi ram, riTac es qveSevrdomoba gamoixateboda, magram kaxeTma

12Н. Карамзин, ИсториягосударстваРоссийского, т. Х, 1824, стр. 63-68.13С. Соловьев, ИсторияРоссии, М., 1870, т, II, стр. 341-342.14Всемирнаяистория, изд. АНСССР, т. IV, стр.572; ОчеркиисторииСССР (конецXV - нач.XVIIвв.),

М., 1955, стр. 839.15А. Копанов, А. Маньков, Н. Носов, ОчеркиисторииСССР (конецXV - нач.XVIIвв.), 1957, стр.

204

male Sewyvita xarkis micemac, Tumca moskovis saxelmwifo yovelTvis uwevda mas daxmarebas16.

profesori s. iuSkovi ruseTsa da kaxeTs Soris damyarebul urTierTobis xasiaTs gansazRvravs, rogorc vasalitets. moskovis mefis vasalebi gaxdnen cimbiris xanebi, CerqezeTis mTavrebi, Samxlebi (yumiyebis mbrZanebelni), yalmiyebis taiSebi, nolais mirzebi. vasalebad aRiarebdnen Tavis Tavs saqarTvelos mefeebi (kaxeTisa da imereTisa). zogierTi vasaluri damokidebuleba nominalur xasiaTs atarebda (magaliTad, saqarTvelos mefeebis vasaliteti)17.

sxva adgilas avtori laparakobs mefe aleqsandre mier “ruseTis saxelmwifos suverenitetis aRiarebaze (1587)18.

sapirispiro Tvalsazriss aviTarebs rusi saxelmwifomcodne n. kornukovi. ruseTisa da kaxeTis urTierTobas, iseve rogorc saqarTvelos sxva kuTxeebis urTierTobas (1587-1783 ww.), igi ganixilavs rogorc proteqtorats anu mfarvelobas, romelic scildeba Sinasaxelmwifoebriv damokidebulebas da gansxvavdeba vasalitetisagan. erTi saxelmwifos proteqtoratSi meore saxelmwifos Sesvla ar iwvevs erTi mTliani politikuri erTeulis warmoqmnas, maTi urTierTdamokidebuleba inarCunebs saxelSekrulebo xasiaTs. ruseTs araerTgzis ganuxorcielebia proteqtorati mosazRvre aziur saxelmwifoebTan, rac TandaTan gadadioda am qveynebis srul dauflebaSi: aseTi mxare xdeboda ruseTis teritoriis nawili. am gziT ganxorcielda, magaliTad, saqarTvelos samflobeloebis SeerTeba ruseTTan19. magram XVIII saukunis meore naxevramde ruseTis batonoba saqarTveloze mxolod nominaluri rCeboda, ufro mtkice kavSiri myardeba 1783 wlis xelSekrulebiT20.

gansaxilveli sakiTxis mkveTri gansazRvra arc qarTul istoriul da iuridiul literaturaSia mocemuli. moviyvanoT ramdenime magaliTi: proteqtoratis Zebna (ruseTisa saqarTveloze - l.a.) wers z. avaliSvili aris bunebrivi maSin, roca arsebobs survili damoukideblobis Tundac nawilobriv SenarCunebisa, magram ar aris saSualeba sakuTari ZalebiT amis miRwevisa... vasaluri damokidebuleba, rasac iZulebiT Tavs axvevdnen saqarTvelos misdami mtrulad ganwyobili aRmosavleTis qveynebi, es is formaa, romliTac, sakuTari interesebidan gamomdinare, saqarTvelo sixaruliT daukavSirdeboda iseT erTrmorwmune da megobrul saxelmwifos, rogoric iyo ruseTi21.

gamodis, rom “proteqtorati” da “vasaliteti” erTi da igivea. z. avaliSvili amas adasturebs kidevac, 52-e gverdze, SeniSvnaSi, igi wers:

ruseTisadmi qveSevrdomobas sxvadasxva dros(magram yovelTvis erTi da imave azriT proteqtorati da vasaluri damokidebuleba) iTxovdnen saqarTvelos mefeebi22.

1586 wels, - wers meore qarTveli saxelmwifomcodne m xelTufliSvili, - kaxeTis mefe aleqsandre II iTxovda mefe Tevdore ivanes Zes mieRo Tavisi

16С. Белокуров, СношенияРоссиисКавказом, вып. 1, 1889, СХУП.17С. Юшков, Историягосударстваиправа, Юриздат, 1950, ч. 1, стр. 269.18iqve, gv. 41219Н. Коркунов, Русскоегосударственноеправо, т. 1, СПб, 1909, стр. 206-207.20iqve, gv. 207.21З. Авалов, ПрисоединениеГрузиикРоссии, СПБ, 1906, стр. 51.22iqve, gv. 52, сноска 1.

xalxiTurT mfarvelobaSi da aRmoeCina daxmareba TurqTa winaaRmdeg. Tevdore ivanes Ze amaze advilad daeTanxma da miiRo aleqsandre Tavis mfarvelobaSi. mis tituls amiT miemata sityvebi: “xelmwife iveriis miwebisa da saqarTvelos mefeebisa...” qarTvelo mefeebi aRiarebdnen ruseTis mefes Tavis xelmwifed, uzenaes mfarvelad, e.i. imad, radac iTvlebodnen samefos danawilebis Semdeg qarTvel mefeTa da mflobelTa mimarT Sahi da sulTani, romelnic aseve iwodebodnen “xelmwifed” da ara “mefed”. ruseTis mefe valdebulebas iRebda daecva gareSe mtrebisagan mfarvelobis mTxovneli, xolo es ukanaskneli erTgulebis fics debda da pirobas iZleoda Seesrulebina garkveuli valdebulebani... magram am uzenaesobas ar hqonda araviTari faqtiuri Sedegebi, igi nominaluri rCeboda... saqarTvelos ruseTis imperiasTan SeerTebis nadmvili istoria iwyeba mxolod XVIII saukunis meore naxvridan, e.i. erekle meoris mefobidan23.

“saqarTvelos istoriis” erT-erT pirvel saxelmZRvaneloSi es sakiTxi erTob bundovnadaa warmodgenili24:

“1585 wels moskovis mefem Tevdorem aleqsandre kaxTa mefes astraxaneli asisTavis, danilovis, xeliT werili gamougzavna. ruseTis mefe kavSirsa da mfarvelobas sTavazobda saqarTvelos...

1586 wlis 9 oqtombers aleqsandres elCebi mefe Tevdores warudgnen. kaxeTis mefe moskovis mefisgan mfarvelobas iTxovda...

1587 wels aleqsandre mefem Tavisi SvilebiT da didebulebiT fici miiRo moskovis mefis erTgulebaze. 1589 wels ki moskovis mefem mas wyalobis sigeli gamougzavna, sadac dadasturebuli iyo rogorc xeldebulis, ise mfarvelis ufleba- movaleobani”25

igive azria ganmeorebuli saqarTvelos istoriis narkvevebSi26.akad. n. berZeniSvili mefe aleqsandresa da Tevdore ivanes Zes Soris

arsebul kavSirs uwodebs xelSkrulebas – “mfarveloba-xeldebulobis” aqts. sxva Tavis naSromSi avtori pirdapir miuTiTebs kaxeTis statusze rogorc “vasalitetze”. ufro gviandel SromebSi, romlebic zemoT xsenebul avtors dawerili aqvs prof. v. donduas TanaavtorobiT, igi aqtiurad xmarobs termins “qveSevrdomoba”, an saerTod Tavs ikavebs kvalifikaciisagan.

analizi gvarwmunebs, rom 1587-1589 wlebis xelSekrulebas avtori miiCnevs mxolod samxedro daxmarebis xelSekrulebad, amave dros, misi azriT, tvirTi mTeli simZimiT awveba ruseTs, romelmac unda daicvas kaxeTi27.

ruseT-saqarTvelos damokidebulebis xasiaTs am periodSi sxvadasxvagvarad gansazRvraven d. langi da v. aleni28.

23М. Хелтуплишвили, ВступлениеГрузиивсоставроссийскойимперии, Кутаиси, 1901, стр. 5,7,8,9.24 n. berZeniSvili, i. javaxiSvili, s. janaSia, saqarTvelos istoria, t.1, Tb., 1948, gv. 25 iqve26 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, gv. 27n. berZeniSvili, ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan XVI-XVII saukuneebis

mijnaze;Н. Бердзенишвили, ОчеркиизисторииразвитияфеодальныхотношенийГрузии, 1938, стр. 30-31; ОчеркиисторииСССР, (конец XV - нач.XVII вв.), М., АНСССР, 1955, стр. 844; ОчеркиисторииСССР, XVII век, АНСССР, 1955, стр. 936, 938; ИсторияГрузии, ч. 1, 1950, стрп. 343, МатериалыИГК, стр. 25.

28 D. M. Lang, The Last Years of the Georgian Monarchy (1658-1832) N.Y. 1957, p. 11-12; W. Allen. A History of Georgian People, L. 1932, p. 164.

1560 wlis movlenaTa ganxilvisas d. langi sakiTs aseTi intpretaciiT warmogvidgenes: saqarTvelos Sesvla ruseTis mfarvelobaSi; xolo, rac Seexeba kaxTa mefe aleqsandre II-s, mis Sesaxeb avtori ratomRac aRniSnavs, rom mefe aleqsandre meore mokles 1605 wels... agreTve im moqmedebisaTvis, romelic miznad isaxavda mefe boris godunovTan diplomatiuri urTierTobis damyarebas.

amrigad, avtori Tvlis, rom aleqsandre II-m mxolod diplomatiuri urTierToba daamyara ruseTTan da isic mefe boris godunovis dros. ra Tqma unda avtori cdeba. v. aleni ufro zustia, roca acxadebs, rom aleqsandre II-m miiRo Tevdore ivanes Zis mfarveloba. magram arc aq aris mocemuli am mfarvelobis saerTaSoriso-samarTlebrivi formis mkveTri da Camoyalibebuli daxasiaTeba, rom es sityva gavigoT rogorc iuridiuli termini, rogorc mxolod am or qveyanas Soris politikuri urTierTobis aRmniSvneli.

1587-1589 wlebis xelSekrulebebis iuridiuli bunebis SedarebiT mkveTri da naTeli daxasiaTeba mocemulia iv. javaxiSvilis da i. cincaZis naSromebSi.

“aleqsandre mefis wadili, - wers i. javaxiSvili – iyo ruseTis mfarvelobiT mahmadian saxelmwifoebis medgad ieriSebisa da mZlavrebisagan saqarTvelo daecva. TiT misi rusuli epistolis rusuli TargmaniTganac Cans, rom aleqsandres rusi mefis mfarvelobis meti ara sdomebia ra.

rusTa mefes mfarvelobiT dakmayofileba ar SeeZloda miCneuli iyo, rom Tavisi umcrosi mokavSireebi, an mfarvelobis da daxmarebis maZiebelni pirdapir Tavis ymebad an qveSevrdomebad eqcia. kaxTa mefis aleqsandres wadilic man Taviseburad gaigo...”

“xelSekrulebis” dadebis situaciis detaluri ganxilvis Sedegad iv. javaxiSvili askvnis, rom xelSekruleba “mxolod samxedro kavSiris damyarebas moaswavebda kaxeTis samefosa da ruseTs Soris”. magram ruseTi Tanaxmaa mfarveloba da daxmareba aRmouCinos kaxeTs”, Tu kaxTa mefe ficis wigns xels moawerda.

“aleqsandre kaxTa mefe ficis Semdegac Tavis Tavsa da qveyanas rusTa mefis mfarvelobis qveSe sTvlis”, xolo kaxeTs kvlavindeburad Tavisufal qveynad29.

amgvarad, akad. iv javaxiSvili “1587-1589 ww. xelSekrulebas” miiCnevs kaxeTis vasaluri damokidebulebis warmomqmnel aqtad, rac niSnavda pirvelis meoris SemadgenlobaSi Sesvlas. amasTan erTad avtori Tvlis, rom kaxeTi iyo vasali mxolod ruseTis saxelmwifo samarTlisa da ruseTis politikuri moRvaweebis TvalsazrisiT, xolo, kaxeTis SexedulebiT, 1587-1589 ww. aqti iyo mxolod xelSekruleba mfarvelobisa da samxedro kavSiris Sesaxeb.

1587-1589 ww. xelSekrulebis iuridiul bunebas detalurad aSuqebs prof. i. cincaZe. avtoris azriT, kaxeTi formalurad gaxda ruseTis mefis “ymad” (холоп), rac Seesabameboda termins “qveSevrdomi”: ufro qveviT avtori askvnis, rom am aqtis mixedviT, 1587 wlidan moyolebuli kaxeTis samefo amyarebs vasalur urTierTobas ruseTis saxelmwifosTan. moskovis mefe Tavis “wyalobis sigelSi” adasturebs ruseTis mfarvelobaSi kaxeTis samefos Sesvlis faqts30.

amrigad, qarTvel, rus Tu ucxoel mkvelvarT naSromebSi (iqneba is revoluciamdeli Tu revoluciis Semdgomi periodisa) azrTa sxvadasxvaobaa.

29iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, Tb., 1967, t. IV, gv. 302-305.30Ш. МесхиаиЯ. Цинцадзе, Изисториирусско-грузинскихвзаимоотношений, 1958, Тб., стр.45-46

1587-1589 wlebis xelSekrulebaTa Sefasebisas ixmareba terminebi: “qveSevrdomoba vasalitetis mniSvnelobiT” (s. soloviovi, s. belokurovi, s. iuSkovi, i. javaxiSvili, i. cincaZe), “qveSevrdomoba vasalitetisa da proteqtoriatis mniSvnelobiT” (z. avaliSvili), “qveSevrdomoba”, “xelSekruleba urTierTdaxmarebaze”, “mfarveloba”, “vasaliteti” (n. berZeniSvili), “proteqtorati, romelic gamoricxavs vasalitets” (m. xelTufliSvili, n. korkunovi), “mfarveloba” (v. aleni), “diplomatiuri kavSir-urTierTobis damyareba” (d.langi).

vidre SevudebodeT ruseT-kaxeTis xelSekrulebis iuridiuli bunebis garkvevas, saWiro vTvliT SevexiT im terminTa mniSvnelibas, romelsac xmaroben avtorebi am aqtis Sefasebisas. Tu daveyrdnobiT terminologias da vtorTa msjelobebs, yvela winamorbedi mkvlevari am terminebs xmarobs im mniSnelobiT, rac maT hqondaT XIV-XX saukuneebis saerTaSoriso-samarTlebriv praqtikasa da TeoriaSi.

“siuzereniteti”, wers l. openheimi, - es aris termini, romelic pirvelad ixmareboda feodalsa da mis vasals Soris, urTierTdamokidebulebis gamosaxatavad. feodali, rogorc maSin amas xmarobdnen, warmoadgens vasali siuzerens da imave dros “siuzereniteti” iyo mxolod konstituciuri samarTlis termini. (sadReiso mdgomareobiT – l.a.) siuzerini saxelmwifos uflebebi vasalurze, riTac igi ar unda iyos gamoxatuli, warmoadgens saerTaSoriso uflebebs. siuzereniteti araviTar SemTxvevaSi ar warmoadgens suverenitets, igi erT-erTi saxeTagania saerTaSoriso meurveobisa, vinaidan saerTaSoriso urTierTobaSi siuzereni saxelmwifo umTavres sakiTxebSi mTlianad warmoadgens vasalur saxelmwifos... vasaluri saxelmwifo.. metwilad ganixileba rogorc siuzereni saxelmwifos nawili. aqedan gamomdinare, yvela xelSekruleba, romelsac debs siuzereni saxelmwifo, warmoadgens ipso facto dadebuls vasalis saxeliT, Tuki sapirispiro ar aris sagangebod miTiTebuli, an ipso facto ar aris sruliad aSkara. amitom siuzerenis omi aris vasalis omi...”

exeba ra “proteqtorats”, avtori aRniSnavs: or saxelmwifos Soris proteqtoratis damokidebuleba iuridiulad da arsebiTad gansxvavdeba siuzerenitetisagan. zogjer susti saxelmwifo xelSekrulebis safuZvelze Tavisi nebiT Sedis Zlieri saxelmwifos mfarvelobaSi da am gziT saxelmwifo-proteqtors gadascems mosagvareblad Tavis yvela mniSvnelovan saerTaSoriso saqmeebs. pirveli saxelmwifo gadascems ra proteqtoris gankargulebaSi Tavis mniSvnelovan saerTaSoriso saqmeebs, kargavs Tavis mTlian suverenitets da SemdgomSi warmoadgens mxolod naxevradsuverenul saxelmwifos da saerTod, proteqtorati, siuzerenitetis msgavsad, SeiZleba CaiTvalos saerTaSoriso meurveobis erT-erT saxed.

l. openheimi aRniSnavs, rom saerTaSoriso-samarTlebrivi qmedunarianobis moculoba, romelic SeinarCuna “proteJem”, ganisazRvreba xelSekrulebiT, da iqve dasZens: magram proteqtoratisaTvis, siuzerenitetisagan gansxvavebiT, damaxasiaTebelia is, rom saxelmwifo, romelic imyofeba proteqtoratSi, yovelTvis uflebamosilia garkveuli TvalsazrisiT SeinarCunos Tavisi sakuTari mdgomareoba saxelmwifoTa Soris da, garkveul urTierTobebSi, igi mainc warmoadgens saerTaSoriso samarTlis subieqts. proteqtorati ar ganixileba, rogorc nawili proteqtori saxelmwifosi, amitom igi ar warmoadgens aucilebel monawiles im omisa, romelsac awarmoebs zemdgomi saxelmwifo

mesame saxelmwifos winaaRmdeg, xolo xelSekrulebebi, rasac dadebs zemdgomi saxelmwifo, ar warmoadgens ipso facto proteqtoratSi myofi saxelmwifos saxeliT dadebuls.

da bolos, saxelmwifo erTdroulad SeiZleba imyofebodes ori sxvadasxva saxelmwifos proteqtoratSi da es saxelmwifoebi bunebrivia, unda axorcielebdnen proteqtorats erToblivad31.

analogiur Tvalsazriss aviTareben C. haidi32, p. foSili33,agreTve a. rosi34, l. gouldi35, p. bastidi36 da sxvebi. proteqtorati, - acxadebs cnobili rusi mecnieri n. korkunovi, - aris saerTaSoriso da ara saxelmwifo samarTlis instituti. erTi saxelmwifos proteqtoratorobaSi meore saxelmwifos Sesvla ar iwvevs erTi mTliani politikuri erTeulis warmoqmnas da maTi urTierTdamokidebuleba inarCunebs saxelSekrulebo xasiaTs. proteqtorati aris xelSekrulebis safuZvelze erTi qveynis daqvemdebareba meore qveynisadmi, magram im pirobiT, rom misi TviTmyofadi saxelmwifo xelisufleba SenarCunebuli iqneba.

amitom vasaluri damokidebulebisagan proteqtorati gansvavdeba imiT, rom am dros mxolod gabatonebuli saxelmwifo iRebs valdebulebas mxari dauWiros xelqveiTi saxelmwifos mTavrobas, vasaluri mTavroba ki TviTonac valdebulia daexmaros Tavis siuzerens. iRebs ra Tavis Tavze movaleobas saxelmwifos dacvisa da mfarvelobis Sesaxeb, mfarveli saxelmwifo, bunebrivia, itovebs kontrolis uflebas, yovel SemTxvevaSi, mfarvelobaSi Sesuli saxelmwifos saereTaSoriso urTierTobis sferoSi mainc. amrigad, proteqtorati aucileblad gulisxmobs daqvemdebarebas, amitom meurve saxelmwifo amave dros gabatonebuli xdeba, xolo mfarvelobaSi myofi - damokidebuli37.

zogierTi mkvlevari ar xedavs mkveTr sxvaobas vasalitetsa da proteqtorats Soris da arsebiT niSnad miiCnev naxevrad damokidebuli saxelwifos droebiT mdgomareobas, romlis arssac Seadgens sagareo urTierTobaTa daqvemdebareba ucxo saxelmwifos xelisuflebisadmi. aseTi pozicia ukavia, magaliTad, f. martenss. naxevraddamoukidebuleba, - aRniSnavs igi, - warmoadgens gardamaval safexurs saxelmwifoTa sruli damokidebulebidan srul saerTaSoriso suverenitetamde, anda piriqiT; mas, rogorc gardamaval da droebiT formas, gaaCnia Tavisi gamarTleba.

saxelmwifos naxevrad damoukidebloba sxvadasxva formebSi vlindeba: jer erTi, is SeiZleba gamomdinareobdes erTi saxelmwifos mier meoris mfarvelobidan, rac Cveulebriv sagaraeo uSiSroebiad uzrunvelsayofad Wirdeba mfarvelobaSi myof xalxs. es garemoeba valdebulad xdis mas daemorCilos kontrols mfarveli saxelmwifos mTavrobis mxridan diplomatiuri urTierTobebis sferoSi. meore – naxevrad damoukidebloba, SeiZleba gamoxatuli iyos saxelmwifos vasalur damokidebulebaSi iseTi saxiT, rogoric arsebobda vasalsa da mis siuzerens Soris Sua saukuneebSi. rogorc pirvel, aseve meore

31Л. Оппенгейм, Междурадодноеправо, 1948, т. 1, п/т 1, стр. 182-183.32Ч. Хайд, Международноеправо (егопониманиеиприменениеСоединеннымиШтатамиАмерики) т. 1,

1950. 125-13433 P. Fauchille, Traite de droit international public, Part 1, v. 1, Paris, 1922, p. 250-264.34 A. Ross, A text-book of International Law, N.Y, 1957, Ch. III35 W.Z. Gould, An introduction to International Law, N.Y, 1957, p. 189-204. 36 Mad. P. Bastid, Droit des gens, P., 1948-1949, p. 88-90.37Н. Корнуков, Русскоегосударственноеправо, 1909, СПБ, стп. 206.

SemTxvevaSi saxelmwifos sagareo urTierTobis warmoebis avtonomia izRudeba38.

am gansazRvras avtori ar scildeba. qvemoT mas ubralod CamoTvlili aqvs naxevrad damoukidebeli saxelmwifoebi da arc ki aqvs ganmartebuli “naxevrad damoukidebel saxelmwifoTa” romel formas miekuTvnebian isini. magram Tuki martensi gakvriT mainc ixilavs saxelmwifoTa damoukideblobis formebs, iseTi avtorebi, rogoricaa f. listi, S. rivie, C. fenviki, uaryofen raime specifikuri formis arsebobas.

ase magaliTad, f. listi naxevrad damoukidebeli saxelmwifos mxolod erT formas xedavs – siuzerenitets, amave dros igi xSirad cvlis am sityvas proteqtoratiT39.

analogiuri pozicia ukavia S. rivies, naxevrad suverenuli saxelmwfo, - wers igi, - emorCileba meores (mTavars, siuzerens) da es morCileba gamoixateba, pirvel yovilsa (calkeul SemTxvevaSi ki gansakuTrebiT), sxva qveynebTan urTierTobaSi, saSinao saqmeebs ki igi ganagebs sruliad Tavisuflad da damoukideblad. morCilebaSi myofi saxelmwifos ufleba-movaleobani regulirdeba iuridiuli aqtiT, romelsac safuZvlad udevs mocemul damokidebulebas. calkeul SemTxvevebSi izRudeba daqvemdebarebuli saxelmwifos xelSekrulebaTa dadebis ufleba, romelic sxva sferoebSi sruliad damoukidebelia da aqvs saelCo uflebac ki. anda, piriqiT, yovelgvari urTierToba sxva qveynebTan myardeba mTavari saxelmwifos meSveobiT. Cveulebriv daqvemdebarebul saxelmwifos ar eZleva elCobis arc aqtiuri da arc pasiuri ufleba.

siuzerens SeiZleba hyavdes xelqveiT saxelmwifoebSi Tavisi moxeleebi. xelqveiT saxelmwifos ar aqvs ufleba damoukideblad awarmoos TavdsaxmiTi omi, mas mxolod TavdacviTi omis warmoeba SeuZlia.

saSinao mmarTvelobaSi xelqveiTi saxelmwifo, Cveulebriv Tavisufalia da damoukidebeli40.

mxolod ramdenime sityviT exeba avtori “proteqtorats, rogorc siuzerenitets da teritoriis SeZenis saSualebas”. paragrafis aseTi dasaxelebidan advilad misaxvedria, Tu ra azrisaa S. rivie proteqtoratis Sesaxeb, romlis magaliTadac mas ioniis kunZulebis statusi moaqvs. rac Seexeba “proteqtorats, rogorc axali teritoriebis SeZenis saSualebas”, aq ukve aSkaraa, rom avtors mxedvelobaSi aqvs egreT wodebuli koloniuri proteqtoratebi.

proteqtorati, - imeorebs C. fenkviki, - gansxvavdeba vasaluri saxelmwifosgan ara misTvis datovebuli avtonomiis xarisxiT ( rac maT xSirad naklebi aqvT, vidre vasalur saxelmwifoebs), aramed im didi saxelmwifoebTan damokidebulebiT, romelTa demokratiuli konstitucia krZalavs vasaluri kavSiris koncefciis gamovlinebas41.

38Ф. Мартенс, Современноемеждународноеправоцивилизованныхнародов, 1904, т. 1, стр. 258-259.

39Ф. Лист, Международноеправо. 1912, г. Юрьев, стр. 76-77.40Г. Ривье, Учебникмеждународноеправо. 1912, стр. 66-68.41Ch. Fenwick, International law, Sec. ed., 1934, p. 95.

vasalitetis modernizebul formad Tvlis proteqtorats agreTve J. selic, magram mimoixilavs maT cal-calke42. bevri mecnieri sworad ar Tvlis sakiTxis ase deyenebas da guldasmiT cdilobs gamoikvlios vasalitetisa da proteqtoratis institutTa Taviseburebani, daadginos damokidebulebis TiToeuli formis ufro mkveTri iridiuli CarCoebi.

frangma iuristma despaniem, romelmac proteqtoratis sakiTs uZRvna sakmaod didi moculobis monografia, da romelSiac man asaxa XIX saukuneSi gabatonebuli doqtrina, aseTi daskvna gaakeTa:

1. siuzereniteti SeiZleba gamoyenebul iqnas im SemTxvevaSi, roca saxelmwifo Tmobs feods Tavisi suverenitetis sazaralod, magram inarCunebs garkveul uflebebs, rogorc am gadacemis iniciatori.

2. proteqtorati, es aris or qveyanas Soris urTierTdamokidebuleba, romlis Tanaxmadac, eri, romelsac ar Seswevs unari TviTon SeinarCunos Tavisi arseboba suverenuli erTeuli saxiT, sxvas gadascems Tavis suverenul uflebebs saerTaSoriso asparezze gansaxorcieleblad, sanacvlod meore saxelmwifos valdebulebisa daicvas igi gareSe Tu Sinauri Tavdasxmebisagan, xeli Seuwyos misi institutebis ganviTarebas da interesebis dacvas43.sayuradReboa agreTve erTi detali: rigi mecnierebisa (isinic, vinc

aRiareben proteqtoratsa da siuzerenitets Soris sxvaobas, - foSili, agreTve isinic, vinc uaryofen mas – rivie, listi da sxvebi) gamoyofen saerTaSoriso-samarTlebrivi kavSiris gansakuTrebul formas. ase magaliTad, rivie, romelic eyrdnoba uflebriv mdgomareobas iseTi qveynebisa, rogoricaa monako, san-marino, bulonis sahercogo 1783 wlamde, am damokidebulebis tipiur saxed Tvlis damokidebulebas agebuls xelSekrulebaze, romliTac Zliersa da sust saxelmwifoebs Soris yalibdeba gansakuTrebuli urTierTvaldebuleba da uflebebi, romelic gamoixateba imiT, rom pirvelma unda daicvas meore, xolo am ukanasknelma unda gauwios pirvels garkveuli samsaxuri, Tumca amis gamo igi mainc suverenuli unda darCes, Tanaxmad Zveli wesisa: protectio non involvi subjectionem (mfarveloba ar niSnavs damorCilebas), amrigad, ufleba-movaleobani ormxrivia, Tu erTi saxelmwifo ar asrulebs maT, maSin meorec Tavisufalia. saxelmwifoTa urTierTdamokidebulebis aseT formas rivie uwodebs “proteqtorats pirdapiri gagebiT, e.i. mfarvelobiTs damokdebulebas”44.

xelSekruleba proteqtoratis Sesaxeb ar unda avurioT xelSekrulebasTan mfarvelobis Sesaxeb, gvafrTxilebs p. foSilici. xelSekrulebiT (mfarvelobis Sesaxeb) erTi an ramdenime saxelmwifo iRebs Tavis Tavze susti saxelmwifos mfarvelobas, magram amiT ar STanTqavs mis saerTaSoriso qmedunarioanobas45.

imasve iziarebs a. ferdrosic: roca romelime saxelmwifo imyofeba meore saxelmwifos an ramdenime saxelmwifos mfarvelobaSi, magram ar aris SezRuduli, swored esaa mfarveloba. avtori Tvlis, rom mfarveloba

42 G. Scelle, Cours de droit international public, P., 1948, p. 193-211.43 M. Despagnet. Essai sur le protectorat international, P., 1896, p. 46-51.44Г. Ривье, цит. соч., стр. 69.45 P. Fauchille, Traite.., part. 1, v. 1, p. 264. Ф. Лист, Международноеправо. 1912, г. Юрьев,

стр. 77.

gansxvavdeba proteqtoratisagan, romelic Tavs iCens maSin, rodesac saxelmwifo Sedis erT an ramdenime saxelmwifos mfarvelobaSi da amiT an uqmdeba, an izRudeba misi sagareo-politkuri qmedunarioanoba mesame saxelmwifosTan damokidebulebaSi.

magram, iseve, rogorc mfarveloba, proteqtoratic warmoadgens araTanasworuflebian gaertianebis formas. orive forma xasiaTdeba imiT, rom SedarebiT susti saxelmwifo Sedis ufro Zlieri saxelmwifos mfarvelobaSi, magram amiT igi ar kargavs Tavis saerTaSoriso-samarTlebriv subieqtobas. amis ZaliT damokidebuleba gaerTianebul saxelmwifoTa Soris warmoadgens saerTaSoriso samarTlebriv kavSirs da aseTive rCeba igi momavalSi46.

marTlac, Tu mivmarTavT zogierT, yvelaze ufro xSirad xsnebul “proteqtoratebs” da “vasaluri saxelmwifoebis”47 statuss, davinaxavT, rom XIX-XX saukuneebis saerTaSoriso samarTlis praqtikaSi sruluflebiani subieqtebis gverdiT nadvilad arsebobs e.w. “naxevradsuverenuli” saxelmwifoebi, romelTac SezRuduli sagareo-politikuri qmedunarianoba gaaCniaT. aseTs ganekuTvneba “vasaliteti” da “proteqtorati”.

“vasalitetis” dros vasali-saxelmwifo warmoadgens siuzereni saxelmwifos Semadgenel nawils, vinaidan vasals upyria Zalaufleba siuzerenis nebis Tanaxmad da pasuxismgebelia mis winaSe. siuzereni-saxelmwifo Tavisi yofili provinciis daTmobis saxiT “uboZebs” mas vasalitetis statuss, e.i. politikur avtonomias. vasalitetis specifikuri niSania investitura da xarki.

“proteqtoratis” dros susti saxelmwifo Zlier saxelmwifos gankargulebaSi gadasccems Tavis sagareo saqmeebs, riTad es ukanaskneli iRebs Tavis Tavze valdebulebas daicvas misi interesebi saerTaSoriso asparezze rogorc mSvidobiani gziT, aseve iaraRiT. am cesiis moculoba ganissazRvreba xelSekrulebiT an proteJesa da proteqtors Soris dadebuli sxva SeTanxmebebiT. mfarvelobis ganxorcieleba adgilze davalebuli aqvs proteqtori saxelmwifos warmomadgenels (komisari, ministri-rezidenti da a.S.), proteJe ar iTvleba proteqtori saxelmwifos teritoriis Semadgenel nawilad, amiT igi gansxvavdeba vasalitetisagan.

rogorc vasaliteti, aseve proteqtorati an mTlianad ukrZalavs damokidebul qveyanas ganaxorcielos saerTaSoriso samarTlis subieqtis ZiriTad uflebebi, an Zlier zRudavs mas iseT sakiTxebSi, rogoricaa omis da zavis ufleba, xelSekrulebis dadeba, saelCos uflebeb da a.S.

zogierTi mecnieri (umniSvnelo nawili) erTmaneTisgan gansaxvavebs “proteqtorats” da “xelSekrulebas mfarvelobis Sesaxeb”, romelic mTlianad ar STanTqavs damokidebuli saxelmwifos sagareo-politikur qmedunarianobas da unarCunebs mas saerTaerTaSoriso samarTlis sruluflebiani subieqtis statuss. is faqti, rom erTi mxare – mfarveli – hpirdeba dacvas meore mxares – sust saxelmwifos – da amitom misgan moiTxovs garekveul samsaxursa da daTmobas – ar aris saSiSi, vinaidan es moTxvnebi ar scildeba mokavSireTA

46А. Фердроцц, Международноеправо, 1959, стр. 338-339.47moldaveTidavalaxeTi (1856–1878), egvipte (1806–1914), monako (1814-1918), ioniis

kunZulebi (1815-1864), krakovis respublika (1815-1846), tunisi (1881-1956), maroko (1912-1956).

valdebulebis CarCoebs. mfarveloba da proteqtorati ar SeiZleba miekuTvnos naxevrad moukidebel saxelmwifos.

sabWoTa mecnierebi ar icnoben am ukanasknel gansxavebas. mfarvelobaSi myof yvela saxelmwifos isini aerTianeben erT terminSi – “proteqtorati”.

naxevrad damoukidebel saxelmwifTa “vasaluri” da “proteqtorebad” dayofis sakiTxebSi sabWoTa mecnierebi burJuaziul mecnierebaSi miRebul normebs iziareben, magram simZimis centri maT gadaaqvT suverenitetis SezRudvis am formis mxilebaze, romelic ar Seesabameba Tanamedrove saerTaSoriso samarTals48.

analogiuri pozicia ukaviT sxva socialisturi qveynebis iuristebsac49.rogorc vxeedavT, saerTaSoriso samarTlis dargSi momuSave yvela iuristi

ifargleba XIX_XX saukuneebis CarCoebiT. am saukuneebis saerTaSoriso-samarTlebrivi praqtikis analizi TITqosda gvarwmunebs, rom saerTaSoriso samarTlis mcodne iuristebis daskvnebi sworia da adasturebs damoukidebeli saelmwifoebis maT mier mocemul klasifikacias. am praqtikis da masze aRmocenebuli Teoriis klasobrivi mimarTeba naTelia da Cven ar vapirebT cnobili WeSmaritebs ganmeorebas. erTi ki cxadia, proteqtorati aris sueverenitetis SezRudvis sinonimi, sagareo-polikituri qmedunarioanobis sruli dakargva Sinagani damoukideblobis iluzoruli SenarCunebiT. aq sazezea cda imisa, rom Seiqmnas saerTaSoriso meurveobis instituti (im saxiT, rogorc es iqmneba arasrulwlovanTa mzrunvelobsaTvis Sinasaxelmwifoebriv samarTalSi), oROnd igi amofarebulia lozungs: zrunva xelqveiTi saxelmwifoebis keTildReobisaTis. ai, ratom aqvT pirvelsave proteqtoratebs (ioniis kunZulebi, krakovis respublika) mkveTrd gamoxatuli kabaluri xasiaTi. igi vlindeba Tundac imaSi, rom proteJe arc ki aris xelSekrulebis monawile, mxolod misi obieqtia. am TvalsazrisiT proteqtoratisagan arc vasaluri saxelmwifoebi gansxvavdebian. Tuki proteJe obieqtidan male gadaiqceva xelSekrulebis mxared da Tanac xelSekruleba proteqtoratis Sesaxeb ZiriTadad akavSirebs mxolod or mxares – proteqtorsa da proteJes, vasaluri saxelmwifoebi ganviTarebuli kapitalizmidan imperializmSi gadasvlas epoqaSi warmoadgenen mxolod obieqts xelSekrulebisa, romelic dadebulia sizuerensa da Seqmnilli vasaluri saxelmwifoebis garantebs Soris. amave dros es aris xelSekruleba diplomatiuri mfarvelobis Sesaxeb, sadac mfarvelobaSi myofi saxelmwifo kvlav mxolod da mxolod SeTanxmebis obieqtia.

amrigad, termini “vasaluri saxelmwifo” da gansakuTrebiT “proteqtorati” XIX-XX saukuneebSi warmoadgens sinonims saxelmwifoebisas, romlebic SezRudulia pirvelyovlisa sagareo saqmeebis sferoSi, e.i. warTmeuli aqvT saerTaSoriso samarTlis subieqtis ZiriTad ufleba. XIX-XX saukuneebis saerTaSoriso samarTlis Teoria da praqtika mkacrad gansaxvavebs “vasalur” da “proteJe” saxelmwifoebs.

amasTan dakavSirebiT, kaxeT-ruseTis 1587-1589 ww. xelSekrulebis arsebuli daxasiaTeba, XIX-XX ss. saerTaSoriso-samarTlebrivi praqtikisa da Teoriis TavlsazrisiT, sakmaod paradoqsul suraTs iZleva. “proteqtorati”

48Международноеправо, 1957, стр. 97, 100; Л. Маджорян, Субъектымеждународногоправа; М., 1958, стр. 86-96; Н. Черноговки, Формыколониалньнойзависимости, М., 1956, стр. 68-100.

49М. Геновски, Основинамеждунардогоправо, София, 1956, стр. 79-89;

SeuTavsebelia rogorc “vasalitetTan”, ise “qveSevrdomobasTan”, aseve “diplomatiuri urTierTobebis damyarebasTan”.

* * *ase gamoiyureba XIX_XX saukuneebis mijnaze moqmedi saerTaSoriso

samarTlis Teoria da praqtika. magram Cvenx xom XVI-XVII saukuneebis movlenebs vexebiT!

jer kidev hugo grociusi gvafrTxilebda, rom pirvel yovlisa sifTxile gvmarTebs, rom ar Segvacdinos sityvaTa orazrovnebam da saganTa gareganma saxem50.

imisaTvis, rom sworad davaxasiaToT ama TU im saxelmwifos CvenTvis saintereso periodis saerTaSoriso-samarTlebrivi statusi, aucilebelia misi ganxilva imis mixedviT, Tu rogori gageba hqonda ama Tu im termins Tavis droze, e.i. sakiTxi unda ganvixiloT drois aspeqtSi. sakiTxis gansazRvrisas mxolod aseTi TvalTaxedva iZleva uzustobisa da Secdomebis Tavidan acilebis garantias.

vasaliteti Sua saukuneebSi saxelmwifo wyobilebis kargad cnobili formaa, romelsac safuZvlad edo saxelSekrulebo sawyisi da rac akavSirebda gabatonebuli klasis warmomadgenlebs51.

zedmetad migvaCnia am naSromSi dawvrilebiT gavaSuqoT vasalitetis institutis Camoyalibebis istoria, misi damaxasiaTebeli niSnebi feodaluri daqucmacebulobisa da evropaSi feodaluri monarqiis ganmtkicebis periodSi, rodesac prekarul sawyisebze damyarebuli vasaliteteti sul ufro da ufro naklebad gvevlineba dasavleT evropis feodaluri kompleqsis politikuri organizaciis formad.

saWiroa aRiniSnos is faqti, rom am epoqaSi vasaliteti warmoadgens ara marto komedacia-mfarvelobis formas, aramed Zlier siuzerenis mier Zaladobis gziT an Zalis gamoyenebis muqariT sustis damorCilebis formasac. amgvari Sexedulebis damkvidrebis saqmeSi udidesi roli Seasrula saRrmTo romis imperiam, romelic pretenzias, acxadebda yvela im qveynis mimarT, romlebic odesRac romis imperiis SemadgenlobaSi Sediodnen. imave politikas atarebdnen imperatorTa metoqeebi, romis papebi msoflio hegemonobisaTvis brZolaSi52.

arc imperatori da arc romis papi ar cnobdnen sxva qveynebisa Tu respublika-qalaqebis mmarTvelTa mimarT damokidebulebis sxva raime formas, garda Tavisi siuzrenitetis usityvo aRiarebisa.

urC qveynebs sasjeli emqurebodaT “keisaris memkvidreebisagan”. amis magaliTs warmoadgens baltiispireTis qveynebis, italiisa da mTeli rigi sxva qveynebis bedi.

magram romis imperatorTa da papTa cdebi kraxiT damTavrda, istoriis msvlelobam ganapiroba iseT centralizebul saxelmwifoTa warmoqmna, romlebic ar cnobdnen Tavis mimarT ravis Zalauflebas (safrangeTi, inglisi, espaneTi, portugalia da sxv.) da TviTon iswrafodnen msoflio hegemonobisaken. romis imperatorebi da ki kidev dixans lamobdnen politikuri uzenaesobis SenarCunebas dasavleT evropaSi, magram amaod. isinic ki, vinc uari ara Tqva

50ГугоГроций, "Оправевоыниимира", М., 1957, кн. 1, гл. III, стр. 13351Всеобщаяисториягосударсваиправа, М., т. II, 1957, стр. 12.52Историядипломатии, М., 1959, стр. 146-165; Д. Брайц, СвященнаяРимскаяИмперия, М. 1891;

М. Таубе, Историязарождениясовременногомеждународногоправа, СПБ, 1849, стр. 206-228.

imperatorisagan lenur damokidebulebaze, fiqtiurad damoukidebeli xelisufani iyvnen da SeiZleboda evropis mTavari siuzerenebis siaSi yofiliyvnen Setanilni, rogorc, magaliTad neapolisa da orive siciliis mefe, magram romis imperatorebisa da papebis mier danergi siuzerenitets sxva saxelmwifoebi aRiaqvamdnen, rogorc damokidebulebis erT-erT saxes saerTaSoriso urTierTobaSi. siuzerenitet-vasalitetis atributebs warmoadgens siuzerenis ufleba investituraze, xarki da samsaxuri vasalisa – “TiToeulisa da yvalas winaaRmdeg”. zog SemTxvevaSi samsaxurs xarki cvlida an piriqiT- xarkis gadauxdelobis kompensacia samsaxuriT xdeboda. ase magaliTad, neapolisa da orive siciliis mefeebi (XI-XVII ss.) valdebuli iyvnen exadaT Tavisi siuzerenis papisaTvis – yovelwliurad 7000 dukati da mierTmiaT TeTri Toxariki cxeni53. imperatoris vasalebi, italiis qalaqebi afinansebdnen imperiis mier warmoebul omebs54. tevtonTa ordenTa magistri, romelic poloneTSi daamarcxa, 1466 wlis xelSkrulebiT, iZulebuli Seiqmna mieRo poloneTsa da mefis siuzereniteti: igi valdebuli iyo exada xarki da poloneTisaTvis armoeCina daxmareba55.

