faikava - futahelu- · pdf filetauaalo chant loketl lapuka (translated by wendy pond) ......

24

Upload: nguyendiep

Post on 08-Mar-2018

244 views

Category:

Documents


7 download

TRANSCRIPT

Page 1: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu
Page 2: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

FAIKAVA A TONGAN LITERARY JOURNAL

#

No. 8 June, 1982

NUKU'ALOFA 1982

Page 3: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

E d l t o r s : F u t a H e l u , E p e l l H a u ' o f a

A 9 8 l 8 t a n t E d l t o r s : R a r b a r a H a u ' o f a , M o 8 l k a k a Moenganponp,o

Acknow1edpements: Our s p e c l a l t h a n k s t o S e m l s l S l u f o r t h e c o v e r d e s l g n ; t h e A u s t r a l i a n H i g h C o m m i s s i o n e r , N u k u ' a l o f a , f o r t h e g r a n t from t h e A u 8 t r a l i a n Oovernment a i d f o r c u l t u r a l a c t l v l t l e s ; and t o the Government P r i n t e r f o r h i s g e n e r o u s a 8 S l 8 t a n c e .

Spec1a1 N o t e : B e c a u s e Tonga has no c o p y r l g h t l a w , B a r b a r a H a u ' o f a has c o n s e n t e d t o s t a n d as p n b l l s h e r b e c a u s e h e r A u s t r a l i a n c i t i z e n s h i p t h u s a l l o w n FATKAVA t o be p r o t e c t e H by c o p y r l g h t l n t h o s e o v e r s e a s c o u n t r l e s w h i c h have s i g r . e d t h e C o p y r i g h t C o n v e n t i o n . N e i t h e r she n o r anyone c o n n e c t e d w i t h the 1 o u r n a l makes any money f r o n the p u b l i c a t i o n . A11 r e v e n u e f r o m t h e s a 1 e o f t h e j o u r n a 1 i s u 8 e d t o a s 8 l s t w i t h p r o d u c t i o n and d i s t r i b u t i o n cos t s .

B a r b a r a H a u ' o f a

P r i n t e d bv t h e Government P r i n t e r , N u k u ' a l o f a

No p a r t w i t h o u t

o f t h i s j o u r n a l may be r e p r o d u c e d w r i t t e n p e r m i s s i o n f r o m the e d l t o r s .

Page 4: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

C 0 N T E N T S

Page

T a u ' a ' a l o S e t e S e l u i (ma'u m e i a Wendy Pond) 1

T a u ' a ' a l o L o k e t i L a p u k a (ma'u m e i a Wendy Pond) 1

Koe N i u e O k u s i t i n o M a h i n a 2

Ko Tonga mo F i j i k i he M e t a l i K o u l a 1979 P e n i T u t u ' i l a M a l u p o 4

Konga L e a Tu'umu'a

KonRa Lea Tu'umui D a v i d 0. Hombh 5

F a i n g a t a ' a Ha Toe F o k i P e s i Fonua 7

A Poem L e i a l o h a A. P e r k i n s 16

D e a r S i t i v e n i E. T o n g i l a v a 16

C h r i s t m a 8 L u ' i s a F i n a u 17

The S h e l l K o n a i H e l u Thaman 18

B l r t h d a y K o n a l H e l u Thaman 19

Loo k Up At The Sky K o n a i H e l u Thaman 20

E l e v e n t h A n n i v e r s a r y

Poem K o n a i H e l u Thaman 2I

The Sea I . i t a H avea 21

Words f o r S i m i Oan B a i l e y 22

L i f e Tupou P o s e s i F a nua 23

To Time A t u n a i s a Havea 23

The Tonpan D a f f o d 1 1 E. T o n g l l a v a 24 G11 m p s e s A1 o n e A Tongan Road M i c h a e l A l l p o r t 25

L ' H o u s t a l e t Fpmme de V i e t n a m M i c h a e l A l l p o r t 26

V i l a La Femme de V l e t n a m - O u a t r e M i c h a e l A l l p o r t 26

Tmml g r a n t t o E m i p r a n t Wanda C o w l e y 27

S w e e p l n g The ' A p i Wanda C o w l e y

Page 5: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

CONTENTS ( c o n ' t )

Page

No S o u v e n l r s Needed Wanda C o w l e y 2R

L o s t and L o n a l y L l n d a S u n l a 29 , ,

T a u a a l o C hant L o k e t l L a p u k a ( t r a n s l a t e d by Wendy Pond) 31

The W h i t e P l y l n g Pox K l l i s i t l n a T u ' i -n u k u a f e 33

TAU' A' ALO

P u n g a m u l h e l u v a v e e 'o t a l a F u n g a a a f a p e ' l ke k a l a n g a Ke ' l l o 'e Tonga 'oku t a p u e v a ha Songo pea mo e F a l e h u f a n g a Te u t o n g i t u h a e t a l a n g a t a ' a Ko au e T u p a - t e k e - v a k a ' I o e, Tue! Tapu e, Tue!

Ta e n l u f e s l e t o a H o l o k l e maka p e l u k l Poha F a l ke v a v e k a mou h o l a Ko e p l u t a u 'oku onp.ona ' U m u p o ' u l l '1 a i h o ' o t a I . a l i j > a k o l a mel N o f o ' a t o ' a * E i e, E! ' I 1 a , E!

Ko h a l t u ao ha t o e m a f l ' U k e t a u k i h e ' e k u p o v a l 'Oku * i l o a pea l l i f i a ' l U a l u l u 'o P a s i v u l a n g l ' O s i 'eku t a l a mo e n a ' l n a ' T a l a a t u t e ke m a t e _ l a l l a l ' I o e, Tue! Tapu e, Tue!

S e t e S e l u l Ma*u m e i a Wendy Pond

TAU' A' A1.0

F i e t a u e pea f o k o t u ' u ' A l u 'o t a u '1 F u t u n a t u ' u Kae t u k u _ ' a N i u a n l ke t o k a F a l a i pe t a u 'a e moa M u i h e l u e ' a l u 'o v a k a i v a k a Kae p a l l a t e M a k a - f o a - v a k a Funga M a f a e ke ke f a n a f a n a V a l h o l a e t u * u 'o k a l a n g a

1 .