Semdgom, rodesac axalma magistrma albertma uari Tqva erTgulebis ficis dadebaze, ordeni xelaxla damarcxda, rasac moyva misi likvidacia, alberti ki gadaiqco saerTo mTavrad. amieridan alberts daekisra poloneTis mefisadmi erGulebis damamtkicebeli valdebuleba. mefisgan gansxvavebiT, romelic atarebda tituls “prusiis mTavari”, lenis mimRebis tituli iyo “mTavari prusiaSi”, xolo seimSi xmus ufleba hqonda maSin, roca ixileboda prusiis sakiTxebi; mTavrisa da mis qveSevrdomTa Soris warmoqmnili davis SemTxvevaSi mefe asrulebda umaRlesi instanciis rols da mas mTavris neba-survilis winaaRmdegac SeeZlo mieca mTavris qveSevrdomebisaTvis Tavisi “dacviTi” (“rkinis”) sigelebi; mefis nebarTvis gareSe mTavars ar SeeZlo lenis gankargva, xolo am ukanaskneli gvaris gadaSenebis Semdeg leni gadaecemoda poloneTs inkorporaciis sawyisebze56.

rac Seexeba siuzerenis insvestituris uflebas da qveSevrdomi vasalis fics, es atributebi ucvlelia, vinaidan mxolod isini arian vasalis Zalauflebis nawarmoebiTi xasiaTis gamomxatveli simboloebi.

amrigad, feodaluri monarqiis ganmtkicebis epoqaSi (XII-XV ss.) da feodalizmis daqveiTebis xanaSic (XVI-XVIII ss.) vasaliteti aris damokidebulebis saxe, romelic emyareba pirobiT miwaTmflobelobas, vasalis miwaze siuzerenis uzenaesi sakuTrebis uflebis aRiarebas, ganurCevlad imisa, dapyrobilia es saxelmwifo ZaliT, denbda Zalis muqariT, gamoyofilia igi lenis boZebis safuZvelze siuzerenis mier, Tu odesRac damoukidebeli samflobelos meTauri prekaru sawysiebze Sevida Zlieris mfarvelobaSi. amieridan vasalis miwis gankargvis uzenaesi ufleba isuzrenze gadadis, igi vasalis Zalauflebis wyaroa, am ukansknelis felonia iwvevs miwis, e.i. Zalauflebis, dakargvas. sruliad sapirispiro sawyisebze aRmocenda mfarvelobis instituti.

ase magaliTad, 1395 wlis genuis doJa antonio adorno Sevida safrangeTis mefis Sarl VI-is mfarvelobaSi, daido xelSekruleba, romlis ZaliTad mefe

53 E. Engelhardt, Les protectorats anciens es modernes, P., 1896, p. 84-85.54Е. Тарле, ИсторияИталиивсредниевека, СПБ, 1915, стр. 186.55Е. Лависс. ОчеркипоисторииПрусии, М., 1915, стр. 18656С. Кутшеба, ОчеркиисторииобщественногоигосударственногострояПольши, 1907, стр. 95 - 96.

pirobiTad genuis senirad iqna cnobili da mas gadaeca mTeli “iurisdiqcia”. qalaqis mimarT mefis uzenaesi ufleba srulad iyo gamokveTili xelSekrulebaSi. ase magaliTad, mefis mier daniSnul genuis mmarTvels qveyana “unda emarTa respublikis wesebisa da kanonebis Sesabamisad”. mefes ar hqonda ufleba respubliki gadasaxadebiT dabegvrisa da ar SeeZlo gadaeca igi vinmesTvis. Tu respublikis jarebi gamoiyeneboda sxvagan da ara respublikis interesebisaTvis, mefe valdebuli iyo aenazRaurebina xarjebi. 1424 wels monako Sedis florenciis mfarvelobaSi da iRebs valdebulebas “hyavdes igive mtrebi Tu moyvrebi” rac proteqtor qveyanas da uxados Sesawiri wminda ioanes taZars. amis sanacvlod florencia iRebs Tavis Tavze valdebulebas daexmaros da daicvas genuis mflobeli nebismieri agresiisgan, daexmaros mas fuliT, daivas misi interesebi mSvidobisa da dazavebis yvela xelSekrulebaSi.

terminologiurad es xelSekruleba kvalificirdeboda rogorc adherentia – “mitmasneba”, “miwebeba” (mimxroba, mierTeba).

analogiuri xelSekruleba daido 1433 wels, savois mxridan dacvis garantiis uzrunvelsayofad, grimaldi aZlevs hercogs uzenaesi sakuTrebis uflebas tantonisa da rokeburnis mimarT da TavisTvis inarCunebs mxolod vasalis uflebas. amgvarad, monakos seniori erTdroulad iyo florenciisa da savois mokavSire, agreTve am ukanaskneli vasali – lenis mflobeli.

XV-XVI saukunis mijnaze monako ukavSiredeba safrangeTs da Sedis am qveynis mfarvelobaSi. safrangeTis mefis 1494 wlis 14 ianvrisa da 10 noembris sigelebi ayenebda monakos seniors safrageTis “dacvisa da mfarvelobis qveS” da unarCunebda mas “iurisdiqciisa da upiratesobis yvela uflebas”. monako valdebuli iyo “CaeTvala (mefis) megobrebi Tavis megobrebad, (misi) mtrebi Tavis mtrebad, xeli Seewyo da daecva (mefis) uflebebi”.

1524 wels monakos seniori iZulebuli gaxda gamoecxadebina Tavi espaneTis mefis karlos V lenis mflobelad. monako gadaiqca imperiis feodad. magram 1529 wels imperatori Tanxmdeba uari Tqvas monakos siuzerenitetze, aRuTqvams monakos suverens mfarvelobas da yvela sazavo xelSekrulebaSi Setanas, im pirobiT, rom imperiis mtretbi da moyvrebi gaxdebodnen monakos mtrebi da moyvrebi.

1605 wels espaneTma Seiyvana monakoSi Tavisi jarebis garnizoni da proteJes meTaurobas dauqvemdebara. Tumca am jars espaneTi inaxavda Tavis xarjze, magram monakoelebi amiT ukmayofiloni iyvnen, vinaidan amaSi isini xedavdnen TviTmmarTvelobis uflebebis Seviwroeba-SezRudvas.

kardinal riSelies safrangeTis gavlena italiaze mkveTrad gaizarda, monakos mmarTveli iZulebuli xdeba safrangeTTan eZios mfarveloba. 1641 wlis 11 noembers perionSi daido xelSekruleba, romlis Tanaxmadac, monakoze damkvidrda safrangeTis taxtis sagrZnobi gavlena. ase magaliTad, garda imisa, rom espaneTis msgavsad safrangeTma miiRo ufleba Seeyvana Tavisi garnizoni monakoSi, man SeizRuda adgilobrivi mTavris uflebac – igi Caayenes iseTive pirobebSi, rogorSiac imyofebodnen safrangeTis sxva qalaqebis mmarTelebi.

samagierod safrangeTis mefe Sehpirda monakos xalxs, rom maTi suvereniteti zRvasa da xmeleTze arasodes iqneboda darRveuli. igi garantias iZleoda “mmarTvelobisa da iurisdiqciis” xelSeuxeblobisa, hpirdeboda mtrisagan dacvas da “traqtatSi Setanas”. peronis xelSekruleba miekuTvneboda

“adherentia”-s nairsaxeobas. am xelSekrulebam iarseba 1792 wlamde, vidre monako safrangeTis mier droebiT iqneboda inkorporirebuli57.

ganxilul epoqaSi Tu ra mniSvneloba hqonda terminebs “mfarveloba” da “siuzereniteti”, TvalnaTliv gviCvenebs Smedgi suraTi: XV-XVI ss. damoukideblobisaTvis brZolaSi baltiispireTis rigma qalaqebma (dancigma, tornma, rigam da sxv.) gamocxades, rom isini emorCilebian saRrmTo romis imperias, ara rogorc siuzerens, aramed rogorc mfarvels, romelsac TviT maT sTxoves dacva58.

ras niSnavda es sityvebi? – imas, rom imperatoris Zalaufleba vrceldeba qalaqebze mxolod imdenad, ramdenadac TviT cnobebn mas Tavis mfarvelad da damcvelad, magram ara miwis uzenaes mesakuTred. maSasadame, suverenitetis ufleba momdinareobs ara imperatorisagan, aramed moqalaqeebisagan. proteJe Tavisufalia mfarvelis arCevaSi, Tu raime mizezis gamo igi imperatoris xelisuflebiT ukmayofilo aRmoCndeba. lenis mflobels ki ara aqvs ufleba siuzerenis nebas ar daemorCilos, Tu es ukanaskneli yovelgvari mizezis gareSe uars ambobs daxmareba aRmouCinos.

aq Cans odesRac siuzerenitetSi myofi qalaqis (xalxis) “Tavisulfebis” iuridiuli dasabuTebis tendencia – saxezea imperiis ngrevis erT-erTi magaliTi.

magram iqac, sadac yalibdeboda “mfarvelobiTi urTierToba”, proteqtori xSirad acxadebda pretenzias siuzerenitetze. ase magaliTad, genuelebi, miuxedavad safrangeTis mefis survilisa, miCneuli yofiliyo namdvil siuzerenad, amtkicebdnen, rom 1395 w. xelSekruleba amyarebda mxolod Tanaswor kavSirs da unarCunebda maT uzenaesi sakuTrebis uflebas genuis mimarT.

xelSekrulebis forma ki sxvadasxvagvari iyo: orive mxaris mier xelmowerili aqtebi (1395 w. xelSekruleba), mxareTa ficis wignebi (1512 w. safrangeT-monakos xelSekruleba), proteqtoratis sigeli (monakosadmi XV-XVI ss. mijnaze safrangeTis mefis mier mocemuli aqti), proteJes erTgulebis fici (q.mecis fici safrangeTisadmi XVI saukuneSi).

dasavleT evropis saerTaSoriso-samarTlebrivma praqtikam saTanado asaxva hpova imdroindel saerTaSoriso-samarTlebriv SexedulebebSi.

damaxasiaTebelia, rom glosatorebic ki da gansakuTrebiT postglosatorebi, romlebic miiCnevdnen, rom impartors deiure gaaCnia-sizuerenitetis ufleba mTel kaTolikur samyaroze (da saerTd, romis imperiis sferoSi odesRac Semaval miwebze), iZulebulni iyvnen eRiarebinaT “de-faqti” arsebuli “Tavisufali xalxebi”, romlebic ar cnoben impreiis kanonebs. ase magaliTad, bartoli sakmaod detalurad Cerdeba “damorCilebul” da “damokidebul” xalxebze, romlebsac “ar SeuZliaT damoukideblad iarsebon da Tavisi sisustis gamo iZulebuli ariani daemorCilon” an “miekedlon” Zliers. “TavisuflebaSi” feodaluri koncefcia gulisxmobda kanonmdeblobisa da mmarTvelobis uzenaesobas qveynis SigniT da omis warmoebis, xelSekrulebis dadebasa da dipluri urTierTobis damyarebis Tavisuflebas qveynis gareT. “Tu xalxi” inarCunebda yvela zemoT CamoTvlil uflebas da kisrulobda mxolod garkveuli samsaxuris gawevas, rac xelSekrulebiT iyo gaTvaliswinebuli, aseTi xalxi iTvleboda “damokidebulad”. isini ar iTvlebian daqvemedebarebul qveynebad, radgan am

57 E. Engelhardt, Op. cit, p. 97, 98, 99.58Г. Форстен, БалтийскийвопросвXVI-XVIIстолетиях, т. I, стр. 249.

ukanaskneli kategoriisaTvis damaxasiaTebelia proteJes mier sruli an nawilobrivi uaris Tqma sueverenul prerogativebze proteqtoris sasargeblod. aRiarebdnen ra “Tavisufali xalxebis” arsebobas, bartoli da sxvebi gamoricxavdnen maT “samoqalaqo samarTlidan” (imperiiis iurisdiqciidan) da Tvlidnen, rom maT mimarT unda iyos gamoyenebuli “xalxTa samarTali”, romelic moqmedebda “Tavisufal xalxTa” Soris da gamomdinareobda adamianis gonivruli bunebidan59.

XVI saukunis bolos Jan bodenma Seajama mravalsaukunovani Teoriuli mosazrebebi “TviTmpyrobelobisa” da “damoukideblobis” Sesaxeb da Seqmna suverenitetis Teoria, romelmac udidesi roli Seasrula dasavleT evropis ara mxolod TeoriaSi, aramed praqtikaSic. bodeni Tavis msjelobas aviTarebs im mravalricxovani damoukidebeli saxelmwifoebis arsebobis prezumpciiT, romlebic ar emorCilebian arc imperatorsa da arc paps.

specialur TavSi avtori arCevs im saxelmwifoTa statuss, romlebic imyoyofebian mfarvelobaSi, da mkveTrad ganasxvavebs maT vasilicisagan. eyrdnoba ra Tavis koncefcias siuzerenitetis Sesaxeb, bodeni ar cnobs, rom aseTi rame gaaCnia mflobels, romelic flobs xelisuflebas prekaru sawyisebze. igi acxadebs” Tumca vasalic da proteJec deben erTgulebis fics, pirdebian daxmarebas, dacvas, siuzerenisa da proteqtorisadmi (Sesabamisad – l.a.) pativiscemas, magram feloniis, an damokidebulebaze ubralo uaris Tqmis SemTxvevaSic ki, vasali kargavs miwas (feods), romelic ubrundeba siuzerens konfiskaciis uflebis Sesabamisad ramdenadac “proteJe”, bodeni iyenebs termnis adherent ( ufro iSviaTad ki - client) ar iRebda proteqtorisagan araviTar feods, mas arc miwis dakargvis eSeinoda (da, maSasadame, arc xelisuflebisa – l.a.). swored amaSi xedavs bodeni proteJes suverenobis sawindars, romelic inarCunebs uflebas nebismier dros daibrunos sruli damoukidebloba da winaaRmdegoba gauwios proteqtoris cdas miiTvisos meti uflebebi, vidre amas aZlevs xelSekruleba mfarvelobis Sesaxeb.

ai, amitom moiTxovs bodeni, rom ar iyos areuli erTmaneTSi proteJe da vasali.

bodeni ganasxvavebs absoluturad suverenul saxelmwifoebs da SedarebiT suverenuls, anu “Rirsebis” TvalsazrisiT ufro dabal safexurze mdgomebs”. igi Tvlis, rom yvelaze metad pirvel kategorias uaxlovdeba xarkis gadamxdeli saxelmwifo (romelic am gziT Tavs ixsnis Cagvrisagan an Rebulobs mfarvelobas) da klienti, romelic iRebs Tavis Tavze vasaluris analogiur valdebulebas mxolod formis mixedviT (erTgulebis fici, samsaxuri da sxva vasaluri movaleoba senioris mimarT). orive SemTxvevaSi susti mxare inarCunebs suverenitets Zlieris mimarT. samagierod vasalebs bodeni ayenebs yvelaze ufro dabal safexurse da uaryofs maTs suverenul uflebebs. damaxasiaTebelia, rom vasals, romelsac SeuZlia uari Tqvas feodze da datovos igi, bodeni ar Tvlis “qveSevrdomad” (sujet). am ukanasknelSi igi gulisxmobs, senioris uflebas piris sicocxleze, romelic unda iziarebdes Tavisi suverenis beds da “mokvdes kidec misTvis, Tu es aucilebelia60.

59В. Грабарь, Римскоеправовисториимеждународно-правовыхучений, г. Юрьев, 1914. стр. 196-200.

60 Jean Bodin, Lex six livres de la Republique, P., 1608, p. 196-200.

saerTaSoriso samarTlis klasikosebi, tradiciulad, erTmaneTisagan ganasxvaveben absolutur damoukidebel(suverenul) saxelmwifoebs da saxelmwifoebs, romlebic dakavSirebulni arian araTanasworuflebiani xelSekrulebiT, romlis ZaliT “erTi mxare valdebulia aRmouCinos mxardaWera meore mxares, radgan araTanabar mxareTa megobrobaSi ufro Zliers wilad xvdeba meti pativi, xolo ufro susts meti movaleoba, aRmouCinos Semweoba pirvels. swored aseTebs miakuTvnebs grociusi im saxelmwifoebs, romlebic deben xelSekrulebas mfarvelobis, dacvis Sesaxeb. bodenisgan gansxvavebiT, hugo grociusi da miis mimdevrebi ar uaryofen vasalis uzenaesi xelisuflebis damokidebulebis statuss, Tu vasals gaaCnia am ukanasknelis yvela prerogativa, romelic SeiZleba daekargos mxolod feloniis an dinastiis – mmarTvel sagvareulos – amowyvetis SemTxvevaSi. es debuleba agebulia sanivTo uflebisa da piradi valdebulebis konstruqciaze, radgan erTia sanivTo ufleba, xolo sxvaa nivTis mflobelis saSualeba61.

dabolos, Tu mivmarTavT vatelis cnobil Sromas, aqac davinaxavT saerTaSoriso samarTlis subieqtebis gamijvnas: saxelmwifo, romelic imyofeba mfarvelobaSi, moxarke saxelmwifo da vasaluri saxelmwifo.

vateli sagangebod SeniSnavs, rom Tu mfarveli ar moiTxovs proteJesagan uzenaes xelisuflebaze uaris Tqmas da Semoifargleba xarkis gadaxdis moTxovniT, jaris micemiT, Tundac proteqtorTan saerTo bedis gaziarebiT yvela omSi, proteJe damoukidebeli rCeba. magram, Tu proteJe xedavs, rom aseTi zoma ar aris sakmarisi, mas SeuZlia “daeqvemdebaros” garkveuli pirobebiT ufro Zlier saxelmwifos, dados daqvemdebarebis xelSekruleba, romliTac gansazRvruli iqneba am morCilebis sazRvrebi – sagareo qmedunarioanobis ubralo SezRudvidan srul inkorporaciamde62. erT-erTi mxaris mier xelSekrulebis darRveva iwvevs xelSekrulebis dadebis dros arsebuli statusis aRdgenas. swored amaSia mfarvelobis institutis Tavisebureba, misi gansxvaveba siuzerenitetisagan.

garkveuli pirobebiT damorCilebuli saxelmwifo SeiZleba rCebodes saerTaSoriso samarTlis subieqtad, magram damokidebulad, SezRudulad suverenulad, Tumisi sagareo qmedunarianoba mTlianad ar aris likvidirebuli; ase magaliTad: valdebuleba, ar daiwyos omi romelime saxelmwifosTan mokavSiris Tanxmobis gareSe, rodesac es mokavSire korelatur Sepirebas ar iZleva, zRudavs suverenitets, radgas sustisaxelmwifo auqmebs suverenuli xelisuflebis erT-rT yvelaze ufro mniSnelovan funqcias an mis gamoyenebas umorCilebs sxva saxelmwifos neba-survils.

amrigad, dasavleT evropis saerTaSoriso samarTlebrivi praqtika da mecniereba XV-XVII saukuneebSi mkveTrad ganasaxvavebs, pirvel yovlisa, damokidebulebis or formas: saxeldobr, vis ekuTvnis uzenaesi sakuTrebis ufleba miwaze. feodalizmis pirobebSi arc SeiZleba sxvagvari mdgomareoba yofiliyo, radgan miwis sakuTreba uSualod da ganuyflad iyo dakavSirebuli xelisuflebasTan.

siuzerenitetis formebi Semoifargleboda vasaliteti: investitura, xarki an samsaxuri “yvelas da yovelives winaaRmdeg” an orive valdebuleba erTad.

61ГугоГроций, Оправевоыниимира, М., 1957, кн. 1, гл. III, $ XX, 2, XII, 2. XXII, 3. 62ЭмердеВаттель, Правонародов, М., 1960, кн. 1, гл. 1, $ 5, 6, 7, 8; гл. XVI, 192, 193.

mfarvelobis formebi ufro mravalgvaria – mexarkeoba, vasaliteti, magram mxolod formiT (e.i. investitura, samsaxuri yvelasa da yovelis winaaRmdeg), ubralod mokavSireoba (araTanabari xelSekruleba mfarvelobis Sesaxeb). Tumca rig SemTxvevebSi Teoria cdilobda daemtkicebina am saxelmwifoebis “damoukidebloba”. praqtika mowmobda, rom mfarvelis TvalSi (iseve rogorc siuzerenisa) isini yovelTvis damokidebuli, magram suverenuli iyvnen, Tu gaaCndaT Sinagani da sagareo TviTmmarTveloba. amitom iyo, rom “daqvemdebarebas” xSirad aigivebdnen “qveSevrdomobasTan”, Tu suvereniteti Tundac nawilobriv izRudeboda mfarvelis sasargeblod, magram es qveSevrdomoba ar SeiZleba gavaigiveoT srul qveSevrdomobasTan – igi “nawilobrivi” da “pirobiania”. sruli qveSevrdomobis dros adgili aqvs inkorporacias, proteqtoris kanonebis gavrcelebas SemoerTebuli teritoriis mcxovreblebze, centris sruli Zalauflebis damyarebas.

yuradRebas iqcevs is faqti, rom am epoqaSi (XV-XVII ss.) termini – “proteqtorati” mecnierul literaturaSi iSviaTad Tu gamoiyeneba, ixmareba termini “mfarveloba”63. “proteqtorati” ufro gvian, XIX saukuneSi, warmoSobili institutia, igi emyareboda proteJes sagareo qmedunarianobis SezRudvas da iyo didi evropuli saxelmwifos batonobis iaraRi. proteqtoratebi moklebulni iyvnen ara mxolod aqtiur sagareo politikur qmedunarianobas, aramed damoukideblobas Tavis sakuTar sazRvrebs SigniTac (amaSi mdgomareobs proteqtoratis damaxasiaTebeli niSani); saxelmwifo – klientebi ki XV-XVIII saukuneebSi mTlianad inarCunebdnen Tavis Sinagan avtonomias da ar ambobdnen uars sagareo politikur qmedunarianobaze, saerTod: xSitad isini TavianT Tavze iRebdnen aqtiuri moqmedebis valdebulebasac ki proteqtoris sasargeblod.

analogiurad gamoiyureba vasaluri saxelmwifoebis statusi XIX-XX ss. (moldaveTi, valaxeTi,egvipte da sxv.). eseni arian odesRac ZaliT inkorporirebuli saxelmwifoebi, romlebic iwyeben pirveli nabijebis gadadgmas damoukideblobis dasabruneblad. vasalitetis atributebad am dros gvevlineba investitura da xarki, samagierod sagareo urTierTobebisas – damoukidebelobis sruli uqonloba (mag., egviptis jari TurqeTis SeiaraRebuli Zalebis nawilad iTvleboda, yvela saerTaSoriso urTierToba unda warmoebuliyo konstantinopolis meSveobiT, portas xelSekrulebebi savaldebuloa egviptisaTvis da sxv.).

XV-XVIII sauuneebSi ki vasali, rogorc davinaxeT, SeiZleba yofiliyo “suvereni”, hqonda sruli sagareo da Sinapolitikuri avtonomia.

mahmadianuri axlo aRmosavleTi. aq saqme sxvagvarad warmogvidgeba: radgan im droindeli islami ar icnobs sxva urTierTobas sustsa da Zliers Soris, Tu ara dapyroba ZaliT an Zalis muqariT. misi mesveuri (xalifa, sulTani, Sahi) gamocxadebulia RmerTis nacvlad, mis moadgiled dedamiwaze, romelic, saRmrTo romis imperiis imperatorebis msgavsad, Tavis Tavs Tvlida siuzerenad mTeli “mahmadianuri samyarosa” da “urjuloTa” mimarT; ukanasknelebs SeeZloT SeenarCunebinaT arseboba mxolod im SemTxvevaSi, Tu

63am mxriv vetelis Sromis Targmani zusti ar aris, yvelgan sadac laparakia “proteqtoratze”, dedanSi weria “mfarveloba” “protection” ix. misi Le troi des gens 1758. t. 1, Chap. XII, $ 155, XIII, 3 204: t. 3, Chap. V. $ 52.

daemorCilebodnen agresors da dagauxdidnen mas xarks64; Tu saxelmwifo iyo “marTlmorwmune” (e.i. imave sarwmunoebisa, rac dampyrobeli) mis mmarTvels nebayoflobiT unda eRiarebina siuzereniteti (Sahisa, sulTnisa), winaaRmdeg SemTxvevaSi mas sasjeli eloda. mfarvelobis Txovna, amrgiad, ganixileboda rogorc siuzerenis, “qveynis” kanonieri xelisufalis uzenaesobis nebayoflobiTi aRiareba. “urjuloebs” (aseTebad iTvlebodnen sxva mimdevrobis muslimanebic) ukeTes SemTxvevaSi eloda siuzereniteti-vasaliteti.

iaraRiT dapyrobili xalxebi darbeuli da inkorporirebuli iyvnen: miwasa da mosaxleobas aRuwerdnen, mZime gadasaxadebs Seawerdnen, miwa saxelmwifo miwebis fonds gadaecemoda, aramuslimanebi – “zimiebi” – valdebuli iyvnen exadaT agreTve suladi gadasaxadi – “jizia”65.

xalxisaTvis, romelic nebayoflobiT danebdeboda, dampyrobels SeeZlo SeenarCunebina saxelmwifoebrioba da suverenitetic ki saSinao da sagareo saqmeebSi. aseTi xalxebi iTvlebodnen “mfarvelobaSi”. magram es mfarveloba niSnavda mxolod imas, rom Sahi uars ambobda miwebis inkorporaciaze da kmayofildeboda morCilebis vasaluri urTierTobiT: investitura, yovelwliuri xarkis gadaxda an misarTmeveli gamogzavna (an orive erTad), “samsaxuri yvelasa da yovelives winaaRmdeg” niSnavda dapyrobil qveyanaSi, xalxisa da miwebis aRwerisagan ganTavisuflebas, miwebis adgilobrivi mmarTvelis sakuTrebaSi datovebas imm pirobiT, rom es miwebi uzenaesi xelisuflebis (Sahis, sulTanis) mier “naboZebia” siuzerenul-vasalur sawyisebze yofili mflobelisaTvis, romelic iRebs saSinao da sagareo imunitets, suverenitets. ase SemTxvevas mahmadianuri samyaro agreTve ganmartavda rogorc “qveSevrdomobas”, magram ganasxvavebda mas qveSevrdomobisagan, romelic dakavSirebuli iyo inkorporaciasTan: ase magaliTad, XVIII saukunis bolosac ki, 1783 wlis georgievskis traqtatTan dakavSirebiT, Turqi istorikosi jevdeT faSa werda, rom erekle II-m miiRo ruseTis qveSevrdomoba, Tumca “arsebiTad ar dauTmo ruseTs Tavisi miwebi, aramed mxolod mfarvelobaSi Sevida66.

damokidebulebis sxvadasxva formebi, inkorporaciis CaTvliT, rasac irani da TurqeTi nergavdnen XVI-XVIII saukuneebSi, Cven ukve ganvixileT Sromis meore TavSi “saqarTveloebis” magaliTze, “mfarvelobis” instituti, romelsac icnobda dasavleTi, ucxoa muslimanuri aRmosavleTisaTis. siuzerenitet-vasaliteti – ai mahmadianur samyaroSi damokidebul saxelmwifoTa saxeebsa da formebis sawyisi. Sahis (sulTnis) rigiTi wargzavnilic ki damokidebul mflobeze ufro maRla idga da moiTxovda umdables pativs, Sexvedras vasalis mier saxlisa da qalaqis farglebs gareTac.

XVI-XVIII ss. wina aziaSi danergili damokidebulebis tipi imis analogiuria, rasac nergavdnen evropaSi saRmrTo romis imperiis batonebis epoqaSi, da

64К. МарксиФ. Енгельс, Соч., изд. 1. т. Х. стр. 6; Е. Машанов, ЕвропейскиехристианенамусульманскомВостоке, Казань, 1884, стр. 12-13.

65Фильрозе. Квопросуоформахземельнойсобственностивгосударствесефевидов. Сб. "ОчеркипоновойисториистранСреднегоВостока", М., 1951; И. Петрушевский, ОчеркипоисториифеодальныхотношенийвАзербайджанеивАрмениивХVI - нач. ХIХвв." Л. 1949; v. gabaSvili, qarTulifeodaluriwyobilebaXVI-XVIIIss., Tb., 1958, Khaduri, The Law and Peace in Islam, London, 1940.

66ОписаниесобытийвГрузиииЧеркессиипоотнашениюкОттоманскойИмперииот 1192 годапо 1202 год (1775-1784), "Русскийархив", т. 1, СПБ, 1888, стр. 390-395.

agreTve IX-XIII ss. imperatorebisa da papebis metoqeobis periodSi. es gasagebicaa, radgan arabTa, Turq-seljukTa, monRolebis, yizilbaSebisa da osmalebis imperiebi, romlebic erTmaneTs enacvlebodnen, aferxebdnen sawarmoo urTierTobis winsvlasa da, maSasadame, misi politikuri da samarTlebrivi zednaSenebis ganviTarebasac amuxruWebdnen.

* * *moskovis saxelmwifo. axla mivmarToT moskovis saxelmwifos

saerTaSoriso-samarTlebriv praqtikas da gavarkvioT Tu saxelmwifoTa morCilebis ra formebi icoda ruseTma XV-XVII ss.-Si.

Tavisi warmoSobis droidan XVI saukunis dasawyisamde moskovis saxelmwifo moicavs mkvidr, odiTganve ruseTis kuTvnili miwebs. ruseTis didi mTavrebi am periodSi dakavebulni iyvnen imiT, rom “agrovebdnen” moskovis garSemo riurokoviCebi miwebs. rogorc wesi, es xdeboda odesRac Tavisufali samTvroebis SeiaraRebuli dapyrobiT an mTeli samTavros Tu misi nawilis Sesyidvis gziT.

odesRac damoukidebeli mTavris moskovSi “Camosvla” da “samsaxuris Txovna” iTvleboda morCilebs gamoxatavda moskovis didi mTavris uzenaesobis aRiarebas niSnavda67. yvela es miwebi inkorporirebuli iyo moskovis mier, rac gamoricxavda centrsa da provinciebs Soris urTierTobis regulirebis raime saerTaSoriso-samarTlebrivi formis arsebobas. marTalia, mkacri centralizireba ar tardeboda yvelgan da erTbaSad, magram imisgan damoukideblad, Tu vin asrulebda nacvalis funqciebs – yofili didi mTavari Tu centridan warmogzavnili moxele – miwa iTvleboda moskovis mefis “otCinad” (votCidnad) da mmarTvels hqonda samamulo uflebebi mxolod moskovis mefis wyalobiT.

moskovis samefo icnobs “megobrobis xelSekrulebas”, romelic “samsaxuris Txovnisagan” imiT gansxvavdeboda, rom damokidebulebaSi myofi mTavari inarCunebda ra saerTaSoriso samarTlis subieqtis uflebebs, nebayoflobiT zRudavda Tavis qmedunarianobas da inarCunebda sakuTrebis uflebas Tavis “otCinaze”. magram es didxans ar grZeldeboda: centralizaciis procesma mospo xelSekrulebis es tipi da Secvala igi sufTa “samsaxurebriviT”68.

moskovis saxelmwifos siZlieris zrdasTan erTad izrdeba misi gavlena mezobel saxelmwifoebzec. zogierT maTganSi (yazanSi) moskovis mefeebma moaxerxes maTze damokidebuli piris dasma. ivane III_isa da vasil III-is frTxili politika Tavs iCens ruseT-yazanis xelSekrulebaSiac. Tu pirvel xanebSi moskovi kmayofildeboda “megobrobis xelSekrulebiT”, romelic gamoricxavda vasalur damokidebulebas formaluradac ki, SemdegSi igi meTodurad miiswrafvis, siuzerenuli uflebebis aRiarebisaken, da ara mxolod formalurad, aramed arsebiTadac.

miuxedavad amisa, inkorporaciamde (1552 w.) moskovi ar uwodebs yazans ,,otCinas”, xolo mis mefes - ,,qveSevrdoms”.69

mxolod yazanis dapyrobidan, rac daemTxva moskovis saxelmwifos gaZlierebas, mefe ivane IV susti saxelmwifos mcireoden damokidebulebasac ki sakmarisad Tvlida imisaTvis, rom gamoecxadebina igi

67Л. Черепнин, РусскиефеодальныеархивыХIV-ХVвв. М., 1948, Т.1.68В. Сергеевич, Русскиеюридическиедревности, т. II , В.П, 1883, стр. 304-305.69Т. Дьяконов, Очеркиобщ. игосударственногострояРуси, 1912, СПБ, с. 252.

moskovis ,,qveSevrdomad” da es azri ganemtkicebina saTanado komponentis SetaniT mefis titulaturaSi70.

wyaroebis Seswavla gviCvenebs, rom XVI saukinis Sua wlebisaTvis ,,qveSevrdomobis” ramdnenime mniSvneloba arsebobda:

a) pirvel yovlisa es aris mkvidri rusuli miwebis erToblioba, romelic ,,mefisa da didi mTavris sakuTrebas”, mis ,,otCinas” warmoedgens. am miwebis ZiriTadi masivi erTiani politikuri mTlianobaa, romelsac centridan marTaven, mosaxleobasac ki mefis ,,mkvidri”, ,,uSualo xolopebia”, damoukideblad wodebisa da mdgomareobisa.

b) zogjer ,,otCinuri” miwebis nawili sxva pirs gadaecemoda marTvisaTvis da gamoeyofoda samefos, rogorc damoukidebeli erTeuli, mflobeli (,,goldovinki”) debda mefesTan vasalur xelSekrulebas. aq saxezea tipiuri vasalur-lenuri urTierToba misi klasikuri saxiT. aseTi miwebi rCeboda moskovis mefis uzenaes sakuTrebad, amitom ,,goldovniki” iTvleboda ruseTis mefis ,,qveSevrdomad” da ara ,,xolopad”, radgan sazeze gvaqvs nebayoflobiTi _ TanasworTa Soris dadebuli xelSekruleba, orive mxares SeuZlia misi gauqmeba da pirveladi mdgomareobis aRdgena, Tu erT-erTi mxare daarRvevs xelSekrulebas.

aq Warbobs xelSekrulebis mfarvelobiTi xasiaTi, romelic esoden damaxasiaTebelia feodaluri saxelmwifosaTvis.

im saxelmwifoTagan gansxvavebiT, vis mimarTac ixmareboda termini ,,goldovniki”, saxelmwifoebi, romlebic ,,uyureben da xarks ixdian”, aRiniSneboda terminiT ,,msaxurobs”, qveSevrdomobaSi miReba aRiniSneba terminiT ,,samsaxuris Txovna” (челобитъе), xolo Tu ,,Txovna” nebayoflobiTi iyo da mtrebisagan dacvas gulisxmobda, maSin ixmareboda termini ,,samsaxursa da mFarvelobaSi (вслужбеиобороне) yofna”.

,,momsaxureni”, imisagan damoukideblad, nebayoflobiT Tu iZulebiT ,,iTxoves samsaxuri”, iRebdnen ,,mosamsaxure mTavris” statuss da gadaiqceodnen msaxurebad _ xolopebad, romelTac unda moexadaT samxedro samsaxuri da sxv. magram, gansxvavebiT centralizaciis sawyisi epoqisagan, rodesac ,,samsaxuris Txovna”, ganixileboda rogorc moskovis didi mTavris odiTgan arsebuli uflebis aRdgena, XVI s. ,,Txovna samsaxurisa da mfarvelobisa” uTanabrdeboda qveSevrdomobis nebayoflobiT miRebas mflobelisaTvis Tavis miwaze sakuTrebis uflebis SenarCunebiT. adgili aqvs inkorporaciasTan miaxloebuli mfarvelobiTi tipis daqvemdebarebis xelSekrulebas.

,,qveSevrdomobis miReba” formdeboda am SemTxvevisaTvis specialurad SemuSavebuli saerTaSoriso xelSekrulebiT. xelSekruleba Sedgenoda ori nawilisagan: ,, шертной, клятвеннойзаписи” da ,, жаловалнойграмотиcзолотоюпечатью” (ficis wigni” da ,,oqros beWdiani wyalobis sigeli”). arsebiTad es aris erTi aqtis ori mxare, magram radgan xelSekruleba dadebulia saxelmwifosTan, romelmac aRiara Tavisi uZlureba, amitom lxolod es ukanaskneli iZleva erTgulebis ffics, xolo mefe sanacvlod iZleva ,,wyalobis sigels”, magram ara ubralos,

70Лакиер, Историятитулагосударейроссийских ( ЖМНП, 1847, ч. I-VI, стр. 82).

aramed ,,oqros beWdians”, rac aTanabrebs mas xelSekrulebis dadebis niSnad mocemul sigelTan.

g) aRmosavleTsa da samxreT-aRmosavleTSi moskovi pirvel xans inarCunebs rigi saxelmwifoebis politikur avtonomias da kmayofildeba maTze xarkis dakisebiT, imisgan ganurCevlad nenayoflobiT Tu ZaliT aRiares maT moskovis uzenaesoba.

ruseTis diplomatia Tvlida, rom moskovs aqvs ufleba aRmosavleTSi mdebare yvela miwaze, radgan ,,TaTarTa urdoebma bevri siave miayenes ruseTs da dadga Jami gankiTxvisa”71. amis gamo xarkis dadeba, TviT mfarvelobis mTxovnel saxelmwifos meTauris surviliTac ki, Sefasebulia rogorc morCilebis gamoxatva da miwebze uzenaesi uflebebis SeZena. aseTi saxelmwifoebi inarCuneben maTvis politikur TviTmyofadobas, magram amieridan iTvlebian moskovis mefis qveSevrdomebad, xolo maTi meTaurebi ,,uyureben moskovs da ixdian xarks”, arian riseTis mefis ,,xolopebi” (e.i. xelmwifis srul morCilebaSi) vinaidan ,,sxedan moskovis mefis miwaze”. aq ukve saxezea TaTar-monRola mier damkvidrebuli mexarkeobis forma mTeli Tavisi garegnuli atributebiT: xarki _ ,,iasaki”, romelsac aRweriT krefen.

diplomatiur urTierTobaSic xazgasmulia ,,morCilis” araraoba. ,,morCili” damcirebulia, masTan igzavnebian davalebiT ara elCebi, aramed calkeuli pirebi (msaxureuli TaTrebi, vaWrebi da sxvani), xarkis gadaxdaze uaris Tqma iwvevs mefis risxvas, romelic uflebamosilad Tvlis uric qveynis elCebi dilegSi Cayaros da iaraRiT xelSi aRadginos Tavisi uflebebi.

XVI saukunis 60-ian wlebSi Cndeba ,,qveSevrdomobis” axali saxe, e.w. ,,saxelmwifoebi, romlebic msaxuroben”. gansxvavebiT moxarke saxelmwifoebisagan, es ,,qveSevrdomebi” xarks ar ixdian da mxolod ,,saxelmwifo samsaxuris asruleben”, sadac xelmwife brZanebs (noRaelebi, Cerqezebi, avarielebi, yabardoelebi)72.

im saxelmwifoTagan gansxvavebiT, vis mimarTac ixmareboda termini ,,goldovniki”, saxelmwifo, romelic ,,uyurebs... da xarks ixdis”, aRiniSneboda terminiT ,,msaxurobs”, xolo qveSevrdomobaSi miRebis Txovna – terminiT ,,samsaxuris Txovna” (,,битьчеломвслужбу”). Tu ,,Txovna” nebayoflobiTi iyo da mtrebisagam dacvas gulisxmobda, maSin ixmareboda termini ,,samsaxursa da mfarvelobaSi (,,вслужбеиобороне”) yofna”.

,,mosamsaxureni”, imisagan damoukideblad nebayoflobiT ,,iTxoves samsaxuri” Tu aiZules gaekeTebinaT es, iReben ,,momsaxure mTavrebis” statuss, gadaiqceodnen msaxurebad _ xolopebad, romelmac unda moixados samxedro samsaxuri da sxv. magram, centralizaciis dasawyisi xanisagan gansxvavebiT, rodesac ,,samsaxuris Txovna” ganixileboda, rogorc moskovis ddi mTavris odiTgan arsebuli uflebis aRdgena, XVI s. ,,Txovna samsaxurisa da dacvisa” uTanabrdeboda qveSevrdomobis nebayoflobiT miRebas da mfarvelobis pirobiT da mflobelebisaTvis Tavis miwaze dominium directum-is SenarCunebiT. saxezea inkorporaciasTan miaxloebuli mfarvelobiTi tipis daqvemdebarebis xelSekruleba.

71Ю. Крижанич, РусскоегосударствовполовинеXVIIв. (открылииздалБессонов). М., 1860, т. II, стр. III.

72Кабардино-русскиеотношенияв. XVI - XVIIIвв. М., 1957, ч. 1, стр. 52-57.

,,qveSevrdomobis miReba” formdeboda xsenebuli SemTxvevisaTvis specialurad SemuSavebuli saerTaSoriso xelSekrulebiT. xelSekruleba Sedgenoda ori nawilisagan: (,,ficis wigni” da ,,oqros beWdiani wyalobis sigeli”). arsebiTad es aris erTi qtis ori saxe, magram, radgan xelSekruleba dadebulia saxelmwifosTan, romelmac aRiara Tavisi uZlureba, amitom mxolod es ukanaskneli iZleva erTgulebis fics, xolo mefe sanacvlod iZleva ,,wyalobis sigels”, magram ara ubralos, aramed ,,oqros beWdians”, rac aTanabrebs mas xelSekrulebis dadebis niSnad micemuli sigelTan (Cveulebriv wyalobis sigelebs hqondaT wiTeli an Savi cvilis beWedi). ase warmoiSvva rusul samarTalSi xelSekrulebis axali forma ,,xelSekruleba qveSevrdomobaSi miRebis Sesaxeb”. igi awesebda urTierTobas ruseTsa da im saxelmwifoTa Soris, romelnic aRiarebdnen moskovis uzenaesobas da inarCunebdnen Sinagan avtonomiasa da sagareo-politikur qmedunarianobas. xelSekrulebis Sinaarsi sxvadasxva iyo da gamoixateboda saTanado terminebiT, romelsac uaRresad didi mniSvneloba eniWeboda da rasac qvemoT SevexebiT.

* * *

XVI-XVII ss. saerTaSoriso samarTlis mixedviT ,,vasalitetis”, ,,mfarvelobis”, ,,proteqtoratisa” da ,,qveSevrdomobis” terminebis garkvevisa da moskovis saxelmwifos saerTaSoriso samarTlebrivi praqtikis Seswavlis Semdeg, SesaZlebelia gadavideTT kaxeT-moskovis 1587-1589 ww. kavSiris iuridiuli bunebis analizze. pirvel yovlisa yuradRebas ipyrobs xelSekrulebis forma. aq warmodgenilia igive ficis wigni ( mas uwodeben ara ,,шертная’’-s, aramed ,,крестоцеловальная”-s, radgan aleqsandre qristiania) da ,,oqros beWdiani wyalobis sigeli”. esaa TiTqos iseTive tipis xelSekruleba, rogoric iyo moskovsa da cimbiris samefos Soris, gansakuTrebiT ki yabardoel mTavrebTan dadebuli. magram xelSekrulebis Sinaarsis Seswavla gvarwmunebs, rom es msgavseba mxolod garegnulia.

daviwyoT xelSekrulebis preambuliT, sadac mkafiod aris gansazRvruli xelSekrulebis xasiaTi.

,, Целуюкрест, - naTqvamiawignSi, - великомугосударюцарюивеликомукнязюФ.И. в. Русия, Александр, хачальниккнязьИверскиеЗемлии 3 детмисвоими... исвоимисановнымилюдьми... изавсюИверскуюЗемлюхатом, чтопосылалесмиквеликомугосударюцарюив. к. Ф. И. в. Р. битичеломлюдейсвоих... чтобыв. г. ц. иб. к. Ф. И. б. Р. меняпожаловалимоювсюИверскуюземлю, держалподсвоейцарскоюрукоювсвоемцарскомимениииоборонятбыменяимоюземлюотобсякихмоихнедруговвелел. Иб. г. ц. и. в. к. Ф. И. в. Р. своимвеликимжалованьемпожаловалименяимою ... землюподсвоюцарскуюрукувзялибытувелелисвоимвоеводамотнашихнедруговоберегатименяимоюземлювелел”73.

73СРК, стр., 33.