Page 6: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

T a l a k l Tonga ke t a p u e v a h a He ko au e T u p a - t e k e - v a k a He kuo u t a ' u t u t a ' e t a ' o v a l a 'E1 i i ! *E1 i e!

L o k e t i L a p u k a H l h l f o , N l u a t o p u t a p u

( 1 8 8 8 - 1 9 7 1 ) Ma'u me l a Wendy Pond

KOE NIU E

N o f o n o f o a t u ongo t a n g a t a H o k o s l e 'aho e t a h a Ake f i e s l u '1 rnoana T a l a k l l e v a t o h o e v a k a F a k a h e k a he m a l l e moe pa ' A l o ' a t u mo s l u m a f u a F a l f a l 'ona he v a h a T o k l po e l a n g l ' a o f l a 'Tsa e 'ene p o p o ' u l i a M o l e n g a l e v a *Otu K a v e l n g a 'Ona t o k l p a p a e a K o l u l u e k e k e a f e a Faka'amua T a p u k l t e a Koe f e n a l s l ' l mafua Ka ne ' l k a l ha f a k a t o u o l a F a l a t u s l ' l f a k a ' a n a u a T a l o t a l o ha k l t e f a n u a F a k a ' o h o v a l e kuo t u ' u l a T u ' u t a t a koe 'Otu Tonga 'Otu Fonua A n g a ' o f a Ta koe f a l e pe 'a k a l n g a '0 f u * l f u ' l pa *1 f a n g a F a n g a he ko F u l p a Koe p o t u e T u ' l Tonga 'Oku t u ' u he K o l o k a k a l a He h a n g a l F a n g a l o n g o n o a T a u f a t u n g a m o t u ' a 'oe f o n u a Koe 'emlpae a ne f a k a ' l l o n g a *0 p a v a k l l e v a e t a l a Koe v u l a n g l moe s o l a 'Oku no'o ' i t a u l a n g a Koe k u m l a e h a l a n g a Ne mole ' l k a 1 k e l ' l l o a

'0 t u ' u t u ' u n l a t u l e v a *Oml e f o l a u k l ' u t a Kau he mu'a k l a t e l a P a l f a l 'o h o u n g a ' l a He anga ne f a k a t o u k a t e a Ta koe p o t o l a he paea Ke a l a l s l a a l a l k o l o n g a *Oka oao pea t a v a 'a L o t o Mu'a He 'aho l o n g o l o n g o k a t o a n g a T u ' u t a e ' l n a s l ' A l a k l f o n u a He koe 'aho e p o u l a Koe po ke f a l f a t o n g l a 'Avea hona t a h a f u ' u ' o v a v a Ka ' l h e 'aho 'e t a h a L o t o l e v a f l e t u k u a Tu'uapo k l u a l ' e n e l a n g a K a p a p u n a e t a l a ke f a k a ' t l o n g a Koe f e f l n e k a l k a l a f u a Hako l a k l h e t a n g a t a V a k a l a h l hono h l n g o a Keke l a n g o m l T e p u t e p u ' l m a k a F a l a t u ' e n l f a k a n o n o a Tokua l a n g a ' l a 'ehe ' o f a Akenoa e manatu N u k u t e f u a '0 t a u k a p o k e n a l l u a Na'a kuo l a v a 'ape n g a f a K l h e h o u ' e l k l moe m a t a n g a T o f a 8 o l f u a T u ' l Tonga F a k a l o f a l a h l a t u ' A f l o n a Ke k e l l a k o l f u a f e l t u ' u na K l a o r a ano k o u t o u k a t o a Tema l e l e ange k l m a u a Kuo f o t u a k l e t u p u ' a n g a Ka kuoma l a u k a u he ' o f a Pea t a ' e m a l a v a f a k a t a t a u a 'Ofa e ne t u ' u k a n o ' l m a t a Hange ha mo'unga t a ' e m a ' u e a He k e l e s l ' l a no f a l t a p u e k l n a He f o l a u 'ae matu'a t u ' a Tu*a '1 f a l e mo t u ' a ' E l k l pe he f a t o n g l a Ne p a v a k l l e v a he f o n u a T e u a k l ha 'oho k l v a h a Koe f a k a ' l l o n g a pe l a Fohe kuo na t o n g l a

3.

Page 7: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

F a i , f a l 'ona k o l e n g a F a k a s l ' l pe nu'a e u t a Moana p o t u f a l n g a t a ' a ' 2 i koe n l u e f a k a h e k a F a k a f e t a ' l e na'u k o l o a H a l o s i ' l k a 'aao pe i a T a h a ' l a e ' a t o l o n g , Ke t a ' o n a k l k i h e f o n u a 'Aonga hono l a u moe f u a Aka moe s l n o k o t o a T a l a a t u t a ' e f a ' a l a u a O f o o f o ' e n l N u k u t e f u a F a i ange t o e h a k e a N i u e l e v a hono h l n g o a F a k a m o ' o n l ' o f a he ' u h l n g a Tonga N l u e t o f l ' a t a h a .

F a t u 'e ' O k u s l t l n o M a h l n a , A u c k l a n d , NZ. ( 1 9 8 0 )

K0 TONGA M0 F I J I KIHE METALI

KOULA 1979

F i n f t o n g a ke f a n o n g o k i he h l k u h l k u l e ' o e n a v a v a mel P a k e s l p a a k a he k o l l a i u a e *o h a ' a v a v a n g a l a u t a e p a a l f l k l ' i h e 'aho 'oe t a l a n g a k a v a a a t u a ' l e l k u n a koe 'aho 'oe t a u ' a k l t a n g a t a

Tama ke t e k i f a i v a he kuo k a l n a *ae a a l a ' e f a k a o n g o k i h e t a k l f l h l e m a l l e 'o t a l a f a l e k o h a l 'e t o e monou t a l a a t u kuo l f o e a a t e raate k i h e f a t o n g l a l a v a e t o k a k a koe t u e

F o u e t i ke v a ' l n g a he kuo m a l u m a l u t a l a v a l k o h a p u l u 'oku t e k a p e ' l 'omi kae l a k u e p a a a l t a n g a n e e l a u a l ' l ngana ho'o t a 'ae ' u l u a f l k o ' e n a s l a ko K a f o a f a k a a ' u pea t a p u n l a l

S l a ko V e l o n g o kuo m a l l e ho'o t a u l a a a t o n u 'ae t u k u f u a 'o ' i k a i s l * a t o e t a l a ' a t a n g a n e e f l t u h i v a n g a l l e k u o n g a nohono t a n g a t a N i a a p u l a v l n a k a aamote k a u f o k i kuo l a v a

Tau

Hange ko h a f a t u l l a i e h i k i t u e 'ae P a a i f i k l M e t a l l a i k u n a koe l o k e t i 'o M a l l e f i h i V l l l n g l a e k o l o s i moe f a s i f a k a m a ' u e f o n u a f a k a a a f o l a he *ea koe m a ' a l a l l e k a u l k u n a .