,,Прежсего, _acxadebswyalobissigeli, _ присылалесикнашемуцарскомувеличествулюдейсвоих... ссвоегограмотою... ибитичеломприказывалеси, чтобынамтебя, Александрацаря, ивсютвоюИвескуюземлюпожаловати (igive, racwignSi _ l.a.) ... ивооборонеотовсехтвоихнедруговдляхристианскиеверыинаТеркебнамвелетигородапоставитьилюдейсвоихвтехгородахдержати. Имы, грамотутвоюиречивыслушавмилостивно... итебяАлександрацаряидетейтвоихивсюземлюИверскую... подсвоюрукупринялиинаТеркедлятебягородпоставитиесмявелелиилюдейсвоихвхемучинилиитебя, Александрацаря... отвсехтвоиххедруговсвоимАстраханскумиТерскимвоеводамоборонятивелелиесмя; адляукрепления, кактебеитвоейземлебхашемцаребомжалованьебыти, посылалиесмяктебегонцов... Иты , Александцарь, идетитвои... итвоичиновныелюдизавсюИверскуюземлюхашему, царскомувеличествупереднашимигонцами... правдуучинили, назаписикрестцеловалиизаписцеловалную, ты, Алескандрцарь, запечатьюкнашемуцарскомувеличествуснашимигонцыприслал; аснимивместеприслалсвоихпослов... чтобхамтебя... невернымнеподатихаШевкаларатсвояпослатиидорогувнашигосударстваизтвоейземлиочистити. Имы ... нашимАстраханскимиТерскимвоеводамвелелиесмяинанашегонепослушника, анатвоегонедруганаШевкаларатсвоюпослатьидорогувнашегосударствоиствоейИверскойземлиочиститьвелим. Ипословтвоих, пожаловав..., ктебеотпустиливместессвоимипослы...; исеесвоюжаловалнуюцарскуюграмотуззолотоюпечатьюпослалиесмяспослынашими".74

preambulis analizi gvaZlevs Semdegi daskvnis uflebas:a) xelSekrulebas safuZvlad udevs kaxeTis nebayoflobiTi mimarTva

moskovisadmi daxmarebisaTvs.b) moskovi iRebs kaxeTis winadadebas ,,qristianuli sarwmunoebis

gadasarCenad.”g) kaxeTi aRiarebs moskovis mefes Tavis mfarvelad, e.i. nebayoflobiT

ircevs damokidebuli saxelmwifos mdgomareobas.amrigad, 1587-1589 wlis xelSekruleba pirdapir miuTiTebs kavSiris

namdvis mfarvelobiT xasiaTze, mas safuZvlad udevs ,,urjuloTagan qristianobis dacvis” idea. moskovis centralizebuli saxelmwifos praqtikaSi es pirveli SemTxvevaa, rodesac mas mimarTavs daxmarebisaTvis muslimanuri qveynebiT garSemortymuli ararusuli qristianuli saxelmwifo. es, rasakvirvelia, ar SeiZleba ar moswoneboda ,,mesame roms”. ai, ratom mieqca am moments sagangebo yuradReba xelSekrulebaSi. damaxasiaTebelia, rom kavSiris taobaze molaparakebisas da Semdgomac orive mxare xazs usvamda mfarvelobis religiur xasias.

boris godunovis mier aleqsandre II-sadmi gagzavnil sigelSi vkiTxulobT: ,,Аотомблагодарю... БогаипречистуюегоМатерьитебя, Олексахдрацаря, отомпохваляю, чтотынаходяшихнатебяотнечестивыхнасилиеискорбукрепцеимужецтвенетерпишивокрестьяхскойверенепоколебимстоиш; аещегониминасилуемиутесняем, нонадежимужествениехеотпадаеш. И. к. в. г. н. благочестивомыв. г.

74СРК, стр., 88-89.

егоцарскомывеличествуприбегесиикрепкунадежюимеешьипомощисебеивсейИверскойземлеотв. г. н. ожидаешивпредьнадежюдержиш."75

TavismxrivaleqsandredaJinebiTaRniSnavda, romTxoulobdamfarvelobas ,,радикрестьянскойверы". ,,Прежсеговсехстранахвомногихгосударствахбылакрестьянскаявера, анынезагрехзанашТурскойцарьмногиегосударствакрестьянскиепоималитегосударствасталиоттеснотвбасурманскиевере, аодномоегосударствишкоосталосьиещостоитпосяместавкрестьянскойвереияз, слышапровеликогогосударя... православнойикрестьянскойвересвершителя, посылалбитичеломлюдейсвоих, чтобыменяпожаловал, принялподсвоюцарскуюруку, аневернымвбасупманскуюверухеподал, чтобвмоемгосударствишкекрестьянскаяверахепорушилась."76

amgvarad, kavSirisreligiur-mfarvelobiTixasiaTisruliadnaTelia. magrampreambulaSisxvaramecaanaTqvami _ aleqsandresadamTelmisqveyanasmoskovismefeiRebs ,,TavisxelqveS”, rac, rogorcukveviciT, niSnavdaruseTismefisuzenaesobisaRiarebas. magramgansxvavebiTsxvaxelSekrulebebisa, sadaclaparakia ,,mefisxelqveSdasamsaxurSiyofnaze” (,,под царскою рукою в службе’’),kaxeT-moskovisxelSekrulebalaparakobsmxolod ,, под рукою в обороне”-sSesaxeb, racyuradRebasamaxvilebsamxelSekrulebisTaviseurebaze.

analiziimpirobebisa, romliTackaxeTimiRebuliiyo ,,xelqveS”, adasturebsCvenmiergamoTqmulmosazrebebsdakideverTxelgvarwmunebsrusulidiplomatiurisabuTebisterminologiissizusteSi. pirvelyivlisamivmarToTsamxedro-pilitikurpirobebs:

,,Имне, - naTqvamiaficSi , - АлександрукнязюимоемдетемивсеймоейИвесркойземлебытиподгосударяц. у. в. князяФ. И. в. Р. подегоцарскоюрукоюбытииот ... (него _ Л. А. ) неотступнубытиилеха ... никоторогонехотели, нимыслитииот ( царя - Л. А. ) _ кинымхикоторымгосударебымхедругамнеприставати, людеысвоихлнимнапомоч... хепосылатиигосударя (царя - Л. А. ) другудругомбыти, анедругунедругомбыти...

Ислужитимнеимоемдетям... великомугосударю... иотнегонеотставатиникоторымобыченнукоторуюхутростьюибытинеотступнусовсеюИверскуюземлюивовсемгосударюмнепрямитипосейзаписиидосвоегоживота, каквсейзаписиписано." 77

wyalobis sigeli azustebs ,,megobrebisa” da ,,mtrebis” cnebas.,,Акоторыебудуткнязиимурзы... (нам - Л. А.)

непослушныивнашейотчинекАстраханиикТерскомуготодупристанут... - ШевкамиЧеркасскиеигорскиекнязихтоизних, - итебе, АлександруЦарю... натехнавсехнашихнепослушниковснашимисАстраханскимиисТерскимивоеводамисамомунанихходитииратсвоюпосылатиивнашуволюихкнашейотчине... поднашуцарскуюрукуприводити... изакладыунихиматидляукрепленья, чтоимснашимивоеводамиистобоювместестоятизаодиннавсеххашихнедругов. АкоторыйбудетнашнедругпойдеткнашейотчинекАстраханииТерскомыгородуилюдейсвоихпо

75СРК, стр., 260.76СРК, стр., 163.77СРК, стр., 33.

шлет, - итебе, Александруцарю... помогатиипротивнашихнедруговстоятиснашимивоеводамиисратнымилюдямизаодин.

Такжекоротыйбудеттвойнедругпойдетнатебя... илилюдейпошлет, - инашимвоеводамАсктраханскимиТерскимтебеАлександруцарю, цпомогатиизатебяизатвоюземлюИвесркуюпротиввсехтвоихнедруговстоятистобоюзаодин." 78

espunqtebiTavisiSinaarsiTTiTqosyvelazemetadyabardo-ruseTis 1552-1557 ww. da 1588 w. xelSekrulebebsuaxlovdeba. magramarSeiZlebaTvalSiarmogvxvdes, romqarTulficSiararosmoxseniebulikaxeTismefisvaldebuleba: ,,msaxurobdesiq, sadacxelmwifebrZanebs” da ,,iomosvoevodebTanerTadsikvdilamde”, racyabardo-ruseTisxelSekrulebisqvakuTxedia. piriqiT, ,,wtalobissigelSi” zustadarisgansazRvrulixelSekrulebismoqmedebisgeografiuliraioni _ Crdilo-kavkasia. aqvegansazRvruliamoskovisvaldebuleba _ daicvaskaxeTi ,yvelamtrisagan”. 1588 wliswyalobissigelSikiseTimovaleobaargvxvdeba.

xelSekrulebamoTxovda, romaleqsandreII-smkacraddaesajaTavisiqveSevrdomebimoskovisinteresebissazianomoqmedebisaTvis. aleqsandresunda ,,ebrZana (ampirebis _ l. a.) dasjadaamisSesaxebecnobebinamefisvoevodebisaTvis” TergzedaastraxanSi. esvaldeulebasruliadaramcirebdaaleqsandresxelisuflebisuzenaesobas, radgankideverTxeladasturebdakaxeTissruldamoukideblobas _ mxolodkaxeTosmefesSeeZloTavisiqveSevrdomebisgasamarTleba.

amrigad, samxedro-politikurivaldebulebebisTvalsazrisiT, 1587-1589 wlebisxelSekrulebagansxvavdebayabardo-balkaneTisxelSekrulebisaganimit, rompirvelSimkveTradarisCamoyalibebulimxareTaurTierTvaldebulebanidaagreTvexelSekrulebismoqmedebisgeorgafioliraioni. faqtiurad, kaxeTivaldebuliiyodaecvamoskovissaxelmwifossamxreTisazRvrebi, undamixmarebodaTergisadaastraxanisvoevodebs ,,SamxalTandaurCCerqezmTavrebTanbrZolaSi” daxeliSeewyoruseTisaTvisdaemorCilebinaisini. amissanacvlodmoskoviuzrunvelyofdakaxeTissazRvrebisdacva ,,yvelamtrisagan”. maSasadame, mxareTasamxedrovaldebulebebiTanabariadaarSordebamokavSireTavaldebulebebs, racorivesuverenmxaresaerTianebs. marTalia, kaxeTisvaldebulebaniufrofarTod, ufrodetaluradarisCamoyaliebulidaivaliswinebs ,,mefismtrebis” winaaRmdegaqtiurmoqmedebasac, magramSuasaukuneebissamyarosmarTlSegnebiT, araTanaswormxareTaSorismegobrobisdrosZlierswiladxvdebametipativi, xolosustsmetivaldebulebanixelimoumarTospirvels79.

amgvaradalesandreII, samxedrovaldebulebibisTvalsazrisiT, argadaiqceva ,,vasalad, ymad”, e.i. ,,msaxurad”, ,,xolopad”. eskargadesmodaruseTiskarsac, romeliccdilobdagverdiaevlotermin ,,samsaxurisTvis”, rogorc ,,wignSi”, ise ,,wyalobissigelSi”. orivesabuTSiesterminimxoloderTxelgvxvdeba.

78СРК, стр., 88-89.79ГугоГроций, Оправевойхыимира, М., ИЛ. 1958, кн. 1, гл. III, $XXI , часть 2.

yabardo-ruseTisxelSekrulebaSikitermini ,,samsaxuri” gvxvdebayovelnabijze. udavoa, termini ,,samsaxuri” qarTul-rusulxelSekrulebaSiundagvaigoTrogorcsamsaxurisgaweva, daararogorcminiSnebavasalururTierTobaze. CvensazrsasabuTebsagreTveisfaqti, rommoskovisdiplomatiursabuTebSi, iseverogorc 1587-1604 ww. mateaneSiarsadararislaparakiimisSesaxeb, romkaxeTismefe ,,msaxurobs:, an ,,samsaxurSiimyofeba” dasxv. esimitom, rommasarekisreboda ,,samsaxuri, sadacxelmwifebrZanebs”, racsruliadcvlidasamarTlebriviurTierTobisSinaarss. ,,samsaxurSiyofna” niSnavda ,,xolopobas”. ruseTisdiplomatiuriaqtebidamatianeTavsikavebenaleqsandres ,,xolopi” - ,,mona” uwodon. esterminigvxvdebaruseTiselCebisangariSebSi, magrammxolodimnawilSi, sadacgadmocemuliaaleqsandressityvebi: ,,damevarmonaxelmwifisaCemiSvilebiTadamTeliiberTamiwiTa.”

TviT moskovis kari am termins ar mimarTavs. piriqiT, igi xazs usvams, rom aleqsandre ,,mfarvelobaSi imyofeba”.

analogiuria mefis karis pozicia iranisa da osmaleTis mimarT. maTTan diplomatiuri miwer-moweris dros es mkveTrad Cans.

96-ewels (1588w.) ,,игосударьГрузинскогоАлександрацаряивсюегоземлю... вооборонуподсвоюцарскуюрукупринял."

101-ewels (1593 w.) ,,игосударь ... АлександрацаряивсюИверскуюземлюобороноттивелел."80

aseTive terminebi da gamoTqmebi naxmaria iranSi mimaval elC a. zasekinisaTvis micemul danasaqmSi, romelic Sedgenilia 1597 wels.

kaxeTis mefis arc ,,samsaxurze” da arc ,,xolopobaze”. rogorc vxedavT, laparaki ar aris. es maSin, rodesac yabardoel mTavrebsa da sxva xelisufalTa Sesaxeb naTqvaminia, rom ,,isini iTxoven samsaxurs”, ,,msaxuroben”, ,,xelmwifis srul gankargulebaSi” imyofebian da ,,xolopebi” arian.

iSviaTad, moskovisagan kaxeTis damokidebulebis aRsaniSnavad, iranTan molaparakebis dros ixmareba rusuli diplomatiuri termini ,,xolopi”, magram yovelTvis mWidro kavSirSi terminTan ,,dacva”, ,,mfarveloba”, sxvagvarad arc SeiZleba yofiliyo, radgan termini, romelic dawvrilebiT, zustad gamoxatavs amgvar ,,damokidebulebas”. jer ar iyo saboloos SemuSavebuli.

termini „samsaxuri“ agreTve iSviaTad gvxvdeba moskovis mefis mier kaxeTSi gagzavnil sigelebSi da aleqsandresTan wargzavnil elCTa genkarguleba-darigebaSi. am SemTxvevaSi es termini mWidrod aris dakavSirebuli xelSekrulebidan gamomdinare valdebulebasTan, unda iTqvas, rom aseTi Sexvedrebi metad mcirea. sxva qveSevrdomebisagan ki „samsaxuris gawevas“ moiTxoven metad xSirad da amas moiTxovs ara mxolod mefe, aramed Tergis da astraxanis voevodebi81.

80СРК, стр., 563,568.81Кабардино-русскиеотношениявXVI-XVIIIвв., 1957, стр. 58, 60, 62, 65 ит.д.; СКР, стр. 101,

102, 103.

mematiani swored amitom afasebs yabardo-ruseTis 1588 w. xelSekrulebas, rogorc „maradiul xolopobas“, xolo saqarTvelo-ruseTis kavSiris Sesaxeb wers: „Приидеша…изГрунскиеземлипослы…битичелом, чтобыгосударьихпожаловалвелелимбытииподсвоеювысокою, и…велелитвердитиунихправославнуюхристианскуюверугреческогозаконачто…пооскудела… (Ивыполнилпросьбугосударь–Л.А.) царьжеГрузинскойивсяземляГрузинскаяначалабытииподгосударевоюрукою”82.

magram, Tu moskovis samefo kari 1605 wlamde cdilobs ar uwodos aleqsandres „xolopi“, TviT aleqsandre, marTalia, iSviaTad, magram mainc uwodebs TavisTavs am saxels. ase magaliTad, 1589 wlis maisSi ruseTis elCebTan saubarSi aleqsandre ambobs: „Атовысамизнаете, которыйтолькогосударьсамсиленилюдейунегомногоиконыиоружныиказныунегомного, - итомухтовелитизсвоейволивхолопствебыти? Гдетослыхано? Ауменятовсеесть–илюдииказна, хотимоегосударствоневелико, анескудночем; ивсехстранахнеблюдусникого. Дапосвоейволеучинилсяесмиподвеликогогосударяцарскоюрукоюиграмотукнемугосударюпишюипосылаюспослысвоими, какестьхолоппишеткогосударюсвоему, чтоонвеликийгосударькрестианскийикаккомнеписалвсвоейцарскойжаловалнойграмоте, такбыивершил“83.

Cven ar viciT zustad, Tu ra termini iyo aleqsandres mier naxmari qarTulad an ra Targmnes ruseTis elCebma „xolopad“.

safiqrebelia, rom es iyo termini „yma“, romelic aRniSnavda rogorc batonymur, araTavisufal, ise piradad Tavisufal vasalur urTierTobas. ufro farTo mniSvnelobiT, „yma“, „myoba“ niSnavda „morCils“, „morCilebas“ da saerTod moicavda qveSevrdomobasa“ da damokidebulebis yvela kategorias84.

am sityviT gamoxatavdnen agreTve Rrma pativiscemas, mowiwebas ufro maRali personis mimarT, rac esoden farTod iyo gavrcelebuli aRmosavleTSi. Tu aleqsandrem ixmara termini „yma“, udavoa igi mas farTo mniSvnelobiT xmarobda, rogorc Tavisi „damokidebulebis“ gamomxatvels. am mxvriv sainteresoa termini „mokidebuli“85, romelsac xmarobs aleqsandre II ruseTis elCebTan saubarSi.

prof. n. berZeniSvili specialurad ixilavs am termins, rogorc „mokidebulis“ institutis formas. es instituti odiTganve cnobili iyo saqarTveloSi da niSnavda, kerZod, kavSirs rogorc TanasworTa Soris, aseve Zliersa da damokidebuls Soris. magram ukanaskneli kategoriac iuridiulad iyo Tavisufali86. 1587-1588 ww. kavSri aleqsandres warmoedgina ara vasalitetis, aramed ufro maRali formis kavSirad. mas mSvenivrad esmoda, rom es kavSiri ar Tavsdeboda vasalitetis Cveulebriv formaSi misTvis damaxasiaTebeli formuliT: „samsaxuri yvelgan da yovelTvis“, da invenstituriT.

amgvarad, termini „xolopi“ kaxeTis politikuri moRvaweebisaTvis moklebuli iyo da yovelgvar iuridiul mniSvnelobas da gamoiyeneboda mxolod

82ПСРЛ, т. XVI,стр. 46.83СРК, стр. 218-219.84ი. ჯავახიშვილი, ქართულისამართლისისტორია, თბ., 1919. გვ. 69.85СРК, стр. 297, 384.86ნ. ბერძენიშვილი, „მოკიდებული“-სათვის, „მიმომხილველი“, 1949, ტ. 1, გვ. 55-56.

damokidebulebis aRmniSvnel sityvad. igive iTqmis sxvaTa Soris, diplomatiuri ceremonialis formebis Sesaxeb, romelic vasaluri urTierTobebisaTvis aris damaxasiaTebeli.

amrigad, ruseT-saqarTvelos 1587-1589 wlebis xelSekrulebiT gaTvaliswinebuli samxedro-politikuri valdebulebani atareben urTierTTavdacviTs xasiaTs, magram aleqsandre II-s ekisreba movaleoba, moskovis sasargeblod ixados „dacvisa da mfarvelobisaTvis“. xelSekruleba inarCunebs kaxeTis mefes xelisuflebis umaRlesobas: rogorc politikur, ise samxedro sferoSi igi kvlav erTaderTi suverenia qveynis SigniTac da mis gareTac.

ras warmoadgens „xarki“, romelzec miuTiTebs moskovis mefe Tavis 1594 wlis sigelSi?

„wignSi“ marTlac samxedro valdebulebebis garda aleqsandre II-s evaleboda „поминки“-s gamogzavna.

„wyalobis sigelSi“ ki ukve laparakia xarkze: „дан“.da xarki Sen, iveriis mefev aleqsandre...gamogzavne yovelwliurad, rac saukeTeso qsovilebia Sens miwaze87.

xelSekrulebis es nawili mogvagonebs ruseT-cimbiris xelSekrulebebis Sinaarss, romelsac xarkis gamogzavna udevs safuZvlad.

saqarTvelo-ruseTis kavSiris am punqtis SemuSavebaze sagangebod SeCereba saWirod migvaCnia.

birkinisa da povovis „nakazSi“ naTqvami iyo Semdegi: „затакоегосударствожалованье (т.е. заобещаниепомощиистроительстванаТерекегорода–Л.А.) присылатибАлександрукогосударюпоминковподесятиаргумаковдобрых (иноходцев–Л.А.), по 10 коневдобрых, которыебыгосударюпригодилис, попятииноходцев, попятикамокзолотыхкизилбашскихззолотомиссеребромлутчих, подесятиковровззолотомиссеребромисшелки“.

im SemTxvevaSi, Tu aleqsandre am winadadebas ar daeTanxmeboda, elCebs urCevdnen winadadeba miecaT misTvis, gaegzavna mefesTan qarTveli elCebi da gamoTqva Tavisi mosazrebani amis Taobaze88. da, marTlac, aleqsandre ar daeTanxma aseT misarTmevelze. daiwyo molparakeba, romelic uSedegod damTavrda. aleqsandrem uari ganacxada misarTmevlis zustad gansazRvraze. gadawyda am sakiTxis mowesrigeba daevalebinaT qarTveli elCebisTvis.

dadga dRe „ficis wignis“ Sedgenisa, elCebma aq ratomRac daJinebiT moiTxoves „поминки“-s Cawera „wignSi“. aleqsandrem uari ganacxada. principulad igi ar iyo „поминки“-s winaaRmdegi, magram (garda imisa, rom jer ar iyo gansazRvruli misi Sinaarsi) maTi Setana „WignSi“ aleqsandres „xarks“ moagonebda. bolos da bolos igi daTanxmda „wignSi“ Sesuliyo punqti misarTmevlis Sesaxeb, magram kompromisulad: laparaki iyo mxolod 50 cal farCaze da 10 xaliCaze89.

87СРК, стр. 88.88СРК, стр. 24-25.89СРК, стр. 41.

sabolood aleqsandrem SeZlo Tavisi gaetana. „wyalobis sigelSi“ ukve mocemulia bundovani, zogadi formulireba: „gamogzavne yovelwliurad, rac Sens miwaze (aleqsandres miwaze - l. a.) saukeTeso qsovilebia“.

amrigad, sakiTxi ZRvenis moculobis Sesaxeb, Riad darCa, samagierod, kaxeTis yovelwliuri misarTmeveli ukve „xarkad“ iwodeboda da amieridan oficialur sabuTebSi laparakia „yovelwliur xarkze“.

TviTon termini „дан“–„xarki“ am konteqstSi sakmaod pirobiTia. cnobilia, rom xarki yovelTvis moskovis moxeleebi krefdnen, kaxeTis xarki ki Cahqonda qarTvel elCebs da mefes kvlav saCuqris saxiT muarTmevdnen90. 90-iani wlebidan aleqsandre TiTqmis aRar gzavnida misarTmevels da ruseTis mTavrobam Sewyvita kidec daJinebiT misi moTxovna.

amasTan erTad, moskovis yovel elCobas kaxeTSi Camohqonda agreTve „поминки“, romelsac ewodeboda „дан“91.saqme isaa, rom termini „дан“-Si igulisxmeboda ara mxolod „дань“–„xarki“, pirdapiri gadasaxadis mniSvnelobiT, aramed „saCuqaric“, „ZRveni“, „mosakiTxavi“, „misarTmeveli“. Tavis mxriv „поминки“ ixmareboda saCuqris da agreTve pirdapiri gadasaxadis mniSvnelobiTac92.

termini „поминки“„wignSi“ da termini „дан“„wyalobis sagelSi“ yovelwliuri misarTmevlis sinonimebia, kaxeTis moskovze damokidebulebis aRmniSvneli, magram samxedro kontribucia da pirdapiri gadasaxadisagan gansxvavebiT, igi Tan axlavs yvelaze ufro msubuqi damokidebulebis formas, romlis drosac „damokidebuli“ saxelmwifos politikuri damoukidebloba maqsimaluria.

rodionovi da birkini pirdapir miuTiTeben: mravali saxelmwifo gaxda Cveni saxelmwifos qveSevrdomi, fici dades da „поминки“„wignSi Seitanes“. „поминки“ - yovelwliuri ZRveni, xarkTan aris gaTanabrebuli, magram xarkTan, romelic sufTa nominalur xasiaTs atarebs. es gasagebicaa: XVI s. bolos moskovis saxelmwifo ar cnobs susti saxelmwifoebis Tanasworuflebianobas da sdebs maTTan qveSevrdomobis xelSekrulebebs, romlebic an xarkis gadaxdas iTvaliswinebda, an vasalur movaleobas akisrebda. kaxeTi ki aris saxelmwifo, romelic ixdis sakuTari xarkisagan arsebiTad gansxvavebul „xark-ZRvens“. namdvili xarkis akrefa moiTxovda mosaxleobis aRweras, aqcevda miwas ruseTis mefis „votCinad“, xolo TviT mflobels „pirdapir xolopad“. „ZRveni-xarki“, romelsac aleqsandre ixdida, iyo ara mxolod sazRauri daxmarebisaTvis, aramed erTaderTi forma, romelic adasturebda subordinaciis dadgenil wess. „wignisa“ da „wyalobis sigelis“ swored es ramdenime striqoni gamoxatavs kaxeTi-ruseTis Soris kavSiris arss. moskovs esmis kaxeTis statusis Tavisebureba, romelic, pirvel yovlisa, maT Soris Camoyalibebuli kavSiris Taviseburebidan gamomdinareobs, da religiur-mfarvelobiTs xasiaTs atarebs. es aisaxa xelSekrulebaSic, romelic ar gavs moskovis mier XVI s. bolos da XVII s. dasawyisSi dadebul arc erT xelSekrulebas „qveSevromobis“ Sesaxeb.

90СРК, стр. 167,247.91СРК, стр. 322.92И. Срезневский, Материалыдлясловарядревнерусскогоязыка, т. 1, стр. 627.

kaxeT-ruseTis saerTaSoriso samarTlebrivi urTierTobebis praqtika kidev erTxel adasturebs am faqts. amitom Cven moviyvanT moskovisa da kaxeTis diplomatiuri urTierTobebis ramdenime epizods.

pirvel yovlisa mivmarToT orive mxaris saelCos wess, radgan gvianfeodalur epoqaSi saerTaSoriso samarTali jer kidev asaxavda da ganamtkicebda saxelmwifoTa sxvaobas rangebis mixedviT da amas did mniSvnelobasac aniWebda. am mxriv gansakuTrebul sizustes moiTxovda moskovis kari, romelic eswrafoda pirvelxarisxovani rangis saxelmwifod eRiarebina igi maSindel saerTaSoriso-samarTlebriv sazogadoeba93.

rusuli diplomatiuri ceremoniali, rogorc cnobilia, zedmiwevniTi sizustiT iyo SemuSavebuli da yvela wvrilmanSi ganuxrelad da Tanmimdevrulad xorcieldeboda94. gansakuTrebiT pedanturi gaxldaT ucxoeli elCebis miRebisa da gastumrebis wesi, sadac, am sityvis sruli mniSvnelobiT, yoveli nabiji gazomili iyo. elCebis miReba da gastumreba damokidebuli iyo saxelmwifos (da elCis) rangze, mis siZlieresa da mniSvnelobaze95.

jer ganvixiloT elCebis ruseTSi yofnis saerTo suraTi. gr. kotoSixini da s. belakurovi sakmaod detalurad axasiaTeben

saxelmwifos „rangisa da mniSvnelobis“ Sesabamisad elCTa „miRebisa da gastumrebas“.

yvelaze ufro brwyinvaled Rebulobdnen saRvTo romis imperiis elCebs, agreTve poloneTis, Sveicariis, inglisis, daniis mefeebis, iranis Sahis da TurqeTis sulTnis elCebs. yvela es saxelmwifo moskovis samefos tolad iTvleboda (xelmwifeebi ki moskovis mefis „Zmebad“) da am elCebis miRebis dros sruldeboda Semdegi ceremoniali:

voevoda, gaigebda ra elCebis sazRvarTan mosvlas, Sesaxvedrad agzavnida „aznaurs, darbaiselsa da kargi gvaris kacs“. es kaci - „pristavi“ acilebda elCebs moskovamde. mTel gzaze, yvela qalaqSi elCebs pativiT xvdeboda qalaqis didkacoba. elCebis uzrunvelyofa sursaT-sanovagiTa da Ramis gasaTeviT mTlianad adgilobriv xelisuflebas ekisreboda. mTeli im xnis ganmavlobaSi, vidre elCoba moskovamde modioda, pristavi atyobinebda saelCo prikazs yovelives da iqidan iRebda instruqciebs, Tu rogor unda moqceuliyo SemdegSi. mTavari sazrunavi mainc is iyo, rom elCoba zustad daniSnul dros misuliyo daTqmul adgilze.

moskovidan niSnis miRebisTanave elCoba Sedioda qalaqSi. elCebs xvdebodnen „stolnikebi“ (romelTa gvari „okolniCebad“ samsaxuris Rirsi iyo) da masTan erTad „diaki“ (amieridan es piri axlavs elCebs, nacvlad samgzavro pristavisa).

93Ф. Кожевников, Россияимеждународноеправо, 1948, стр. 197-214.94Историядипломатии, т. 1, М., 1959, стр. 303-355; М. Лешков, Одревнейрусскоийдипломатии,

1847; В. Савва, МоскоскиецарииВизантийскиеБасилевсы, Харьков, 1901 (гл. VI «Московскийпосольскийобряд»), стр. 176-270; Ф. Коржевников, ИзисторииправовойорганизициивнешнихсношенийМосквы, какцентрарусскогогосударства (донач. XVIIIв.), «ВестникМГУ», № 8, 1947; В. Бокарев, МоскоскоегосударствоXV-XVIIвв. посказаниямсовременников-иностранцев, стр. 56-71; Н. Веселовский, ПриемвРоссиииотпусксреднеазиатскихпословвXVII-XVIIIвв., СПб, 1884.

95Г. Котошихин, цит. соч., стр. 60 исл.; С. Белокуров, Опосольскомприказе, стр. 76-96.

Sexvedra xdeboda „заземлянымгородом“, mindorSi, sadac „Semxvedrebi“ esalmebodnen elCebs „ganawesis“ mixedviT96. mouyvandnen etlebsa da cxenebs mefis sajinibodan.

amis mere elCoba gaemgzavreboda maTTvis gankuTvnil „karze“. „mTel gzaze xalxmravloba da morTuloba“ iyo, gzis piras idgnen cxenosani msaxurni da mdidrulad aRWurvili boiarTa xolopebi, Camwkrivebuli iyvnen fexosnebi, droSebiT da zarbaznebiT.

XVII saukunis dasawyisamde moskovSi ar iyo specialuri nageboba ucxoeli elCebis misaRebad. maT miuCendnen xolme kerZo saxlebs97. mxolod litvis elCebs hqondaT sagangebo „kari“, e.w. „litvis kari“. zemoT CamoTvlili saxelmwifoebis elCebs abinavebdnen maTTvis miCenil sadgomebSi, xolo Semdgom - saelCo karze.

elCebis moskovSi yofnis dros mefis karTan audienciis miRebamde, maT icavda guSagi. aravis ar uSvebda arc Sig da arc gareT specialuri nebarTvis gareSe. audienciis Semdegac elCebis mimosvla sakmaod SezRuduli iyo. mxolod XVII saukuneSi elCebis naxevrad patimruli reJimi TandaTanobiT Semsubuqda98. am movlenas axsna ruseTis mTavrobis sifrTxileSi unda veZeboT, radgan ucxoeli elCebi xSirad, saidumlo davalebiT, informacias agrovebdnen. asea Tu ise, ruseTis mefis „Zmebis“ mier gamogzavnili elCebis „tyveoba“ Cveulebrivi movlenaa XVI saukuneSi da XVII saukunis dasawyisSic ki.

audienciis dRes elCebs ugzavnidnen cxenebs mefis sajinibodan, „strelcebsa“ da Semxvedrebs.

1576 wlidan elCebis saval mTel gzaze - maTi karidan xarebis taZramde (zogjer mxolod am taZridan moednamde) ayenebdnen „strelcebs“.

kremlSi mosvlisas, elCebi yovelTvis Cerdebodnen an xazinis karis SenobasTan, an taZris kibeebTan. Tu mefe jer kidev darbazSi ar iyo, eCebs unda ecadaT mefis gamobrZanebamde „saelCo palataSi“.

1586 w. mefe Cveulebriv iRebda elCebs „вСреднейЗолотнойподписнойпалате“ an „вБольшойподписнойГрановитойпалате“. kibeebze da darbazebSi, romlebsac elCebi gaivlidnen, idgnen Tavadaznaurebi, „prikazebis“ moxeleebi da vaWrebi - „взолотномплатье“, romelsac maT specialurad urigebdnen, xolo dabali Cinebi - „вчистомплатье“.

darbazSi Sesvlisas elCebs xvdebodnen specialuri pirebi (smajer)99.mefe damjdari, srul mefur samosSi gamowyobili iRebda elCebs.„okolniCi“ warudgenda mefes elCebs, elCebi „misalmebas

gascemdnen“; mefe misalmebas ismenda fexze mdgari. Sahisa da sulTnis „misalmebisas“ mefe „wamoiweoda“ da moikiTxavda xelmwifis janmrTelobas. misalmebis Semdeg elCebi gadascemdnen sigels, romelsac „saelCo prikazi“ (1549 w.) Seqmnis Semdeg yovelTvis saelCo daiki iRebda.

Semdeg elCebs neba eZleodaT xelze mTxveodnen mefes. amis ufleba mxolod qristiani saxelmwifoebis elCebs hqondaT. Sahisa da sulTnis elCebs

96Г. Котошихин, стр. 61.97С. Белокуров, Опосольскомприказе, стр. 78-83.98Историядипломатии, т. 1, стр. 310; В. Савва, цит. соч., стр. 258-259. прим. 2.99С. Гербенштейн, ЗапискиоМосковскихделах, СПб, 1908, стр. 200.

mefe sakocnelad ar gauwvdida xels, mxolod xels daadebda Tavze. amis Semdeg elCebi specialur skamze sxdebodnen.

es ar iyo Cveulebrivi skami. mas dgamdnen mefisagan im manZilze da imisada mixedviT, Tu mniSvnelobas aniWebdnen elCs.

mcire dumilis Semdeg, elCebi moaxsenebdnen elCobis mizans da gadascemdnen saCuqrebs, romlebsac mefes „okolniCi“ aCvenebda. audienciis dasasruls mefe „saelCo prikazis“ daikis meSveobiT auwyebda elCebs Tavis wyalobas: saelCo karze igzavneboda saWmel-sasmeli. Semdeg iwyeboda molaparakeba elCebsa da boiarTa saTaTbiros sagangebo komisias Soris.

elCobis dasasruls mefe gamosaTxovar audiencias awyobda, romelic daaxloebiT iseve mimdinareobda, rogorc miReba. elCebs sazRvramde acilebda moskovis pristavi.

miTiTebuli saxelmwifoebis despanebis mimarT gamoiyeneboda igive ceremoniali, im gansxvavebiT, rom „sagzao“ da „moskovis“ pristavebi naklebad warCinebuli pirebi iyvnen - „aznauri, kapitani an msrolelTa pristavi“. audienciis dros mefe iyo morTuli sazeimo samosiT, ubralo qudi exura. boiareba da sxva moxeleebic aseve iyvnen morTuli, xolo „strelcebi“ idgnen mxolod qalaqSi, sadac mefe cxovrobda. molaparakebas atarebdnen „sokolniCebi“, saelCo prikazis saTaTbiros diakebi da ara boairebi, mefis „wyaloba“ naklebad hqondaT despanebsac.

aseTi iyo mefis karis mier SemuSavebuli ceremoniali dasavleT evropis elCebis miRebisa da agreTve aRmosavleTis ori didi qveynis - sparseTisa da TurqeTis mimarT. am ceremonials safuZvlad edo saxelmwifoTa Soris Tanasworobis principi.

magram aziuri elCebis mimarT (sparseTisa da TurqeTis garda) ruseTi iyenebda im saelCo wess, romelic uaxlovdeboda am qveynebis saerTaSriso-samarTlebriv praqtikas.

sazRvarze elCebs xvdeboda „pristavi“ da mohyavda moskovSi, maT „araviTar Sexvedrebs ar uwyobdnen“. elCebi pirdapir Tavis sadgomSi misiodnen100. am dros moskovSi elCebisa da maTi TanxmlebisaTvis mzaddeboda tansacmeli - qurqebi, xifTanebi, qudebi, Ceqmebi da sxv.

daniSnul dRes moskovis pristavi Camodioda elCebTan gamzadebuli tansacmliT da, „morTavda“ ra elCebs, mihyavda isini kremlSi. arc aq ewyoboda Sexvedra, mxolod cxenebs gzavnidnen mefis sajinibodan. elCebi jer „saelCo prikazSi“ midiodnen. mxolod mas Semdeg, rac prikazis diaki gaarkvevda elCobis mizans da moaxsenebda amis Sesaxeb mefes, elCebs ufleba eZleodaT „xlebodnen mefes“.

pristavis TanxlebiT elCebi fexiT miemarTebodnen sasaxleSi. mefe xvdeboda maT „yoveldRieur tansacmelSi“, xolo xelmwifis janmrTelobis Sesaxeb ekiTxeboda „mjdomare da quddaxurili“. sityvas ambobda saTaTbiros diaki. masve evaleboda elCebisagan sigelebis miReba. Semdeg elCebi mefes uaxlovdebodnan - „xelTan midiodnen“, magram kocnis ufleba maT ar hqondaT - mefe elCebs Tavze daadebda, Semdeg ki sasmels SesTavazebda.

100ხშირიელჩობისგამომოსკოვშიიყოყირიმისადანოღაელებისსპეციალური „კარები“, იხ. ს. ბელოკუროვისციტირებულინაშრ., გვ. 90.

elCebTan molaparakebas awarmoebda saelCo prikazis saTaTbiros diaki. „gastumreba“ iseTive iyo, rogoric „miReba“.

aRwerili wesi, rogorc vxedavT, agebulia uTanasworobis principze, rac esoden damaxasiaTebelia aRmosavleTis imdroindeli saerTaSoriso-samarTlebrivi praqtikisTvis.

amrigad XV-XVII ss. moskovis karze, arsebobda saelCos ori wesi: erTi gamoiyeneboda dasavleT evropisa da aziis zogierTi saxelmwifos (iranisa da TurqeTis) mimarT da agebuli iyo Tanasworobis, urTierTaRiarebis principze101, meore - aziis mcire saxelmwifoebis mflobelebis mimarT.

axla kaxeT-ruseTis urTierTobis analizs mivmarToT. saqarTvelos elCebis mimarT gamoiyeneboda miRebis met-naklebad stabiluri wesi.

Cveulebriv kaxeTis elCebi samSoblodan ruseTis elCebs mihyvebodnen moskovSi102.

1. astraxanSi Camosvlisas isini aq Cerdebodnen. astraxanis voevoda atyobinebda mefes elCebis Camosvlis Sesaxeb. Semdeg, pristavis TanxlebiT, elCebi miemgzavrebodnen moskovisaken. gzidan moskovs aucileblad atyobinebdnen elCebis mgzavrobis Sesaxeb. moskovidanac atyobinebdnen, rodis misuliyvnen ukanasknel gaCerebaze. dedaqalaqSi Sesvlis win elCebi moskovidan ramdenime „verstiT“ daSorebul adgilze elodnen Setyobinebas, romel dRes Sevidodnen moskovSi. Cveulebriv molodini didxans ar grZeldeboda da elCebi, nebarTvis miRebisTanave, moskovSi Sediodnen.

1589 wlidan (yaflanis elCobis Semdeg) yvela qarTvel elCs sazeimo „Sexvedras“ uwyobdnen:

1. Sesaxvedrad gzavnidnen warCinebul pirebs103.2. Sexvedras uwyobdnen „moskovTan mefis axal sefeqalaqSi... iauzas

xids iqiT“.3. Sexvedris dros elCebs mierTmevdnen cxeneb (an marxils) mefis

sajinibodan. Semxvedri „sityvas ambobda“ da mefis saxeliT miesalmeboda elCebs.

4. Semdeg korteJi miemarTeboda moskovisaken winaswar dadgenili marSrutiT. Cerdeboda igi elCTaTvis gankuTvnil sadgomTan. 1599 wlamde aseT „sadgoms“ warmoadgenda „novgorodis arqiepiskoposis“ kari, xolo 1599 wlidan - „saelCo kari ki - taigorodSi“

5. elCebis savali gza orive mxares „morTuli da xalxmravali“ iyo. elCebis miRebis wesis amsaxveli oqmi Cvenamde ar Semonaxula, magram 1599 wlis Canawerebis mixedviT SegviZlia vifiqroT, rom es elementi uTuod Tan axlda qarTvel elCebis miRebas.

101ამასთანდაკავშირებით, ჩვენარშეგვიძლიადავეთანხმოთვ. სავასმტკიცებას, თითქოსაღნიშნულისაელჩოწესიგამოიყენებოდამხოლოდქრისტიანულისახელმწიფოებისმიმართდაარამუსლიმანურიქვეყნებისმიმართ (იხ. ციტ. ნაშრ., გვ. 268).

102ასემაგალითად, რუსინდანილოვმათანწაიყვანაიაკიმადამისი „ამხანაგები“ (1587 წ.), ბირკინმა - ყაფლანიდამისი „ამხანაგები“, თავადმაზვენიგოროდსკიმთანწაიყვანათავადისულეიმანი (1591 წ.) დაა.შ. აქვეუნდაითქვას, რომიგივეშეიმჩნევარუსეთისელჩთამიმოსვლაშიაც. ისინიქართველელჩებსმიჰყვებიანკახეთში.

103მხოლოდ 1537 წელსიაკიმესდამის „ამხანაგებს“, 1604 წელსკიკირილესადამის „ამხანაგებს“ არმოუწყვესშეხვედრა. პირველშემთხვევაშიამისმიზეზიისიყო, რომრუსეთმაჯერარიცოდავინიყვნენისისნი, ხოლომეორედ - იმოქმედანაშჩოკინისინტიგამ.

6. „karze“ mosvlisas elCebi iwyebdnen mefis audienciisaTvis samzadiss104. mTeli am xnis ganmavlobaSi, mefis brZanebiT, elCebs „icavdnen“, raTa maT karze berZnebi, Turqebi, somxebi da sxva ucxoelebi ar misuliyvnen, maT (elCebs - l. a.) da maTs Tanxmleb pirebs ar dalaparakebodnen, mefis piradi brZanebis gareSe gareT ar gasuliyvnen. pristavi am droidan iyo is piri, romelic egebeboda elCebs.

7. dadgeboda audienciis dRe. ruseTis mefisagan saqarTvelos elCebis Sesageblad gaigzavneboda pristavi. Cveulebriv saqarTvelos elCebs iRebdnen TurqeTis, sparseTisa an litvis elCebis Semdeg da es miReba TiTqmis arafriT ar gansxvavdeboda CamoTvlili qveynebis elCebis miRebisagan.

kremlSi qarTveli elCebi saelCo palataSi elodnen „mefis brZanebas“. misi miRebis Semdeg gamocxaddebodnen „xelmoweris oqros darbazSi“, sadac maT mefe eloda.

darbazSi elCebi „Sua kibiT“ midiodnen. warudgenda elCebs saTaTbiros diaki andrei SCelkanovi, SemdegSi vasil SCelkanovi, xolo 1604 wlidan okolniCi saltikovi. „wardgenis“ dros elCebi miesalmebodnen Cveulebriv „TaTari Tarjimnis“ meSveobiT.

mefe moikiTxavda aleqsandres janmrTelobas „damjdari“. pasuxis Semdeg qarTveli elCebi miarTmevdnen mefes aleqsandres sigels. sigels iRebda saTaTbiros diaki.

sigelis gadacemis Semdeg elCebi „ambobdnen sityvas“.Semdeg miarTmevdnen aleqsandresa da elCebis saCuqrebs. aRwerilobis

mixedviT misarTmevelis miRebis Semdeg mefe „ubrZanebda elCebs skamze dajdomas“. Cveulebriv „skami“ iseTive iyo, rogoric litvis elCebisTvis gankuTvnili.

„jdomis“ Semdeg elCebs auwyebdnen mefis wyalobas; mefe maT „suraTs“ ugzavnida specialuri piris xeliT. 1589 w. kaxeTis elCebs pativi hqondaT mefesTan erTad esadilaT.