P e n i T u t u ' i l a M a l u p o

KONGA LEA TU'UMU'A KONGA LEA TU'UMUI

T u l o u pea t a l a ao k a p u l Kae f a i ha f a k a l a v e l a v e T e l e k a k l a t u he f a t u n g a E k o l o a 'ae Tonga Konga l e a t u ^ u a u l K o n g a l e a t u ' u a u ' a Ka ko h a l k o a t e n e f a k a t a t a u a 'Ae t a l a k uo f a l h o n o _ f i s l f i e i m u ' a Ka *a k o v l k o a hono p a p a u a .

Ka a k a ' i h e l o t o noe f a k a k a u k a u Tapa e a a a a a pea t e f l e f e h u ' l T a l i a n a'a t a k u ko h a ' a t e s a n i T a l a a t u 'oku ongo pea f a k a a i s i t e l l T u ' u t a l e a o ' o n i *ene f o t u f o t u a k i He a a a ' l a o a na 'oe Kuonga n l Kae ' o f a 'oku f a i ha a a n a t u S i ' l t o e n g a ne ' l k a i f a t a k a u .

' I s a e koe f e ha ' u h i n g a Ha t o f l l e a 'oku ng a n a aoe f a t u '0e k l l u k l l u a 'o ono*aho T a - p e a - n g a l l a i ' e n a u t u k u ' a u :

M u a i e a a l i e a a l i e a e l i e, hua f a t a u f a , h u l u f e 'unu f e , k a l l a , a o a l a , t a u l a , t u ' u l a , aoe n l ' l h l a oe ha f u a . ae h e k a ae h i k i t a n g a ae h l n g o , na n l v i na v o u p i a l a p i l a u -p l t e n g a , t e f u a t e f u h l t e h a n g a ,

5.

Page 8: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

t u a l t u k a u t u l o l o , v a k l l l -v a t u l e v a k u l e , a m u s i a l a a , 'a l e l o , 'e 1 1 1 1 , 'a l i t o , 'u a a a -'u mata 'u h l l a 'u n o k o , o f a l u k u -f a n g u t u f a l a l a f a t o n g l a .

P e a 'e h a l a k o a kae t o e f e f e He 'oku '1 a l ha mu p e _ s l e Ka koe a m u s l aoe m u a l k u pe He 'oku n g a n a e - l i e pe - r l e _ Ka koe m a m a l i aoe a a l i a a l l pa Tu'unga he f a l v a m a l i e T u k u k e h e ange 'o k a m e l i e L i u _ e " a " ko e ^ e " pea a u i t i E t o k a t e p a ' e h e .

He 'e h u - aoe - a f a kae f e f e 'Ae hua h l n g o a 'oku t a u e l e 'E t a - k o a he 'oku ' l a l ha - u f a Ka koe t a u - pe moe - f a H u r u h u r u a M a o r l kae h u l u - moe - f e He 'oku ' i a l ha * a k a u koe l u f e Koe h i n g o a pe l a a m a t a p u l e

Pea ' l k a l k o a 'oku 'unu -E t o t o l o 'ae ' u n u f e Kae k a i - aoe - l a Hono k a l e l e a 'ene ha Kae k a n o a o a o a 'ae ' u f i m o a l a P e a ha 'ae t u * u - he t u ' u l a He t a u - 'oe v a k a k i ha T a u l a .

U o l , ' i a a , h o l Tau l e p a h a k e he T o k l h oko a t u 'Oka 'oku m a t a n g i m a l l e .

D a v i d 0. Gombh.

6 .

FAINGATA'A HA TOE FOKI

P e a l Fonua

" F o n o , f a l mo ke t u ' u m a s l * i 'o ' a l u k l k o l o 'o v a k a l pe 'oku ' i a i ha t o h i , " koe k a i l a i a *a L u t e 'eku f a * e mel hono mohenga he m u i * i f a l e 'e t a h a 'o e k i ' i f a l e p a p a f o t a h a n a ' a mau n o f o a l . Na'e t u ' o l a h i hono k a i l a n g a k i ' i h o k u f a f a n g u pea m a h a l o koe f e f l o h i 'ae nanamu 'oe me'a f a k a ' a h u namu na'e t u t u 'e Mu'a, h o k u k i ' i t e h i n a ' i l o t o f a l e pea moe k a v a - T o n g a na'u i n u he po na'e t o k l m a l l u a t u na'e hange a i na'a ku t o k l 'a hake o ' i l o neu t o ' i ha f u ' u v a i t u p u pea ko e l o n g o a ' a h o k u f a f a n g u na'e hange i a ko ha p a k a k i h i hono t u k u h f i o 'oha k a p a o h u v a l k l he l o t o v a l t u p u .