Taviskarze dabrunebisas elCebi nadimobdnen kremlidan gamogzavnil pirebTan erTad. Semdeg iwyeboda molaparakeba. molaparakebas Cveulebriv awyobdnen saelCo diakebi da xazinadari.

molaparakebis damTavrebis Semdeg elCebs „iTxovdnen“. elCebis gastumreba mimdinareobda iseve, rogorc miReba, mxolod ufro saqmianad. amjerad ufro mets laparakobda saelCo diaki, romelic iRebda sigels, ajamebda saqmis Sedegs da auwyebda „mefis wyalobas“.

amis Semdeg saqarTvelos elCebi, moskovis pristavis TanxlebiT, „gamodiodnen moskovidan“, Cveulebriv modiodnen ruseTis elCebTan erTad an xvdebodnen maT winaswar daTqmul adgilas. dacviTa da sursaTiT elCebi uzrunvelyofili iyvnen kaxeTis sazRvrebamde.

saqarTvelos elCebis „miRebisa da gastumrebis“ wesebSi Cans rigi Tavisebureba, rac kaxeTs, garkveuli TvalsazrisiT, gansakuTrebul mdgomareobas miuCens saerTaSoriso samarTlis subieqtTa Soris. „kaxeTis adgili“, Tu SeiZleba ase iTqvas, aris „SuaSi“ – „Zmebis“ (dasavleT evropis

1041604 წელსკიელჩებიჯერსაელჩო „პრიკაზმა“ მიიღოდამხოლოდამისშემდეგდაუშვესისინიმეფესთანაუდიენციაზე. მიზეზიიგივეა - ნაშჩოკინისინტრიგა.

qristianuli saxelmwifoebi, sparseTi da TurqeTi) da aziis damoukidebel, naxevrad damoukidebel da sruliad damoukidebel qveynebs „Sua“. kaxeT-aziis erTaderTi mcire saxelmwifoa, romlis elCebs wilad xvdaT pativi:

1. „Sexvedra“ ruseTSi yofnis yvela safexurze.2. skamze jdomis pativi „msgavsi litvis elCebisa“.3. mefis „xelis ambori“.4. mefis „sufraze yofna“.5. maT mimarT ar gamoiyeneboda iseTi damamcirebeli wsi, rogoric iyo

„qurqebis Cacma“.amrigad, kaxeTi ruseTis TvalSi ( Tu vimsjelebT elCebis „miRebisa da

gastumrebis“ wesis mixedviT) aris saerTaSoriso samarTlis srulfasovani subieqti, magram ufro dabali rangisa, vidre dasavleT evropis qveynebi; da, rac tavaria: kaxeTi ar iTvleba ruseTis Semadgenel nawilad.

axla gadavxedoT kaxeTSi ruseTis elCebis gagzavnis wess da mis organizacias, aqac gvxdeba saintereso momentebi, romlebis amtkiceben, rom moskovSi kaxeTis elCebis „miReba-gastumrebis“ wesis safuZvelze Cven mier gakeTebuli daskvna savsebiT samarTliania.

1586-1605 ww. yvela elCobis angariSebis analizis Sedegad SvZeliT sakmaod detalurad Segveswavla saqmis CvenTvis saintereso mxare da aqve, paralelurad, gamogvevlina damatebiTi elementi, romelic saSualebas iZleva SevadaroT ruseTis ori „qveSevrdomis“ - kaxeTis da yabardos - statusebi.

mivmarToT faqtebs.elCebis gagzavnis sakiTxs moskovis diplomatiur praqtikaSi erT-erTi

mniSvnelovani adgili ekava. grigol kotoSixini elCebis rangebs specialur Tavs uZRvnis: moskovis elCebis Sesaxeb, vin ra CiniTa da pativiT igzavneba mezobel saxelmwifoebSi elCebad, despanebad da Sikrikebad105.

ai skala, romelic Cven g. kotoSixinis monacemebis mixedviT mogvaqvs:1. saRmrTo romis imperiis imperators despanad egzavneba „saTaTbiros

aznauri an okolniCebi da amxanagad diaki“.2. Sveciis mefesa da iranis SahTan - „didi elCebi“ – „okolniCebi (romelTa

gvarebi boarebs ekuTvnis), „amxanagebad“ saTaTbiros aznaurni an „stolnikebi“ saSualo gvarisa da diakebi.

3. poloneTis mefesTan - „didi elCebi“ - didi gvaris pirvelxarisxovani boiarebi... an „okolniCebi“, romlebic boaiarebi arian. „amxanagebad“ igzavnebian: boiarebTan erTad - „okolnikebi“, saTaTbiros aznaurni, „stolniCebi“ da diakebi, „okolniCebTan“ erTad - saTaTbiros aznaurni, „stolnikebi“ da diakebi.

4. inglisSi - „didi elCebi“ - pirvelxarisxovani gvarisa „stolnikebi“, romlebis boiarebi arian, „amxanagebad“ kargi gvaris aznaurni da diakebi.

5. daniis mefesTan da TurqeTis sulTanTan - „elCebi“, „stolnikebi“ da aznaurni im gvarisa, romlebic „saTaTbiros aznaurebi da okolnCebi arian“ da maTTan kvlav aznaurni da diakebi.

analogiuri elCoba igzavneboda germaniis „kurfiurstebTan“ da mTavrebTan, agreTve „holandiis StatebSi“.

105Г. Котошихин, ОЦарствовании…, стр. 41-59.

7. yirimis xanTan da „yalmiyebis taiSebTan“ igzavnebian „despanebi“ „saSualo aznauris gvarebidan da amxanagebad podiCebi“ (diakis moadgile). elCebisTvis micemuli ganawesi mkacrad moiTxovda elCebisagan „ar daemcirebinaT xelmwifis Rirseba“ da miuTiTebda ecxo qveyanaSi qcevis wesebze. iseve, rogorc elCebis - „miReba-gastumrebis“ wesSi, aqac orgvari „wesi“ iyo SemoRebuli. erTi gamoiyeneboda dasavleTis qristianuli qveynebisTvis da aziis didi saxelmwifoebis mimarT, meore ki - aziis SedarebiT patara politikuri erTeulebis mimarT.

mivmarToT magaliTebs:analizi gviCvenebs, rom kaxeTSi iyvnen gagzavnili: erTxel „Sikrikebi“

(1586-1587 ww.), oTxjer „despanebi“ (1591-1592, 1596-1599, 1601-1603 ww.) da orjer „elCebi“ (1589-1590, 1604-1605 ww.).

sainteresoa is faqtic, rom elCebi“ igzavnebodnen mas Semdeg, rac aleqsandrem „ficis wigni“ dado.

sayuradReboa agreTve, rom „despanebad“ da „elCebad“ gagzavnili pirebi cnobil gvarebs miekuTvnebodnen. magaliTad, mTavari simon zvenigorodski, saTaTbiros aznauri mixailo tatiSCevi (cnobili diplomati - ignati tatiSCevis Svili, romelic araerTxel iyo gagzavnili elCad poloneTSi), aznauri vasili pleSCeevi (erT-erTi warmomadgeneli im gvarisa, romelsac Rirsi iyo boiarebSi yofiliyo) da sxvani.

Cveulebriv ruseTis elCebi, rogorc ukve aRvniSneT, moskovidan midiodnen qarTvel elCebTan erTad, Tu isini am dros dedaqalaqSi imyofebodnen. Cadiodnen astraxanSi, saidanac iwyeboda maTi gza kaxeTisaken.

gza aseTi iyo: „astraxani - Tergis qalaqi - sunjis cixe-qalaqi - darialis xeoba - „sonis miwebi“ (e.i. aragvis erisTavis samflobelo), ananuris marcxniv, mdinare alaznis saTaveebisaken.

amrigad, elCebis gza midioda astraxanidan, Crdilo kavkasiis xalxebis miwaze da umTavresad yabardoze, romelic ruseTis „qveSevrdomobaSi“ imyofeboda.

yvela elCobas hqonda specialuri sigelebi, romlebic avalebdnen ruseTis mefis qveSevrdomebs gaewiaT ruseTisa da saqarTvelos elCebisTvis „samsaxuri“ da uzrunvelyoT maTi uSiSroeba saqarTvelos sazRvrebamde. aseTi „samsaxuri“ iTvleboda erTgulebis sawindrad.

Tavad zvenigorodskisa da diak antonovis Canawerebi gvixataven rusi elCebis kaxeTSi „miReba-gastumrebis“ wesis tipiur suraTs. amitom Cven mas kaxeTSi miRebul saelCo wesis safuZvlad miviCnevT da zogierT xarvezs sxva wyaroebidan vavsebT: 1589 w. 5 oqtombers rusi elCebi movidnen „aleqsandres miwaze“.

7 oqtombers elCebs eaxla „okolniCi“ uman (Tavadi omari), aleqsandre mefis aznaurebi as kacamde an meti106. omarma gamoucxada elCebs, rom aleqsandrem gamogzavna is da Tavisi aznaurebi Sesaxvedrad da TavisTan misacileblad, man brZana agreTve sursaT-sanovagiTa da sazidrebiT elCebis

106შეხვედრა „ნაგვიანევი“ იყო, რადგანყაფლანმაგვიანშეატყობინაელჩებისჩამოსვლა. ჩვეულებრიველჩებსუკვესაზღვარზეელოდნენ „შემხვედრები“ (იხ. СРК, გვ. 35).

sruli uzrunvelyofa. rusma elCebma omars pativi dasdes da orjer TavisTan karavSi miiwvies. aq mas „ori Sexvedra“ mouwyes.

imave dRes elCebma ganagrZes gza.10 oqtombers elCebs daxvdnen aleqsandres mier gamogzavnili

„Semxvedrebi“, romlebma elCebs cxenebi da sursaT-sanovage daaxvedres.elCebma esenic orjer miiRes Tavis karavSi, Tumc naklebi pativiT.imave dRes, ufro zustad, imave Rames, elcebi dabanakdnen alaverdis

taZarTan: orma Seatyobina maT, rom aq unda SeCerebuliyvnen mefis brZanebamde.

13 oqtombers „elCebi am banakidan mividnen krimSi“ (gremSi - l. a.) da gaCerdnen misgan ori verstis manZilze. 14 oqtombers elCebi mividnen gremSi. umanma da kirilem isini male moinaxules da Seatyobines, rom mefem miuCina isini elCebs da sursaT-sanovagiT maTi sruli uzrunvelyofa brZana.

15 oqtombers pristavebma omarma da kirilem Seatyobines elCebs, rom audiencia 16 oqtombers Sedgeboda.

CanawerSi ar aris audienciis wina Sexvedris aRwera, magram am xarvezis Sevseba SeiZleba 1599 wlis „miRebis“ analogiiT.

omari da kirile 16 oqtombers eaxlnen elCebs „mefis bedaurebiT’. elCoba daiZra mefis rezidenciisaken Semdegi rigiT: win midiodnen „strelcebi siaTebiT“, maT Semdeg mihqondaT „ZRveni“ „srulad ruseTis mefisa“, Semdeg modiodnen elCebi pristavebis TanxlebiT.

aleqsandres rezidenciasTan, rogorc Cans, iyo sami Sexvedra “alayafis karTan”, “ezoSi Sesvlisas” da “darbazis win”. elCebs xvdebodnen warCinebulni.

mefe Sexvda elCebs Tavis didebulebTan erTad. moskovis mefis “titulisa da saxelis” xsenebisas aleqsandre adga da Tavi daukra “qudis mouxdelad”107.

elCebi “miesalmnen”, sityva warmoTqves, gadasces sigelebi, mefis brZanebis Sesabamisad, Camotanili ZRveni saxazinos miarTves siiT.

sigelebi aleqsandrem saxesTan miitana, eambora da gverdiT daido.elCobis Semdeg mefed abrZanda da neba uboZa elCebs xelze

mTxveodnen, Semdeg xelmarjvniv daisva. elCebi dasxdnen da cota xnis Semdeg Tavis banakSi wavidnen. elCebis gacilebisas Tavadebma yaflanma da xurSitma Tqves: dRes yvelani mefesTan patiJebulni xarT wveulebazeo.

imavedRes, mefesTan sadilis Semdeg, daiwyo molaparakeba ruseTis elCebsa da mefis moZRvar arqimandrit filipes, imarsa da kiriles Soris Samxlis winaaRmdeg erToblivi moqmedebis Sesaxeb. filipe da misi amxanagebi ramdenjerme eaxlen mefes moxsenebiT. aleqsandre moiTxovda Samxlis winaaRmdeg realur daxmarebas. 12 oqtombers mefem miiRo ruseTis elCebi da daJinebiT moiTxova daxmareba Samxlis winaaRmdeg brZolisaTvis da sTxova elCebs SeetyobinebinaT amis Sesaxeb ruseTis mefisaTvis.

Semdeg kvlav daiwyo molaparakeba elCebsa da kaxeTis mefes warmomadgenlebs Soris.

molaparakebis damTavrebisas aleqsandrem gadawyvita moskovSi Tavisi elCebi gaegzavna. aq aucilebelia yuradReba mivaqcioT mis sityvebs,

107sxvaSemTxvevaSialeqsandre “dgebodaelCebisSesvlisTanavedaixdidaquds” (ix.СРК, gv. 256).

warmoTqmuls 1589 w. 20 aprils: didma xelmwifem gamomigzavna Tavisi despanebi rodion birkini da petrepovovi da mec gavugzavne mis xelmwifes aseTive wodebis kacebi... yaflani Tavisi amxanagebiT. xolo, raki didma xelmwifem pativi damdo da gamomigzavna didi elCebi, mec gavugzavni amis sapasuxod Cems axlo kacs, didgvarovan suliman mTavars108.

10 maiss Sedga “gastumreba”. gastumrebis dros aleqsandrem darbazidan daiTxova yvelani ruseTSi gasagzavni elCebis – “sulimanisa da okolniCi sumanis” – garda da hqonda elCebTan saubari saqarTvelos sxva miwebis bedis esaxeb. 14 maiss rusi elCebi wavidnen qarTveli elCebis TanxlebiT.

ra msgavsebaa am urTierToba sisiuzerenul-vasalur damokidebulebasTan, misi rogorc rusuli, ise qarTuli gagebiT? iqneb forma? marTlac calkeuli momentebi (beWdis kocna-ambori da sxv.) vasalitetidan aris nasesxebi. samagierod ar gvxvdeba vasalitetis damaxasiaTebeli niSani – monuri qedmoxra elCebis winaSe, rac esoden kargad iyo cnobili rogorc moskovSi, ise kaxeTSi.

ai, ori magaliTi: elC naSConkinisa da leontievis saCivris Tanaxmad, maT kaxeTSi yofnis dros TurqeTis erT-erTi olqis faSa qaixosro Camovida da nadimobda mefesTan mTeli am drois manZilze. Tavis Svils, mefiswul iuris, aleqsandre svamda faSas Semdeg... xolo TurqeTis CeuSi (elCi – l. a.) Tavxedurad ijda ruseTis elCebis audienciis dros, miuxedavad imisa, rom elCebi iTxovdnen mefesTan CeuSis gareSe Sexvedras.

1605 w. mefe aleqsandre dabrunda iranidan (sadac asrulebda samsaxuris movaleobas) da gadawyvita mieRo ruseTis elCoba Tavad tatiSCevis meTaurobiT. magram, 12 maiss diliT mefes misaRebi aRmoCnda dakavebuli yizilbaSi xanebisa da sultnebis mier (romlebic Camovidnen aleqsandresa da mis renegat SvilTan konstantinesTan erTad iranidan – l. a.) ver moaxerxa da ver gabeda”.

kidev erTi epizodi: yabardoeli mTavris alkasis teritoriaze ubralo Sikrikma povovma da birkinma moiTxoves alkasisagan, rom is TviTon xlebodamaT: alkasi eaxlaT, karavTan misvlamde Camovida bedauridan da rodionma da petrem ubrZanes asisTavs da Tarjimans Sexvedrodnen mTavars. rodesac Semovida karavSi, rodionma da petremmefis salami da mokiTxva gadasces, agreTve mefis sigeli da qurqi109.

saxezea namdvili aRmosavluri siuzerenul-vasaluri urTierToba, analogiuri qarTul-iranulisa, sruliad gansxvavebuli im wesebisagan, rac gamoiyeneboda kaxeTisa da ruseTis urTierTobebisas.

ganvixiloT kaxeTisa da ruseTis samxedro TanamSromlobis ramdenime epizodi.

aleqsandres daJinebiTi moTxovnis Semdeg, eoma Samxlis winaaRmdeg da „gaeTavisuflebinaT gza da iverTa miwa“, Tevdore ivanes Zem gagzavna voevoda zasekini mcire razmiT, romelsac yabardoelebTan erTad unda aeZulebinaT Samxali damorCileboda. Tevdore uTvlida aleqsandres: mowyaled movismineT Seni Txovna da saamod gavakeTeT. Sen da mTel Sens iverTa miwas wyaloba vuqeniT - vbrZaneT mTis xalxisagan, Samxlis mTavrisagan

108СРК, стр. 163-164б 166б 204.109СРК, стр. 381, 484.

dacva da Cveni jari... gavagzavneT... mis winaaRmdeg: gza Tergidan Sens iverTa saxelmwifomde vbrZaneT Samxlisagan gaewmindaT110.

marTlac, 1591-1592 ww. zamTarSi zasekini ibrZoda Samxlis wanaaRmdeg. operacia adgilobrivi mniSvnelobisa iyo, radgan moskovs advili gamarjvebis imedi hqonda. zasekinis amocana is iyo, rom „SeeSinebina“ Samxali da aeZulebina morCilebisTvis.

Samxali advilad SesaSinebeli ar aRmoCnda da uari ganacxada morCilebaze. zasekinma veraferi gaawyo111. es xels ar aZlevda aleqsandres, radgan saWiro iyo uSiSroebis uzrunvelyofa Tergis cixe-qalaqSi mimaval gzaze. amis miRweva SesaZlebeli iyo mxolod Samxlis sruli damarcxebiT, Tergis cixe-qalaqis aRebiT da am gzis saxifaTo adgilebze kontrolis dawesebiT.

1593 w. maisis sigelSi aleqsandre acnobebs Tevdores Tavis gegmas da aRniSnavs, rom igi dakavSirebulia yirim-SamxalTan (aleqsandres rZlis mamasTan, Samxlis erT-erT metoqesTan), romelsac yumiyTa miwebi s naxevari emorCilebao.

moskovi am dros Samxlis samTavros dapyrobiT aranakleb iyo dainteresebuli, vidre aleqsandre. amitom gaigzavna jari voevoda xvorostininis meTaurobiT. amjerad SemuSavebuli iyo farTo samxedro kampaniis gegma, romelsac safuZvlad daedo aleqsandres winadadeba: CrdiloeTidan utevs ruseTis jari, samxreTidan yirim-Samxali, kaxeTis jarebi, ufliswul giorgis (iuris) xelmZRvanelobiT.

1594 w. xvorostininma koisus saTaveebSi Zlieri simagre aago (1000 „strelecisagan“ Semdgari garnizoniT), Seutia da aiRo TarRu (tarki), magram male damarcxda da dabrunda Tergis cixe-qalaqSi. moskovi laSqrobis damarcxebas aleqsandresa da mis mokavSire yirim-Samxals miawerda, romelTac TiTqos SeTanxmeba daarRvies da Tavisi jarebi ar gamogzavnes“.

1596 w. (ivnisi) sigelSi Tevdore ivanes Ze sayvedurobda aleqsandres umoqmedobas - risTvisRa iTxove daxmarebao.

aleqsandre ki pasuxobs: „Инотеперьесть 12 лет, какесмитвоемуцарскомувеличествучеломбилииподтвоюцарскуюрукупришли; имывеликомугосударюдлятогодокучалидляхрестьянскиеверы, атолькобынедлякрестьянскиеверы, имыбыстолькогосударюнедокучали, ниоскорблялибыего…Апредсевотвоецарскоежалованьеисловобылотак, чтояАлександрацаряивсюземлювзялподсвоюцарскуюрукуиподсвоимзащищеньем, данекоторомучеловекунедамтебяназапустенье. Имытомусловугосударевуверили, анадежданамбыланатебя; инопослетогоземлюнашусовсемгалбоюизвоевалиизапустошили… („агосудареваратьнамничегонепособила“–Л. А.) тепереопричтогоговоритьнечего: ведаетбогдагосударьдатвоецарскоеимя. Опричсегогосударюнестанемдокучати, ниоскорбляти“112.

es sigeli miRebuli iyo ukve axali mefis boris godunovis mier, romelic 1588 wlidan kargad icnobda kaxeTis saqmeebs, radgan jer kidev Tevdores dros

110СРК, стр. 241.111ესბრძოლამშვენივრადარისგაშუქებულინ. ბერძენიშვილისმიერშრომაში „რუსეთ-

საქართველოსურთიერთობებისისტორიიდანXVI -XVII საუკუნეებისმიჯნაზე“.112СРК, стр. 266-267.

igi pirvelad iyo pasuxismgebeli kaxeT-ruseTis urTierTobaze. mefe borisi, rogorc cnobilia, did yuradRebas aqcevda kavkasiis saqmeebs. mis dros ruseT-saqarTvelos urTierToba kidev ufro ganmtkicda.

man erTi sityviTac ar gaixsena 1593-1594 ww. operaciis marcxi da cdilobda aecilebina mosalodneli ganxeTqileba. naSCokinisa da leontievis (1601-1603 ww.) elCobis mizani iyo axali xelSekrulebiT ganemtkicebinaT kavSiri da Sepirebodnen aleqsandres qmediT daxmarebas SamxalTan brZolaSi. ganawesebisa da sigelebis kilo kvlav gamoirCeva zrdilobiTa da paticiscemiT, rac esoden ucxoa rogorc dasavlur, ise aRmosavlur surezenul-vasaluri urTierTobisaTvis.

1604 w. moskovis saxelmwifom gadawyvita sabolood gaenadgurebina Samxali, radgan ruseTis poziciebs kaspiispireTSi ara mxolod TurqeTi emuqreboda, aramed ruseTis “mokavSire” iranic, romelic Tavisi vasalis (Samxlis) meSveobiT cdilobda xeli SeeSala ruseTis winsvlisaTvis samxreTisaken. gadawyda am saqmeSi aleqsandrec CaebaT: buturlinisa da pleSCeevis jari ilaSqrebda Samxazle aleqsandres TxovniT, miuxedavad imisa, rom ukanaknseli Tavis 1603 wlis 26 martis sigelSi Tergis voevoda traxaniotovis saxelze iuwyeboda lekebTan da SamxalTan dazavebis ambavs.

yuradRebas ipyrobs tatiSCevisa da ivanovisaTvis micemuli “nakazanSi” erTi adgili: radganac safiqrebeli iyo, rom aleqsandres SeiZleboda laSqrobaSi monawileobaze uari eTqva (igi xom ukve “dazavebuli” iyo), elCebs unda eTqvaT, rom amis Sesaxeb Cveni didi xelmwifisaTvis cnobili ar iyo, rom Samxali da aleqsandre Serigdneno. es rom mefis udidebulesbas scodnoda, Samxlis winaaRmdeg Tavis jars ar gagzavnida. amJamad ki mefe aleqsandrem Tavisi naTqvami aRar unda gadaTqvas, aki Tavisi elCis _ beri kiriels (1603 w. _ l. a.) _ piriT SemogviTvala, sifelSi Cawera da zepirad brZana, da Samxlis winaaRdeg jari gagzavnos.

marTlac, iranSi wasuli aleqsandres nacvlad saqarTveloSi darCenili mefiswuli giorgi uars ambobda Samxlisa da yumiyebis winaaRmdeg brZolaze da darubandis aRebas urCevda ruseTs.

ruseTis elCebi Tavis mxriv pasuxobdnen: xelmwife didixania derbends, Semaxsa da baqos aiRebda, magram ar iRebs, radgan isini yizilbaSi Sahisaa. rodesac suleimanma (romelic molaparakebas awarmoebda giorgis saxeliT) Secvala gegma da iTxova Tergis garnizonis jariskacebis gamoyeneba im SemTxvevaSi, Tu Sah-abasis mier damarcxebuli osmalebi ukan daxevisas kaxeTSi SemoiWrebodnen, elCebma upasuxes: adre amis Sesaxeb mefe aleqsandres xelmwifisaTvis ar uTxovia, da Cven mefis brZaneba ara gvaqvs, garda amisa, rogor moaswrebs mefis jari aq mosvlaso113.

mdgomareoba sakmaod male Seicvala. Samxalma da yumiyelebma kvlav daiwyes kaxeTis awiokeba ruseTis jaris “gamoZaxebis” mizeziT. aRmosavleTidan kaxeTs moadgnen Semaxidan ukan daweuli TurqeTis jarebi. amjerad giorgim elCebis Tanxmleb “strelcebis” razmTan erTad daamarcxa Turqebi da Seutia yumiyelebs. orive brZola damTavrda kaxeT-ruseTis jarebis brwyinvale gamarjvebiT (es moxda 1604 w. 7-8 oqtombers).

113СРК, стр. 477.

sxvagvari dasasruli hqonda buturlinis laSqrobas: 1604 w. oqtomberSi giorgis warmatebasTan erTad buturlinma did warmatebas miaRwia Samxlis winaaRmdeg brZolaSi, aRebul iqna ara mxolod tarki, aramed aSenda kidev ori simagre, magram 1605 w. mowinaaRmdegeTa gaerTianebulma jarma daamarcxa ruseTis laSqari, xelT igdo sunjisa da koisus cixe-qalaqebi. ruseTs darCa mxolod Tergis cixe-qalaqi114.

ai, ruseT-saqarTvelos samxedro kavSiris pirobebs amgvarad iyenebdnen. rogorc vxedavT, aqac mfarvelsa da proteJes Soris damyarebuli urTierToba damokidebuli saxelmwifos suverenuli uflebebis pativiscemazea dafuZnebuli, ar gvxvdeba “brZanebebi” dauyovneblivi daxmarebis Sesaxeb. piriqiT, ruseTisaTvis aucilebeli samxedro operaciebic ki, kavkasiaSi ruseTis politikis Sesabamisad, warmodgenilia rogorc daxmareba kaxeTisaTvis.

SevadaroT es suraTi yabardo-ruseTis urTierTobas. aq ara mxolod mefe, aramed Tergis voevodebic brZaneben “samsaxuris gawevas”, “jaris gamogzavnas” da ara mxolod Samxlis, aramed Svedebisa da dasavleTis sxva mtrebis winaaRmdeg. es magaliTic sakmarisia, rom sworad SevafasoT ruseT-saqarTvelos kavSiri.

analogiuri suraTi gvaqvs agreTve kaxeTis sagaroe qmedunarianobis mxriv. kaxeTi saerTaSoriso samarTlis sruluflebiani subieqtia, romelic sargeblobs elCobis aqtiuri da pasiuri uflebiT. ruseTis elCebis ganawesebSi miTiTebulia: aleqsandresTan audienciis dros darbazSi ar unda yofiliyvne sxva saxelmwifoebis elCevbi da despanebi115.

kaxeTs aqvs ufleba kavSiri daamyaros visTanac nebavs, oRond moskovis saxelmwifos amiT ziani ar miayenos.

* * *

amgvarad, XVI-XVII saukuneebis mijnaze, rogorc vxedavT, kaxeTs ukavia metad Taviseburi mdgomareoba; igi damokidebulia sam saxelmwifoze: aleqsandre II iranis vasalia, TurqeTis moxarke da moskovis proteJe. SahiC, sulTani da mefec Tvlian kaxeTs “qveSevrom” qveynad, oRond sxvadasxva poziciebidan. SahisaTvis kaxeTi “mulq-i mourusia”, romlis meTauri taxtsi “monaa”, magram inarCunebs suverenuli uflebebis yvela prerogativas. sulTani xedavs kaxeTSi “moxarkes”, romelic inarCunebs srul damoukideblobas. xarki Cagvrisagan TavdaRwevis saSualebaa. mefe _ “didi qristiani xelmwife”, “rwmenis damcveli”, “mfarveli” _ kaxeTSi xedavs suverenul, damoukidebel saxelmwifos, romelic ixdis xarks mfarvelobis sanacvlod da aRiarebs moskovis hegemonias samxedro-politikur kavSirSi.

samive qveyenam kargad icis saqmis viTareba, magram, rogorc Cans, urigdebian arsebul mdgomareobas.

politikur ZalTa Tanafardoba jerjerobiT arc erTs ar aZlevs upiratesobas. am situaciaSi kaxeTis saerTaSoriso-samarTlebrivi mdgomareoba gansakuTrebiT

114ПСРЛ, т. XIV, ч. I, стр. 57-58.115СРК, стр. 477.

mkveTrad Cans, yoveli didi saxelmwifo zustad icavs Tavis uflebebs, raTa ar daafrTxos, ar aaRebinos kavSirze xeli damokidebul qveyanas. brwyinvale politikosi aleqsandre II moxerxebulad iyenebs Seqmnil situacias da Tvrameti wlis ganmavlobaSi narCunebs saxelmwifoSi SedarebiT simSvides. magram aseTi mdgomareoba didxans ver gagrZeldeboda. TiToeuli didi saxelmwifo, pirvel yovlisa ruseTi da TurqeTi, adre Tu gvian ecdeboda ganemtkicebina Tavisi poziciebi kaxeTSi. amis gareSe ruseTi ver SeZlebda amierkavkasiaSi Sesvlas, TurqeTi ver gaamagrebda kaspiispireTIs garnizonebis zurgs, irani ki ver SeZlebda TurqeTis gaZevebas da saqarTveloSi ganmtkicebas. jerjerobiT, ki XVI-XVII saukunis mijnaze, ruseTi da irani daZabul diplomatiur brZolaSi arian CaTreuli, maSin rodesac isini TurqeTisa da misi vasalebis winaaRmdeg brZolis potenciuri mokavSireni iyvnen. Cven unda SevCerdeT ruseT-iranis diplomatiuri urTierTobis epizodze, radgana aq, rogorc sarkeSi, Cans mxareTa Sexeduleba kaxeTis samarTlebriv mdgomareobaze.

1587-1605 ww. kaxeTis satatusis oficialuri versia sakmaod dawvrilebiT aris gaSuqebuli iranSi gagzavnili ruseTis elCebis ganawesSi. yvelgan aRniSnulia, rom mefe aleqsandre mTeli miwa-wyliT, Tavisive TxovniT, imyofeba “dacvaSi”, dadebuli aqvs samxedro xelSekruleba Turqebisa da Samxlis Tavdasxmebisgan qristianuli sarwmunoebis gadasarCenad.

Tavis mxriv Sahi ara erTxel ambobda: qarTveli mTavrebi ZvelTagan Cveni qveSevrdomebi iyvneno. maSasadame, moskovs ar hqonda mfarvelobis is ufleba, romelsac irani siuzerenitetad Tvlida. amasTan erTad, arc moskovi iCemebda Tavis siuzerenitets da xazs usvamda kaxeT-ruseTis kavSiris religiur xasiaTs. amave dros igi uaryofda iranis siuzerenitets kaxeTis mimarT116.

amrigad, moskovs kargad esmoda kaxeTis statusi iranis mimarT da Taviseburad ganmartavda movlenebs: irans ar hqonda ufleba kaxeTze, radgan es ukanaskneli yovelTvis damoukidebeli iyo. mxolod TurqeTis SiSi aiZulebda mas mieRo Sahis mfarveloba (da ara siuzereniteti). xolo, rodesac Turqebma mokveTes kaxeTi (1578-1590 ww) da iranm kaxeTi TurqeTisagan ar daicva, mfarvelobis xelSekrulebam Sewyvita Tavsi moqmedeba. maSasadame, kaxeTi iranisagan Tavisufali qveyanaa, romelic “iZulebiT” TurqeTzea damokidebuli; “mesame romis” valia gauwodos xeli kaxeTs, radgan igi qristianuli qveyanaa da Tu ara moskovi, sxva vin daicavs mas mtrebisagan.

aq ki ukve ruseT-iranis urTierTobis istoriis saintereso epizodia, romlis centrSi dgas aleqsandre mefis vaJiSvili konstantine117.

borisgodunovissigelSi, romelicSah-abassgaegzavna (1594 w.), naTqvamia: «Даведемоучинилосьвеликомугосударюнашему... чтоувасвеликогогосударяАббасшаховав. грузинскогоАлександрацарясынвзакладедляукрепления, чтобыствоимигосударствыжитиемувпокое, агрузинскийцарьОлександрцарьверыкрестьянские, анынеучинилсявволегосударянашегоиоборонятьегогосударьнашхочетдлякрестьянскиеверыо

116СРК, стр. 563, 568-569, 570, 573-574.117 1578 w., TurqeTTanbrZolaSidamarcxebisSemdeg,

TamazmamosTxovaaleqsandresmZevali, raTaamiTTavidaezRvia, aleqsandresTurqebismxarezeomSimonawileobaarmieRo.

твсехегонадругов. Авы, великийгосударь... учинилисясВ.Г. нашимц. ивкн. Ф.И. в. Р. вкрепкойдружбеилюбвинавекиивамбы... дляверовацаревасынаспослысвоимиприслативеликомугосударюнашему... тембывашемувеличествугосударюнашемулюбовьсвоибратцкиепоказать, аАлександрцарьВашемуАббасшаховувеличествуибеззакладубудеткрепок, колисвеликихгосударемнашимвашевеличествовкрепкойдружбеивлюбвиучинилися, иотвасотвеликихгосударей, государянашегоотегоцарскогов–аиотвашегоАббасшаховав – а, царьОлександрИверскийнебудетниколиостаточенивовсембудеткрепок»118.

aq ramdenime momenti ipyrobs yuradRebas.a) moskovi Tvlis kaxeTs ara iranisaTvis daqvemdebarebul qveyanad,

aramed misdami dapirispirebul Zalad, radgan Sahs aleqsandres Svili mZevlad hyavs, raTa kaxeTi masTan dazavebuli iyos, ara rogorc “xelqveiTi”, aramed “saxmedro mokavSire”, ara “erTianobaSi”, aramed “mSvidobian urTierTobaSi”.

b) aleqsandre “erTguli iqneba”, e.i. ar gatexs Tavis sityvas Tavdausxmelobis Sesaxeb, sanam abasi “megobrbobiT da siyvaruliT” iqneba moskovis mefesTan.

g) kaxeTi imyofeba didi qristianuli saxelmwifos mfarvelobaSi da sxvas arc aravis aqvs pretenziis ufleba.

am mdgomareobis ganmtkicebas emsaxureboda moskovis samefo karis gegma, roca igi cdilobda, rom Sahis mier mZevlad wayvanili konstantine misTvis miecaT. rogorc samarTlianad miuTiTebs akad. n. berZeniSvili, es iqneboda Sahis mxridan “kaxeTze oficialuri uaris Tqma”.

Cvenma istorikosebma ukve daadgines, rom am periodSi moskovi ar cdilobda mZevlis ayvanas ruseT-kaxeTis kavSiris uzrunvelsayofad. konstantines daxsna miznad isaxavda moespo Sah-abasisaTvis aleqsandreze zemoqmedebis saSualeba da, rac mTavaria, Tavidan aecdina saSiSroeba rom kaxeTis taxts gamahmadianebuli ufliswuli daikavebda.

Sah-abasi miuxvda am gegmas da misTvis Cveuli veragobiT Semdegi scena gaiTamaSa: miiRo iseTi saxe, TiTqos “Zmuri siyvaruli” amoZravebda ruseTisadmi da mzad iyo gadaeca konstantine. amitom man hkiTxa aqve mdgom ufliswuls misi Tanxmobis Sesaxeb. konstantinem gadaWriT uari Tqva moskovSi wasvlaze. maSin Sahma urCia zvenigordskis farulad Sexvedroda da molaparakeboda ufliswuls.

konstantinem Sexvedraze uari Tqva da elCebs gadasca, rom RmerTma momisajao xolopad aq yofna. elCebis Semdgomi cdebi daeyolebinaT igi, uSedego gamodga. Sah-abasma agrZnobina maT, rom igi ar apirebda mTlianad uari eTqva kaxeTze, uCioda aleqsandres araswori saqcielis gamo: igi ara mxolod moskovs “pirdeba” erTgulebas, aramed masac _ Sahs, xolo TurqeTs ki farulad 30 sapalne abreSums ugzavnis.

yuradRebas ipyrobs kidev erTi detali: Sahis kacebi da TviT Sahi Civian zvenigorodskisTan, rom aleqsandrem mravali uxeSoba da usamarTloba Caidina _ (Sahis _ l. a.) despani mokla da elCi daapatimra, adre ki aleqsandre (Sahis _ l. a.) moxarke iyoo.

118Памятники... (Н. Веселовский), т. I, стр. 237.

ruseTis kars kidev erTxel agrZnobines, rom kaxeTi odiTganve Sahis vasali iyo, xolo amjerad urCobis gzas daadga.

zvenigordski ki mSvidad pasuxobs: Cvenma mefem ar uwyis, Tu aleqsandre ase ukmexad gepyroba Sen _ Sahis udidebulesobas, xolo rac aq movismine, Sevatyobineb Cems xelmwifeso. sxva SemTxvevaS ki rusi elCi dasZens: «Олександру, чаюзатоинепробудетотвеликогогосударянашего»119. amaze Sahma da Sahis kacebma aRara Tqves ra.

ruseTis elCma, rogorc vxedavT, mourideblad miaxvedra irani, rom moskovi Tavis Tavze iRebs Tavisi proteJes _ aleqsandres moqmedebaze mTel pasuxismgeblobas. manT viTom verc gaigo Sahis gadakvriT naTqvami _ kaxeTi adre Cveni moxarke iyoo _ da daufaravad agrZnobina, rom moskov mtkiced dgas Tavis poziciaze, da ar cnobs iranis siuzerenitets kaxeTze.

diplomatiuri mimowera sruliad aSkarad miuTiTebs, rom ruseTis mefeebi uaryofen Tavis siuzerenul uflebas kaxeTze, magram arc iranis amgvar uflebas aRiareben, miuxedavad imisa, rom ukanaskneli daJinebiT acxadebs kaxeTze pretenzias.

ufro sxvagvarad moCans kaxeT-TurqeTis urTierToba moksovisa da brwyinvale portas diplomatiur mimoweraSI. 1593 wels konstantinopolSi gagzavnil ruseTis elC naSCokins nabrZanebi hqonda aseTi pasuxi gaeca kaxeTis sakiTxTa dakavSirebiT: aleqsandre odiTganve aRiarebs qristianul sarwmunoebas, man gagzavna Tavisi elCebi moskovSi, raTa xelmwifes gaegzavna masTan swavluli adamianebis rwmenis gasamtkiceblad da neba mieca (ruseTis mefis _ l. a.) kacebisaTvis evaWraT mis saxelmwifoSi; garda amisa, mefe aleqsandre Txovs Cvens xelmwifes miiRos igi Tavis xelqveS. naSCokins unda eTxova, rom Turqebs ar ganedevnaT qristianoba iveriis miwaze, rac Seexeba xarks, romelsac aleqsandre sulTans uxdida, amaze elCs unda eTqva: “kvlavac ixados”120.

“piatigorskel da yabardoel CerqezebTan” urTierTobis formulirebis dros ki gamoyenebuli iyo terminologia, rac erTi wlis Semdeg iranSi gagzavnili andrei zvenigorodskis ganawesSic ixmareboda121.

am SemTxvevaSi moskovi gansazRvravs kaxeT-ruseTis kavSirs, rogorc “mfarvelobiT xelSekrulebas qristianuli sarwmunoebis dasacavad”, magram, gansxvavebiT iranisagan, cnobs sulTnis siuzerenitetis uflebas kaxeTze. aq moskovis samefo kari niRbavs kaxeT-ruseTis kavSiris namdvil bunebas, radgan erideba TurqeTis arasasurvel reaqcias, xolo sxvagvarad da masTan saubris dro jer ar damdgara.

sainteresoa aRiniSnos is faqti, rom ruseTis mefis mier dasavleTis qveynebSi gagzavnil sigelebSi aleqsandre naxsenebia “mTielTa da CerqezTa mTavrebTan” erTad, rogorc moskovis “msaxuri” “xarkis gadamxdeli” qveyana. rasakvirvelia, aq ocneba sinamdvilad aris warmodgenili, magram ar SeiZleba ar davinaxoT is statusi, romelic ruseTs yvelaze sasurvelad miaCnda “axladSeZenil

119Памятники... (Н. Веселовский), т. I, стр. 264, 276.120Н.А. Смирнов, РоссияиТурциявXVI-XVIIвв, I, 1946, стр. 144.121Сб, РИО, т. 38, стр. 288.

qveynebTan”, da maT Soris kaxeTTan, urTierTobaSi. survilis ganxorcielebisaTvis ki jerjerobiT Zalebi ar iyo sakmarisi.

* * *

kaxeT-ruseTis 1587-1589 ww. xelSekrulebis gansazRvra rogorc “qveSevrdomoba vasalitetis mniSvnelobiT” (karamzini, soloviovi, iuSkovi, iv. javaxiSvili), “vasaliteti da proteqtorati” (z. avaliSvili, m. xelTufliSvili), “mfarveloba _ vasaliteti” (n. berZeniSvili) saeWvo xdeba, zemoTqmulidan gamomdinare. sinamdviles ufro uaxlovdeba n. korkunovi, romelic xedavs kaxeT-ruseTis kavSirSi proteqtorats. magram misi pozicia savsebiT Tanmimdevruli ar aris. proteqtoratis specifikas igi xedavs proteqtoris movaleobaSi daxmareba gauwios proteJes, gansxvavebiT vasalitetisagan, sadac vasaluri mTavroba TviT valdebulia daxmareba gauwios Tavis siuzerens. avtori iyenebs XIX saukunis proteqtoratis cnebas da iviwyebs, rom feodalizmis epoqaSi mfarvelobiTi xelSekruleba damxarebis aRmoCenas moiTxovs orive mxarisgan, Tanac sustisagan ufro mets, vidre _ Zlierisagan. Tu n. korkunovis poziciaze davdgebiT, maSIn 1587-1589 ww. xelSekruleba ar SeiZleba CavTvaloT proteqtorad, radgan igi akisrebs aleqsandres mTel rig misTvis saZnelo movaleobas.

ar SeiZleba daveTanxmoT z. avaliSvils, romelic Tvlis, rom vasaluri damokidebuleba, romelsac saqarTvelos misi nebis gareSe axvevdnen Tavs aRmosavleTis mtruli qveynebi, _ aris is forma, romliTac saqarTvelo, Tavisi interesebidan gamomdinare, daukavSirdeboda iseT erTmorwmune da megobrul saxelmwifos, rogorc iyo ruseTi.

aleqsandre mefe, piriqiT, yvelanairad erideboda urTierTobis am formas, mis TvalsaCino atributebs, romlebic morCilebis simbolo iyo: investitura, samsaxuri, xarki. amisagan Tavs ikavebda ruseTic, romelic cdilobda kaxeTi ar daefrTxo. zemoT Cven mier naCvenebi iyo kaxeT-ruseTisa da kaxeT-iranis (kaxeT-TurqeTis) saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierTobis sxvaoba, romelic naTlad Cans diplomatiur ceremonialSi. aq ganxiluli epizodebi uaryofen z. avaliSvilis Teziss. ruseT-kaxeTis damokidebulebaSi XVI saukunis dasasrulsa da XVII saukunis dasawyisSi feodalizsmi gadmonaSTebis, kerZod, vasalitetis calkeuli elementebis arsebobis, genezisi ruseTisa da kaxeTis sazogadoebriv wyobilebaSive unda veZioT.

imave kaxeTsYbevrad ufro didi “feodaluri staJi” hqonda, vidre yizilbaSur iransa da osmanur TurqeTs, xolo “qristianuli tipis” vasaliteti Seudareblad uflo maRla idga “aRmosavlurze” _ Tavisi humanuri principebiT. amitom ar iqneboda swori ruseT-kaxeTisa da kaxeT-“aRmosavluri” kavSirebis formebs Soris analogiis Zebna: erTs safuZvlad udevs nebayoflobiTi sawyisebi, meores _ Zaladoba, monuri morCileba. TviTon z. avaliSvili wers, rom kaxeTi iTxovs “proteqtoratsa da siuzerenitets”. magram aRmosavleTisaTvis ucxo iyo proteqtoratis instituti, Suasaukuneebisa Tu dRevandelobis gagebiT, amas Tu imasac davumatebT, rom XIX-XX ss. dasavleT evropis doqtrina am or cnebas SeuTavseblad Tvlida.

saWiroa gansakuTrebiT SevCerdeT akad. iv. javaxiSvilisa da prof. i. cincaZis Sexedulebaze.

iv. javaxiSvili, rogorc zemoTac iyo aRniSnuli, Tvlis, rom 1587-1589 ww. xelSekruleba sxvadasxvagvarad iyo Sefasebuli mxareebis mier: moskovi Tvlida mas qveSevrdomobis xelSekrulebad vasalitetis mniSvnelobiT, xolo aleqsandre _ mxolod qveSevrdomobis xelSekrulebad. Cven mier ganxiluli wyaroebis mixedviT, es debuleba usafuZvlo Cans: orive mxare am kavSirs miiCnevs mfarvelobiT urTierTobad, romelic gamoricxavs siuzerenitets. moskovsac da kaxeTsac esmiT, rom maTi kavSiri wminda TavdacviTia da ara altruistuli xasiaTisa, igi emyareba urTierTsargeblobis princips: dacvisaTvis aleqsandre mzad aris samsaxuri gauwios ruseTs, rac sruliad ar amcirebda mis suverenul uflebebs; igi rCeboda suverenul mefed, rogorc qveynis SigniT, ise mis gareT, im gamonaklisiT, rom Tavisi politika unda Seefardebina moskovis politikisaTvis da exada misTvis nominaluri xarki Tavisi damokidebulebis aRsaniSnavad.

marTalia, moskovi aseT damokidebulebasac “qveSevrdomobad” Tvlis, magram ori saxelmwifos diplomatiuri urTierTobis analizi gvarwmunebs, rom es termini kaxeTis mimarT sruliad sxvagvarad aris gagebuli da saerTaSoriso samarTlis SefasebiT termin “damokidebulis” identuria.

samarTlianoba moiTxovs aRvniSnoT, rom kaxeT-ruseTis 1587-1605 ww. kavSiris dros, moskovi yovelgvarad cdilobda xazgasmiT pativi eca kaxeTis mefisaTvis, rogorc suverenuli mflobelisaTvis. Cven mier zemoT moyvanili epizodebi naTlad metyvelebs amaze; magram SeiZleba kidev erTi magaliTi davumatoT. 1601 w. agvistoSi kaxeTs gaigzavna elCebi _ naSCokini da leontievi, “nakazis” erT-erT punqtSi saintereso detalia mocemuli:

«АнечтоИвану (Нащонику–Л. А.) и (пропуск) ... даватькормумало, иимотомговорить, чтобимкормдавалипо-прежнему, какбыточносытыхбыти. Ибудетимучнутговорить, чтонаМосквеАлександрацаряпослам... (Сулейману–Л. А.) кормудавалимало, давалиимденьгами, итогоимкормунеставилосьионепокупаликормсобою, - говорити: ...наМосквепоцарскоговеличестваповелениюгосударявашегоАлександрацаряпослам... кормстоловойдавандовольно. Игоударявашегопослы... биличелом... печатникуипосольскомуДиакуВасилиюШелкалову, чтобимзакормвелелдаватьденьгамиипоихчлобитьюВасилийвелелимзакормденьгамидаватьбезцарскогоповеленья... Икакпротоведомомучинилосьотгосударявашегопослов... Ивеликийгосударь, царьив. к. в. Р., жалуягосударявашегоАлександрацарязатонаВасилиянаШелкаловаопалусвоюположилиотПриказуеговелелотставить, апосламгосударявашего, наВасильявзяв, велелзатодати 300 рублев. ИнынеВасилийШелкаловзатонеуПриказа»122. damarTlac, vasiliSelkalovi, roemlsac 1594 wlidanekavasaelComdivnisTanamdeboba (manSecvalaTavisiZmaandrei) 1601 wlismaisidan (e.i. mTavarisuleimanismoskovSiyofnisdros) datovaesTanamdebobasamudamoddadarCamxolod “peCatnikad” (mefisbeWdisSemnaxvelidasigelebzeambeWdisdamdebimoxele). gadayenebismizeziverdavadgineTdaSesaZloaigimarTlacdasajesimTviTnebobisaTvis, ramacqarTvelielCebisukmayofilebagamoiwvia. magramukveTviTfaqti, romborisgodunoviTiTqosbodiSobsdaTavsimarTlebsimiT,

122СРК, стр. 242-243.

romsaqmisviTarebisSesaxebaraferiicoda, agreTveatyobinebskaxeTismefesmomxdargaugebrobaSi “damnaSave” pirebisdasjisSesaxeb, ukvemravlismetyvelia. vasalsadaqveSevrdomsasearepyrobian.

kidevufrouaresixvedrielodanaSCokins. kaxeTidandabrunebisSemdeg (leontievigzaSigardaicvala), naSCokinmamefesTanuCivlaaleqsandres, romelmacTiTqosSeuracxyofamiayenamasdamiselCebs. dakiTxeskaxeTiselCebi, romlebmacaraTuaRiaresdanaSauli, aramedTviTongadavidnenSetevaze. maTruseTismefiselCebsdasdesbrali, romisinimefis “nakazis” Sesabamisadkiariqceodnen, aramedvaWrobdnendayaCaRobdnen (RamiTsaxlSiSevardnen, glexidamisicolisikvdilispirasmiiyvanesdasxv.), magramCvenmaxelmwifemSeniudidebulesobisgulisTvisxelmwifiselCebiarafriTdasajao.

komisiamnaSCokinidamnaSavedCaTvaladaxelmwifembrZanamisisikvdiliTdasja. kirilesTxovniTsikvdiliTdasjamasSuecvalessajarodasjiT, romelsac, mefismiTiTebiT, kaxeTiselCebidaeswrnen123.

amrigad, orivemxaresruliadzustadafasebskaxeT-ruseTiskavSirsrogorcTeoriulad, isepraqtikulad. altruizmisSesaxebfeodalizmisepoqaSilaparakiczedmetia. damokidebulebisnebismieriformaamepoqaSigagebuliarogorc “qveSevrdomoba”, magrammisisaxeebisxvadasxvagvariadaTanamedrovemecnierebisamocanaagaerkvesmaTSidamiscesTiToeulmaTganszustidaxasiaTeba, raTasakiTxigasagebiiyosspecialuriganmartebisgareSec.

prof. i. cincaZe cdilobs ufro detalurad gaanalizos 1587-1605 ww. kavSiris iuridiuli buneba. Tavis mosazrebas igi safuZvlad udebs kaxeT-ruseTis 1587 w. xelSekrulebis saqmis warmoebis geneziss, da msjelobas agebs profesor m. polievqtovis Tezisis kritikul analizze.

m. polievqtoviwers: «Крестоцеловльнаязапись... –утвержденнаяцелованиемкреставассальнаяприсяга, которуюгрузинскиекрестоцеловальныезаписиведутсвоеначало, очевидно, отдоговорныхграмотмосковскихкнязейудельногопериода. Посредствующеезвеномеждутемиидругими–шертныезаписимусульманскихвладетелей»124. (xazgasma Cvenia _ l. a.).

prof. i. cincaZe ar eTanxmeba am debulebas:“rusuli sabuTebis gacnobam am striqonebis avtori im daskvnamde

miiyvana, rom XVI da XVII saukuneebSi qarTvel mefeTa mier xelmowerili rusuli “ficis wigni” ar SeiZleba warmoSovili iyos e.w. “saufliswuloebis periodis rus mTavarTa urTierTSoris dadebuli xelSekrulebebidan”, maT Soris didi gansxvavebaa. rusuli samTavroboTaSoriso xelSekrulebani warmoSovilia mTavarTa Soris arsebuli Tanasworuflebianobis pirobebSi, “ficis wigni” ki sxva urTierTobisa da uflebis pirobebSi. rac mTavaria, “ficis wignebi” ruseTsi saqarTvelosTan urTierTobis dasamyareblad sagangebod ki ar SemuSavebula,

123СРК, стр. 396-397, 402-403.124М. Полиевктов, Делопроизводственныйгенезисдокументоврусско-грузинскихвзаимоотношений

(ТрудыТГУ, 1940, в. XI, стр. 94).

aramed igi ara ugvianes XV saukunis meore naxevrisa, ruseTis wina socialuri cxovrebis ganviTArebis safuZvelze, jer TviT ruseTis Sina politikuri cxovrebis mosawesrigeblad SemuSavda da Semdeg, ukve mza forma saTanado socialuri Sinaarsis mqone, gamoyenebul iqna qarTul samefoebTan urTierTobis dros”125.

amgvarad, m. polievqtovi da i. cincaZe eTanxmebian erTmaneTs imaSi, rom “ficis wigni” aris aqti, romliTac myardeba ficis dadebis vasaluri urTierToba imis mimarT, visac aZleven fics, magram sxvadasxva azrisadni arian am faqtis genezisis Sesaxeb, ris gareSec marTlac SeuZlebelia “wignis” iuridiuli bunebis gansazRvra. ramdenadac pirveli debuleba _ vasalitetis arseboba _ gamomdinareobs meoridan _ ficis wignis bunebidan _ Cven unda daviwyoT swored aqedan.

erTi wuTiT davuSvaT, rom “1587 wlis wigni” marTlacda vasaluri damokidebulebis sinonimia, maSin m. polievqtovi TiTqos marTalia, rodesac amtkicebs, rom am wignis “winapari” feodaluri daqucmacebulobis periodSi mTavarTa Soris arsebuli saxelSekrulebo sigelia.

prof. i. cincaZes miaCnia, rogorc ukve aRvniSneT, rom mTavarTa Soris dadebuli xelSekruleba gulisxmobs “damoukidebeli, Tanasworuflebiani samTavroebis” arsebobas. Tavs nebas mivcemT ar daveTanxmoT am debulebas. rogorc ukve davinaxeT, Cvenamde Semonaxul xelSekrulebaTaASoris (XIV-XV ss.) iseTebic gvxvdeba, romlebic aSkarad arTmeven calkeul erTeulebs damoukideblobas da efeqtur iaraRs warmoadgenen moskovisa da litvis didi mTavrebis xelSi, romlebic erTmaneTs metoqeobas uweven ruseTis miwebis gaerTianebis saqmeSi.

jer kidev 1367 wlis xelSekrulebas Semoaqvs formula, romelic adre iyo didi mTavrisadmi sxva mTavrebis morCilebisa da damokidebulebis sityvieri forma. didi mTavari maTTvis “mrisxanea”, isini “emsaxurebian” mas “usityvod”, xolo is ki am mTavrebs “swyalobs”. aq ar SeiZleba vilaparakoT “Tanaswori uflebebisa da movaleobis” Sesaxeb. es tipuri xelSekrulebaa vasalitetis Sesaxeb126.

sruliad naTelia, rom es aris sustis mier Zlieris pirvelobis aRiarebaze damyarebuli feodaluri epoqisaTvis damaxasiaTebeli tipuri araTanasworuflebiani kavSirebi.

prof. i. cincaZes miaCnia, rom Tanasworuflebianobis gamomxatvel terminad xmarobdnen sityvas “Zma” _ “Брат”127.

es saerTod swori debuleba termin “Zmis” Sesaxeb, sruliad ar gamoiyeneba TavadTa Soris dadebuli xelSekrulebebis mimarT. Cven TiTqmis arsad ar gvxvdeba ubralod calke naxmari “Zma”, piriqiT, rogorc wesi, Cven gvxvdeba _ xelSekrulebebi “umcros” da “ufros” Zmebs Soris128. Tavdapirvelad es termini marTlac ganasxvavebda mxolod Zmebis asaks, Semdeg ki igi gadiqca ufro Zlieri mTavris titulad.

125 i. cincaZe, Ziebani ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriidan X-XVI ss, gv. 296.126ПюДебольский, Древнерусскиемеждукняжескиеотношенияподоговорам,

«Историческоеобозрение», СПб, 1892, т. IV, стр. 64.127i. cincaZe, iqve, gv. 297.128СГГиД, 1.

amrigad, termini “Zma”, romelic XV-XVI sukuneebSi Tanasworobis simbolod gadaiqca (garda im SemTxvevebisa, rodesac moskovi, politikur mosazrebaTa gamo, uwodebs meore mxares “Zmas”, mag., mengli gireis, mahmud emins129 da sxv.), arc erTxel ar gamoiyeneba feodaluri daSlilobis gviandeli periodis xelSekrulebaSi TavadTa Soris. piriqiT, terminebi “ufrosi” da “umcrosi” mowodebuli iyo moespo termin “Zmis” Zveli mniSvneloba da daemkvidrebian politikuri Zalebis Seqmnili Tanafardoba, e.i. araTanasworuflebianoba da siuzerenul-vasaluri ierarqia, calkeul did samTavroebSi, xolo Semdgom, am samTavroebis damorCielab moskovisadmi.

prof. i. cincaZis debuleba imis Sesaxeb, rom TiTqos samTavroTa Soris xelSekrulebebi ideboda mxolod Tanasworuflebian erTeulebs Soris da yovelTvis Seicavda mxareTa Tanaswor ufleba-movaleobas, ver uZlebs kritikas. faqtebis Sejereba sxva suraTs iZleva. Cven gavbedavT imis mtkicebas, rom Cvenamde Semonaxuli samTavroTa Soris dadebuli xelSekrulebebi umravles SemTxvevaSi akanoneben odesRac damoukidebeli politikuri erTeulebis ufro Zlieri erTeulisadmi damorCilebas. amave dros, es damorCileba, rogorc wesi, iZulebiT xasiaTs atarebs, dadebuli xelSekruleba mxolod modus viviendi-a damoukideblobis dakargvis gzaze.

magram gavyveT prof. i. cincaZis msjelobas. uaryofs ra m. polievqtovis debulebas aleqsandre II-is “wignis” kavSiris Sesaxeb daqucmacebulobis periodis xelSekrulebebTa, romelsac moskovis gaZlierebis periodSi (XV s. bolo da XVII s. Sua wlebi) calkeuli mTavrebi aZlevdnen moskovis mTavars, avtori imowmebs 1474 w. ivane III-sadmi danila dimitirs Ze xolmskis mier micemul wigns.

amtkicebs ra 1474 wlis ficis igiveobas aleqsandre meoris wignTan, prof. i. cincaZes miaCnia, rom am aqtebSi gamoyenebuli termini “неприставати”, am “igiveobis” maCvenebelia.

marTlac es asea, _ wignis mizania urCi msaxuris mxridan erTgulebis uzrunvelyofa, rom mopoboda mas “samsaxurze” uaris Tqmis saSualeba. termini “неотьехати” 1474 wlis tipis wignebis kvintesecias warmoadgens.

amitom gaugebaria avtoris cda gadaitanos es forma rusul-qarTul diplomatiur aqtebze. prof. i. cincaZis azriT, termini “неотьехати” aleqsandres ficis wignSi transformirebulia rogorc “непристовати” aq niSnavs ar Camocilebas, sxvasTan ar SeerTebas, ar ayolas. termini “отъезжать” Zveli rusuli uflebaa boiarisa da sxva socialuri kategoriis patronis Tavisuflad arCevisa. igi faqtiurad imas niSnavda, rom esa Tu is piri marTlac an wavidoda an movidoda ama Tu im mflobelis karze da mis samflobeloSi dabinavdeboda saTanado mamulis boZebiT”130.

aleqsandres wignis terminologias araferi ara aqvs saerTo 1474 wlis wignebis tipis terminologiasTan, igi Tavisi fesvebiT XV s. Sua wlebidan momdinareobs. vasili II-is xelSekrulebaSi Tavad ivane vasilis ZesTan (1448-1449 ww.) naTqvamia:

«АквашемумынедругукокнязюкДимитриюкЮрьевичуникиномуниккоторомуквашемунедругуреприставатиникоторьмиделы. Аоттобеми..., великогокнязя, ниоттвоегосына,

129ГрамотаИванаIIIМэнглиГирею (СГГиД, II, №1, 2 идр.) ГрамотаВасилияIII(СГГиД, II, №24).130i. cincaZe, Ziebani, gv. 308-309.

отВеликогокнязяИванаВасильевича, ниоттвоихдетейотменьшихнеотступатинекоторымиделы»131.

aleqsandresficiswignSikivkiTxulobT: «отвеликогогосударяцаряив. к... всеяРусииотегодетей... неотступнубыти... кинымниккоторымгосударевымнедругамнепристовати»(xazgasmaCvenia _ l. a.).

vfiqrobT, terminologiis igiveoba sruliad TvalsaCinoa, da, amrigad, 1474 w. wignis prioriteti sakmado moCvenebiTi xdeba.

eWvs iwvevs prof. i. cincaZis mtkiceba, TiTqos “wigni” *1474 w. tipisa) iwvevda didi mTavris mxridan “wyalobas”, e.i. “wyalobis sifels”.

Cvenamde ar mouRwevia arc erT “wyalobis sigels”, romelic moskovis mTavris mier “jvarze ficis” sapasuxod yofiliyos gacemuli da es arc iyo saWiro, radgan “wigni” atarebda monaniebis xasiaTs, romlis avtori did mTavars erTgulebas eficeboda da amiT gamoisyidda Tavis brals.

am aqtis garantia ormagi iyo: eklesiis Tavdeba, erTi mxriv, da fuladi, meore mxriv.

sapirispiros mtkiceba, prof. i. cincaZes, Cans, Wirdeba imisaTvis, rom gaamagros Tavisi Tezisi 1474 da 1587 ww. wignebis igiveobis Sesaxeb.

“wyalobis sigels”, avtoris TqmiT, mefe gascemda sakuTari Sexedulebis Sesabamisad. sabuTSi erTs SeuZlia mxolod aja-vedreba _ “челобитье”, meore mxares ki _ mowyalebis gacema “пожалование” anda “жалование”.

Tu rogori iqneba mowyaleba, es mTlianad xelisufalzea damokidebuli: wyaloba SeiZleba daemTxves moajis survilebs, aja SeiZleba Sewybarebuli ar iqnes, anda wyaloba moajis survilebs ar daemTxves, uzenaesi xelisufali amaSi SeuzRudvelia. “ficis wigni” erT mxares xdis valdebuls, mwyalobeli ki ficis mimcemis winaSe konkretulad valdebuli ar aris. yoveli Sewyaleba mwyalobelis mxriv wyalobis sigeliT formdeba Sewyalebuli saxelze, mas “жалованнаяграмота”ewodeboda132.

magram amgvari mtkiceba friad sadavoa. jer erTi, “wyalobis sigelebi”, rasac aZlevdnen cimbirisa da yabardos mTavrebs, ubralo ki ar iyo, aramed “oqros beWdiani”, rac, rogorc ukve davasabuTeT, aTanabrebda maT saerTaSoriso-samarTlebrivi tipis xelSekrlebis sigelebTan. gansakuTrebiT es exeba kaxeT-ruseTis xelSekrulebas.

sakmarisia mivmarToT “radivonisa da petres ganawess imis Sesaxeb, Tu rogor unda warmarTon maT mefis saqme (kaxeTSi _ l. a.)”, rom davrwmundeT, Tu ra poziciebidan awarmoebs moskovi kaxeTTan molaparakebas: «... а молыть: государь наш... по твоему челобитию и прошению тебя, Александра князя, и всю землю грузинскую в свое царское имя под свою царскую руку взял и хочет тебя и твою землю от своих ото всяких недругов оберегати и город на Терьке для тебя и твоей земле обереганья поставить государь велел... а... послал государь наш... к тебе о всем с тобою договориться, как тебе в государя жалованье и под его царскую рукоюв обороне быти и как вперед на Терке государевым людям быть и тебя и твою землю оберегати от всяких недругов... И ты, князь Александр, о том обо всем ближним людям приговорити с рвми вели. А договорись бы

131ДДГ, стр. 158, №52.132i. cincaZe, Ziebani.., gv. 307.

обо всем, ты, Александр..., нас отпустил ко государю нашему... и своих послов добрых лутчих людей с нами... послал о всем им наказав, как тебе быти под государя нашего рукою и во обороне... и как... государю тебя жаловать и от которых твоих недругов... тебя... оберегати... А ныне бы еси государю нашему... правду учинил... на целовальной записи целовати, чтоб тебе и твоей земле быти под государя нашего царского величества рукою и от государя... неотступну и з государевыми людми против всех недругов стояти за один».

«ИбудетАлександр... говорити, чтонедоговорясяинегкрепясьинеувидевксебегосудареважалованьяигороданаТеркепокаместнепоставятиемуправдынельзяучинити–иРодивонуиПетруговорить... коли (царь–Л. А.) ...тебя... итвоюземлю... воборонувзял... итоужебудеткрепкоинеподвижно... Атаверавашв, начемправдусвоюдадитевамжевоуправление... Игосударьнаш... увидевтвоюправдуивыслушавтвоечелобитьеотпословтвоих... вовсемтебяпожалуетпотвоейволеоберегатитебявелит. АнаТеркегосударьнашгородпоставитивелит... инамбыотом... городе... нынедоговоручинит, каквтом... городегосударевымвоеводамилюдямбытибезнужи... АгосударюнашемунаТерку, неувидяправдыАлександра... какмногихлюдейпослатигородделатиитакиевеликиеубыткичинитсебебезукрепленья?»133

(xazgasmaCvenia _ l. a.)mTeli “ganawesi” aseTitoniTaaSedgenili.

igidawvrilebiTiTvaliswinebsyvelaimsakiTxs, racadgilzeSeiZlebawamoiWrasmolaparakebisdros. moskovsesmis, romficisdadebamSeiZlebaSeakrTosaleqsandre. amitomigikaxeTisaganarmoiTxovsdauyovnebliv “ficisdadebas”, winadadebasiZlevadaazustoskavSirisyveladetalidagamogzavnosTavisielCebi. TumcaTvlis, romumjobesiiqneba, aleqsandremTviTondadosfici, esdaaCqarebsmoksovismxridadaxmarebas. rogorcvnaxeT, termini “xelSekruleba”, “SeTanxmebis” dasxvasaxiT, sakmaodxSiradgvxvdebada “ganawesi” mTlianadgamsWvalulianebayoflobissuliskveTebiT _ yvelaferialeqsandrezeadamokidebuli: Tusuts “TavdacviTikavSiri”, pirdapirbrZanosdamefeuboZebsmas “wyalobissigels”, TanaciseTskiara, rogorsacTviTmoskovismefemoisurvebs, aramedaleqsandresTanSeTanxmebuls, rogorsacTviTonmoiTxovs. maSasadame, “wigni” da “wyalobissifeli” erTidaimaveaqtisoriganuyofelisabuTia. SemTxveviTkiarusvamsxazsTevdoreivanesZeTavis “wyalobissigelSi”: «... и прямити (тебе, Александру – Л. А.) о всем потому, как еси нам... правду дал и на записи крест целовал, и как в сей нашей царской жаловалной грамоте гаписано»134.(xazgasmaCvenia _ l. a.).

TavismxrivaleqsandremoiTxovsmoskovismefisagan, rommaniseimoqmedos, rogorcesTavisnaboZeb “wyalobissigelSi” dauwera. maSasadame, aleqsandres “wyalobissigeli” xelSekrulebisSemadgenelnawiladmiaCnia, romelic “wignisagan” gansxvavebiT, moicavsmoskovismefisvaldebulebebs.

133СРК, стр. 21-22.134СРК, стр. 89.

“1474 wlis wigni” aseTs arafers moiTxovda. igi saerTod gamoricxavda nebis gamovlinebis Tavisuflebas.

zemoaRniSnulis mixedviT damtkicebulad migvaCnia Zireuli sxvaoba “1474 wlis wignsa” (morCileba-Tavdeboba) da “1587 wlis wigns” Soris. es sxvaoba vlindeba, pirvelyovlisa, miTiTebuli aqtebis warmoSobis xasiaTsa da formaSi.

“1474 wlis wigni” vasaluri urTierTobis ganviTarebis Sedegia, da, Tumca masSi Cans saxelSekrulebo samarTlis gadmonaSTebi, es msgavseba mxolod garegnulia. “1474 wlis wigni” aris aqti, romelic spobs saxelSekrulebo sawyisebs da amtkicebs moskovis saxelmwifos erTmmarTvelobas. “1587 w. wigni” aris aqti, romelic uaryofs mefis erTmmarTvelobas mTlianad saerTaSoriso samarTlis CarCoebSi imyofeba. igi ufro axloa mTavarTa Soris dadebul xelSekrulebebTan ara mxolod warmoSobis xasiaTiT (Tumca zogierTi ramiT gansxvavdeba misgan) aramed SinaarsiTac. amitom prof. m. polievqtovis debuleba, rom qarTuli... “wignebi”, rogorc Cans, momdinareoben daqucmacebulobis periodis saxelSekrulebo sigelebidano, ufro marTebulad migvaCnia, vidre prof. i. cincaZis debuleba. sworia agreTve m. polievqtovis daskvna imis Sesaxeb, rom Sualeduri rgoli aris muslimanuri mflobelebis “шертнаязапись”, gavixsenoT yazanis, astraxanisa da cimbiris mefeebis “ficis wignebi”, rogor TandaTanobiT Seewyvnen da SeeTvisnen es wignebi moskovis sagaroe politikas. gansakuTrebiT es exeba yabardoeli mTavrebis wignebs, Tumca es wignebi (romlebic Tavis saTaves daqucmacebulobis periodis ufo gviandel saxelSekrulebo sigelebidan iReben da TiTqos maTi “Camonatexia”) warmoadgenen erTgvar xids 1787 wlis “wignisaken”. Tu saxelSekrulebo sigelebisagan isini gansxvavdeba mxolod aqtis formiT, 1587 wlis “wignidan” maT ganasxvavebs Sinaarsi. maSin, rodesac “шертныезаписи” warmoiSva dromoWmuli formis SinaarsTan Sesabamisobis aucileblobis gamo, 1587 wlis “wigni” warmoiSva Zvel formaSi axali Sinaarsis CadebiT, romelic ganasxvavebs mas yvela adre arsebuli “wignebisa” da maTTan daaxloebul saxelSekrulebo “ficis sigelebis” Sinaarsisagan. “шертныезаписи” warmoiSva ara XV saukunis bolos, aramed XVI saukunis dasawyisSi. 1587 wlis “ficis wigni” aris xelSekrulebis nawili, romelic eyrdnoba axal sawyisebs, magram jer kidev inarCunebs Zvel formas.

1587-1589 wlebis kaxeT-ruseTis xelSekruleba aris moskovis saxelmwifos pirveli mfarvelobiT xelSekruleba, romelsac safuZvlad udevs religiuri motivi _ “qristianuli rwmenis dacva”.

* * *

garegnulad aseTi saxiT gvevlineba kaxeT-ruseTis 1587-1605 ww. saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierToba. am urTierTobis religiur ier-fers ar ZaluZs SeniRbos moskovis ZiriTadi amocana _ saWiro dros, kaxeTze dayrdnobiT, Sevides amierkavkasiaSi, gandevnos irani da TurqeTi

saqarTvelodan da azerbaijanidan. jer kidev kaxeTTan xelSekrulebis dadebamde moskovma icoda, rom “ramdenime” saqarTvelo arsebobda da kaxeTSi pirvelsave elCobas (1587 wels) davalebuli hqonda ecadaT daemyarebinaT kontaqti “aleqsandres siZesa an ZmasTan an ZmiswulTan” da daeyolebinaT isini “xelmwifis xelqveS da dacvaSi” Sesvlaze. magram, ramdenadac “kaxeTis gareT” mdebare saqaRTvelo iyo sakmaod Sors da ar hqonda moskovTan arc geografiuli da arc politikuri urTierToba, moskovis gegma gegmadve darCa.

aleqsandre II-sac hqonda “saqarTveloebis” gaerTianebis gegma. es gegma mSvenivrad aris garCeuli akad. n. berZeniSvilis mier: kaxeTis mefe, sxva “saqarTveloebis” politikuri moRvaweebisagan gansxvavebiT, “saqarTveloebis” gaerTianebis SesaZleblobas xedavda TurqeTis winaaRmdeg brZolaSi, moskovTan erTad, da saqarTvelos yvela nawilis mier moskovis hegemoniis aRiarebaSi. «И только великий государь вступитца за меня и, послыша те земли (земли «крестьянские», что «Турской покорил» - Л. А.) государство жалованье, взыщут его же великого государя обратятца в крестьянскую веру, и ему великому государю, от бога будет мзда великая...135.

1520 w. aleqsandrem Seqmna antiTurquli koaliciis sakuTari proeqti, sadac, Sah-abasis proeqtisagan gansxvavebiT, lideroba Tavis Tavze moskovs unda aeRo.

“imaze damoukideblad, Tu ramdenad realurad Sesasrulebeli aRmoCnda diplomatiuri RoniZieba, gadaWriT SeiZleba iTqvas kaxeTis mefis sasargeblod, rom Tavis drosa da pirobebSi gvianfeodalur xanaSi ufro farTod, Rrmad da ufro marjved saqarTvelos sakuTari interesebis sakavSireba axlo-aRmosavleTis saerTaSoriso politikis sakiTxebTan iSviaTia, rom vinmes moexerxebinos. aleqsandre kaxTa mefis mier saqarTvelos sakiTxis es diplomatiuri marTva mutadis mutandis saxelmZRvanelod rCeboda Cveni qveynis yvela Semdgomi msvili politikosisaTvis”136.

orive mxares mSvenivrad esmoda, Tu ra mizans isaxavda TiToeuli maTgani, mocemul etapze maTi interesebi erTmaneTs emTxveoda: moskovs araferi hqonda sawinaaRmdego mieRo “dacvaSi” “saqarTveloebi”, xolo aleqsandres moskovis daxmarebiT _ gaeTavisuflebina da gaeerTianebina mTeli saqarTvelo. metwilad amiT unda aixsnas kaxeT-ruseTis urTierTobsi Rrma humanuri xasiaTi: moskovs esmoda, rom Tu irani da TurqeTi daZabuli yuradRebT adevnebdnen Tvals mis yvela moqmedebas, aranaklebi daZabviT swavlobdnen erTmorwmune didi saxelmwifos politikasac “saqarTveloebSi”. magram saerTaSoriso mdgomareoba ar aZlevda ruseTs saSualebas gaewia kaxeTisaTvis realuri daxmareba: amas ar SeiZleba ar emoqmeda ruseT-qarTlisa da ruseT-imereTis urTierTobaze: dasavleT saqarTvelo da qarTli, romlebic sisxlisagan iclebodnen TurqeTTan brZolaSi, arc ki cdilobdnen daxmarebisaTvis miemarTaT moskovisaTvis. ufro metic, 1598 w. aleqsandre muqarazeC ki gadadis _ daarRvios mfarvelobiTi xelSekruleba, Tu mas bolos da bolos, ar aRmouCenen realur daxmarebas SamxalTan brZolaSi. amasTan erTad, daukavSira ra “saqarTeloebis” ganTavisuflebis idea moskovis daxmarebis

135СРК, стр. 220.136n. berZeniSvili, saqarTvelosistoriissakiTxebi, t. IV, gv. 46.

ideas, aleqsandre II cdilobda kidev ufro gaeRrmavebina Tavisi damokidebuleba ruseTis samefo taxtTan, imis imediT, rom ruseTis mefe iZulebuli gaxdeboda ufro qmediTi nabijebi gadaedga amierkavkasiaSi.

1598 w. man SesTAvazas moskovs Seecvala kavSiris statusi: xelmwifem TurqeTisagan damicvas da TurqeTs Cemgan ra xarkic miaqvs, TviTon aiRos; oRond ki xelmwifem damicvas urjulosagan, da me vemsaxurebi sruliad ruseTis qristian xelmwifesa da did mTavars Tevdore ivanes-Zes137.

n. berZeniSvili samarTlianad xedavs am winadadebaSi ruseT-saqarTvelos urTierTobaSi axali momentis Setanis cdas. igi am momentad Tvlis TurqeTis winaaRmeg brZolaSi CabmisaTvis moskovisaTvis sazRauris micemas. Cven migvaCnia, rom aq aris kidev erTi momenti _ aleqsandre sTavazobs Secvalos kavSiris statusi, amiT surs nabiji gadadgas vasalitetisaken. igi pirdapir acxadebs: “minda vemsaxuro qristian xelmwifes”. magram moskovma ver gabeda am winadadebis miReba da TiTqos uyuradRebodac datova igi.

aleqsandre ki kvlav moiTxovda kavSiris gaZlierebas, radgan grZnobda, rom mfarvelobis arsebuli forma ar iZleoda sasurvel Sedegs. 1604 w. kiriles mier mier moskovSi Catanil sigelSi aleqsandre xelmwifis “ymas” _ “monas” da “xolops” _ uwodebs Tavis Tavs. es pirveli sigelia aleqsandresi, sadac is Tavis Tavs “xolops”uwodebs: “osmalobisa” da “yizilbaSebis” muqara metad Zlieri iyo da aleqsandre Tanaxma iyo qarTul-rusuli kavSiri Seecvala. kidev ufro garkveulad laparakobda amis Sesaxeb mefiswuli giorgi. iranSi, SahTan aleqsandres gamgzavrebis gamo, 1604 wels ruseTis elCebi tatiSCevi da ivanovi miiRo TviTon ufliswulma. elCebTan saubris dros giorgim aseTi piroba wamoayena: отписатьагосударю, чтобгосударьихпожаловал, велелпоставитивихГрузинскойземлегородилидва, избравместадлябольшегоукрепления, илюдейрусскихврихпосадити, чтобнедругиихТурскойиКизилбашскойимнегрозили. А вперед, что государь изволит положить на грузинскую землю – и они учнут давать сколько могут и против всех государевых недругов учнут стоять... И таких государств великим ратьми доступают, а государю Бог дает даром. А Турской и Кизилбашской многие лета с нами вооютца а хотят того, чтобы городы поставить в нашей земле и людейсвоих посадить, - и ьы з Божьую помочью стояли; а в иные годы хотя и дани и детей своих давали, а того мы учинить не дали»138. (xazgasma Cvenia _ l. a.)

“qalaqis Cadgma”! ufro naTlad Tqma Znelia _ im dros es politikur inkorporacias niSnavda.

akad. n. berZeniSvili samarTlianad xedavs amaSi kaxeT-ruseTis urTierTobis “axal moments”, magram kmayofildeba am winadadebis mxolod politikuri daxasiaTebiT, rodesac aranakleb mniSvnelovania sakiTxis iuridiuli aspeqtic _ kaxeTi sTavazobs damokidebulebis Secvlas im imediT, rom am SemTxvevaSi moskovis daxmareba mainc ufro realuri iqneba.

damaxasiaTebelia, rom rusi elCebi dainteresdnen am winadadebiT. maT speicaluri elCiv ki gaamgzavres moskovSi xelmwifesTan. TviTon giorgis urCies

137СРК, стр. 314.138СРК, стр. 482.

mamisaTvis gadaeca, rom, roca igi iranidan dabrundeboda, gaegzavna “xelmwifesTan Tavisi elCebi da eTxova amis Sesaxeb”.

magram aleqsandresa da giorgis ganzraxvas Sesruleba ar ewera _ moxda is, risic yvelaferze metad eSinodaT: ufliswulma konstantinem mokla mamac, Zmac da taxti TviTon daikava. moskovi protests acxadebda, magram amaod. Sah-abass mSvenivrad esmoda, rom amierkavkasia moskovisaTvis jerjerobiT miuwvdomeli iyo. 1605-1613 ww. ruseTSi momxdarma areulobam xeli Seuwyo aRmosavleT saqarTveloze iranis gavlenis gaZlierebas.

amrigad molaparakeba, romelsac miznad hqonda kaxeTis statusis Secvla misi suverenitetis Semdgomi SezRudvis gziT (vasaliteti, inkorporaciac ki), damTavrda uSedegod kontragentTa garepolitikuri interesebis sxvaobis gamo.

kaxeT-ruseTis xelSekrulebis iuritiuli xasiaTi ucvleli darCa. kaxeTi iyo pirveli saxelmwifo, romelic sargeblobda moskovis saxelmwifos mfarvelobiT, suverenuli saxelmwfiso statusi SenarCunebiT; da “mexarkeebisa” da “vasalebisagan” gansxvavebiT imyofeboda mxolod “dacvaSi”, rac gamoricxavda ruseTis siuzerenitets.

* * *

rogori daskvnebi SegviZlia gamovitanoT zemoaRniSnulidan?1. XVI-XVII ss. mijnaze kaxeT-ruseTis kavSiris Sefasebisas ar SeiZleba

gamoviyenoT “proteqtratis”, “vasalitetis” da “qveSevrdomobis” cnebebi maTi Sinaarsis gaTvaliswinebis gareSe. “proteqtorati” da “vasaliteti”, XIX-XX ss. saerTaSoriso samarTlis Teoriisa da praqtikis Tanaxmad, aris damokidebulebis forma, romelic mowmobs, rom am ukanasknelebs ar gaaCniaT araviTari (ufro iSviaTad nawilobrivi) sagareo politikuri qmedunarianoba. sapirispirod, XV-XVII ss. “mfarveloba” (termini proteqtorati warmoiSva ufro gvian) da “vasaliteti” gulisxmobdnen damokidebuli saxelmwifoebis aqtiur garepolitikur qmedunarianobas.

2. XV-XVII saukuneebSi dasavleT evropis saerTaSoriso samarTlis Teoria da praqtika ganasxvavebs, pirvelyovlisa, damokidebulebis saxeebs: siuzerenitetsa da mfarvelobas. pirvel SemTxvevaSi uzenaesi xelisufleba ekuTvnis siuzerens, xolo vasali “zis miwaze” pirvelis “wyalobiT”, misi Zalauflebis wyaro zemdgomi xelisuflebidan gamomdinareobs, magram igi SeiZleba suverenulic ki iyos, Tu saxezea saSinao da sagareo-politikuri avtonomia. “mfarvelobis” dros adgili hqonda kavSirs, romlis drosac susti mxare (proteJe) mtrebisagan dacvis mizniT, ukavSirdeboda Zliers (mfarvels), romelic Tanaxma iyo daecva igi. amave dros susti mxare kisrulobda rig valdebulebas _ xarkiT dawyebuli formidan vasaluris CaTvliT. igi SeiZleba Semofargluliyo mxolod samxedro daxmarebiT an piriqiT, sagareo qmedunarianoba SeezRuda, rasac “daqvemdebarebas” uwodebdnen. “qveSevrdomad” am sityvis sruli mniSvnelobiT, proteJe iqceoda mxolod inkorporaciis SemTxvevaSi. proteqtoris mier pirobebis darRveva proteJes ubrunebda damoukideblobis statuss.

3. muslimanuri aRmosavleTi icnobda damoukideblobis mxolod erT formas _ siuzerenitets, radgan yvela didi saxelmwifos mesveuri (Sahi, sulTani)

siuzerenitetis pretenzias acxadebda mTeli msoflios mimarT: yvela xalxis xvedria daemorCilos RvTis guSags (marTlmorwmuneni) an RvTis maxvils (urjuloni) da miscen mas “miwa da wyali”. normaluri xarkis gadaxdac ki “qveSevrdomebad” iTvleboda. mfarvelobis instituti, misi dasavleTevropuli mniSvnelobiT, aq ucnobia.

4. moskovis saxelmwifo, siuzerenitetTan da mexarkeobasTan erTad, iyenebda mfarvelobasac, rogorc saxelmwifoTa damokidebulebis saxes. igi warmoiqmneboda mxareTa nebayoflobiTi SeTanxmebiT da yalibdeboda tradiciuli vasalitetis formiT (romlis atributebi iyvnen mZevlebi, investitura da samsaxuri, sadac xelmwife brZanebs), magram xarkis gadaxdis gareSe. aRiniSneboda igi terminiT “samsaxursa da dacvaSi (вслужбеиобороне) yofna”. es statusi gansxvavdeba dapyrobili an mefis wyalobis “mTxovneli” xalxebis statusisagan, romelnic “ mefis miwaze sxedan”.

5. pirveli xelSekruleba, romelic unarCunebs mfarvelobaSi myof saxelmwifos “Tavisuflis” statuss, aris 1587-1589 ww. kaxeT-ruseTis xelSekruleba. moskovis saxelmwifo da kaxeTi aris erTmaneTTan mfarvelobis xelSekrulebiT dakavSirebuli ori damoukidebeli saxelmwifo. am xelSekrulebiT kaxeTs ekisreba mTeli rigir wminda samxedro xasiaTis valdebulebani, magram suverenuli xelisuflebis prerogativebi, rogorc qveynis SigniT, ise mis gareT, xeluxlebeli rCeba. kaxeTi, marTalia, zogjer (metad iSviaTad) iwodeba “qveSevdromad”, “xolopado”, magram es aixsneba urTierTobis formis siaxliT, imiT, rom msgavsi urTierTobis aRmniSvneli termini jer kidev araa SemuSavebuli. amitomac yvelgan, sadac saubaria “qveSevrdomobaze”, “xolopobaze”, iqve emateba termini “dacvaSi”, rac unda uTiTebdes kaxeT-ruseTis urTierTobis sagangebo xasiaTze. XVI-XVII saukuneebis mijnaze, pirvelad istoriaSi, moskovis saxelmwifosa da kaxeTs Soris ideba xelSekruleba mfarvelobis Sesaxeb, romelic emyareba mxareTa WeSmaritad Tavisufal nebas. man proteJes mTlianad SeunarCuna Sinagani da sagareo-politikuri qmedunarianoba. moskovis mefis uzenaesoba aq nominaluria. swored am movlenas uwodebda bodeni Superiorite prerogative d’honneur.

dasavleTSi gavrcelebuli Sexedulebis sawinaaRmdegod, XVI-XVII ss. mijnaze arsebuli ruseT-saqarTvelos urTierToba gvarwmunebs, rom clientela-s instituti cnobili iyo ruseTisaTvisac, magram igi aq warmoiSva ara romis samarTlis recepciis Sedegad, aramed Seiqmna ruseTis samTavroebis praqtikiT da gansakuTrebiT _ moskovis saxelmwifos kavSiriT saqarTvelosTan (kaxeTTan).

6. XVI-XVII saukuneebis mijnaze kaxeTis statusis mimarT, romelic moskovis samefosTan dadebuli xelSekrulebiT Seiqmna, ar SeiZleba moviyvanoT termini “vasali”, xolo terminebis _ “proteqtorati” da “qveSevrdomoba” _ xmarebisas saWiroa maTSi Caeqsovos epoqis Sesatyvisi mniSvneloba.

aqedan gamomdinare, kaxeT-ruseTis 1587-1589 wlebis xelSekrulebis ganmartebisas saWirod migvaCnia vixmaroT termini “xelSekruleba mfarvelobis Sesaxeb” an “mfarvelobiTi xelSekruleba”, xolo kaxeTis mefis statusis mimarT _ termini “damokidebuli” da ara “qveSevrdomi”, “proteJe” da ara “vasali”.

* * *

momdevno wlebSi mfarvelobis statusi gavrcelda agreTve sxva “saqarTveloebze”; 1615 w. _ qarTlze; 1639-1641 ww. _ isev kaxeTze; 1651-1660 ww. _ imereTze.

XVII saukunis Sua wlebSi icvleba rusuli diplomatiuri terminologia _ “ficis wignidan” da “wyalobis sigelidan” qreba terminebi “xarki”, “samsaxuri”, rCeba mxolod “подданныйвобороне”139.

XVIII saukunis dasawyisidan ki termini “qveSevrdomi” aRar ixmareba140, igive bedi ewia termins “damokidebuli”, rac imiT unda aixsnas, rom petre pirvelis droidan rusuli diplomatia evropul yaidaze gadadis da terminologiasac am ukanasknelisas iyenebs141.

es agreTve aixsneba imiTac, rom XVII saukunis Sua wlebidan XVIII saukunis 60-ian wlebamde saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri urTierToba Zalze inertul xasiaTs atarebs. marTalia, petre pirvelis laSqrobam kaspiispireTSi gamoiwvia am urTierTobis erTgvari gamococxleba (1719-1723 ww.), rac samxedro kavSiris damyarebaSic ki gadaizarda142, magram ruseTis saSinao da sagareo politikuri amocanebiT ganpirobebuli am laSqrobis Sewyveta mZime tvirTad daawva vaxtang VI-s, romelic iZulebuli gaxda ruseTSi gaxiznuliyo, raTa iranis risxvas gadarCenoda.

mxolod XVIII saukunis 60-ian wlebSi ganaxlda saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri urTierToba, Tanac arnaxuli aqtivebiT, rac georgievskis traqtatis dadebiT dagvirgvinda.

Tavi VI

1983 wlis georgievskis traqtatis iuridiuli buneba

1. saqarTvelo-ruseTis urTierToba XVIII saukunis Sua wlebSi

XVIII saukunis 50-ian wlebSi qarTuli iaraRis gamarjvebam arc erTi wuTiT ar daaxvia Tavbru Teimurazsa da erekles, maT esmodaT, rom marTalia, “sparseTs Sahic ki ar hyavda, da, maSasadame, aravin iyo, visTanac SeiZleboda eCivlaT qarTvelebis mier dapyrobil iranis mflobelebs”143, magram Tu gaZlierdeboda Sahis Zalaufleba da SinabrZolas bolo moeReboda, saqarTvelos didad gauWirdeboda. qveynis mTeli istoria, XVI saukunidan moyolebuli, TvalsaCino magaliTi iyo. amas daemata lekebis Tavdasxmebi, xma

139НюТюНакашидзе, Грузино-русскиеполитическиеотношениявпервойполовинеXVIIвека, Тб., 1968; М. Полиевктов, Материалыпоисториигрузино-русскихвзаимоотношений 1615-1640 гг., Тб., 1937, стр. 174; егоже, ПосольствоМышецкогоидьякаКлючаревакКахетию, 1640-1643 гг. стр. 19-25.

140Переписканаиностранныхязыкахгрузинскихцарейсроссийскимиот 1659 по 1770 гг. (сост. М. Броссе), СПб, 1861, стр. 120155.