" M a s i ' i , f a l rao ke t u ' u , ko e me'a i a 'oku pehe a t u a i ke t u k u hono i n u p e h e ' i e k a v a - T o n g a . K i ' i meme'i me'a ko k o e , ko ho t a ' u 17 pe e n l ka 'oku ke h o l i ke ke f a ' i f a ' i t a k i e me'a 'a U a s i ko e f u * u motu'a i a 'oku ' i k a i ke t o e hano l a ' i kemo 'ona 'e t a h a . "

"Mu'a, t u ' u hake a koe o f a f a n g u e t a m a s i ' l ko ee ke f a i mo ' a l u o v a k a i m a i f o k i pe na'e ' i a i ha t o h l , " k o L u t e i a moe f a k a ' a u pe ke t o e l e ' o l a h i ange 'ene k a i k a l l a , ko e me'a f o k i e n l na'e ' i l o a a l 'eku f a ' e '1 homau k a u n g a ' a p l he ko 'ene t a l a n o a mo 'ene a k o n a k l k i a m a u t o l u 'e o n g o ' l l e l e i pe i a he'e k a u n g a ' a p i . Kuo u f a n o n g o a t u k i he n g a i ' i p e a mo hono f a k a a v a f a k a ' i t a ' i m a i e k i * i m atapa 'o e ' h o l i a i f a k a ' a l i * a l i 'anga k o l o a ' , ko 'eku u i i a e k i ' i h o l i s i na'e f a k a l o k l ' a k i e l o k i mohe 'o L u t e mo F e k e t a , h o k u k i ' i t u o f e f i n e , mel he l o t o f a l e he na'e ' l k a i ke t o e ha m e ' i m e ' i n u a i -pepa 'o ha k a k a l t a l a v o u mei m u l i , t a u t a u t e f l t o k i S i a p a n i , t a t a u pe a t a n g a t a mo f e f i n e ' i hono f a k a -p l p i k i a i . Ko e v a h a ' a ko ee 'o e h o l l s i mo e ' a o f i n g a t u na'e l e l e a l e f o ' i pepa t e u t e u l a n u k u l o k u l a kuo ' o s i t o n g l t o n g l hange ko ee ha t a p a t a p a 'o ha f o ' i f e t u ' u . Ko e me'a e n i na'e t a u h l a i homau 'u t a f a k a f a m i l l , l a h i t a h a pe f o k i k l he 'u t a 'o L u t e p e a na'e ' l l o n g a l e l e i pe l a he ko l a pe na'e '1 a l hono l l p i 8 l t i k i p o l o p e n i l a n u k u l o k u l a neongo a l na'e ' l k a i ko ha 'u t a f a k a l a n u .

Kuo u f a f a hake e n i 'o v a k a i ' l h o k u ' u l u h a f u n i mo u

7 .

Page 9: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

f a k a s l o s l o a t u k i h o k u ' u l u k i he mohenga o Mu'a, ko e k i * i p a p a he f a l i k i ' i h o k u * u l u , kuo ' o a i p u l i a i a n a h a l o na kuo t o e f o k l l a k l he l a u t o h l he ko hono t a ' u 11 pe en1 .

"Ongo t a n a l k i f a i mo mo t u ' u , me'a mo'onl k u o mo hoko k l ho'omo t a m a l f a k a p i k o p l k o , " k o _ L u t e l a p e a t a l a i t a h a pe e a v a h a k e 'a e p u l p u l k a k l k l homa l o k l mo e t a u 'a e 'aka '1 h o k u uma hema. " F a l mo ke t u ' u 'o ' a l u o v a k a l pe 'oku '1 a l ha p a ' a n g a ke k u a l ' a k i h a ' a t a u m e ' a k a l he kuo f l u e k a u n g a ' a p l he k o l e , " kuo hange e n i ka t a n g l 'eku f a ' e ao h o k o h o k o a l l l pe hono mata pea a l a o p a e ' l h l f o hono mul ' u l u he na'e hange na'e uku 'umea pea f a k a f o k l f a pe kuo ' l k a l k e t o e '1 a i ha v a i l a he f u n g a f o n u a . ' I hono t a f a ' a k l _ n a ' e p i k l t a l a l a F e k e t a '1 he k a p a hono t u p e n u l a n u p u l u .

" ' I o t e u ' a l u ha a v a 'a e P o e i t i ' O f i a i he 9," ko au i a ao f a k a t a p a t a p a l e l e i h a k e e n g e ' e a l h l n a p l a na'u ' o l u n g a a l .

"Ko e h l v a ! he ' l k a l ko e 11 e n l , " ko L u t e l a p e a a a p u n l e p u i p u l k a u f a n o n g o a t u k l he f e n g a i ' l t a k i a t u 'a e f a l i k i ao e p a t a t o e n g a n g a n a *a e v e v e k i he ano v a l he l a l o f a l e . Ko h o a a u k i ' l f a l e na'e hange ha f a l e 'o ha t a n g a t a l e ' o pa ' i ha f u n g a h a k a u , ko 'ene 'uha l a h l pe a N u k u ' a l o f a pea k u o p a u ke mau a'a k i he h a l a l a h l p e a he ' l k a l k e t o e l a v a 'o f a i ha k a i 'umu l a k a e ' o u a l e v a ke ma'anu h a k e e ngoto'umu h i l l h a ' a n e l a ' a h o k o h o k o ha n g a a h l 'aho. Kuo ' a l u e n l 'eku f a k a k a u k a u k l he'emau f a l k a v a mo U a s i he po na'e t o k l m a l l u a t u . Ko U a s i ko e f a m i l l 'eku t a m a l p e a na'e ' l k a l k e ne t o e f a l 'e l a ha me'a kehe ko e f o ' i i n u k a v a ' a t a ' a t a pe.

"Ko h o k u f a ' a h i n g a 'oku t o k o s i ' i '1 he f o n u a n i k a ko m a u t o l u 'oku mau p u k e p u k e e f o n u a 'o Tupou mo h o u ' e l k l , " ko e l e a ma'u i a 'a U a s i pea na'e p o u p o u ' i i a he_*e t o k o l a h l o f i e t a n g a t a ' a k l a l pe l a 'e U a s i , h a n g e ko ee ka t u k u ' o s i e i n u k a v a - T o n g a ' i Tonga n l 'e ' i a i e f a k a t a m a k l l a h l e t o he f o n u a . Ko e f o ' l a o ' o n l k o e n l na'e hoko a l a U a s i ko e t a n g a t a l a v a me'a pea ko f e pe ha f e l t u ' u e f l e a a ' u ke f a i a i hano i n u 'o e k a v a t a u f u a pea mo l a h i na'e ' i a i pe 'e kumi o 'ave k l a l .

B.