141Историядипломатии, М., 1959, стр. 344.142g. paiWaZe, ruseT-saqarTvelosurTierTobisistoriisaTvis, Tb., 1960.143Грамоты..., т. 1, стр. 36.

aimaRles TurqeTis mier waqezebulma saxanoebmac, romelTa mizani iyo xeli SeeSalaT qarTl-kaxeTis gaZlierebisaTvis.

amitom ukve 1752 wels Teimurazi da erekle gzavnian peterburgSi elCobas Tbilisis mitropolit aTanasesa da Tavad svimon mayaSvilis SemadgenlobiT144. Teimuraz II da erekle II sTxovdnen ruseTis monarqs imgvar dacvasa da mfarvelobas, rogorsac ruseTis imperatorebis winaprebi iCendnen kaxeTisa da qarTlis mefeebis mimarT – “wyalobdnen da icavdnen”. kerZod, elCebs Tan mihqondaT aleqsi Tevdores Zis mier 1674 w. moskovis mefis karze aRzrdil ufliswul ereklesaTvis (SemdegSi erekle I) micemuli wyalobis sifelis piri.

Tavisi Txovnis iuridiul dasabuTebas qarTlisa da kaxeTis mefeebi xedavdnen imaSi, rom 1674 wlis wyalobis sifeli micemuli iyo moskovis mefis mier ereklesa da misi memkvidreebisaTvis ara mxolod Tavisi saxeliT, aramed misi memkvidreebis saxeliTac145.

margam dro cudad iyo SerCeuli – ruseTi emzadeboda evropuli konfliqtisaTvis (1756-1763 ww. Svidwliani omisaTvis), mas ar exala kavkasiisaTvis, saerTod, da, kerZod, saqarTvelosaTvis. miTumetes, rom amas SeeZlo ruseT-TurqeTis urTierToba gaemwvavebina. kanclerma bestuJev-riuminma ase Camoayaliba ruseTis pozicia: Cveni imperiis interesebi moiTxovs, rom qarTvelebis dacvisa da masTan dakavSirebuli sparseTis saqmeebSi ar CavebaT da ar CaverioT, vidre TurqeTis kari maTze arafers ityvis146. amitom qarTvel elCebs arc ki Caabares oficialuri pasuxi da gamoistumres... saCuqrebiT147.

arc Teimuraz II-is Camosvlam (1760-1761 ww.) gamoiRo Sedegi148.igive bedi ewia imereTis mefe solomon I-s, romelmac 1766 w. mimarTa

ruseTs TxovniT neba mieca misTvis TurqeTis winaaRmdeg brZolaSi damarcxebis SemTxvevaSi TavSesafari mieRo ruseTis farglebSi149. rogorc erT-erT sabuTSi iyo naTqvami:

mflobel solomonisaTvis, rogorc TurqeTis vasalisaTvis, da misi xalxisaTvis aqaurma proteqciam SesaZloa didad gaanawyenos TurqeTi, xolo misi gaRizianeba ufro Zviri dajdeba, vidre arasaimedo qarTvelebis SeZena..., xolo sanam porta gareSe saqmeebSi Carevas ar apirebs, iZulebuli varT SevinarCunoT misi amgvari sasargeblo ganwyobileba, veridoT da Tavidan aviciloT yovelive, rama SeiZleba mcireodeni eWvic ki dabados masSi150.

aseTi iyo sagareo saqmeTa kolegiis azri. solomons Seatyobines, rom TavSesafris sakiTxi gadadebuliyo, radgan imereTis mefis Txovna TurqeTTan mSvidobian urTierTobisas ver dakmayofildeboda151.

144i. cincaZe, aTanaseTbilelisadasvimonmayaSviliselCobaruseTSi – “saistoriomoambe”, Tb., 1952, #6.

145pirveladesdebulebawamoayena prof. i. cincaZem (ix. Ш. Месхия, Я. Цирцадзе, Цит. соч., стр. 109-110).

146Ш. Месхия, Я. Цирцадзе, Цит. соч., gv. 158 (sabuTebi).147 iqve, gv. 159.148 v. maWaraZe, masalebi XVIII saukunis meore naxevris ruseT-saqarTvelos urTierTobis

istoriidan, II, Tb., 1968.149Грамоты..., I, стр. 1-2.150Грамоты..., I, стр. 3.151iqve.

60-ian wlebSi, rogorc ki momwifda TurqeTTan konfliqti, ruseTma saqarTvelos (qarTl-kaxeTsa da imarets) miapyro mzera. 1768 w. Seadgines specialuri msjeloba im xerxebis Sesaxe, romliTac SeiZleboda qarTvelebis dayolieba osmalo-TurqebTan sabrZolvelad152.

ekaterines piradad ainteresebda saqarTvelos geografiuli sazRvrebi, misi saSinao politikis zogierTi aspeqti153.

amocana, romelic idga ruseTis winaSe, naTelia _ samxedro moqmedeba saqarTveloSi miznad isaxavda mtris yuradRebis modunebas gadamwyveti brZolis areSi _ Crdilo Savi zRvispireTSi. am dros ruseTi arc ki fiqrobda saqarTvelos miwebis SemoerTebaze, romelic qveynidan Zlier daSorebuli da imperiisaTvis sruliad araxelsayreli iyo. igi cdilobda qarTvelebi mtris winaaRmdeg diversiisaTvis gamoeyenebina154. damaxasiaTebelia, rom ruseTs eWvi ar epareboda solomon I-is gulmodginebaSi, erekles mimarT ki eWvobda, radgan mas Wirdeboda Tavisi samSoblos dacva lekebisagan, TurqeTsa da qarTl-kaxeTs Soris ido imereTis samefo da igi sruliad ar grZnobda TurqeTis mezoblobis simZimes. erekles mier uaris Tqmis SemTxvevaSi, yovelgvari Txovnis, Sepirebebisa da daSinebis miuxedavad, misTvis unda SeeTavazebinaT, rom solomonisaTvis main car gadaeTqmevinebina TurqeTTan omSi Cabma... da piriqiT... TviTon etvirTa misi miwebis dacva lekebisagan, raTa mas (solomons _ l. a.) ufro didi ZalebiT moqmedeba SesZleboda155.

magram ruseTi tyuilad SiSobda, jer kidev ivnisSi miavlina solomonma peterburgSi axali elCoba winadadebiT _ mieRoT imereTi mfarvelobaSi, xolo imerlebi CaeTvalaT samsaxurisaTvis mzad, saukuno monad. Tu ruseTis kari ar daTanxmdeboda, maSin solomoni iTxovda finansur da materialur daxmarebas mainc, xolo, TurqeTTan omSi damarcxebis SemTxvevaSi, igi kvlav iTxovda TavSesafars.

imereTis samefo kari, rogorc Cans, kargad iyo informirebuli ruseT-TurqeTis urTierTobis Sesaxeb, raki ori wlis Semdeg kvlav iTxovda ruseTisagan daxmarebas! marTlac, amjerad, 1768 wlis oqtomberSi mozdoks Camosuli elCoba drouli aRmoCnda. 30 noembers, ise rom TviT elCobis peterburgSi Camosvlas arc ki dalodebia, paninma gaugzavna solomons werili, romelSiac atyobinebda ruseT-TurqeTis omis dawyebas, igi urCevda solomons daewyo moqmedeba TurqeTis winaaRmdeg ruseTis jarebis mosvlamde da agreTve daerwmunebina qarTlisa da kaxeTis mefe erekle, mtris winaaRmdeg mimarTul saerTo saqmes mimxroboda. Tavis mxriv ki Panini hpirdeboda, rom ekaterine II sazavo traqtatSi imperiisaTvis yvelaze sasargeblo da mniSvnelovan debulebaTa Soris Seitanda misTvis (solomonisaTvis – l. a.) sasargeblo muxlebs156.

mefe erekle mxurvaled gamoexmaura am mowodebas. Tuki “korpuss” gamogzavnida, igi TviT konstantinopolis aRebas hpirdeboda ruseTis monarqs.

152Грамоты..., I, стр. 1-9.153УказимператрицыЕкатериныIIКоллегиииностранныхдел (Грамоты, I, стр. 9); ОтветКоллегии

(тамже, стр. 9-12).154Грамоты..., I, стр. 471, 155.155iqve, gv. 6-7.156Грамоты..., I, стр. 24.

erekle iTxovda agreTve garantiebs, rom “zavis dros” saqarTvelo Setanili yofiliyo sazavo xelSekrulebaSi, rogorc ruseTis imperiis mfarvelobaSi, myofi qveyana157.

erekle acxadebda, rom igi mzad aris dasustebuli iranis winaaRmdeg ibrZolos, magram, raki ruseTis samefo kari jer Tavs ikavebs amisagan, sasurvelad miaCnia werilobiT Seatyobinos sparsest, rom erekl mxolod TurqeTTan omobs, da sparseTi damSvidebuli iqneba158.

1769 wlis 21 maiss solomonTan da ereklesTan “saidumlo” misiiT gamogzavnil poruCik xvabulovis (yublaSvilis) TandaswrebiT qarTl-kaxeTisa da imereTis mefeebma daudastures urTierTis “siyvaruli da megobroba” da ivaldebules erToblivad ebrZolaT Turqebis winaaRmdeg. amrigad, TurqeTs gauCines cecxli oTxi mxridan _ dunaidan, yirimidan, moreidan da saqarTvelodanac ki159.

qarTvelebis “gamxnevebisa da gamarjvebisaTvis” imereTSi gaigzavna 3 767-kaciani korpusi general-maior graf totlebenis xelmZRvanelobiT. igi 1769 wlis seqtembers Camovida darialis xeobiT. amasTan erTad TiToeuli mefisaTvis daxmarebis saxiT unda miecaT 50 aTasi maneTi “qarTuli da daqiravebuli jaris Sesanaxad”160.

rwmunebulad saqarTveloSi dainiSna ruseTis moxele _ Tavadi a. v. mouravovi (warmoSobiT qarTveli), romelic unda yofiliyo imperiis qarTvelebisadmi “uzenaesi keTilganwyobis sawindari”161.

ruseTis korpusis bedi saqarTveloSi (1769-1772) cnobilia: totlebenis uniWobam da avantiuristulma saqmianobam gamoiwvia ramdenime damarcxeba da damTavrda uxeiro generlis gadayenebiT. analogiuri bedi ewvia mis monacvle general suxotinsac, romelmac angariSi ar gauwia qarTvelebis rCeva-darigebas.

saCivari saCivarze midioda peterburgSi, erTi mxriv, ruseTis korpusis mTavarsardlisagan, romelic ereklesa da solomons “RalatSi” sdebda brals, meore mxriv, qarTl-kaxeTisa da imereTis mefeebisagan. rusul-qarTuli konfliqtis gasarkvevad da mosagvareblad saWiro gaxda specialuri piris _ kapitan iazikovis aq gamogzavna. gansakuTrebiT Tavxedurad iqceoda totlebeni. saqme iqamde mivida, rom ereklem misi dapatimreba gadawyvida “TviTnebobisaTvis”, mas miznad hqonda saqarTvelos samxedo siZlieris dasusteba162, qarTlis mosaxeleobisaTvis ruseTis erTgulebaze ficis CamorTmeva, ereklesaTvis taxtis warTmeva da qaTl-kaxeTis ruseTTan SeerTeba163.

totlebenis moqmedebam ruseTis karze uaryofiTi reaqcia gamoiwvia, radgan peterburgi, rogorc ukve aRiniSna, ar apirebda saqarTvelo imperiis uSualo sakuTrebad gadaeqcia164.

157iqve, gv. 429.158 i. cincaZe, 1783 w. mfarvelobiTi traqtati, Tb., 1961, gv. 17-18.159Ключевский, Курсрусскойистопии, т.V, 1957,стр.40.160Грамоты..., I, стр. 53, 80, 87.161Грамоты..., I, стр. 54.

162Грамоты..., I, стр. IX-XXX.163iqve, gv. XV-XVI.164Инструкциягенерал-майоруСухотинуот 23. I. 1771, (Грамоты..., I, стр. 471).

1771 wlis ianvarSi, rodesac totlebeni Secvala generalma suxotinma, am ukanasknels kategoriulad aekrZala Tavisi winamorbedis umsgavso saqmianobis gagrZeleba. male ruseTma saerTod gaiyvana saqarTvelodan Tavisi korpusi. es gadawyvetileba man 1771 w. dekembersa da 1772 w. ianvarSi miiRo. RonisZiebani 1772 wlis 5-dan 30 maisamde gagrZelda. ekaterines sigelebSi saqarTvelosa da imereTis mefeebis saxelze gadawyvetileba jaris gayvanis Sesaxeb motivirebulia “saqarTvelos mflobelebs” Soris arsebuli “uTanxmoebiT”, ruseTis jari ki iq unda yofiliyo, “sadac es marTlac sasargeblo iqneboda”. amasTan erTad, Tu qarTvelebi TviTon SeZlebdnen mieRwiaT warmatebisaTvis mterTan brZolaSi, maSin ekaterine Tavad izrnebda TurqeTTan sazavo xelSekrulebis dadebis dros es adgilebi samudamod darCenoda saqarTvelos165.

saeWvoa, rom ruseTis korpusis ukan gawveva mxolod mefeTa uTanxmoebiT aixsnebodes: swored am periodSi daiwyo realuri kontaqtebis damyareba portasTan dazavebis Sesaxeb. marTalia, Zmebi orlovebis gavleniT ekaterine kvlav ocnebobda konstantinopolze gaelaSqra, margam yvelaferi paninis gegmebis sasargeblod metyvelebda da bolos da bolos 1772 wlis maisSi dazavebas miaRwies166.

ruseTis korpusis datoveba saqarTveloSi paninis gegmebs mxolod zians moutanda. garda amisa, naTeli gaxda, rom korpusis sardloba cudad iyo momzadebuli amierkavkasiis kampaniis specifikuri pirobebisaTvis. es operacia naklebefeqturi aRmoCnda, radgan ruseTs ar surda gascdenoda qarTvelebis mxriv iseTi “diversiebis” sazRvrebs, rodesac “suli iqneboda aqauri, xolo tani qarTuli”. diaR, XVIII s. 70-ian wlebSi Savi zRvisa da, gansakuTrebiT yirimis problemiT dakavebuli ruseTi ar fiqrobda amierkavkasiaSi seriozul moqmedebebze, radgan Cdrilo kavkasia (yabardo) ver CaiTvleboda met-naklebad myar samflobelod da misi qveSevrdomebis mopoveba isev iaraRiT Tu moxerxdeboda.

1769-1772 ww. qarTul-rusuli kampaniis msvleloba sakmaod detalurad aris Seswavlili da Cven masze aRar SevCerdebiT167, saWirod migvaCnia mxolod aRvniSnoT, rom ruseTis jarebis gamoCenam saqarTveloSi xeli Seuwyo rusuli orientacis kidev ufro gavrcelebasa da ganmtkicebas saqarTvelos mmarTvel wreebsa da xalxSi. ori erTmorwmune xalxis brZolam “qristianobis mtrebis winaaRmdeg”. miuxedavad totlebenis xrikebisa, ki ar Searyia, piriqiT, ganamtkica qarTvelTa rwmena, rom mxolod ruseTze dayrdnobiT aris SesaZlebeli sabolood moispos jer TurqeTis, xolo Semdeg iranis batonoba. imereTis cixe-simagreebis: quTaisis, baRdadis, Sorapnis aReba mokavSireTa jariT da erToblivi gamarjvebebi triumfad iqceoda. totlebenis uTaurma moqmedebam da suxotinis sijiutem xeli SeuSala rusul-qarTuli iaraRis kidev ufro did warmatebebs da TviT rus oficrebSi iwvevda protests, rac ar SeiZleba ar scodnodaT qarTvelebs, romlebic xSirad TavSesafars aZlevdnen totolebenis TviTnebobis winaaRmeg aqtiurad moqmed oficrebs.

165Грамоты..., I, стр. 334-338.166orlovebisgegmakidevacromganxorcielebuliyo,

samxedrooperaciebibalkaneTisnaxevarkunZulzeundayofiliyogadatanili.167saqarTvelosistoriisnarkvevebi, Tb., t. IV, gv. 648-658; О. Маркова, Россия,

ЗакавказьеимеждународныеотношениявXVIIIвеке, М., 1996, стр. 135-145.

totlebenis moqmedeba erekles aRuZravda eWvs: xo mar asrulebda generali ruseTis karis saidumlo instruqcias?

marTalia, sigelebSi da werilebSi erekles TurqeTTan omis winaaRmdeg monawileobisaken mouwodebdnen, pirdebodnen “ruseTis mfarvelobas”, magram sworad gaigo ruseTis karma erekles Tanxmoba ruseT-TurqeTis omSi monawileobaze? xom ar unda ecnobebina mas saqarTvelo-ruseTis kavSiris detalebis Sesaxeb, anda saqarTvelo ra pirobebiT iyo Tanaxma mieRo ruseTis mfarveloba?

vfiqrobT, rom swored am motivebma da ara ubralod survilma _ iuridiulad gaeformebina Tavisi urTierToba ruseTTan, aiZula erekle 1771 wlis dekemberSi miemarTa ruseTis monarqisaTvis, daekonkretebina da gaeformebina es kavSiri. mefe erekles wardgineba (saTxovarTa punqtebi) ekaterinesadmi im pirobebis Sesaxeb, romlebzedac mas surda ruseTis mfarvelobis miReba, daTariRebulia 1771 wlis 30 dekembriT168. es dokumenti gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs, radgan safuZvlad daedo saqarTvelo-ruseTis saerTaSoriso urTierTobis erT-erT umniSvnelovanes aqts, romlis Sesaxebac saubari qvemoT gveqneba.

preambulaSi erekle madlobas uxdis ekaterines mfarvelobisa da samxedro daxmarebisaTvis. igi iTxovs, rom saqarTveloSi mudmivad imyofebodes 4000-iani jari, romelic sardlisa da mefe erekles urTierTSeTanxmebiT imoqmedebs.

erekle moiTxovs, rom misi memkvidreebis mefuri Rirseba ucvlelad darCes, radgan, ZvelTaganve misi winaprebis mefeebi iyvnen.

sanacvlod igi sTavazobs morCilebasa da iseTi samsaxuris gawevas, rac qvemoT aris aRwerili.

sielSi sul 14 muxlia. Cven ar mivdevT originalis Tanmimdevrobas da vajgufebT maT:

1. ZiriTadi adgili ukavia finansur sakiTxebs. erekles kargad esmoda, rom mSvidobian dros ruseTs saqarTveloSi ekonomikuri mxare ainteresebda. amitom igi sTavazobda:

a) qarTl-kaxeTSi eqspluataciaSi myofi an momavalSi aRmoCenili raime mTamadneulis Semosavlis naxevars;

b) TiToeuli komlidan 70 kapiks;g) 14 saukeTeso cxensa da 20 aTas vedro Rvinos yovelwliurad;d) ruseTis jaris daxmarebiT dapyrobil da saqarTvelosTvis dabrunebuli

miwebidan akrefili gadasaxadis naxevars, rogorc ruseTis imperiaSi TavadaznaurTa ymebisagan. mxolod kaxeTis miwebi gadaixdian 70 kapiks TiToeul komlze da 200 an met fuT abreSums yovelwliurad.

e) saqarTveloSi ruseTis korpusis Sesanaxi xarjebis anazRaurebas.v) aucilbelobis SemTxvevaSi saqarTvelos unda hqonoda ufleba miemarTa

ruseTisTvis sesxis misaRebad.2) teritoriul problemebTan dakavSirebiT erekle eWvsac ki ar

gamoTqvamda, rom qarTuli miwebi mas unda ekuTvnodes. axalcixis sakiTxTan dakavSirebiT ki igi sagangebod Txoulobda am mxaris dapyrobas gazafxulzeve, sulTanTa zavis dadebis Semdeg ar unda datovon igi TurqeTis mflobelobaSi,

168Грамоты..., т. II,вып. 1, стр. 90-92.

radgan “saqarTvelos miwa aris” da “mravalni qristianeni arian maTSida, da yovlis weliwads mZlavrebiT maxmadianad mravasl gardaaqceven”. is olqebi ki romlebic saqarTvelos ar ekuTvnoda brZolebiT iqneboda mopovebuli, unda ganawilebuliyo peterburgidan miRebuli brZanebis Sesabamisad.

3) rac Seexeba samxedro movaleobebs, erekle sTavazobda mSvidobian periodSi gaeyvana imdeni jariskaci, ramdensac krefdnen komlTa raodenobis mixedviT ruseTis imperiaSi.

4) erekle zrunavs saqarTvelos metad SeTxelebuli mosaxleobis zrdaze da iTxovs daabrunon samSobloSi yirimis tyveobidan ganTavisuflebuli qarTvelebi.

5) ganpirobebulia qarTuli eklesiis avtokefalia _ kaTalikosi unda darCes Tavisi RirsebiT “ganwesebasave Sina ucvlelad”.

6) kavSiris ganmtkicebisaTvis erekle sTavazobs xelmwifes erT-erTi vaJisa da agreTve, SeZlebisdagvarad, ramdenime Tavadisa da aznauris gagzavnas.

erekle mefes, rogorc Cans, ruseTis Tanxmoba, mieRo (qarTl-kaxeTi) Tavis mfarvelobaSi gardauvlad miaCnda. prof. i. cincaZe savsebiT marTalia, rodesac yuradRebas amaxvilebs im faqtze, rom amjead, gansxvavebiT 1752 wlisa, erekle ar eZebs istoriul-iuridiul precedentebs, aramed eyrdnoba 1768-1770 Camoyalibebul urTierTobas da ganmartavs ekaterinesa da n. paninis mier gamogzavnil aqtebs, rogorc oficialur dasturs qarTvelebis mfarvelobaSi miRebis Sesaxeb.

am periodSi garda Sinapolitikuri amocanisa (feodalebTan brZola centralizaciisaTvis), iseve rogorc mravali wlis winaT, sxva amocanac udevs safuZvlad qarTveli mefeebis sagareo politikas: saqarTvelosaTvis mis mier adre dakarguli miwa-wylis dabruneba, ruseTis SezRuduli batonobis farglebSi Zlieri saxelmwifos Seqmna, romelic gaaerTianebs qarTl-kaxeTisaTvis adre CamorTmeul miwebsac. am miznis ganxorcielebisaTvis erekle Tanaxmaa Tavisi Zalauflebis seriozul SezRudvazedac, radgan miaCnia, rogoc Cans, rom dasawyisisaTvis mTavaria qveynis politikuri gaerTianeba ruseTis imperiis farglebSi.

naTelia isic, rom iuridiuli TvalsazrisiT “saTxovarTa punqtebi” bundovani xasiaTisaa, mas adevs feodaluri daqucmacebulobis epoqis ideologiisa da axlo aRmosavleTis saerTaSoriso-samarTlebrivi praqtikis daRi. yovelive es ekleqtikuradaa misadagebuli ruseTis centralizebuli saxelmwifos moTxovnilebebTan (mag., rekrutebis ganawileba, madneulis eqspluatacia), laparakia ekonomikur da samxedro sferoSi suverenuli uflebebis SezRudvaze Sinapolitikuri cxovrebis yvela sxva sferoSi avtonomiis SenarCunebis pirobiT (sasamarTlo, saxelmwifo mmarTveloba, kanonmdebloba da a.S.). izRudeboda qmedunarianoba agreTve sagareo politikaSi, radgan igulisxmeboda, rom qarTl-kaxeTis sagareo politika unda gardaqmniliyo ruseTis interesebis Sesabamisad.

praqtikulad, laparaki iyo daqvemdebarebaze, romelic axlos idgan inkorporaciasTan. magram erekle nebiT midis Tavisi fiskaluri uflebebis SezRudvaze, ruseTis monarqis uzenaesobis iseT aRiarebaze, romelic qarTl-kaxeTs utovebs mxolod erTgvar Sinapolitikur avtonomias, ukarhavs mas suverenuli saxelmwifos Tvisebebs da gadahyavs igi privilegirebuli provinciis xarisxSi. magram, Cans, dinastiuri da politikuri amocanebi, rac erekles winaSe idga, misi TvalsazrisiT, aseT msxverplad Rirda.

saerTaSoriso samarTlebrivi TvalsazrisiT erekles mier SeTavazebuli kavSiri SeiZleba davaxasiaToT mxolod rogorc daqvemdebarebis xelSekrulebis proeqti, romelic ukargavda qarTl-kaxeTs suverenuli saxelmwifos statuss. TviTon erekle II iTxovs “pirobebis” dadasturebas, raTa “yvelasaTvis, mtrebisa da mokeTeebisaTvis, naTeli iyos, rom, namdvilad var ruseTis saxelmwifos qveSevrdomi da Cemi samefo SemouerTda (присовокуплено) ruseTis imperias im pirobebiT, rac ... Cems mier umorCilesad aris warmodgenili”.

saqarTvelo-ruseTis kavSiris iuridiul gaformebas erekle aniWebs metad did mniSvnelobas da peterburgSi gzavnis elCebs batoniSvil levanisa da sruliad saqarTvelos kaTolikos anton pirvelis xelmZRvanelobiT. elCebi gavidnen saqarTvelodan 1772 wlis 5 ianvars da mxolod 6 marts miaRwies astraxans. aq isini Seferxdnen... 1773 wlis ianvramde169 _ totlebenis dasmenam da intrigebma, suxotinis “raportebma” SeZles eWvi da undobloba aReZraT ruseTis karze saqarTvelos mimarT. mxolod mas Semdeg, rac kairkva situacia da daaskvnes, rom erekle “sando” iyo, elCebs miecaT ufleba gamgzavrebuliyvnen peterburgSi. 24 aprils elCebma Caabares sagareo saqmeTa kolegias “wardgineba”, pasuxi ki miRebuli iyo... 1774 wlis TebervalSi170. magram ekaterine II-is sifeli ereklesadmi daTariRebulia 1773 wlis 31 dekembriT.

pasuxi uaryofiTi iyo, rac, kacma rom Tqvas, savsebiT bunebrivia, radgan ruseTi saqarTvelos “SemoerTebaze” kategoriulad uars acxadebda. 1773-1774 ww. ruseTis saSinao mdgomareoba mkveTrad gauaresda emeliane pugaCovis xelmZRvanelobiT glexTa grandiozuli ajanyebis Sedegad, ris gamoc ekaterine cdilobda rac SeiZleba male daemTavrebina omi portasTan, miuxedavad imisa, rom es ukanaskneli marcxs ganicdida. jer kidev 1771 w. gamoiwvies rusuli korpusi saqarTvelodan, es faqti ki ukve mravlismetyveli iyo.

ekaterine aRniSnavda, rom saqme portasTan dazavebisaken midis, xolo Cveni jarebis gagzavna... (saqarTveloSi _ l. a.) aucileblad da tyuilubralod xels Seuwyobs samxedro alis ganaxlebasa da gaRvivebaso171.

ekaterine hpirdeboda, rom TurqeTTan zavis dadebisas mas formalurad CamoarTmevda dapirebas qarTveli xalxis uSiSroebasa da uvneblobaze, da Tavis Tavze aiRebda yovelive amis zustad Sesrulebis zedamxedvelobas, rac, uTuod, ufro saimedo daxmarebas aRmouCenda saqarTvelos, vidre axali samxedro moqmedebis dawyeba. mokled rom vTqvaT, ruseTi, diplomatiuri urTierTobis garda, uars ambobda ara mxolod saqarTvelo-ruseTis kavSiris iuridiul gaformebaze, aramed saerTod yovelgvar moqmedebaze, rasac SeeZlo TurqeTis (da iranis) ukmayofileba gamoewvia. aq Cven gvinda yuradReba mivaqcioT im garemoebas, rac saqarTvelo-ruseTis urTierTobis yvela mkvlevars gamorCa mxedvelobidan.

winamorbed mkvlevarebs miaCndaT, rom mfarvelobaze uaris Tqma ganpirobebuli iyo ara mxolod sagareo-politikuri (evropaSi) mdgomareobis

169mTeliamdroismanZilzeelCebiuzrunvelyofilniiyvnenmomaragebiTadamomsaxurebiT, “Zveliwesis” mixedviT. SeferxebasmaTuxsnidnenugzoobiTansxvaraimemizeziT. mag., gadamdebisenisgavrcelebiT. magramamasTanerTadundamieRoTyvelazomebi, raTaelCebs “armowyenodaT” (ix. Грамоты,т., I, стр. 369)ю

170Грамоты..., I, стр. 369, 395.171iqve, gv. 395.

garTulebebiT da imiT, rom ruseTs ar surda iranTa urTierTobis gamwvaveba, aramed pugaCobis ajanyebiTac172. es yovelive sworia quCuq-kainarjis xelSekrulebis mimarT, magram ruseT-saqarTvelos molaparakeba peterburgSi (1773 w. aprili _ 1774 w. Tebervali) marcxiT unda damTavrebuliyo sxva mizezTa gamo.

jer kidev 1772 w. dekemberSi buqarestis kongresze SeTanxmebuli da xelmowerili iyo muxli, romelic ruseTs garkveul movaleobas akisrebda saqarTvelos mimarT. ruseTis mier muxlis darRvevas SeeZlo ruseT-TurqeTis urTierTobis gamwvaveba (dawvrilebiT ix. qvemoT). amrigad, antonisa da levanis elCoba metad aradrouli iyo ruseTis samefo karis TvalsazrisiT, da rig sxva garemoebaTa gaTvaliswinebiT erekl meores ar SeeZlo mieRo misTvis sasurveli pasuxi.

axla mivmarToT quCuq-kainarjis xelSekrulebas, kerZod, XXIII muxls, romlis pirebi gaegzavnaT ereklesa da solomons. 1774 w. 5 seqtembris sigeliT ekaterine iuwyeboda TurqeTTan omis damTavrebas da yuradRebas aqcevda im faqts, rom man Seasrula dapireba _ “saqarTvelosaTvis” sasargeblo debulebani Seitana xelSekrulebaSi.

pirvel yovlisa, gavarkvioT ara quCuq-kainarjis xelSekrulebis ocdamesame “artikuli”, aramed meore “artikuli”, romelic buqarestis kongresis dros (29.X. 1771-9. III. 1772 w.), 1772 wlis 27 dekembers, iyo SeTanxmebuli da xelmowerili obreskovisa da abdur-rezakis mier. sxva cxra “artikulTan” erTad es muxli ucvlelad Sevida 1774 wlis xelSekrulebaSi173.

am muxlis pirvel nawilSi naTqvamia:saqarTvelosa da samegreloSi mdebare cixeebi bagdadCiki (baRdadi _ l.

a.) kutati (quTaisi _ l. a.) da Segreban (Sorapani _ l. a.), romlebic ruseTis iaraRiTaa mopovebuli, ruseTisave mier imaT kuTvnilebad iqneba aRiarebuli, visic isini ZvelTaganve ekuTvnoda. Tu qalaqebi ZvelTaganve, an didi xania brwyinvale portas eqvemdebareboda, mis sakuTrebadve iqneba cnobili.

cnobilia, rom es cixe-simagreebi gaTavisuflebuli iyo TurqeTis garnizonisagan saqarTvelo-ruseTis jarebiT 1770 w. maSinve, zamTarSi, mefis mTavrobam Seitana saqarTvelos sakiTxi “samomrigeblo gegmaSi”.

gaTvaliswinebuli iyo, rom cixeebi, romlebic Turqebs CamoerTvaT, daubrundeboda qarTvelebs, romelbsac es simagreebi yovelTvis ekuTvnodaT. maT meti moTxovnebi jer-jerobiT ar hqondaT. aseTive iyo 1771 w. 22 martis “zavis safuZvlebSi”, Tumca ufro gafarToebuli saxiT. 1772 wlis 21 aprilis instruqciaSi, romelic micemuli iyo fokSanebSi gagzavnili g. orlovisa da a. obreskovisaTvis, sakiTxi qarTuli cixe-simagreebis Sesaxeb kompromisis saSualebas iTvaliswinebda. elCebs neba eZlevaT aucileblobis SemTxvevaSi daeTanxmon aRdges omamdeli mdgomareoba, magram amas ukavSirdeba axali moTxovna _ TurqeTis mier uaris Tqma xarkad qristiani monebis wayvanaze, ris winaaRmdegac amdens ibrZoda solomoni. dava saqarTvelos Sesaxeb 1772 w. dekembris buqarestis konferenciaze damTavrda. mas Semdeg, rac TurqeTma kategoriulad gamocxada uari cixe-simagreebis daTmobaze (Tumca obreskovi araerTxel amtkicebda, rom quTaisi, baRdadi, da

172Ш. Месхиа, Я. Цинцфдзе, Иистории..., стр. 123-124.173Приложение№ 1 уЕ. Дружининой. Кучук-Кайнарджийскиймир, М., 1958, стр. 338-339.

Sorapani “odidgan ekuTvnodnen qarTvelebs da warTmeuli hqondaT mxedarmTavar faSebis mier omis wina xanebSi”), miRebuli iyo kompromisuli formulireba.

moxerxebuli diplomatiuri svla: ruseTi Tanxmaa aRiaros TurqeTis uflebebi sam did qalaqze, magram “kondicionalurad” _ Tu isini mas “ZvelTaganve ekuTvnodnen”. vin unda gadawyvitos es sakiTxi, ar Cans, magram naTelia, rom orive mxares (saqarTvelosa da TurqeTs) eZleodaT saSualeba pretenzia gamoecxadebinaT am simagreebze, rac uTuod, safuZvels miscemda ruseTs Careuliyo da gamoeyenebinda konfliqti Tavis sasargeblod. samagierod a. obreskovma miaRwia imas, rom danarCeni “miwebi da gamagrebuli adgilebi” aRiarebuli iyo qarTvelebis kuTvnilebiT, xolo TurqeTi daTanxmdnen SeewyvitaT religiuri devna. ruseTis diplomatiis mniSvnelovan gamarjvebad “saqarTvelos sakiTxSi” unda miviCnioT TurqeTis mier uaris Tqma qristiani monebis wayvanaze xarkis saxiT. bolos da bolos es muxli saqarTvelos Sesaxeb Semdegnairadaa formulirebuli: brwyinvael porta, traqtatis pirveli artikulis Sesabamisad, iRebs valdebulebas sruli amnistia gamoacxados yveal imaT mimarT, visac omis mimdinareobis dros am mxareSi raime Seuracxyofa miayenes. brwyinvale porta sazeimod da samudamod ambobs uars xarkad Wabukebisa da qaliSvilebis moTxovnasa da yovelgvar sxva gadasaxadze. porta valdebulebas kisrulobs, arc erTi maTgani ar CaTvalos Tavis qveSevrdomad imaT garda, romlebic ZvelTaganve ekuTvnodnen, qarTvelebisa da megrelebis mflobelobaSi myof yvela cixesa da gamagrebul adgilebs datovebs maTs ganmgeblobasa da dacvaSi. aseve araviTari saxiT ar Seaviwrovebs qarTvelTa sarwmunoebas, monastrebsa da eklesiebs, ar SeuSlis xels Zveli eklesia-monastrebis SekeTebasa da axlis agebas. Cildiris valim da sxva gamgeblebma da oficrebma ar unda Seaviwrovon isini iseTi moTxovnebiT, romlebsac SeiZleba mohyves maTi mamulebis dakargva.

TurqeTma, Tavis mxri, aiZula ruseTi piroba daedo, rom radgan dasaxelebuli xalxebi brwyinvale portas qveSevrdomebi arian, amitom ruseTis imperia SemdegSi maT saqmeebSi sruliad ar unda Caerios da arc Seaviwrovos isini.

xom ar ewinaaRmdegeba es debuleba amave muxlis pirvel nawils, mis “kondicionalizms”?! vfiqrobT _ ara. sakiTxi ”kondicionalizmis” Sesaxeb aris sakiTxi xelSekrulebis ganmartebisa da faqtebis dazustebisa, rac ar ewinaaRmdegeba valdebulebas ar Caerios TurqeTis saSinao saqmeebSi. daskvniTs nawilSi mniSvnelovania sxva ram _ rogorc mTeli “qarTuli muxlis”, ise misi daskvniTi nawilis arsi mowmobs, rom ruseTma iuridiulad daadastura TurqeTis uflebebi “saqarTvelosa da samegreloze”.

ra saqarTvelozea laparaki? qarTl-kaxeTsa da imereTze Tu mxolod dasavleT saqarTveloze? ezemoT moyvanili teqsti pirdapir pasuxobs am SekiTxvaze: laparakia imereTsa da samegreloze, radgan qarTl-kaxeTi am periodSi ar iyo TurqeTis qveSevrdomi da araviTar xarks ar uxdida. amas aRiarebs TviT TurqeTis, romelic iranSi qerim-xanTan Civis “gurjistanis valis” moqmedebis Taobaze ruseT-TurqeTis omSi. es muxli avaldebulebs ruseTs mxolod “brwyinvale portas qveSevrdomebis” mimarT. saqarTvelos sakiTxis irgvliv msjelobis dros arc erT mxares ar dabadebia kiTxva, romel saqarTvelozea

saubari, radgan molaparakeba exeboda mxolod portas qveSevrdmebs. aq aRsaniSnavia sakiTxi amnistiis Sesaxeb, romelic SemTxveviT ar iyo Setanili 1774 w. xelSekrulebis pirvel artikulSi, radgan mis gadawyvetas unda ganemtkicebina ruseTis gavlena TurqeTis winaaRmdeg mebrZol qristianul da zogierT muslimanur xalxze. quCuq-kainarjis xelSekruleba avaldebulebs orive mxares, Caataron amnistia da saerTo patieba y v e l a i m q v e S e v r d o m i s a (xazgasma Cvenia _ l. a.), romlebmac Ciadines erTi Tu meore mxaris mimarT raime danaSauli... (Semdeg CamoTvlilia “ganTavisuflebisa da patiebis zomebiT” _ l. a.)174.

amrigad, laparakia mxolod TurqeTisa da ruseTis qveSevrdomebis Sesaxeb (ukanasknels es praqtikulad ar exeboda, radgan arc erTi misi qveSevrdomi ar ibrZoda TurqeTis mxareze). magram es punqti SemuSavda imereTis cixe-simagreebis sakiTxTan dakavSirebiT, radgan TurqeTma uari Tqva am simagreebis imereTis xelSi datovebaze. aman a. obreskovis SiSi gamoiwvia am ukanasknelTa bedis gamo da ubiZga Camoeyalibebina saerTo debuleba yvela qristianis mimarT, miT umetes, rom generaluri amnistia gaTvaliswinebuli iyo 1770 wlis gegmiT. 1772 w. 27 dekembers es sakiTxi ukve SeTanxmebuli iyo. “qarTuli muxlis” formulirebis dros, rac imave dRes moxda, obreskovma kidev erTxel gansakuTrebiT gaamaxvila yuradReba TurqeTis valdebulebaze, gaetarebina amnistia, axla ukve specialurad, dasavleT saqarTvelos mimarT. am muxlis miTiTeba, romelic Seicavs saerTo debulebas amnistiis Sesaxeb, kidev erTxel amtkicebs, rom saubari SeiZleba iyos mxolod TurqeTis qveSevrdomebis Sesaxeb da ara saerTod. amrigad, 1774 wlis xelSekrulebis XXVIII muxlis punqti amnistiis Sesaxeb exeba mxolod “imereTsa da samegrelos”. portas valdebuleba, CaTvalos qveSevrdomad mxolod is, vinc yovelTvis mas ekuTvnoda, sruliad ar exeboda amnistias da aqvs damoukidebeli mniSvneloba. jer kidev abdur-rezakTan saqarTvelos sakiTxisa da, kerZod, simagreebis sakiTxis ganxilvis dros, obreskovi acxadebda: zogierTi qarTveli Tavisufali xalxia, da kari... (ruseTis _ l. a.) maT portas qveSevrdomebad ver aRiarebs175. SesaZloa aq laparakia qarTl-kaxeTze. ara, obreskovi am SemTxvevaSi miuTiTebs “aCikbaSebis” (imerlebis) gancxadebas imis Sesaxeb, rom isini portas arasodes ekuTvnodnen176. ramdenadac sakiTxma cixe-simagreebis Sesaxeb “kondicionaluri” gadawyveta miiRo, sakiTxi qveSevrdomobis Sesaxeb aseve “kondicionalurad” iyo formulirebuli da amnistiasTan mas saerTo araferi aqvs. 1776 w. quCuq-kainarjis xelSekrulebis XXIII muxli aramcTu ar exeboda qarTl-kaxeTs, aramed arc ki gulisxmobda mas. TviT ruseTis samefo kari iZulebuli iyo eRiarebina es: 1784 wels kancleri a. bezborodko werda ruseTis elCs i. bulgakovs konstantinopolSi: saqme imaSi mdgomareobs, rom gaswordes Secdoma kainarjis traqtatisa da saqarTvelos Sesaxeb, sadac igi sruliad ugulebelhyves, da gaswordes ara werilobiT, aramed saqmiT177.

174Приложение№ 1 уЕ. Дружининой, Кучук-Кайнаджийскиймир, М., 1958, стр. 357.

11. l. aleqsiZe175АВПР, ф. Сношениястурцией, д. 1754, л. 7.176Е. Дружинина, цит. соч., стр. 230.177П. Григорович, Канцлеркн. А. А. Безбородковсвязиссобытиямиеговремени, т. I, СПб, 1879, стр.

455.

aucileblad migvaCnia aRvniSnoT, rom “saqarTvelos” arazusti formulireba ruseTis diplomatiis sawyeni Secdomaa, romelic Semdgom missave winaaRmdeg Sebrunda. georgievskis traqtatis winaaRmdeg gamogzavnil protestSi 1787 wels TurqeTma ganacxada, rom ruseTma daarRvia quCuq-kainarjis traqtatis XXIII muxli. rogorc vxedavT, porta Taviseburad ganmartavda am muxls178.

ibadeba kiTxva, ratomRa gaugzavna ruseTis samefo karma erekles XXIII muxlis piri, Tu masSi qarTl-kaxeTis Sesaxeb araferi iyo naTqvami? sruliad ubralod _ 1774 wlis 5 seqtembris sigelSi naTqvamia: Cven vbrZaneT daerTos aq im punqtis piri, romliTac porta, sruli sizustiT, valdebulebas iRebs warsul omSi monawileobis gamo qarTvel xalxs Tavi daanebos yovelgvari sasyidlis gareSe, uars ambobs moiTxovos xarki-WabukebiTa da qaliSvilebiT _ maTganac, vinc odiTgan mis qveSevrdomebad iTvlebian..., agreTve yovelgvar sxva gadasaxadebze. mTeli qarTveli xalxisaTvis amdeni madlis gakeTebis Semdeg... safuZveli gvaqvs movelodeT, rom Tqveni brwyinvaleba da saqarTvelos sxva mflobelebi samudamod madlierni darCebiT Cveni imperatorobis taxtisa da Tqveni xvedriT gaxarebulnis da kmayofilni iqnebiT179.

ruseTis kari, amrigad, diplomatiur xerxs mimarTavs: iZleva amnistiis Sesaxeb punqtis gafarToebul ganmartebas qarTl-kaxeTis mimarTac da Tavis damsaxurebad acxadebs dasavleT saqarTvelos, rogorc mTeli saqarTvelos, xvedris Semsubuqebas, rac ar SeiZleba ar Sexeboda erekle II-s.

amrigad, mZime Sinapolitikurma mdgomareobam da agreTve garepolitikurma sirTuleebma evropaSi, aiZules ruseTi daedo TurqeTTan sazavo xelSekruleba. man ganamtkica yvelaze ufro arsebiTi SenaZenebi (yirimi, yabardo, azovispireTi, bugsa da dneprs Soris mdebare teritoria), gaxsna Savi zRvis sruteebi rusuli xomaldebisaTvis da uari Tqva im “meorexarisxovan” problemebze, romlebsac mocemul periodSi sasicocxlo mniSvneloba ar hqonda ruseTisaTvis. am ukanasknelTa ricxvSi “saqarTvelos problemac” iyo. magram is debulebebic, romlebic faqtiurad arafers aZlevdnen imarets (radgan solomonma didi xania uari Tqva xarkis (qal-vaJis) micemaze), saqarTvelosaTvis mniSvnelovani iyo, radgan pirvelad ruseT-TurqeTis urTierTobis istoriaSi saerTaSoriso xelSekruleba detalurad exeboda saqarTvelos Tundac erT nawils da saSualebas aZlevda ruseTis diplomatias iuridiulad Sedaveboda TurqeTs saqarTvelos Taobaze. Tumca ruseTis poziciam saqarTvelos mimarT qarTvel mefeTa imedis erTgvari gacrueba gamoiwvia, mainc 1769-1772 ww. kampaniam quCuq-kainarjis xelSekrulebasTan erTad daarwmunes “saqarTveloebi”, rom saWiroa Semdegac rusuli orientaciis gziT svla, vinaidan xedavdnen imasac, rom ruseTis sul ufro da ufro uaxlovdeboda amierkavkasias.