Kou t o k o t o f o ' o h a k e a l o s l o h a k e k i he s i l a 'o Tonga na'e t a h. n g a t u na'e ' a o f i ' a k i homau f a l e mou m a n a t u ' l a l a a 'a U a s l he po ko l a k l a a u : " I n u m a s l ' i e k a v a ke l a h l he ko ho'o ' a l u a t u ena k l he f o n u a m u l i pea 'e a o l e i a koe e i f o 'o e h u ' a v a l n l . "

" I f o ' a u p l t O ' , " ko 'eku l a u l a u l o t o pe l a mou k u l k u i . " P ea ko e f l e l a u hono h o k o h o k o f a l 'e U a s l e me'a n l he 'oku i f o ' a u p i t o a l ' e t e mohe."

" M a s l ' l , v a l e f a k a p i k o p . k o , f a l mo ke t u ' u n a ' u h a n g a 'o h a u ' a k i e f u ' u t a u f a l e ho m a t a , " ko L u t e i a mo e a a k l n l 'a c t a u f a l e ' i h o k u * a t e ' i v a ' e . Kuo u * i ' o l u n g a e n i o h u l u f a k a l e l e l h o k u _ t u p e n u na'e t a ' a k i e k u p e s l o hange ' ̂ n g a t u pea u s i f a a t u k i he l o t o f a l e o hu h o k u v a mata'u he f u ' u a v a he f a l i k l 'ou t ^ t a n g u t u .

" F a l mo k e t u ' u , " ko L u t e l a mo e t a u f a l e kuo ' o s l h l k i he ' a t a . Na*e l a u s e k o n i mo e * l k a i k e ' i a l ha t a h a 'e l e a k o u s l o h a k e kuo t u k u 'a L u t e e t a u f a l e k i l a l o k ae h o k o h o k o h l l a k l a F e k e t a na'e f a k a a s l a s l a a i a e i he matapa k i hona l o k i mo na f a k a t o u m a t a ' l m a n a v a s l ' l na kuo u l a v e a .

"Kuo f u ' u f u o l o a ' a u p _ l t o e t a ' e ma'u mal ha t o h l 'a L e t l o pe ko 'ene pehe ke t a u n o f pehe a l h e n l o fe'= pea k u o p a u kuo ma'u l a o 'ave o .,ikahu pea t e t a u f e f e a l .

"Na'e ' i k a i t e u t e i t e i l o t o au k e n o f o a l pe i a ' i H a u a l ' l he ' o s l 'ene m a l o l o . Neongo pe ko e ' o s i e n l e t a ' u e 15 'ene p o l l s l mo e t e ' e k i a l ke ma'u hano f a k a ' l l o n g a k a na'e ma'u e me'a ke t a u k a l he na'e ' i -1 e ngoue he ' a p l t u k u n a u . Ka ko e kuo t o ' o he'e ' e l k i ma'u t o f i ' a l a e ' a p l he ko e t a ' u t o l u e e ' l k a l k e l i e l l s i pea ko e t a ' u t o l u ' a k l e n i ho'o n o f o 'au mel k o l l s l pea ko e ongo ua ko e mei he l a u t o h i ke t e u ' e t " u f o l a u pea 'oku ' i k a i k e u ' l l o pe ko e ia e ae ' a 'a e motu'a v a l e n l 'oku f a l a t u ' i H a u a l ' i , " ko Lu*e l a pea ne h u l u f a k a l e l e i hake e f i t u p e n u na'a ne p u l u p u l u .

" F u s l hake a u , " ko au l a mo ' a l hak< h o k u n l m a k l a L u t e kuo a l a f a k a n l m a ua h l f o 'o f u s l ^ i k e a u .

9 .

Page 10: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

Na'e ' l k a l ke na'u ha t o h l l a he 'aho ko l a n e l h e ' e k u t a n a l . Ko e t a ' u ' a k l e n l 'e nlma 'ene ' a l u . Na'e ' a l u no e taumu'a ke mau o hake he ' u l u a k l f a l n g a m a l l e p e , ka ko hono ' a t u n g a e n l ko 'emau m o ' u l f a k a ' a h o _ n a ' e f a k a f a l a l a pe he k l ' l p a ' a n g a na'a ne 11 f a k a m a h l n a m a l , pea ka ' l k a l ke ma'u mal ha t o h i pea ko 'emau f e l e l e a k l h o l o a l pe o f e l n g a ke ma'u ha me'a ke ' a i he k u l o . Na'u f o k l m e l he P o a l t l ' O f i s i mo 'eku f a k a t u ' o t u ' a k l h a ' a k u a'u k l ' a p l kae t o e f e k a u ke u ' a l u o f e l n g a f a k a m o ' u a '1 ha f a l e k o l o a , ko e me'a kuo f a k a ' a u k eu f l u hono f a l pea ko e l a u 'a V l k a e f e f l n e ko hono k l ' l f a l e k o l o a e n l o f l mal k l homau ' a p l na'u k e l m a n a t u ' l l e l e l pe: " ' A l u o t a l a -ange ko ho'o f a ' e 'oku ' l k a l ko l a pe 'oku f l e k a l k a p a l k a , k a k u o p a u ke t o t o n g l e f u ' u no'ua p a ' a n g a e 50 ko e n l pea t o k l t o e t a l l hamou mo'ua."

" E 1 , 'oku '1 a l ha k l * l t e k a h e n a ? " Na'u ' o h o v a l e he l e a p e a u s l o hake ko K a l l p a , ko hoku t o ' u ako pea na'e ' a l u l a 'o m a l o l o k l Nu'u S l l a mo 'ene t a m a l , ko e s l a n a f a l l a u t o h l . Na'e ' o s l hona t a l m l m a l o l o pea v e t e 'ene t a m a l mo 'ene f a ' e kae m a l l mo e P a l a n g l 'o n o f o a l l a '1 Nu'u S l l a k ae f a k a f o k l f a k a p u l e ' a n g a mal a K a l l p a , k a na'e p a l o m e s l ange 'ene t a m a l t e ne f e l n g a ' l ke ' a l u hake he ' u l u a k l f a l n g a m a l l e p e . Na'e t u ' u pe a K a l l p a 'o p l p l k l he gou e f a k a f a l e t o l o 'o e f a l e k o l o a mo hono k l ' l t a t a k e p l l a n u m a t a , ko 'ene s u v e n l a mel Nu'u S i l a kuo ' o s l t o h o ' l h l f o 'o m e l m e l p u l l a pe hono mata pea ko 'ene s l o mal na'e hange ko e ha t a h a 'oku f e l n g a ke a v a ' l f a ' o a t u '1 ha ' a p l .