2. 1783 wlis saqarTvelo-ruseTis traqtatis iuridiuli buneba

80-iani wlebis dasawyisSi kvlavac ganaxlda saqarTvelo-ruseTis diplomatiuri kavSiri, rac 1775 wels Sewyda. jer solomonma (1781-1782 ww.) miaqcia ruseTis yuradReba TurqeTis mier quCuq-kainarjis xelSekrulebis

178П. Бутков, МатериалыдляновойисторииКавказас 1722 по 1803 год., Спб, 1869, т. II, стр. 198.179Грамоты..., I, стр. 409-410.

darRvevas, Semdeg ki erekle ugzavnis n. panins sigelebis pirs, romlebic avstriisa da dasavleT evropis sxva qveynebSi iyo gagzavnili finansuri damxarebis TxovniT (1782 w. oqtomberi). amjerad ruseTi ufro dadebiTad aris ganwyobili saqarTvelos (iseve rogorc mTeli amierkavkasiis) mimarT da ar aris winaaRmdegi radikaluri nabijebi gadadgas am mxareSi. saqme isaa, rom am dros ruseTis sagareo orientaciaSi garkveuli cvlilebebi xdeba180. 1781 wlis maisSi uvado SvebulebaSi midis n. Panini da ruseTis sagareo politika sul ufro da ufro ganicdis Tavad g. potiomkinisa da graf a. bezborodkos gavlenas. pirveli, rogorc cnobilia, iyo TurqeTis mimarT aqtiuri politikis gatarebis momxre, radganac TurqeTi agrZelebda xrikebs yirimsa da kavkasiaSi, da emzadeboda ruseTTan axali brZolebisaTvis. warmoiSva e.w. “berZnuli gegma”, romlis mizani iyo TurqeTis sabolood dasusteba balkaneTze ruseTisagan damokidebuli saxelmwifoebis Seqmnisa da avstriisa da safrangeTisaTvis mcireodeni teritoriuli daTmobis gziT181. ruseTis samefo kari sul ufro da ufro gabedulad acxadebs protests Turqi feodalebisa da TviT mTavrobis mier qristiani qveSevrdomebis devnis gamo, yirimisa da yubanis dapyrobaze mimarTuli xrikebis winaaRmdeg, mwifdeba axali ruseT-TurqeTis konfliqti. amasTan erTad, iranis mmarTvelis qerim-xanis sikvdilma (1779 w.) da aq dawyebulma Sina brZolam gauRviZa ruseTs azri sabolood ganmtkicebuliyo samxreT-dasavleT kaspiispireTSi. garda wminda ekonomikuri amocanebisa ruseTis batonoba sparseTis amierkavkasiaSi amagrebda ruseTis poziciebs kaspiis zRvasa da iranSi. amave dros igi qmnida axal moxerxebul placdarms TurqeTis winaaRmdeg da amagrebda ruseTis zurgs182. 1780 w. daiwyo samzadisi sparseTis laSqrobisaTvis. 1781 wels iranisaken gaigzavna mcire eskadra voinoviCis xelmZRvanelobiT. es “cda” uSedegod damTavrda, magram laSqrobisaTvis samzadisi ar Sewyvetila183.

amrigad, “berZnuli” da “sparsuli” gegmebi iTvaliswinebdnen ruseTis politikis aqtivizacias TurqeTisa da iranis mimarT am ukanasknelebis sisustisa da evropaSi xelsayreli koniunqturis gamoyenebiT. sruliad ar aris sakvirveli, rom amjerad amierkavkasias didi mniSvneloba eniWeba, radgan “aq carizmma ganTavisuflebis poza miiRo” Tavisi amocanis Sesambsubuqeblad184. am mimarTebiT didi yuradReba eqceva saqarTvelosa da somxeTs, maT abamen mWidro diplomatiur kavSirSi, romlis mizania amierkavkasiaSi Seiqmnas ruseTisagan damokidebuli, magram sakmaod Zlieri qristianuli saxelmwifoebi.

amitom aris, rom solomonis Civilis sapasuxod, 1782 w. 31 dekembers sagangebo despansa da uflebamosil ministrs konstantinopolSi bulgakovs daevala moeTxova portasagan quCuq-kainarjis traqtatis XXIII muxlis Sesruleba (e.i. ar aagon imereTsa da samegreloSi cixe-simagreebi). aqve daevala gamoqomageboda erekles (da solomons), rogorc iseT mflobelebs, romelTa dacva yovelgvari wyeninebisagan ganpirobebuli iyo erTmorwmuneobiT da am xalxis mimarT maradiuli keTilganwyobiT185. TviT erekles 1782 w. urCeven aRar

180ОчеркиисторииСССР, периодфеодализма, втораяпол. XIXвека, М., 1959, стр. 368.181Сб. РИО, т. 46, стр. 385; Историядипломатии, М., 1959, стр. 366-367.182Н. Смирнов, ПолитикаРоссиинаКавказе; стр. 120-121.183П. Бутков, Материалы..., ч. II, стр. 84-92.184К. Маркс, Ф. Энгельс, Соч., т. XVI, ч. 2, стр. 9.185Грамоты..., II, 2, стр. 29-30.

mimarTos imperator ioseb II-es da “sxva qristianul saxelmwifoebs”, radgan maT piroba aqvT dadebuli ar Caerion aziuri mezoblebis saqmeebSi186. sruliad naTelia, rom ruseTs ganzraxuli aqvs saqrTvelos saqmeebSi meti simtkice gamoiCinos, igi oficialurad acxadebs uflebas “erTmorwmune xalxis mfarvelobaze”.

potiomkini ki am dros iwyebs ereklesTan kontaqts im mizniT, rom ereklem eZebos ruseTis TviTmpyrobelobis formaluri mfarveloba187. es misia 1782 w. Semodgomaze miandes doqtor i. reinegss, romelic iRwvoda saqarTvelos samefo karsa da agreTve somxeTSi. bunebrivia, rom reinegs didi cda ar dasWirvebia _ ukve dekemberSi erekle amyarebs potiomkinTan pirad kontaqts, ugzavnis Txovnas saqarTvelos mfarvelobaSi miRebis Sesaxeb da axal saTxova punqtebs, romelnic “1771 wlis pirobebTan” erTad “formalur kavSirs” unda dadeboda safuZvlad188.

ras warmoadgenda es axali punqtebi?1) mSvidobian dros iranma da TurqeTma ar unda xelyon saqarTvelo

(qarTl-kaxeTi), romelic ruseTTan kavSirSi imyofeba, omis SemTxvevaSi qarTvelebi mzad unda iyvnen yovelgvari samsaxuri Seasrulon mterze gamarjvebisaTvis.

2) erekle kvlav daJinebiT iTxovs, rom mas dam is memkvidreebs SeunarCunon taxti, romelic yovelTvis mis winaprebs ekuTvnoda.

3) Tu 1771 wels gansakuTrebiT iyo aRniSnuli uflebebi axalcixis mxareze, axla wamoyenebulia pretenzia yarsze da agreTve iranisa da lekebis mier dapyrobil qarTul miwebze.

4) dabolos, nacvlad “oTxi polkisa”, romelic unda gamoegzavnaT “omis dros”, erekle iTxovs, mSvidobianobisas saqarTveloSi (qarTl-kaxeTSi) CaeyenbinaT ori, SeZlebisdagvarad regularuli, polka, Tavisi jamagiriT, xolo sursaTiT maT qarTvelebi moamaragebdnen189.

axali saTxovari punqtebi maSinve gaigzavna potiomkinis mier ekaterinesTan da ukve 1783 wlis dasawyisSi (Teberval-martSi) a. bezborodkos xeliT Tavad potiomkinisaTvis Sedgenili iyo “safuZvlebi” ruseT-saqarTvelos xelSekrulebis dasadebad. es dokumenti sakmaod naTel warmodgenas gvaZlevs ruseTis poziciaze, gvacnobs Sexedulebas im statusze, romelsac unda amkvidrebdes momavali saqarTvelo-ruseTis kavSiri. es sabuTi SedarebiT moeklad da Tavs uflebas mivcemT mTlianad moviyvanoT:

«МнениеЕяВеличествабыло, чтобы 1-е, черезВашусветлостьзаключитьсГрузинскимиЦарями«союзныйтрактат», неименуяихподданными, носоюзниками, отИмперииВсероссийской, покровительствуемыми.

2. Поборовденежныхнепринятьникакич, нижеполовинысметалловиминералов, аоставитьвсевпользуЦарейГрузинских–апринятьтолькоежегоднуюприсылкушелку, винилошадей.

186iqve, gv. 30.187П. Бутков, Материалы..., ч. II, стр. 118.188Грамоты..., II, 2, стр. 24-26, 27, 28.189iqve, gv. 25-26.

3. Поблагорассуждениювашемуназначитьимсубсидииденежныя, почислувойсквовремявойны, анапервоевремясуммунекоторую, будеизволитенайтинадобным.

4. ОтменитьвсякоезнакомствосИмператором (Римским) исдругимихристианскимидержавами, сказав, чтоонеимеютусловиенемешатьсявдела, доАзиатскихнашихсоседейкасающиеся, даиписемкИмператору (Римскому) непосылать.

5. ОвойскахиовсемпрочемГосударыняизволитожидатьотвашейсветлостипримечаний, остовляявамипосимпунктамсноситься.

6. ЕяВеличествоизволилапримечать – ненужнолиподВашимруководствоммирмеждуЦарямиИраклиемиСоломономпоставитьясныйиточный, учинясебякакручателемоного, такиарбитромвслучаевзаимныхжалоб.

Припостановлениитаковогосоюзанехудобы:I. Вместитьправомонархамнашим..., ЦарямГрузинским–инвеституру,

ичтобыболеесейнародпривязатькРоссии, тобывесьмополезноИерархиюихпривязатькнашемусиноду, азнатнейшимфамилиамдатьправоРоссийскогодворянства; архиепископажеКатоликоса, тоему, соборнаго, поставитьстепенивРоссийскойцерквимеждупервыми.

2. Ещеболеебезкорыстиедоказанобудет, еслитомуивиноприказнобудетбратьзаизвестнуюцену, темпаче, чтосиекасаетсяпростогонарода.

3. Можноинородоватьнавсегдадвабаталионапехотысчетырьмяпушками; сиетемпачебудетполезно, чтогорскиенародысобоихсторонгорприпертыбудутикоммуникациясГрузиямиобезпечится. Помянутыебаталионысменятьпогодно. Чтожекасаетсядовоенноговремени, тогдаотрядвойскучисломсвоимбудутзависетьотобстоятельств.

4. КогдаподуховенствуонипривязаныбудуткСиноду, топосемупримеруиРимскоедуховенство (вГрузии) отРоссиижеполучатьбудут, асимкончитсясношениесИмператором (Римским), которомупричиноюмиссионарии.

5. Каквышеупомянуто, чтосиезависитотобстоятельстввоенных, очемяпространнопишувгенеральномпредположениидействийвоенных.

6.Сиевесьманужно, ибоих (Царей) согласиеусилитнашуоборонувтойчасти»190

aSkaraa, rom, upirvelesyovlisa, saubariaereklemeoreze, xoloSemdegsolomonpirvelze, radgan “safuZvlebis” Sinaarsigamomdinareobs 1771-1773 ww. pirobebidanda 1782 wlissaTxovaripunqtebidan, racqarTl-kaxeTismefismieriyogamogzavniliruseTSi. yuradRebasipyrobsisfaqti, rom, amxelSekrulebisSesabamisad, saqarTvelossamefoebsundaSeenarCunebinaTsaerTaSorisosamarTlissubieqtisstatusi, xoloqarTvelebiundayofiliyvnen “mokavSireebi” daara “qveSevrdomebi”.

momdevnopunqtebiTiTqosadasturebenruseTisgadawyvetilebasdadon “sakavSirotraqtati” (fuladgadasaxadzeuarisTqmasakmaodmetyvelifaqtia). CvenverdaveTanxmebiTimmecnierebs, romlebicTvlian, TiTqosfuladdasaxadzeuarisTqmaaixsnebaimiT, romaramizanSewoniliiqnebodaisedacgaWirvebaSimyofi “saqarTveloebis”

190Грамоты..., II, 2, стр. 30-31.

“rusuligadasaxadiT” dabegvra, romelicgardaamisa, metadmcireTanxisaiyodaruseTisxasinisaTvisinteressarwarmoadgenda191.

mosaxleobisgadasaxadiTdabegvra, rogorcukveaRvniSneT, niSnavdaqarTl-kaxeTisTiTqmissrulinkorporacias, racruseTisaTvisarasasurveliiyoamperiodSi, radganesdaakisrebdaamukanasknelssakmaodmZimemovaleobasamierkavkasiaSiaqtiurimoqmedebebisCaTvliT. magramamisaTviskiruseTissamefokarimzadariyo. igiveSeiZlebaiTqvas “rekrutobaze”. sruliadnaTeliaruseTisganzraxvaamierkavkasiaSiiqoniossakmaodZlierisayrdeniqristianulisaxelmwifoebissaxiT, daaraiRosTavisTavzemaincdamaincmZimevaldebulebebi, romlebmacSeiZlebaxeliSeuwyonTurqeTsadairansCaabanruseTiaxloaRmosavleTiskonfliqtebSi, amitomruseTissamefokarisaTvisyvelazeufroxelsayreliiyo “mokavSiris” statusi.

gadawyvetileba _ saqarTvelosgaigzavnos “oribatalioni... oTxizarbazniT” _ kideverTxelmowmobsCvenivaraudissiswores. sakomunikacioxazisdidigaWimulobisasamoribatalionisgaZlierebaqarTl-kaxeTisanimereTissazRvrebzekonfliqtiswarmoSobisSemTxvevaSidroismciremonakveTSifaqtiuradSeuZlebeliiyo. ambatalionebisarsebobamfarvelobissimbolurxasiaTsatarebdadauzrunvelyofdadarialisxeobiTamierkavkasiaSimimavaligzisuSiSroebas.

“safuZvlebSi”, amasTanerTad, moCanskideverTigaremoeba _ ruseTiskaricdilobsSeqmnassaWiropirobebisaqarTveloSimtkicerusuliorientaciisaTvis.

yvelazedidisaSiSroebaiyoereklesgardacvalebisSemdegsamefotaxtzeararusuliorientaciisufliswulisasvla, romelsacSeeZlogaewyvita “kavSiri”. sworedamsaSiSroebisTavidanacilebismizniTfiqrobdnen “investituris” uflebismiRebas.

amasTanerTadmiRebuliazomebisaqarTvelosmmarTveliwreebissasulierowodebisadaTavadaznaurobis “mizidvisaTvis”. aqukvesaxezeaiseTimoqmedeba, romelicmiuTiTebs “kavSiris” Taviseburpirobas, magramzrunvarusuligavlenisganmtkicebisaTvissaqarTveloSikarnaxobda “kavSiris” sworedaseTiformisaucileblobas. “dasavleTis orientaciis” saSiSroeba, risi aRkveTac ruseTma mtkiced gadawyvita, arcTu mcire rols asrulebda am saqmeSi.

zemoT Tqmulis Semdeg SeiZleba gamovitanoT daskvna: raki gadawyvita sagareo-politikuri saqmianobis aqtivizacia amierkavkasiaSi, ruseTis samefo karma gaaforma Tavisi kavSiri saqarTvelos samefoebTan da TviTon itvirTa mfarvelis roli. magram amaze metisaTvis ruseTi jer ar iyo momzadebuli, amitomac erekles winadadeba uaryves da gadawyda “formaluri xelSekrulebis” dadeba, romelic daamtkicebda mxolod “saqarTveloebis” damokidebulebas ruseTisagan da dautovebda maT saerTaSoriso samarTlis subieqtis statuss.

xelSekrulebis proeqti, romelic kancler bezborodkos mier iyo Sedgenili, agreTve mowmobs am daskvnis siswores. ramdenadac xelSekruleba TiTqmis ar gansxvavdeboda “proeqtisagan”, amitom zedmetad migvaCnia amjerad am

191i. cincaZe, cit. naSromi, gv. 112-113.

aqtze SeCereba. sayuradRebo mxolod is aris, rom xelSekrlebis proeqti gamougzavnes erekle mefes 1783 wlis aprilSi, man igi dawvrilebiT Seiswavla da moiwona. rCeboda xelmoweris procedura.

radgan Tavad potiomkins nabrZanebi hqonda daedo ereklesTan traqtati, visi meSveobiTac igi (Tavadi potiomkini _ l. a.) moisurvebda, am saqmis Sesasruleblad man airCia general-poruCiki pavle sergis Ze potiomkini, amierkavkasiis jarebis mxedarmTavari da podpolkovniki tamara, romelTac daavala am saqmis Sesruleba. mefe erklem Tavis mxriv, airCia georgievskSi gasagzavni Tavadebi: d. k. muxranbatoni da g. r. WavWavaZe. molaparakebis Sedegad dazustda saboloo teqsti da iqve iTargmna qarTul enaze, raSic didi Rvawli miuZRvis gamoCenil qarTvel politikossa da mecniers gaioz reqtors, romelic aqtiurad monawileobda traqtatis teqstis irgvliv momxar diplomatiur molaparakebaSi192.

1783 wlis 24 ivliss kavkasiis xazis cixesimagre georgievskSi uflebamosilma pirebma xeli moaweres “megobrobis pirobebs”, romelic, me-13 muxlis Tanaxmad, formalurad ZalaSi Sevida saratifikacio sigelebis gacvlisas 1784 wlis ianvarSi. 1783 wlis 3 noembers ereklem miiRo ekaterines saratifikacio sigeli. 1784 wlis 24 ianvars man Caabara “ratifikacia” ministr-rezident burnaSevs. magram, ukve 24 agvistos mTel saqarTveloSi (qarTl-kaxeTi) sazeimod aRniSnes xelSekrulebis dadeba. ereklem miiRo fexosanTa ori batalioni, artileria, investituruli niSnebi da 1784 wlis ianvars, xelSekrulebis pirobis Sesabamisad, dado fici.

traqtati Sedgeboda preambulisa, 13 ZiriTadi da 4 saidumlo, separatuli artikulisagan193. mas darTuli hqonda teqsti im ficisa, romelic mefe erekles unda mieRo xelSekrulebis mesame artikulis mixedviT. mogvianebiT Sedgenili iyo damatebiTi muxli, “Sesasrulebeli artikuli”, romelic mefis taxtze asvlis ceremonials exeboda.

traqtatiT gaTvaliswinebuli ufleba-movaleobani sakmaod vrclad da detalurad aris gaSuqebuli qarTveli, rusi da sazRvargareTeli istorikosebis mier. amitom am sakiTxebs SevexebiT mxolod iuridiuli statusis gasarkvevad, romelsac qarTl-kaxeTis samefo iZenda georgievskis traqtatis ZaliT. rogorc bolo xans gamocemuli literaturidan Cans, swored is iyo da aris 1783 wlis traqtatis yvelaze sadavo sakiTxi.

qarTul sabWoTa istoriografias uryevad miaCnia akad. iv. javaxiSvilis mier 1919 wels Camoyalibebuli Tezisi, romlis Tanaxmad, 1783 wlis traqtati iyo “megobruli xelSekruleba kavSirisa da mfarvelobis Sesaxeb”, xolo saqarTvelo xdeboda suverenuli, magram damokidebuli194.

amave sakiTxs sxvagvarad aSuqebs rusuli sabWoTa istoriografia. ase magaliTad, o. markova Tvlis 1783 wlis xelSekrulebas traqtatad proteqtoratis

192 m. darCia, gaioz reqtori, Tb., 1972, gv. 93-100.193 ix. r. miminoSvilisa da g. paiWaZis mier gamocemuli teqsti da danarTebi _ “qarTveli

samefo-samTavroebis sagareo politikis istoriidan”, Tb., 1970, 1, gv. 189-237.194 aseT daskvnas akeTebs g. paiWaZe “saqarTvelos istoriis narkvevebis” me-IV tomis,

mecamete Tavis me-8 paragrafSi, gv. 692.

Sesaxeb da rom traqtatis ZaliT... qarTveli mefe ruseTis vasali xdeboda. ufro gviandel SromaSi avtori xmarobs mxolod termins “proteqtorati”195.

1783 wlis xelSekrulebis iurdiuli bunebis sworad Sefasebas cdilobdnen mefis ruseTis droindeli mecnierebi. pirvelyovlisa, yuradRebas imsaxurebs im drois cnobili saxelmwifomcodneebis _ z. avaliSvilisa da m. xelTufliSvilis Sromebi. z. avaliSvilis, romelic iyenebda XIX-XX saukuneebis saerTaSoriso samarTlis terminebs, movlenis gansazRvrisas siZneles waawyda. igi wers: ismis kiTxva saxelmwifo urTierTobaTa ra tips ekuTvnis “megobruli kavSiri”? imyofeboda kia saqarTvelo (1783-1801 ww.) ruseTisagan vasalur damokidebulebaSi, Tu mis proteqtorats Seadgenda? arc erTi, arc meore, ukeT rom vTqvaT, erTic da meorec erTdroulad196. avtori miuTiTebs im faqts, rom vasalitetze SeiZleba saubari mxolod im SemTxvevaSi, rodesac damokidebuli politikuri erTeuli aris siuzerenis kreatura (iuridiuli TvalsazrisiT), e.i. aris siuzerenis warmonaqmni _ provincia an dapyrobili qveyana, romelsac siuzereni Tavisi nebiT aZlevs arasuverenuli saxelmwifos statuss. warsulSi, igi warmoiSveboda vinmesaTvis lenuri mflobelobis boZebis gziT “vasaluri samsaxuris pirobiT”197. aqedan gamomdinareobs avtoris daskvna: rogorc Cans, am TvalsazrisiT saqarTvelo ar iyo ruseTis vasali198, Tumca saqarTvelo iRebda Tavis Tavze rig vasalur valdebulebas da amiT arasuverenuli saxelmwifo xdeboda, magram amas TviTon nebayoflobiT kisrulobda. xom ar aris es proteqtorati? z. avaliSvili kategoriulad pasuxobs _ ara, radgan traqtatis mier Seqmnil saxelSekrulebo urTierTobebSi ar SeiZleba davinaxoT proteqtorati, am sityvis Tanamedrove mniSvnelobiT, radgan siuzerenis “samsaxurs”, romelic TvalsaCino rols asrulebs qarTul-rusul xelSekrulebaSi, proteqtoratisaTvis araviTari mniSvneloba ar aqvs. proteqtoratSi myof saxelmwifoebTan saqarTvelos saerTo is aqvs, rom damoukidebel erTeulad gadaqcevamde yvela es saxelmwifo iyo damoukidebeli.

amrigad, ganxiluli SemTxveva zustad ar gamoxatavs arc vasalitetsa da arc proteqtoratis cnebas, da erTnairad esadageba erTsaca da meoresac, Tu mas ufro farTod ganvixilavT. magram ufro moxerxebulia vuwodoT mas “proteqtorati”199.

sapirispiro Sexedulebisaa meore iuristi m. xelTufliSvili. es ukanaskneli Tvlis, rom 1783 wlis traqtatiT saqarTvelos damokidebuleba warmoadgens wminda wylis proteqtorats, romelic gansxvavdeba siuzerenitet-vasalitetisagan, magram iseve rogorc z. avaliSvili, avtori im azrisaa, rom 1783 wlidan saqarTvelo (qarTl-kaxeTi) Sevida ruseTis imperiis SemadgenlobaSi “Sinagani avtonomiis SenarCunebiT”200. imave Tvalsazriss aviTarebda g. veSapelic201, romelic eyrdnoboda n. noldes azrs imis Sesaxeb, rom praqtikiT didi xania

195О. Маркова, ПрисоединениеГрузиикРоссиив 1801 г., «Историк-иарксист», 1940, № 3, стр. 68; О. Маркова, Россия, Закавказье..., стр. 164, 167, 170.

196З. Авалов, ПрисоединениеГрузиикРоссии, СПб, 1906, стр. 141.197iqve, gv. 142.198 iqve.199iqve, gv. 143, 145.200М. Хелтуплишвили, вступлениеГрузиивсоставРоссийскойимперии, Кутаиси, 1901, стр. 17, 88-

89.201Г. Вешапели, ЕдинствоГрузииирусскийпротекторат, М., 1917, стр. 12-13.

dadasturebulia ruseTTan sxva saxelmwifoebis samudamod dakavSirebis SesaZlebloba, kerZod am saxelmwifoebis ruseTisagan damokidebulebaSi yofnis formiT, magram maTi saxelmwifoebriobis SenarCunebiT. saqarTvelo imyofeboda ruseTis proteqtoratSi Tavisi saxelmwifoebrivi xasiaTis daukargavad. analogiuria n. korkunovis pozicia, romelic 1783 wlis aqtSi xedavs erTi saxelmwifos meorisadmi damorCilebas damoukidebeli saxelmwifo xelisuflebis SenarCunebiTa da dacvis pirobiT. raki iTvaliswinebs mfarvelobisa da dacvis movaleobas, mfarveli saxelmwfio, bunebrivia, TviTonve itovebs mfarvelobaSi myofis saerTaSoriso urTierTobis kontrolis uflebasac. amrigad, proteqtorati gardauvlad gulisxmobs daqvemdebarebas da amitom mfarveli saxelmwifo xdeba amasTan erTad gabatonebulic, xolo mfarvelobaSi myofi _ daqvemdebarebuli202. margam orive avtori Tvlis, rom amis gamo “ruseTis imperiis mTlianoba da ganuyofloba” ar darRveula, radgan saqarTvelo gaxda imperiis nawili Sinagani avtonomiis TviTmmarTvelobis uflebis SenarCunebiT.

amrigad, revoluciamdel iuridiul literaturaSi udavod iTvleboda Sexeduleba, rom 1783 w. xelSekruleba aris xelSekruleba proteqtoratis Sesaxeb, romelmac gadaaqcia saqarTvelo “arasuverenul”, “daqvemdebarebul” saxelmwifod _ ruseTis imperiis nawilad.

ucxour literaturaSi 1783 w. xelSekrulebiT Seqmnili statusi sxvagvaradaa gagebuli. rogorc v. aleni203 da d. langi204 (romlebic mxolod gakvriT exebian Tavis istoriul gamokvlevebSi am aqtis iuridul bunebas), aseve dasavleT evropis saerTaSoris samarTlis cnobili specialistebi: f. listi205, o. nipoldi206, le fiuri207

(romlebmac am sakiTxs specialuri Sromebi uZRvnes) axasiaTeben 1783 wlis ruseT-saqarTvelos xelSekrulebas, rogorc aqts, romelic amyarebs proteqtoratis reJims. ufro metic, nipoldis azriT, 1783 w. xelSekruleba “proteqtoratis Sesaxeb xelSekrulebis klasikuri tipia”208. magram listi Tvlis, rom 1783 wlis xelSekrulebam daadgina “ruseTis uzenaesoba da suvereniteti” saqarTveloze da gadaaqcia es ukanaskneli vasalur saxelmwifod209. o. nipoldi210, rodesac aRiarebs saqarTvelosaTvis vasaluri saxelmwifos statusis mikuTvnebas, amtkicebs211, rom amgvari aqti ar ukargavda saqarTvelos “suverenuli saxelmwifosa da agreTve saerTaSoriso samarTlis subieqtis uflebebs”212. ufro Sors midis le fiuri, romelic Tvlis, esaa ara mxolod xelSekruleba proteqtoratis Sesaxeb, aramed agreTve xelSekruleba megobrobisa da kavSiris Sesaxeb213. m. musxeli (musxeliSvili) 1783 w. xelSekrulebis Sefasebisas aRniSnavs, rom SeiZleboda gvecada misi kvalificireba, rogorc xelSekruleba kavSiris Sesaxeb,

202Коркунов, Русскоегосудврственноеправо, т. СПб, 1909, стр. 206-207.203W. Allen, Op. cit., p. 210-211.204 D. M. Lang, The last Years..., p. 184-186.205 F. Liszt, Die Volkerrrechtliche Stellung der Republik Georgien. Wien, 1918, p. 1-2.206 O. Nippold, La Georgie du point de vue du droit international. Bern, 1920, p. 18-19.207 Le Fure, La Georgie et le droit des gens., 1932, p. 438.208 O. Nippold, Op. cit., p. 27.209 F. Liszt, Op. cit., p. 2.210 O. Nippold, Op. cit., p. 21-33.211 Ibid.212 Ibid.213 Le Fure, Op. cit., p. 441.

mxareTa Soris rom ar yofiliyo esoden didi disproporcia uflebebSi da TviT xelSekrulebaSi rom ar iyos naTqvami mfarvelobaze, rac TviT saqarTvelos mier iqna miRebuli. avtori iZulebulia aRiaros, rom proteqtoratma miiyvana saqarTvelo “damoukidebeli saxelmwifos statusze met-naklebad xangrZlivi droiT uaris Tqmamde”214.

amgvarad, terminebi, romlebsac xmaroben georgievskis traqtatiT gaTvaliswinebuli samarTlebrivi urTierTobis kvalifikaciisaTvis, Semdegia: “megobruli xelSekruleba kavSirisa da mfarvelobis Sesaxeb” (iv. javaxiSvilis, n. berZeniSvili, i. cincaZe, m. dumbaZe, g. paiWaZe) “proteqtorati” (m. xelTufliSvili, n. korkunovi, b. nolde) “proteqtorati-siuzereniteti” (f. listi) “proteqtorati da vasaliteti” (z. avaliSvili), “proteqtorati vasalitetis formaSi” (o. nipoldi, o. markova). is statusi ki, romelSic qarTl-kaxeTi aRmoCnda traqtatis ZaliT, ganisazRvreba rogorc “suverenuli, magram damoukidebeli” (i. javaxiSvili, n. berZeniSvili, i. cincaZe, g. paiWaZe, o. nipoldi, le fiuri), “arasuverenuli”, daqvemdebarebuli (m. xelTufliSvili, z. avaliSvili, n. korkuxovi, b. nolde, m. musxeli da sxv.)

vidre am terminologiur da arsebiTs sxvadasxvaobas uSualod SevxebodeT, ganvixiloT 1783 wlis xelSekrulebis Sesabamisi debulebani. preambulis analizi gviCvenebs, rom qarTl-kaxeTi “aRiarebs uzenaessa xelmwifebasa da mfarvelobasa misisa imperatorebis didebulebisasa”, rac logikuri Sedegi iyo qarTl-kaxeTis damokidebulebisa “romelica ufrosRa iCuenebis ruseTis saimperatoroisa titlosagan”. amis dasadastureblad ideba “megobrobis pirobebi”.

preambulis toni eWvs ar iwvevs, rom ideba xelSekruleba, romelic saqarTvelo-ruseTis saerTaSoris-samarTlebrivi urTierTobis tradiciul farglebs ar scildeboda. aq aSkarad SeimCneva imperiis diplomatiur leqsikonSi momxdari cvlilebani: “qveSevdromoba” XVIII saukuneSi aRar aris is, rac XVII-XVIII saukuneebis mijnaze, rodesac ruseTisadmi yoveli damokidebuleba ganixileboda rogorc “qveSevrdomoba”.

saqarTvelo-ruseTs Soris arsebuli urTierToba ar SeiZleba iyos ganxiluli rogorc “qveSevrdomoba”, romelic XVIII saukuneSi gaigivebulia srul inkorporaciasTa, qveynis yvela mosaxlisa da misi sazogadoebrivi cxovrebis centraluri xelisuflebisadmi damorCilebasTan. amrigad, preambula aRiarebs, rom saqarTvelos arasodes ar iyo ruseTis “qveSevrdomi”, iyo mxolod “damokidebuli” da ruseTis xelmwifeebis tituls metis pretenziac ara hqonda. samagierod axla damyarevbuli urTierTobebi gagebulia, rogorc dedoglis “mfarveloba da uzenaesi xelisufleba” qarTl-kaxeTis mefis mimarT. xom ar niSnavs es, rom daarsda ufro mWidro kavSiri, vidre aqamde? sruliad naTelia, rom es asea. magram am kavSiris CarCoebi zustad unda iyos aRniSnuli, aseTia orive mxaris neba.

preambulis mowyale kilo, iseve, rogorc mTeli xelSekrulebisa, ver Crdilavs im faqts, rom traqtati aRiarebs qarTl-kaxeTis mefis nebas, miiRos mfarveloba da dacva Tavisi suverenitetis SezRudvis xarjze ruseTis mefis sasargeblod. qarTl-kaxeTis mefis suverenoba ar iwvevda eWvs ruseTis samefos karze,

214 M. Muskhely, A propos d’un traite célèbre dans I’historie de la Georgie (“Bedi khartlisa” – P., Janv., 1957, №23, p. 23).

Tumca misi iuridiuli damokidebuleba iranisagan aRiarebuli iyo. swored am mdgomareobisaTvis bolos moRebas, mxareTa azriT, emsaxureboda “artikuli pirveli”, romliTac qarTl-kaxeTis mefe “ukunsTquams yovelsa valobasa, anu viTarsame titlosa, yovlisgan mokidulebisa sparsTasa, anu sxuaTa mpyrobelTasa... cxad hyofs winaSe pirsa yovlisa soflisasa, viTarmed ara Seracxs is igi Tavis zeda da menaculeTa TvisTa zeda sxuasa TviTmpyrobelsa, Tvinier uzenaesisa xelmwifebisa da mfaruelobisa misisa imperatorebis didebulebisa...”

amasTan dakavSirebiT gaocebas iwvevs g. ezovis pozicia, romelic Tvlis, rom erekle mefes ar hqonda ufleba gadaeca ruseTisaTvis “uzenaesi xelisufleba”, radgan TviT aseTi ram ar gaaCnda, es ukanaskneli sparseTs ekuTvnoda215. avtos aSkarad bolomde ar esmis saqarTvelo-iranis urTierTobis arsi, romelic agebulia Zaladobaze, ganTavisuflebisaTvis saukunovan brZolaze: qarTvelebi iZulebulni iyvnen eRiarebinaT iranis xelisufleba da mxolod xelsayrel moments elodnen, rom misi Cagvris uReli gadaegdoT. garda amisa, XVIII s. 80-ian wlebSi iranis batonoba metad iluzoruli iyo da praqtikulad arc igrZnoboda (dromde). rCeboda mxolod gaxunebuli iuridiuli samosi, romlis moSoreba Zneli ar iyo. is, rac ver gaigo ezovma, kargad gaegeboda ruseTis samefo kars, romelic metad punqtualuri da frTxili iyo amgvar SemTxvevaSi216.

prof. a. cagarelic cdeba, rodesac g. ezovis poziciis kritikis dros amtkicebs TiTqos qarTl-kaxeTi erekles dros “gaxda sruliad Tavisufali da aravisgan ar iyo damokidebuli”.

georgievskis traqtatis dadebis dros qarTl-kaxeTi iuridiulad iranisadmi damorCilebuli saxelmwifoa, Tumc formalurad, magram qarTl-kaxeTis mefe mainc aris iranis Sahis “vasali”. cnobilia, rom erekle ukanasknel dromde ar uaryofda garemoebas, radgan moxerxebulad iyenebs mas saqarTvelos interesebi dasacavad.

qarTl-kaxeTis mefe, amjerad nebayoflobiT da oficialurad cvlida iranisagan iZulebiTs daqvemdebarebas ruseTisadmi daqvemdebarebaze. amis gamo gaugebaria, ratom ganmartavs zogierTi mkvlevari traqtatis pirvel muxls, rogorc saerTod “vasalur daqvemdebarebaze uaris Tqmas”, rogorc qarTl-kaxeTis samefos gadaqcevas “qveSevrdomidan” ruseTis “mokavSired”, romlis tituli viTomda SeuTavsebelia vasalitetTan. prof. i. cincaZe, roca imowmebs “safuZvlebis” iv. javaxiSviliseul interpretacias, mimarTavs afreTve istoriul paralelebs. igi adarevs georgievskis traqtats kaxeT-ruseTis xelSekrulebebs, romlebic XVI-XVII saukuneebis mijnasa da XVII saukunis Sua wlebSi daido. amgvari pozicia damajereblad ar gamoiyureba: ar SeiZleba erTmaneTs SevadaroT is, risi Sedarebac ar SeiZleba. moskovis saxelmwifos epoqis institutebma, bunebrivia, imperiis epoqaSi cvlilebebi ganicades. gana SeiZleba centralizebuli saxelmwifos Seqmnisa da ganmtkicebis epoqis gabatonebuli klasis marTlSegneba igive iyos, rac absolutizmis epoqis gabatonebuli klasisa?! sruliad naTelia, rom ara. magaliTi, romelic prof. i. cincaZes mohyavs Tavisi poziciis gasamarTleblad, mis sawinaaRmdegod metyvelebs. avtori rodesac ganixilavs XVI-XVII ss. aqtebSi moxsenebul termins “qveSevrdomi” (aleqsi

215СношенияПетраВеликогосармянскимнародом, СПб, 1898, подред. А. Эзова, стр. XXII.216gavixsenoTTundacruseTisfrTxilipolitikasaqarTvelo-TurqeTisurTierTobaSi.

mixelis Zis 1641 w. sigelSi) da miuTiTebs am xelSekrulebis formaze, amtkicebs, rom XVI saukunis bolodan XVIII saukunemde “saqarTveloebi” _ qarTli, kaxeTi, imereTi _ arian ruseTis mefis “monebi” (“xolopebi”), “qveSevrdomebi”, misi vasalebi217. rogorc aRvniSneT “xolopoba” XVIII s-Si marTla uTanaswordeboda “qveSevrdomobas”, magram TviTon “qveSevrdomoba” friad efemeruli xasiaTisa iyo, moicavda ara mxolod srul inkorporacias, moxarkeobas, vasalitet-siuzerenitetis statuss, aramed namdvil mfarvelobiT urTierTobasac, romelic ar ukargavda proteJes suverenuli saxelmwifos statuss. swored aseTi saxelmwifo iyo kaxeTis samefo XVI-XVII saukuneebis mijnaze. am saxelmwifosa da moskovs Soris arsebobda araTanasworuflebiani kavSiri, romelic aniWebda kaxeTs damorCilebulis statuss, magram saerTaSoriso samarTlis suverenuli subieqtis uflebebs ar zRudavda.

amrigad, is faqti, rom ruseTis samefo kari XVIII saukuneSi erideba termin “qveSevrdoms” (подданный), kidev erTxel mowmobs imas, rom ruseTis diplomatiam mSvenivrad icoda ruseTisa da saqarTvelos kavSiris arsi da sworad afasebda Camoyalibebul saerTaSoriso samarTlebriv praqtikas. es aixsneba rusul diplomatiur enaSi evropuli terminebis danergviTa da sagareo urTierTobebis evropul yaidaze gardaqmniT. es procesi, rogorc viciT, daiwyo jer kidev petre pirvelis dros da Semdeg TandaTan SeeTanada ruseTis saerTaSoriso-samarTlebriv urTierTobas. swored am aspeqtSi unda ganvixiloT georgievskis traqtati.

amrigad, georgievskis traqtatis pirveli muxlis Tanaxmad, qarTl-kaxeTis mefem uari Tqva iranisa da TurqeTis yovelgvar iZulebiT daqvemdebarebaze da ruseTis mefis uzenaesi xelisufleba aRiara.

amave muxlSi Camoyalibebulia erekles ZiriTadi movaleobani _ imperiisadmi “erTguleba” da mzadyofna daxmarebisaTvis “yovels Sina SemTxuevasa da drosa, sadac ese iTxovebodes misdami”. Zneli ar aris SevamCnioT, rom qarTl-kaxeTis mefis ZiriTadi movaleoba aris stereotipuli frazis sinonimi “emsaxuros xelmwifes iq, sadac xelmwife brZanebs”. romelic esoden kargad aris cnobili, mag., ruseT-yabardos urTierTobidan.

amrigad, georgievskis traqtatis pirveli artikuli Tavidanve azustebs, rom qarTl-kaxetis mefes eZleva ruseTis mfarveloba samsaxuris pirobiT, romelic vasaluris analogiuria. amgvari kavSiri ruseTTan pirvelad ideboda. ai, amitom, mesame da damatebiTi artikulebi aniWeben dedofals investituris uflebas: “bovray, anu droSa, yovlisa ruseTis RerbiTa, mqonebeli saSualo Tvissa hxsenebulia samefoTa RerbiTa, mqonebeli saSualo Tvissa hxsenebulia samefoTa Rerbisa, xrmali, kuerTxi, sabrZanebeli mantia, anu warmosasxmeli yaryumisa”, da agreTve samefo gvirgvini, romelsaca, viTarc misi simaRle _ aw mflobeli mefe irakli meore xmarebul hyofs, egreTve uganaTlebulesnica monaculeni misni saTanado arian gvirgvinosnebad”.

radgan georgievskSi saqarTvelos rwumnebulebma wamoayenes winadadeba SeenarCunebinaT qarTl-kaxeTis mefeebisaTvis ufleba kurTxeuliyvnene mefeebad Tavisi Zveli wesis mixedviT, SemdegSi dadginda, rom qarTvel mefeebs miecaT aseTi ufleba “vidremdis arahyon traqtatiT ganwesebuli fici erTgulebasa zeda yovlisa ruseTis saimperatoros taxtisa da ar

217 i. cincaZe, 1783 wlis mfarvelobiTi traqtati, gv. 126-130.

miiRon dasamtkicebeli imperatoruli werili da investiture”. amrigad, jer qarTl-kaxeTis taxts ikavebs kanonieri, memkvidre, da ikavebs qarTuli kanonebis Sesabamisad, Semdeg unda Sedges fici miRebis aqti. mxolod amis Semdeg mas Caabareben sainvestituro niSnebs, ris Semdegac SeiZleba Sedges kurTxevisa da gvirgvinis dadgmis ceremoniali. Cven veTanxmebiT z. avaliSvils, romelic Tvlis, rom ruseTis imperatorebis investiture formaluri iyo, igi ganapirobebda ara mefis xelisuflebas saqarTveloSi, aramed mxolod uflebas upiratesobisa da sargeblisa, romelsac qarTlisa da kaxeTis mefes traqtati aniWebda218. ar SeiZleba gavaigivoT imperatoris investiture Sahebisa da sulTnebis investiturebTan. am ukanasknelTa vasalebi (egviptis xedivebi, bulgareTis Tavadebi, mTavrebi, gurjistanis vali) iRebdnen taxts “xelmwifis wyalobiT”, romelsac SeeZlo CamoerTmia taxti nebismieri arasasurveli pretedentisaTvis. ruseTis imperatorTa investiture, marTlacda, ufro garegnul xasiaTs atarebda, radgan samefo taxtze saqarTvelos mefeebi adiodnen “RvTis wyalobiT”, magram, amasTan erTad, mas Rrma qveteqsti hwonda. qarTl-kaxeTis samefo taxtze amsvleli pretendenti “saimedo” unda yofiliyo. ra iqneboda ruseTi, rom ar daTanxmeboda axali mefis kandidaturas? SeeZlo mas am kandidaturis Secvla? rogorc Cans, SeeZlo, magram mxolod kavSiris gawyvetisa da qarTl-kaxeTis bedis anabrad datovebis muqariT. xolo, Tu axali mefe gvirgvinis dadgmasa da kurTxevas moaswrebda, saqme garTuldeboda. amrigad, investituris dadgenili wesi, formaluri mxaris garda, profilaqtikur xasiaTsac atarebda _ xelSekruleba SeiZleba yofiliyo ganaxlebuli mxolod mas Semdeg, rac saqarTvelos axali mefe aRiarebuli iqneboda “sando pirad” ruseTis karis mier.

rac Seexeba traqtatSi Camoyalibebul “samsaxursa da erTgulebas”, igi atarebda im ficis wignebis msgavs xasiaTs, romelsac kaxeTisa da qarTlis mefeebi aZlevdnen moskovis mefeebs, magram akisrebda qarTl-kaxeTis mefes gacilebiT met valdebulebas, qarTl-kaxeTis mefe:

a) aRiarebs ruseTis monarqis uzenaesobas da mfarvelobas;b) uaryofs “yovelsa valobasa, anu viTarsame titlosa, yovlisagan

damokidebulebisa sparsTasa, anu sxuaTa mpyrobelTasa”.g) “iyos niadagi mza samsaxursa zeda misisa didebulebisasa.

mxedrobiTa TvisiTa”.d) CaTvalos “sakuTrad mtrad” yvela is, vinc ruseTs mtrad moevlineba.e) Seatyobinos ruseTis monarqs yvelaferi, ramac SeiZleba avnos imperiis

sikeTesa da didebas.v) imoqmedos ruseTis samoqalaqo da samxedro yvela moxelesTan

mWidro kavSiriT (TanxmobiT).z) da, saerTod, imoqmedos ise, rogorc “erTmorwmune ruseTisa da

erTado da Sekrulebisa ZliT Cemisa gansjiTa mfaruelobisa da uzenaesobisa da xelmwifisa... Sesabam da TanamdebobiT”.

saqarTvelos mefis fici, iseve, rogorc investiture atarebs iseTi aqtis xasiaTs, romelic mowmobs mxareTa neba-survils Seasrulon traqtatis debulebebi da ganamtkicon urTierTkavSiri. igi ar scildeba traqtatis CarCoebs da mxolod ganmartavs “erTgulebisa da samsaxuris” cnebas.