"'A1 he'e 11 mal 'eku p a ' a n g a he u l k e k a h a ' u pea t e t a t u ' u m a l l e a l , " ko K a l l p a l a , t e ' e k l a l ke ma'u ha f a l n g a m a l l e k e u t a l l 'ene k o l e .

" H a l a ' a t a V '

" E 1 , t u ' u m a l l e 'omal ha k l ' l t e k a hena ke f a k a l a v a ' a k l e k l ' l me'a ko e e , " ko K a l l p a l a ka kuo k a l o mai e motu'a pea f a ' o h i f o 'ene k a t o p a ' a n g a mo f a k a ' o n o ' o n o a t u o h e k a k l he'en e k a .

"Ko e ha e n e * a 'oku t e u f a i ? "

"Me'a t a t a u a l p e , ko e ' a l e k l ' i a e n l t l ke f a k a l a v a

10.

' a k l 'emau k l ' i puha p l a , " ko K a l l p a l a no s l o f a k a l a k a n a l i a au k l he h a l a p u l e ' a n g a .

"E1 s o , n g a l l t u ' u n a l l e . 'Omai ha k i ' l t e k a h e n a ke ' a i ' a k i e."

"'Oua t e k e h o h a ' a he ko e t o k l ma'u pe e n l e motu'a ko e n l , " ko e f a k a f a s l f a s i l a 'a e k i ' i f a k a - l e i t i na'e p u k e n l m a h a k e mo e motu'a P a l a n g l mo t a u ' e t e '1 hono s u ' e t e na'e hange na'a ne t u i h a l a ' l .

" ' A i k ae t u k u ho'o t u ' u m a l l e pe pea ke a i o m a ' o l u n g a , " ko K a l l p a i a mo l a k a f a k a t o v a v e a t u he kuo t u ' u e ongo me'a o nuhumuhu pea f a k a t e t e t e t e h a k e e motu'a o nono ange e p a ' a n g a e n l n a .

" l . u l u l u l u ke no l u l u l u l u he na'u t a l a a n g e ko h o k u t u o n g a ' a n e k o e , " ko 'Ofa l a no e f o ' l 'una he k o u ' a h e 'o e n o t u ' a pea f a l a t u e f e t a k l n l m a .

"Kuo m e l l a v a , " ko K a l l p a i a mo mono hono n i m a k i he k a t o hono t a n g i k a l l l a n u p u l u v a l v a i o l a u l a u l o t o p e . "Toe pe e p a ' a n g a e ua pea f e ' u n g a . Tau k o n a ' o s i . "

" V a k a i na 'oku ' i a l ha k i ' i t e k a h e n a ke f a k a l a v a ' a k l m a s i ' l e k l ' i me'a ko e," ko au l a k l he tama no e 'Bank o f T o n g a ' na'e t u l t u l k i he k a t o hono a o t e . Kou ' i l o ' i pe na'e ' i k a i k e u t e u t e u mo m a t a ' l k o l e k o l e n o ' o n l k a kou s l o pe k l he l a h l e p a ' a n g a 'a K a l i p a kuo n a 'u pea u f a k a k a u k a u ke u k l ' l ' a h l ' a h l k o l e .

" M a a i * i , ko e ha 'oku ' i k a i a i ke ke ' a l u 'o f a l h a ' o ngaue ke na'u ha'o a e n l t l ka ke ha'u 'o t u ' u h o l o 'o hange ha v a l e ? " Ko e tama l a ka kuo u ' o s i s l t u ' a au o s l o k e h e .

"Ka 'oku ke pehe 'e koe ko e ha e n l , ko e ngZue t a t a u a l p e , " ko K a l i p a i a mo f a k a p u n a hono uou5 kuo f e p u l o p u l a s l mai ' i hono k l ' l s o t e h l n a kuo ' o s l t u ' u s l hono ongo nlraa f e ' u n g a mo hono ongo um5. ' I hono uma t o ' o m a t a ' u na'e t a t a t a u ' l a i e "N.Z. 1980" pea '1 he uma 'e t a h 5 na'e t u ' u a i e " C o p r a B o a r d " . Na'e ' l k a i ke '1 a l ha t a l l i a 'a e t a n a s l ' l p a n g l k e kae k a l o k a l o pe pea l u e a t u o ' a l u .

H .

Page 11: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

" ' O i k o e n l , k o e n i , " ko K a l i p a l a pea l e l e * o s i k i he f a l e k o l o a na'e m i t a m a h a l o 'e 300 hono mama'o. Kou 8 i o a*'<! k l he'ene l u l u l u l u mo e tama na'e mahlno mal ko 'ene t o k l ha'u mel m u l l he na'a ne a f e l e k a t o f o ' o u mo e A l r P a c l f l c na'e t o h l ' l a l . Na'a na t a l a n o a f u o l o a s l ' l pea mono ange he'e tama e me'a pea na t o e l u l u l u l u , kuo k l l o k l l o h o l o a K a l l p a ke h o l a mo 'ene s l o m a l k l h e ' e k u s l o a t u pea t a l u a l pe 'ene t a ' a l o mai ke u ' a l u a n g e .

"'E h a , t a o ? "

Na'u karao pe mou t a u ' e t e f a k a t o v a v e a t u he ne maunu e k a v e l e " t a h a hoku papa pea kuo u su v e ' e t a h a pe mo u f e l n g a ke f a k a h u e k a v e l h o k u p a p a .

"Ha'u ke t a o 'o v a k a i a V a i . Ko h o k u kaume'a 'oku f a k a ' u l i he t a h a 'o e n g a a h i f u ' u ka l a n u ' u l l ' u l l k o e," ko K a l l p a l a mo kamo k l he 'u ka na'e t a u he f a l e k a '_i he mama'o kae t u ' u pe e kau tama f a k a ' u l i t e u n g a k a k l '1 he l a l o ' a k a u o f a l 'enau t a l a n o a . "Kuo ke h e k a t u ' o t a h a ha ka p e h e ? "

Na'u k a l o k a l o a t u f a k a t a h a mo e p a t o hoku papa he h a l a v a l l t a pea hu k i a l hoku v a ' e m a t a ' u .