218З. Авалов, ПрисоединениеГрузиикРоссии, СПб, 1906, стр. 138.

amrigad, traqtatisa da misi danarTebis dadgenilebebi did yuradRebas aqceven qarTl-kaxeTis ruseTisadmi daqvemdebarebis formalur mxares _ saqarTvelos mefes vasalis atributebs aniWeben. es debulebebi, romlebic dRevandeli TvalsazrisiT uCveulo Cans, XVIII saukuneSi savsebiT daSvebuli iyo, miT umetes aRmosavleTTan urTierTobaSi, sadac feodaluri daqucmacebulobis naSTebi jer kidev mZlavdobda. es aixsneba agreTve ruseTis samefo karis eWviT da undoblobiT amierkavkasiaSi arsebuli keTilad ganwyobili mmarTvelebis mimarT. fici yovel konkretul SemTxvevaSi piradad daakavSirebda axal mefes ruseTTan, xolo misi darRveva SesaZleblobas iZleoda ufro efeqturi zomebi mieRoT status quo-s aRsadgenad. magram, asea Tu ise, ruseTis mefis TvalSi qarTl-kaxeTis mefe vasals uTanaswordeba, Tumca ruseTis xelisuflebis uzenaesoba zustad da garkveviT iyo gansazRvruli orive mxaris Tavisufali nebis gamovlinebaze damyarebuli traqtatis mier da SeiZleboda miCneuliyo siuzerenitetad.

raSi vlindeboda arsebiTad ruseTis xelisuflebis uzenaesoba qarTl-kaxeTze?garda ZiriTadi movaleobisa, moxmareboda ruseTs Tavisi jariT yvelgan,

sadac saWiro iqneboda, mefe erekles evaleboda:a) daecva ruseTis qveSevrdomebi yovelgvar “gansacdelTa da

SeiwrebaTa”.b) qarTl-kaxeTis samefos qveSevrdomTa Tanamdebobdaze daniSvnisas

an dawinaurebisas gaeTvaliswinebina pirTa damsaxureba ruseTis karis winaSe.g) Tavi Seekavebina sagareo urTierTobebSi damoukidebeli

moqmedebisagan, amieridan mezobel mflobelebTan diplomatiuri miwer-mowerisaTvis saWiro xdeboda ruseTis karis mier akreditebuli ministrisa da ruseTis xazis sasazRvro ufrosis Tanxmoba. Tuki mezobeli mflobelebi TviTon gamogzavnidnen despanebsa da werilebs, ufrosTan da ministrTan SeuTanxmeblad, aseTi despanebi unda ukan daebrunebinaT, werilebze ki saTanado pasuxi gacemuliyo. msgavs valdebulebas ar icnobda arc erTi qarTveli mefe, radgan XVI-XVIII ss. saqarTvelo-ruseTis xelSekrulebebi utovebdnen “saqarTveloebs” moqmedebis srul Tavisuflebas da Txoulobdnen mxolod “ruseTisaken gaxedvas”219.

amjeradkiqarTl-kaxeTikargavsdamoukidebelsagareo-politikurisaqmianobisuflebas, yovelinabijiSeTanxmebuliundaiyosruseTiswarmomadgenlebTan. ammxrivqarTl-kaxeTismefissuvereniteti, imdroindelisaerTaSorisosamarTlisTvalsazrisiT, uTuodSezRudulia _ mefedaqvemdebarebulisaxelmwifosmmarTveliadaTavisufladmoqmedebsmxoldosaSinaommarTvelobaSi. traqtatisagangebodadgens, rommefeitovebssrulxelisuflebasSinaganmmarTvelobaSi: “msjavrsadasamarTalsadaSekrebasamisacemelisaxarkisa”, xoloruseTisarcerTmoxelesaraqvsuflebaCaeriosamsaqmeebSi (artikulimeeqvse).

d) magrameWvsiwvevssruli “saSianoTviTmmarTvelobac”, radganacmerveartikuliiTvaliswinebdaqarTulieklesiisdamoukideblobismniSvnelo

219gavixsenoT 1589-1590 ww. magaliTi, rodesacruseTiselCebmaacnobeskaxeTismefealeqsandremeores, rommasSeuZliagagzavnoselCebi, sadacdarogorcsurs _ CPK,gv. 205-206.

vanSezRudvas: kaTalikosiundagamxdariyo “ruseTisamRudel-mTavarTa” SorisrigiTmervedasinodiswevristitulismflobeli. “proeqtTan” SedarebiTqarTulieklesiisdamoukideblobisTvalsazrisiTesukangadadgmulinabijia220. saqarTveloskaTolikosipirveliklasidangadayvaniliameoreSidadayenebulitobolskissaarqielokaTedrisSemdeg221, gardaasmia, gaTvaliswinebuliiyoseriozulisaeklesioreformisgatareba, romelicuTuoddaakanonebdarusulieklesiisadmiqarTulieklesiisdamorCilebas. TugaviTavliswinebT, romruseTSipetrepirvelisdroidan (1721 w) SemoRebuliiyosinodalurimmarTveloba, racniSnavdasaxelmwifosadmieklsiissaboloodamorCilebas, SeiZlebavamtkicoT, romukvemervemuxlispirvelinawilidamasTanerTadsaqarTvelospatriarqisadmisinodis222sapatiotitulissamudamodminiWebamimarTuliasaqarTvelossuliericxovrebisdamorCilebisaken. esfaqtoriaranaklebmniSvnelovania, vidrepolitikuridamorCileba (gavixsenoT “safuZvlebi”). saeklesioreformaromarcCatarebuliyo223, qarTulieklesiissinodisadmidamorCilebamaincuqvemdebarebdaqarTuleklesiassinodisgadawyvetilebebs, TukiesukanasknelimoisurvebdaTavisiuflebebisbolomdeganxorcielebas. amrigad, ruseTiskarmamiiRouflebagavlenamoexdinaqarTl-kaxeTis (damTelisaqarTvelos) suliercxovrebaze, rasacarSeiZlebaaremoqmedamTelpolitikurdasamarTlebrivzednaSenze. essruliadaxalimovlenaasaqarTvelosadaruseTisurTierTobaSi, dametyvelebsruseTisgadawyvetilebaze, seriozuladmoikidosfexi “saqarTvelossakiTxSi”.

sworedamitomruseTiserT-erTiZiriTadiamocanaiyoSeerigebinamTelisaqarTvelosmefeebidamTavrebida, pirvelyovlisa, moewesrigebinaereklesadasolomonsSorisgamwvavebuliurTierToba. CvenvxedavT, romeswinadadebaukve “safuZvlebSia” SeTanili. traqtatmaganamtkicaesmoTxovnadadaavalaerekles, xeliSeuwyosruseTiswadils, daamyaroserTobadamegobrobaerTmorwmunexalxTaSoris, aRiarosruseTismonarqiarbitradmefesolomonTanereklesurTierTobismimarTdagadascesormefesSoriswamoWriliyveladava “uzenaesiganCinebisaTvs”.

220 “proeqtis” mixedviT, saqarTveloskaTolikosimexuTeadgilzeundayofiliyodayenebulikievis, novgorodis, moskovisadapeterburgisarqiepiskoposebisSemdeg.

221 1767 w. saarqielokaTedrebisdaeparqiebisdayofiliiyo 3 kaTedrad, maTiRirsebisSesabamisad, pirvelsmiekuTvnakievis, novgorodis, moskovisadapeterburgiseparqiebi, meoresrva: yazanis, astraxanis, tobolskis, rostovis, krutickis, riazanisadatveris, mesameklass _ TxuTmetieparqia (ix. И. Покровский, Русские епархии В XVI-XIXвв., их открытие, состав и пределы, Казань, 1913, т. II, стр. 435, 871).

222XVII saukunis meore naxevarSi sinodis wevri sul eqvsi iyo.223veTanxmebiTprof. i. cincaZes, romereklesganzraxulihqondareformisgziT,

petresRonisZiebismsgavsad, daemorCilebinaqarTulieklesiasaxelmwifosaTvis (ix. i. cincaZe, cit. Txz. gv. 124). SemdegSierekleiZulebuligaxdauarieTqvaamganzraxvaze, radgansaqarTveloseklesia, romelic 542 wlidanavtokefaliiTsargeblobda, qveynissazogadoebrivcxovrebaSimniSvnelovanZalaswarmoadgenda.

sruliadmarTaliaprof. i. cincaZe, rodesacmiuTiTebsimfaqts, rom “me-15 saukunidanmokidebulime-18 saukunisdasasrulamdearyofilaSemTxveva, romTurqeTsansparsestrodismesaqarTvelosZalebisgaerTianebazeefiqraT. amsaukuneTAmanZilzeiranisadaTurqeTiscdebiiqiTkeniyomimarTuli, romrogormesaqarTvelosnawilebierTmaneTisaTvisdaepirispirebina, SinaomigaeRviZevbinadaamgziTmaTCvensqveyanaSiTavianTibatonobauzrunveleyoT”224. ruseTicdilobdamtkicedmoekidebinafexiamierkavkasiaSidaobieqturadprogresulrolsasrulebda.

ra miiRo saqarTvelom (qarTl-kaxeTma) Tavisi suverenitetis SezRudvis sanacvlod?

pirvelyovlisa, ekaterine meore sakuTari da Tavisi memkvidreebis saxeliT hpirdeboda saqarTvelos:

a) qarTl-kaxeTze, rogorc ruseTis imperiasTan mWidro kavSirSi myof mxareze, unda gavrcelebuliyo ruseTis mier TurqeTTan Tu iranTan dadebuli yvela sazavo xelSekruleba;

b) erekle da misi STamomavloba aRiarebuli iyo qarTl-kaxeTis taxtis erTaderT kanonier mflobelad;

g) qarTl-kaxeTis Sinagani TviTmmarTvelobis garantias;d) qarTl-kaxeTis dacvis mizniT ruseTs am mxareSi unda hyoloda ori sruli

batalioni “queiTsa da oTxiTa zarbazniTa”.e) omis SemTxvevaSi unda gamoyenebuliyo yvela Zala, raTa qarTl-

kaxeTs dabruneboda is miwebi, romlebic am samefoebs odiTganve ekuTvnoda.v) mefe erekles eZleoda garantia yvela misi arsebuli da momavalSi

SemoerTebuli miwebis mTlianobis xelSeuxelboisa;z) Tavadaznaurobas imperiis farglebSi moiecemoda yvela is ufleba

“romelnic Seeferebian ruseTisa keTilSobilTa”;T) qarTl-kaxeTSi “yovelni sazogadod Sobilni” uflebamosilni iqnebodnen

dasaxlebuliyvnen ruseTis nebismier kuTxeSi da survilisamebr dabrunebuliyvnen samSobloSi.

rogorc vxedavT, traqtati ganamtkicebs erekles ZiriTad moTxovnebs misi memkvidreebisaTvis taxtis datovebis Sesaxeb. saerTod ruseTis monarqma Tavis Tavze sakmaod mravalricxovani valdebulebani aiRo, maTi pirnaTlad Sesruleba saqarTvelosaTvis SeiZleba metad mniSvnelovani yofiliyo. amisaTvis Rirda imis daTmoba, ra daTmobebzedac wavida erekle ruseTis sasargeblod. mefe savsebiT marTali iyo, rodesac moiwona misTvis gamogzavnili traqtatis proeqti.

traqtati Seicavda agreTve valdebulebebs, romlebsac orive mxare Tanabrad kisrulobda:

a) erTi mxaris mteri meore mxaris mteria.b) tyveobidan ganTavisuflebuli orive mxaris qveSevdromebs, maTi

survilisamebr unda mieceT ufleba samSobloSi dabrunebisa, anazRaurebis wess eqvemdebareboda mxolod tyveobidan gamosyidvis xarjebi.

224avtorsmohyavsrigifaqtebisa, romlebiccxadyofenruseTismtkicegadawyvetilebas, bolomouRosqveyanaSiSinabrZolasdaSeqmnassaxelmwifoTaZlierikavSiriamierkavkasiaSi (i. cincaZe 1783 welsmfarvelobiTitraqtati, gv. 105-111).

g) qarTl-kaxeTis vaWrebs SeuZliaT Tavisuflad ivaWron ruseTsa Sina da isargeblon “miTue samarTliTa da pativiscemiTa, romliTac mkvidrni ruseTisani”. qarTveli vaWrebis Sesaxeb debulebebis ZalaSi Sesvla dakavSirebuli iyo ruseTis vaWrebis reJimis mowesrigebaze. saeWvoa, rom evaraudaT kapitulaciebis reJimis damyarebaze qarTl-kaxeTSi, ubralod fiqrobdnen vaWarTa uflebebis dazustebaze saqarTveloSi da cdilobdnen rusi vaWrebisaTvis maqsimalurad SeemsubuqebinaT savaWro operaciebis warmoeba amierkavkasiaSi, sadac jer kidev Zlieri iyo yovelgvari SezRudvebi da mouwesrigebeli iyo sagadasaxado politika.

d) dabolos, miwer-mowerisa da saqmeTa mogvarebis gaadvilebisaTvis, yoveli mxare agzavnis meore mxaris samefo karze e.w. ministrs, anu rezidents. saqarTvelos ministri, anu rezidenti “miRebul iqnebis ricxusa Sina sxuaTa mflobelTa ministrTa, TanahsworiTa niSniTa TvisiTa”.

am muxlidan xSirad gamohyavT metad sadavo debuleba, romlis mixedviT qarTl-kaxeTma SienarCuna ruseTis mimarT elCobis aqtiuri da pasiuri ufleba da, maSasadame, darCa saerTaSoriso samarTlis suverenul subieqtad. aseTi daskvnis gamotana saqmisadmi zedapiruli midgomis Sedegia, mexuTe muxlis dogmaturi analiziTaa gamowveuli.

pirvel yovlisa, sruliad naTelia, rom 1783 w. traqtati ki ar auqmebs proteJes uflebas gaagzavnos elCebi sxva qveynebSi, aramed mxolod zRudavs amas da moiTxovs am mxriv ruseTTan yoveli nabijis SeTanxmebas. swored amaSi gamoixateba qarTl-kaxeTis suverenitetis SezRudva. proteJesa da proteqtoris urTierTdamokidebulebas ki ufro detaluri gacnoba esaWiroeba.

XVIII s. bolos evropis saerTaSoriso samarTalSi Camoyalibda gagzavnili diplomatebisaTvis rangebis miniWebis Cveuleba. aseTi iyo: elCi, despani, rezidenti. rezidenti, _ vatelis mixedviT, _ aris Tavis saxelmwifos warmomadgeneli ara misi Rirsebis mxriv, aramed mxolod im saqmeebSi, romlebzedac unda warmoebdes molaparakeba. igi mesame rangis warmomadgenelia, romelsac sayovelTaod aRiarebuli Cveulebis ZaliT, miniWebuli aqvs ufro mcire xarisxis pativi225.

rezidenti idga oficialuri diplomatiuri warmomadgenlebis yvelaze ufro dabal safexurze, romelsac ar gaaCnda gansakuTrebuli warmomadgenlobiTi xasiaTi.

ministrad im dros iTvleboda yvela pirovneba, romelsac xelmwife ucxo qveyanaSi gzavnis politikuri saqmeebis mosagvareblad da romelsac gaaCnia ra rwmunebis sigelebi anu uflebamosileba, sargeblobs xalxTa samarTlis (saerTaSoriso samarTlis _ l. a.) mier sajaro xasiaTis saqmianobisaTvis miniWebuli upiratesobiT226.

rogorc wesi, zogierTi mTavroba arasodes ar Tanxmdeboda rom Tavisi qveSevrdomi ministrad ecnoT da maT ubralod “deputatebs”, “warmomadgenlebs” uwodebdnen227. magram gamonaklisebic arsebobda. mag., quCuq-kainarjis xelSekrulebiT (mux. 16) ruseTma miaRwia imas, rom

225ЭмердеВаттель, Правонародов, кн. IV, параграф 73.226БаронК. Мартенс, Дипломатияилируководствокпознаниювнешнихгосударственныхсношений

(перев. С. Доброклонского), М., 1828, стр. 17-18.227iqve, gv. 21.

moldaveTsa da valaxeTs miecaT ufleba hyolodaT konstantinopolSi “saerTaSoriso dacvaSi myofi Tavisi rwmunebulebi”228. magram amave dros, XVIII s. damlevs saerTaSoriso samarTali cnobda damokidebulebaSi myof saxelmwifoebis elCobis aqtiur da pasiur uflebas, Tu xelSekruleba amis uflebas utovebda proteJes.

elCebs hqondaT sajaro da kerZo audienciis miRebis ufleba. meore da mesame klasis warmomadgenlebi daiSvebodnen mxolod kerZo audienciebze da Tanac maTi miRebis ceremoniali ar iyo normirebuli, igi icvleboda ara mxolod TiToeul saxelmwifoSi, aramed samefo karis elCebis gamomgzavni (saxelmwifosadmi) damokidebulebis mixedviT.

unda aRiniSnos, rom XVIII s. bolos evropis saxelmwifoebis samefo karze damkvidrda elCebis miRebis ufro TavdaWerili Sexvedris Cveuleba. es elCebi, rogorc kerZo pirebi, wynarad da mSvidad Semodian qalaqSi da maT iSviaTad Tu uwyoben dedaqalaqSi sazeimo miRebas. elCebis miRebis mTel gzaze sazeimo Sexvedrebis kvalic aRar Cans, elCebis miRebis wesi saqmian formas iRebs.

ministr-rezidentebs, romlebic georgievskis traqtatis Sesabamisad gacvales mxareebma, friad Taviseburi statusi gaaCndaT. erotic mxriv, ruseTi mkacrad adevnebs Tvals Tavisi rezidentis229 saqmianobas da miuTiTebs rom «Невоспринималнасебядолгабытьнаставникомцарским, инеписатьпредложить, когдадолжноемудоложить: долгзванияегонепростираетсядалееуслугцарюивесьмапочтительныхпредставлений»230.

magram TavisTavad rezidentis mdgomareoba metad Taviseburia _ igi aris meTauri ori batalionisa, romlis Semoyvanac iyo gaTvaliswinebuli traqtatis saidumlo muxlebiT. sruliad naTelia, rom ruseTis ministr-rezidentis warmomadgenlobis wminda diplomatiur misiaze laparaki zedmetia. igi swored “komisioneri”, e.i. ruseTis samefo karis rwmunebulia, romelic samxedro-diplomatiur funqcias atarebs. suverenebs Soris diplomatiur misias aseTi xasiaTi ar SeiZleboda hqonoda.

damaxasiaTebeliasaqarTvelosmierwargzavnilirezidentisstatusic. ai, rasambobda 1784 wlis 18 seqtembersdamtkicebuli «обряд, покоторомудопущенбытьдолженствуетнааудиенциюкЕеИмператорскомуВеличествуикихИмператорскимВысочествам, прибывшийКарталинскогоЦаряминистрего... князьЧавчавадзев»231sxvaministrebisagangansxvavebiTigiа)

228Е. Дружнина, Кучук-Кайнарджийскиймир, М., 1955, Прлож. 3.229ruseTispirveliministr-rezidentiiyopolkovnikis. d. burnaSevi. damaxasiaTebelia, romigi

“komisioneriswodebiT” iyodaniSnulijerkidev 1783 w. maisSi (rodesacqarTl-kaxeTismfarvelobaSiayvanaukvegadawyvetiliiyo) ereklesadasolomoniskarze. gardasamxedro-strategiuliinformaciisSegrovebisa (saqarTvelosrukebisSedgena, TavdacvisaTvissaWironagebobebisreestrisSedgena, cnobebisSegrovebasamefoebispolitikurmdgomareobaze), masekisrebodaagreTvesufTadiplomatiurimisiacdaemyarebinakontaqtebiorivemefesTan, yofiliyoruseTismTavrobisrwmunebuliereklesadasolomonissamefokarze (ix. Tavadi g. a. potiomkinis 1783 wlis aprilisa da 16 ivnisis orderebi, s. z. burnaSevi, cit. naSr., gv. 1-3).

230П. Бутков, Материалы..., т. II, стр. 22.231Грамоты..., II, 2, стр. 47-51.

«отколенопреклоненияувольняется, таккактоделаетсяиспрочимидепутатамипровинций, скиптруРоссийскомуподвластных».

e) audienciisdrossaqarTvelosministrisxvaministrebisagangansxvavebiTmovaleiyo«по прмеру прчих Российских целовать руку его высочесива».

v) monarqisgamosvlisdrosministrymisxelsundamTxveoda: «невместесдругимиминистрами, новкавалергардскойкомнате, удверей, гдеобыкновенноРоссийскихпредставляют; впрчем, вслучаеприглашенияминистровкоДворуионтойжепочестиудостоенбытьдолженствует».

amgvarad, ruseTisdiplomatiurceremonialSiSiemCnevaTavisebureba. erTimxriv, saqarTvelosminsitrisuvereniswarmomadgenelia, radganacmxolodsuverenebshqondaTuflebagamoegzavnaTministrebi, meoremxriv, igi “ruseTisaa”.esceremonialikargadgamoxatavsgeorgievskistraqtatismierdawesebulstatuss: qarTl-kaxeTiruseTisadmidaqvemdebarebulisaxelmwifoa, romelsacSenarCunebuliaqvsSezRudulisagareo-politikuriqmedunarianoba. ruseTisdiplomatiuripraqtikisaTvisesaxalimovlenaa, daigimasTaviseburinterpretaciasaZlevda, TaviseburformaSiayalibebda. aseaTuise, aqnaTladCansruseTisSexedulebaqarTl-kaxeTisstatusze. 1783 w. traqtatismixedviTqarTl-kaxeTiarissaxelmwifo, romelicemorCilebaruseTisskiptrasTavisisakuTarinebiT, magraminarCunebssaerTaSorisosamarTlissubieqtisTvisebas, elCobisaqtiuridapasiuriuflebisSezRudviT. saxezeaTavisdroisaTvistipurixelSekrulebaaraTanasworikavSirisSesaxeb, romelicmfarvelobiTxasiaTsatarebsdaemyarebaproteJessuverenitetismxolodnawilobrivSezRudvas.

amgvarad, emerdevatelissityvebiTromvTqvaT, 1783 wlisaqtiiyo “xelSekrulebadaqvemdebarebisSesaxeb”. ramdenadzustadicavdaruseTisimperatoriskariimdiplomatiurterminologias, romelicevropulisaerTaSorisosamarTlisaTvisiyodamaxasiaTebeli, Cansekaterinemeorismierg. potiomkinisaTvismicemul “ukazSi” SuSisxanisibrahimisruseTismfarvelobaSimiRebisTaobaze: vfiqrobT, saxelmZRvanelodSeiZlebaaviRoTis, racgakeTdamefeereklesmimarT... davdoTxelSekrulebamisi (ibrahimxanis _ l. a.) imperatoristaxtisaTvisdaqvemdebarebis (договор подчинения) Sesaxeb232.

amrigad, 1783 wlistraqtatiTavisidroisaTvistipiuri “daqvemdebarebisxelSekruleba” iyo, romlisZaliTacqarTl-kaxeTissamefocnobdaruseTisimperatorisuzenaesxelisuflebas, zustadaRniSnulipirobebisgaTvaliswinebiT. aRsaniSnaviarom, TumcaxelSekrulebaideboda “saukunod, magramukeTuganxiluliqnesraimesaWirodSeucualebad, anudarTuladurTierTobisaTvissargeblisa, aqusmasadgiliorTavekerZoTaTanxmobisa”. ruseTisuzenaesobispirobiTobadamisiSezRuduloba, rogorcvxedavT,

232СборникРусскогоИмператорскогоИсторическогоОбщества, т. 27, стр. 256.

srulisizustiTarisgansazRvrulixelSekrulebiT. magramnaTeliaagreTveisic, romsaqarTvelo (qarTl-kaxeTi) 1782 wlisxelSekrulebismixedviTaRararissavsebiTsuverenulisaxelmwifodagadaiqcevadaqvemdebarebulsaxelmwifodSezRudulisuverenitetiT, radganuzenaesixelisuflebasagareopolitikissferoSiproteqtorisnebazeadamokidebuli.

avtorebi, romlebicgeorgievskistraqtatisanalizisdrosiyenebenkapitalizmisepoqisaTvisdamaxasiaTebelterminologias, arSeiZlebaSecdomasaruSvebdnen, radganacfeodalur, ufrosworad, absolutizmis (e.i. feodalizmidankapitalizmzegadamaval) periodTanaqvTsaqme. amitomacis, racz. avaliSvilsSeuZlebladmiaCnia (proteqtoratisadavasalitetisSerwyma) ruseT-saqarTvelostraqtatSisavsebiTbunebrivadgamoiyureba. ufroioladgamovidodaCixidann. korkunovic, romelicSeuZlebladmiiCnevdaproteJesmierproteqtorisaTvisaqtiurisamxedrodaxmarebisgawevas. metadsadavoaiv. surgulaZisazri233imisSesaxeb, rom “ufromarTebuliiqnebodagveTqva, rom 1783 wlisxelsekrulebaawesebdavasalitets... vasalitetsadaproteqtoratsSoris “faqtobrivigansxvavebaTandaTanobiTiSleba (В.Н. Дурденевский, С. Б. Крылов. Международноеправо, Москва, 1947, стр. 127). vasalitetidaproteqtoraticnobliafeodalizmisdros, pirveliufroZveliinstitutia. amasTanavevasalitetiZlierdamaxasiaTebliafeodaluriepoqisaTvis, yvelaamisgamo, 1783 wlisxelSekrulebasTandakavSirebiTvasalurisaxelmwifosstatusiundagvqondesmxedvelobaSi”. jererTi, “proteqtorati” ariyocnobilifeodalizmisdros _ igiburJuaziulisaerTaSorisosamarTlisSenaZenia, avtoriaigivebs “mfarvelobasa” daproteqtorats”, racmcdaria. avtorismiersabuTad 1927 wlissaxelmZRvanelosmiTiTebaaquadgilodmigvaCnia234.

sworedamiTaixsnebai. surgulaZismier “mfarvelobasa” da “vasalitet-ziuzerenitets” SoriszRvariswaSla, racyovladmiuRebelia. damokidebulebisamorformasSorismkveTri, principulisxvaobaarsebobda, rasacimdroindelipolitikosebidaTeoritikosebisxaszuscamdnen: proteJesadavasalismflobelobaSimyofiqveynismiwismimarTuzenaesimesakuTreobadaganmgeblobasxvadasxvasawyisebseyrdnoboda.

233 i. surgulaZe, narkvevebi saqarTvelos saxelmwifosa da samarTlis istoriidan, Tb., 1965, gv. 290.

234 am saxelmZRvanelos avtorebi ixilaven 1947 wels arsebul “damokidebulebis Tanamedrove formebs”; “proteqtoratis dros erTi saxelmwifo _ proteqtorati _ ganagebs sxva saxelmwifos sagareo politikas. es ukanaskneli ki... specialuri xelSekrulebiT eqvemdebareba proteqtors Tavis sagareo urTierTobaSi da, rogorc wesi, miiRebs ra mrCevels an xelmZRvanels (“rezidents”) Sinagani saqmeebis warmoebisaTvis, inarCunebs am dargSi metad mcire moCvenebiTs damokidebulebas (gv. 124), rac Seexeba vasalitets, avtorebis werdnen Semdegs: “Tanamedrove saerTaSoriso damokidebulebis sxva cnobil formad, romelic feodalizmis epoqidan modis, gvevlineba vasaliteti proteqtoratisagan gansxvavebiT, vasalitetis dros mimarTaven daqvemdebarebis aRmniSvnel sxvadasxva formebs, mag., xarkis micema, vasaluri saxelmwifos meTauris damtkiceba “siuzerenis” mier da a.S. faqtiurad es sxvaoba sul ufro qreba” (gv. 126, 127). gana am zemoxsenebuli debulebebis Sefardebam 1783 wlis xelSekrulebisaTvis SeiZleba mogvces swori daskvna?

terminebi _ “mfarvelobiTikavSiri”, “kavSiridamfarveloba” (iv. javaxiSvili, n. berZeniSvili, i. cincaZe, g. paiWaZe) _ arewinaaRmdegebatraqtatSiarsebulterminebs, magramugulebelyofstraqtatisiuritiulbunebas. diax, es “kavSiria”, magramepoqisTvalsazrisiTterminebissavsebiTSeesabamebodaerTisaxelmwifosadmimeoredaqvemdebarebas, misisuverenitetisSezRudvas.

aRsaniSnavia, romg. paiWaZe, iziarebsraCvensazrsimisSesaxeb, rom 1783 wlisxelSekrulebisiuritiulibunebaundaganixilebodesimdroindelisaerTaSorisosamarTlisTvalsazrisiT, amavedrosarcdilobsSecvalosqarTvelistorikosTamiermocemulikvalifikacia: qarTl-kaxeTissaxelmwifoamtraqtatispirobiTxdeboda “suverenuli, magramdamokidebuli”, _ amtkicebsavtori235.

rasakvirvelia, isavtorebis, romelnicamtkicebdnen, TiTqos 1783 wlisaqtiTqarTl-kaxeTiiqceoda “arasuverenulsaxelmwifod” (m. xelTufliSvili, z. avaliSvili, n. korkunovi, b. nelde), aSkaraSecdomasuSvebdnendamaTidebulebaewinaaRmdegebaimdroindeliuridiulsinamdviles. magramarcisiqnebodaswori, meoreukiduresobaSigadavvardeTdavamtkicoT, TiTqosqarTl-kaxeTi “xdebodasuverenuli, magramdamokidebuli”. sxvaTaSoris, TuCvenmiviRebTtermins “proteqtirati”, romelsacprof. m. dumbaZexmarobsimavenaSromSi, mxolodimdaskvnamdeSeiZlebamivideT, romsaqarTveloxdeboda “arasuverenuli”, “naxevradsuverenuli” saxelmwifo, romelicdamokidebuliiyorogorcsagareo, isesaSinaosaqmeebSi236. ramganapirobaerTsadaimavenaSromSiaseTidapirispirebulikvalifikaciebisarseboba?

faqtebisanalizigviCvenebs, romtermini “suverenuli, magramdamokidebuli” mxolodqarTl-kaxeTsdaruseTsSoris 1783 wlamdedadebulixelSekrulebebiTgaTvaliswinebulstatussSeiZlebaSeefardos. 1783 wlisxelSekrulebiTkiqarTl-kaxeTissamefovasalursaxelmwifodiqceodaaramartoformiT, aramed, sxvasuverenulivasalebisgangansxvavebiT, kargavdasagareo-politikuriqmedunarianobisTavisuflebas, racsuverenitetisseriozulSezRudvasmoaswavebda. miuxedavadamisa, qarTl-kaxeTiarc “naxevradsuverenul” erTeuladiqceoda _ igi, samarTlisTvalsazrisiT, damokidebuli, suverenitetSezRudulixdeboda.

qarTl-kaxeTisstatusiXVIIIsaukunisaTvisiyotipurimfarveloba-kavSiri, romlisZaliTsustsaxelmwifosTanmyardebodasubordinaciuli, daqvemdebarebuliurTierToba, rackiarauqmebdamas, aramedmxolodzRudavdaproteJessagareo-politikurqmedunarianobas, e.i. tovebdasaerTaSorisosamarTlissubieqtadaramartogaresamyarosmimarT, aramedTviTruseTisimperiismimarTac.

es aqti amasTan erTad aris im “proteqtoratis” winamorbedi, romelic evropuli saxelmwifoebis praqtikaSi XIX-XX ss. Semovida da emyareboda

235 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, gv. 692.236 iqve, gv. 33.

mxolod daqvemdebarebas, proteJes sagareo-politikuri qmedunarianobis SezRudvasa da likvidaciasac ki, magram, Tu axali drois “proteJe” aris an did saxelmwifoebs Soris dadebuli xelSekrulebis obieqti (krakovi, ioniis kunZulebi _ 1815 w.), an ZaliT Tavmoxveuli xelSekrulebebis mxare (tunisi _ 1881 w., maroko _ 1912 w., rom aRarc vaxsenoT “kolonialuri proteqtoratebi” _ omani, zanzibari da sxv.), 1783 w. georgievskis traqtati aris magaliTi proteJes Tavisufali nebis gamovlinebaze damyarebuli proteqtoratisa, romelic ZiriTadSi gamomdinareobs TviT proteJirebuli saxelmwifos mier Camoyalibebuli principebidan.

es aqti urTierTmomfebiani gaxlda, ruseTis imperiisaTvis 1783 w. xelSekruleba iyo didi diplomatiuri gamarjveba, radgan saSualebas aZlevda “fexi moekidebina” amierkavkasiaSi da qarTl-kaxeTze dayrdnobis ganemtkicebina imperiis gavlena. swored ase Seafases es aqti evropam da axlo aRmosavleTis qveynebma, gansakuTrebiT TurqeTma, da swored amitom gamoiwvia am aqtma aqtiuri winaaRmdegoba.

ekaterine II, exeboda dasavleTis gamoxmaurebas 1783 w. aqtze da werda Tavad potiomkins: «НазавистьЕвропыявесьмаспокойносмотрю–пустьбалагурят, амыделоделаем»237. amasTan dakavSirebiT gakvirvebas iwvevs is faqti, rom diplomatiis istoriisadmi miZRvnili Sromebi 1783 w. georgievskis traqtatsa da masTan dakavSirebul movlenebs sruliad ar aqceven yuradRebas. da es maSin, rodesac georgievskis traqtati did interess warmoadgens swored ruseTis diplomatiis istoriisaTvis.

erekle meore, rogorc misi winamorbedni, ruseTis mfarvelobis mopovebisaTvis brZolaSi Tavisi klasobrivi interesebiT xelmZRvanelobda. cnobilia, rom saqarTvelos centralizaciisaTvis brZola, qveynis da, upirveles yovlisa, mahmadianuri qveynebis agresiisagan xsna, ganapirobebda qarTveli mefeebis progresul politikas, romliTac isini “amaod cdilobdnen daemyarebinaT “wesrigi uwesrigobaSi”.

ruseTis saxiT qarTvel mefeebs evlinebodaT iseTi saxelmwifo, romelic, uwinaresad, erTmorwmune iyo, es ki TiTqos araviTar safrTxes ar uqmnida samefos mmarTveli wreebis batonobis ekonomikur safuZvels. rac Seexeba xalxs, misi mZime xvedri naklebad awuxebdaT xelisufalT, romelnic mzad iyvnen dabegraT qarTveli xalxi mZime “rusuli” fuladi da sarekruto gadasaxadiT. amrigad, georgievskis traqtati iyo garigeba ori qveynis gabatonebul klass Soris da TiToeuli maTgani isaxavda zust klasobriv amocanebs. adre Tu gvian, Sesabamisi koniunqturis dros, ruseTi Seecdeboda TAvisi batonobis gaZlierebas, xolo qarTl-kaxeTi “mfarvelis” klanWebisagan ganTavisuflebas da sruli damoukideblobis mopovebas, ekonomikurad da politikurad ukve mtkice da Zlieri saxelmwifos saxiT.

qarTveli politikosebis brali rodia is, rom ver xedavdnen medlis meore mxares: ruseTis Zlevamosilebis zrda, rac misi Sinagani ganviTarebis, kerZod, centralizaciis warmatebis Sedegi iyo, adre Tu gvian veRar Seegueboda saqarTvelos imgvar damoukideblobas. imdroindel epoqaSi mxolod im patara

237Сб. РИО, т. 27, СПб, 1880, стр. 27.

13. l. aleqsiZe

qveynebs SeeZloT damoukideblobis dabruneba, romelnic didi saxelmwifoebis brZolis obieqtebi iyvnen. ruseTs ki am droisaTvis veravin daudgeboda win amierkavkasiaSi batonoba ganemtkicebina _ ruseT-iranisa da ruseT-TurqeTis urTierToba sul ufro da ufro naklebad axdenda zegavlenas ruseTis interesebze amierkavkasiaSi da mis wadilze sabolood gabatonebuliyo am raionSi. erTmorwmune saqarTvelos arsebobam bevrad Seumsubuqa ruseTs am amocanis ganxorcieleba, xolo daqvemdebarebis xelSekruleba moaswavebda imas, rom qarTl-kaxeTis (iseve rogorc yvela sxva “saqarTveloebis”) bedi winaswar iyo gansazRvruli.

jerjerobiT ki, iranisagan damoukideblobis mopovebis Semdeg, qarTl-kaxeTis samefo sakuTari surviliT aRiarebs ruseTis imperiis uzenaes xelisuflebas qarTveli politikosebis mier dasaxuli amocanebis ganxorcielebis pirobiT. 1783 wlis traqtati obieqturad dadebiTi movlena iyo imitomac, rom igi aRmosavleT saqarTvelos mWidrod akavSirebda iseT qveyanasTan, romlis ekonomikuri da politikuri wyoba gacilebiT progresuli iyo, vidre iranisa da TurqeTisa, da miznad isaxavda bolo moeRo mahmadianuri agresorebis mier qarTvelebis fizikur ganadgurebis safrTxisaTvis. Seqmnil viTarebaSi es iyo “saukeTeso gamosavali, romelsac erTaderTs SeeZlo qveyana progresis gziT axali cxovrebisaken waeyvana”238. amitom ver daveTanxmebiT avtorebs, romlebic 1783 wlis xelSekrulebiT Seqmnil statuss “umcires borotebas” uwodeben im motiviT, rom igi “ganasaxierebda TviTmpyrobeluri saxelmwifos proteqtorats (am terminis uzustobas aRar SevexebiT _ l. a.), rac “mfarvelobaSi ayvanili” qveynis suverenitets zRudavda”239. georgievskis traqtati im drois saerTaSoriso samarTlis erT-erTi progresuli da uCveulo aqti iyo, radganac proteJes sakmaod farTo privilegiebs aZlevda. sagareo-politikuri qmedunarianobis nebayoflobiTi SezRudva ar niSnavda borotebas, radganac miznad isaxavda qarTl-kaxeTis progresuli Zalebis mier dasmuli amocanebis ganxorcielebas, romelTa Soris erT-erTi umTavresi iyo mahmadiani agresorebis mier mitacebuli miwebis dabruneba. swored amas hpirdeboda imperatori separatuli meoTxe muxliT. misi pirnaTlad Sesrulebis SemTxvevaSi qarTl-kaxeTi igebda ufro mets, vidre ruseTi, radganac qveynis istoriuli teritoriebis dabrunebasa da mTeli eris fizikuri ganadgurebis saSiSroebis Tavidan acilebas moaswavebda. aseTi miznebis miRwevisaTvis “daqvemdebareba”, savsebiT gamarTlebuli iyo da “umcires borotebad” ver CaiTvleboda da verc CaiTvleba, aba, sxvanairad rogor SeeZlo patara saqarTvelos veeberTela Zlevamosili imperiisagan aseTi umniSvnelovanesi dapirebis CamorTmeva?!

amrigad, 1783 wlis traqtati Tavisi droisaTvis tipuri “daqvemdebarebis xelSekruleba” iyo, romlis ZaliTac qarTL-kaxeTis samefo cnobda ruseTis imperatoris uzenaes xelisuflebas, zustad aRniSnuli pirobebis gaTvaliswinebiT. saqarTvelo-ruseTis saerTaSoriso-samarTlebrivi urTierTobis arsebobis manZilze, 1783 wels orive mxarem pirvelad gadadga nabiji ufro mWidro daaxloebisaken proteJes suverenuli uflebebis SezRudvis xarjze. Tu 1587 wlidan 1783 wlamde qarTli da kaxeTi ruseTTan mxolod iseT “mfarvelobis xelSekrulebas” debdnen,

238 n. berZeniSvili, saqarTvelos ruseTTan SeerTebis istoriuli mniSvneloba. “saqarTvelos istoriis sakiTxebi”, t. IV, gv. 179.

239 saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. IV, gv. 55.

romelic maT saSinao sa sagareo sferoSi srul damoukideblobas utovebda, georgievskis traqtati axal movlenas _ saqarTvelos ruseTisadmi daqvemdebarebas _ moaswavebda.

amrigad, Cvens mecnierebaSi arsebuli azri, TiTqos winaT dadebuli xelSekrulebebi “saqarTveloebs” “qveSevdromebad”, “vasalebad” aqcevda, xolo georgievskis traqtati sjerdeboda “samokavSireo valdebulebebs”, ar Seefereba sinamdviles. piriqiT, 1783 wlis traqtati qarTl-kaxeTs formiT vasalur saxelmwifod aqcevda da akisrebda mas valdebulebebs, romelTa msgavssac ar Seicavda ruseT-saqarTvelos arc erTi xelSekruleba.

es iyo sruliad bunebrivi movlena: erTi mxriv, igi cxadyofda ruseTis Zlevamosilebis zrdas da kavkasiis mimarT sul ufro da ufro daJinebiTi interesis gamovlenas, xolo, meore mxriv, qarTl-kaxeTis samefos mzard dakninebas. sazogadeobrivi da politikuri wyobis sawyisebis Seryevas ar SeiZleba ar emoqmeda ruseT-saqarTvelos kavSSiris saerTaSoriso-samarTlebriv formaze, Tu winaT ruseTi (moskovis saxelmwifo) uars ambobda qarTlisa da kaxeTis mfarvelobaze, daqvemdebarebis formiT, rac kavkasiis siSoriTa da iransa da TurqeTTan urTierTobiT iyo ganpirobebuli, axla ukve CrdiloeT kavkasiaSi poziciebis ganmtkicebis gamo iranisa da TurqTis mimarT Semtevi politikis gaZlierebasTan dakavSirebiT ruseTis taxti cdilobs dauaxlovdes “saqarTveloebs”. am process Seefereba ruseT-saqarTvelos xelSekrulebaTa terminologiac: Tu XVI-XVII saukuneebSi “saqarTvelosbis” statusi (kaxeTi 1587-1605 da 1639-1641 ww.) ganisazRvreba rogorc «вобороне», 1783 wlis traqtatis terminologia, «Верховнаявластьипокровительство». imis gamo, rom XVI-XVII saukuneebSi rusul diplomatias jer ar hqonda gamomuSavebuli zusti terminologia, rom aesaxa gansxvaveba “daqvemdebarebisa” da wminda “mfarvelobiTs urTierTobas” Soris, mefis kari yvelafers “qveSevrdomobas” uwodebda. petre pirvelisgan moyolebuli, am gansxvavebas Zalze zustad icaven.

** *

amgvarad, 1783 wlis xelSekrulebiT qarTl-kaxeTis samefo daeqvemdebara ruseTis imperias saSinao avtonomiis SenarCunebiTa da sagareo politikuri qmedunarianobis, e.i. saerTaSoriso-samarTlebrivi subieqtunarianobis, nawilobrivi SezRudvis pirobiT. samagierod ruseTis imperias unda daecva qarTl-kaxeTi yvela mtrisagan da xeli Seewyo mefe erekles winaSe mdgari umniSvnelovanesi Sida da sagareo politikuri amocanebis gadawyvetaSi. es iyo “mfarveloba-daqvemdebarebis xelSekruleba”.

ramdenad efeqturi iqneboda es kavSiri, ramdenad cxovrebisunariani iqneboda is iuridiuli forma, romelSiac es kavSiri iyo moqceuli, es mxolod momavals SeeZlo eCvenebina.