"Ko ho'o t o k l h e k a e n l , neongo pe t e ke t o k o t o he f a l l k i k a t e k e h e k a . "

Na'e f u o l o a s i ' i e t a l a n o a 'a K a l i p a mo e tama pea t o ' o he'e tama hono t a t a 'o n g a n g a a h i pea ne mono e p a ' a n g a na'e 'oange 'e K a l l p a ' i l o t o pea ne t o k i t o e t u l , p_ea mau l u e a t u k l he f a l e t a u ' a n g a k a o a v a e m a t a p a pea ma s o n l n l ' i he f a l i k i he s e a m u i . Na'e t a l m l nounou 'emau l e l e kuo mau t u ' u pea ma f a n o n g o a t u k l he l e a .

"Ko e ha e me'a 'a e ' e i k i *oku t o k a n g a k l a i ? "

"Ko e ' a l pe ha k l ' l f o ' l me'a ke f a k a n e l f u a k l m u ' a e ' l l o h o * a t a , " ko e f a k a * u l l i a mo f a k a l a u a t u e f a k a t a u n a ' a f l e a a ' u : "Puha p i a e u a , ongo h l n a u a s l k e e ua mo e k a t u n l t a p a k a 'e t o l u . "

12.

" ' A i e puha p i a e ua mo e ongo f o ' i u a s l k e ko eku k l ' l m e ' a ' o f a k l he ' e l k l pea ke m a n a t u ' l ke ke t a l a a n g e ko e me'a mei a a u , " ko e motu'a t a u h l pa l a .

" ' I o 'oku t e ' e k i a i ke l a v a o l e s l s l t a e k o n g a ' a p i ' u t a l a ? "

" T e ' e k l a l k a 'oku ou t u l m a h a l o e f e ' u n g a pe hano t u l i au he ngaue mo hano l a v a o l e s l s l t a , " ko e t a u h l pa l a pea ' a l 'ene k l ' l k a t a .

"Ko hono ' a t u n g a 'ona e, kuo u ' o s i 'oange e s e n l t l 'a e f a k a ' u l l k a ' e k e l ma'ama'a ange pe l a h e n l '1 h a ' a t a t o e f a k a t a u m e i ha t o e f e i t u ' u , " ko K a l l p a l a pea ma f a k a l o n g o m a t e he kuo t a u p a t u mai 'a_e l a k a ko e f a k a ' u l l l a mo e t a u h l pa o f a k a h e k a e k a v a '1 m u l .

" P e i t u * u t a t a u a l p e ? " Koe f a k a ' u l i i a ' i he'emau f a k a t o a t u k i he h a l a l a h i .

" ' I o , " ko K a l l p a l a .

Ko e ' a p l na'a ma h l f o a l na'e m a l l e 'e t o l u m a h a l o hono mama'o mel l o t o N u k u ' a l o f a , pea t u a i pe e t u ' u 'a e ka pea ma t o t o l o a t u o h l f o , na'e hange ko ee ha'ama t o k l f a k a t u ' u t a 1 mamanl mel he v a v a . Na'e ongo f a i k e h e ' a u p i t o 'ema h l f o mei he f u ' u ka ma'a mo n g l n g l l a k l he k l ' i a n o a n o , pea kuo h l v a t a l l t a l l l e l e i k i m a u a he'e f a n g a k u l T na'a t e mei s i o l e l e i pe k l he f o ' l h u l k o t o a ' i honau a i n o . Kuo ' o s i ava a mui o f a k a h i f o 'ema k a v a pea m a l i m a l l mai e f a k a ' u l l ao e k l ' l f o ' l s a l u t e pea e f u a t u l a o ' a l u .

Kuo ' o s l e me'l l v l l s 'o e f a n g a k u l l he ko pea nau t a k o t o h l f o he k e l e k e l e m o ' u l he k i ' l v e ' e f a l e T o n g a . Na'e ' i k a i ke ' i a i ha t a h a e ' a s i h o l o 1 t u ' a he ' a p i t u k u k e h e pe k l he ongo f e f l n e na'e f a i 'ena t u t u he k i ' l p a l e p a l e he l a l o F e t a ' u . Na*e ' i a l e 'u huo na'e f o k o t u ' u 1 t u ' a o f i k i he me'a na'e t a k o t o a i e f a n g a k u l l i pea ko e l e a pe na'a ma o n g o * l '1 he'ema o f l a t u k l he f a l e : " L a k a m a l , l a k a mal f o k l , ko 'eku t a a ' i e n i ko e ke ke ' i l o ko e me'a k o v l e me'a ko e t a l a h u ' i . " Kuo nau h i k i v a gea u ' i l o ' l ko e v e l m a u . Na'e l o n g o h l f o pe 'enau k a t a mo e l e a 'a e

t e p l : "By t h e R l v e r ' o f o P a p i l o n e " na'e h i v a ' l f a k a t a h a * i e n i he*e h a ' o f a n g a ' i f a l e f l l i o h i a i e

13.

Page 12: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

l e * o o t a n g a t a mo f e f i n e , p e a na'e ' i k a i ke t o a p u l i p u l i a kuo ' o a i kona ' o a i e f a ' a h l n g a l a e n l ' l h l .

Kuo u t o e momou e n l he hu k l f a l e he kuo u ' l l o t e u t o k l a'u k l homau ' a p l he 'aho e ua pe t o l u k a hoko m a l , kae malo pe mu'a kuo u h e k a he t a h a 'o e n g a a h l f u ' u ka ' u l l ' u l l kau f o k l o v a k a l homau ' a p l .

"Hu pe koe t e u f o k l a u , " ko au l a pea ma f e s l o f a k l o m a l l m a l l he kuo t o e h l v a ' l mal e k u p u ua 'o e " P a l Ta L l v a 'Ofu P a p l l o n e . . . . " Kuo ' l k a l ke t o e o n g o _ r a a l e l e ' o l a 'o e t e p l , kuo l e ' o l a h i ange e k a u k o n a l a .

"Ko 'emau k l ' l f a k a m a v a e , ko e ongo matu'a h o ' o n a u a e ' a p l k o e n i t e n a f o l a u k l ' A o s l t e l e l l a ' a p o n g l p o n g i .

"Ta ko i a kae ' i k a i ke rao f o k i mo e f a k a ' u l i , " ko K a l l p a l a pea ne mono mal e pa ' a n g a e u a .

x x x x x

"Kou pehe na neke l u a l a l o koe k l H a u a l ' l ho'o f u o l o a pehe," ko L u t e l a na'e t u ' u t e k e v a k a v a k a pe he matapa l a h l homau f a l e .

" ' I k a l ke ' l a i ha t o h l i a , raahalo pe k l * a p o n g i p o n g i , " ko au l a mou t u t u l a t u o hu k l f a l e .

" S i o 9 i , S i o 8 i , v a k a i na 'oku ' i a i ha k i * l f o * i me'a mata hena ke ' a l * a k i ha'amau h a k a , " ko L u t e i a k i he f i n e ' e i k i ' u l u h i n a homau k a u n g a ' a p l na'e f a l 'ene huo ngoue pea kuo t u k u kae f e l n g a ke ne t u ' u t u * u f a k a t a t a u h l f o e *a ka u t e na'e l e l e t a p a f a honau ' a p i ' a k i e f u ' h e l e p e l u .

"Fekau ha t a m a a l ' i ke l e l e m a i , " ko S i o s i l a mo femo*ueklna pe l a ' i he'ene n g a u e ^ Kuo ' o e l ' i t u ' a a Mu'a o l e l e k l a S l o a i pea kuo p a t a t o e k u l o , mo e kapa n g a a h i k a l '1 hono t e u 'o e f e i h a k a .

"Ko e *atunga e a i ' l n o f o p a e a ' i k a l ke ' i a l ha mal4 F>ea l k a i ke ' i a i ha * a p i t u k u h a u kae m a l o pe mu'a o k u t a u k e l 1 Tonga," ko L u t e i a l e ' o l a h i , k uo u l l o i ko e ' a l pe ke o n g o ' l 'e S i o a l .

U .

Ko 'emau k a i l a k l he 'aho ko i a pea '1 he 'aho hoko mal na'u 1 k o l o a l pe o v a k a l t o h l . Kuo u t o e k l ' l p o t o ange f o k l e n l he k o l e k o l e pea kuo f a k a ' a u k e mel l a h l ange 'eku s e n l t l na'e ma'u he n g a a h l 'aho e n l ' l h l ' l a K a l l p a mo hono k a u n g a t a n g a t a .

"Tau o, ko 'emau k l ' l f a k a m a v a e ko e ongo tama k o e n l t e na f o l a u k l Nu'u S l l a ' a p o n g l p o n g l , " n a'u k a l o k a l o a t u au pea h e k a a K a l l p a l a mo hono k a u n g a t a n g a t a k l he v e ' e t o l u o o.

"Mu'a ha'u ke t a o 'o v a k a l t o h i , " ko 'eku u l l a m e i he k a u h a l a e t a h a he kuo ma v a k a v a k a ua e n l '1 hono f a i 'o e k o l e k o l e . Na'e ' l k a i ke ma'u ha t o h i l a pea na'e ' i k a i ke o l a l e l e l e f e l n g a he 'aho ko l a ka n a ' j ma f a k a t u ' o t u ' a l e l e i pe 'e o l a l e l e l ha f e l n g a 'a L u t e mo F e k e t a he po ko l a .

15.

Page 13: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

A POEM

The c h i l d r e n s l e e p b l a n k e t e d l n t h e l r s k i n s C l o s e t o t h e h a l r y f i b r e o f t h e l r l o n g c h a s l n g dreams And T who w a t c h t o n o t e s u c h p a s s l n g t h l n g s Know t h a t t h a t w h i c h i s may be what m e r e l y seems.

L i k e s l l k e n t e x t u r e s c o a r s e n e d d a r k f r o m l i g h t The s l e e p o f c h i l d r e n c u r l s and u n f u r l s w i t h c h a n g e - -

w h i c h l a my p l i g h t : E ven as I r e s i s t o r welcome s l e e p , b l a n k e t e d i n s k l n T h e r e i s a h a i r y w a k l n g t o what l l e s w i t h i n .

L e l a l o h a Apo P e r k i n s

DEAR S T T I V E N I

0h'. what a w o n d e r f u l d e l i g h t When t h e f r a n g i p a n i m i x e s W l t h t h e Tongan m o o n l l g h t Sways l t s n o r t h e r n t l p s To t h e m u s l c o f t h e P a c l f i c , and C o o l b r e e i e charms t h e c l o u d s To c l a p t h e waves on t o t h e s a n d

And I , a l l t t l e b l r d among t h e t a l l p i n e s L o o k o u t t o t h e w o r l d , and P r a l s e l t s maker f o r t h e v l b r a t i o n s o f L o v e

From S y d n e y s e n t T h r o u g h waves o f u n r e p u t e d e r r o r E t e r n a l l s e d by t h e s u n s h i n e I n my h e a r t s l e e p , s a t l s f l e d w i t h l t s c o m f o r t

0 h ! f o r t h e h e i l a l a and f a l a h o l a Sweet c h a r m i n g dews o f Tonga D r e a m o f o t h e r l i t t l e b i r d s On o t h e r p i n e t r e e s , n o , O a k s , k a s u r i n a , k a u r l W l n g l n g o v e r h e a v e n l y c l o u d s D r l n k l n g r a i n d r o p s f r o m t h e i r m a k e r ' s hand

16.

How can I t h a n k you l e s s F o r t h e m u s i c t h a t d e l i g h t s T h r o u g h T e a r s , l e t ' s d r l n k t o t h e y e a r s When Love i s One

'E. T o n g l l a v a

CHRISTMAS

O e c o r a t l o n s , b a l o o n s , h o l l l e s h a i l t h e c o m l n g o f f h r i s t m a s . M o t h e r s roam c l u t c h i n g p a r c e l s , c h i l d r e n e y e s b r l g h t c l i n g t o t h e i r m o t h e r s * s i d e s p o i n t t o t h e i r f a v o u r i t e t o y s .

Sun s e t s and m u s l c l s i n t h e a l r ; b r l g h t l l g h t s t w i n k l e and f l u t t e r , l a u g h t e r and J o y d r l f t

t h r o u g h t h e s h o r t e n e d n i g h t , i t a

P e a c e C o o d w l l l t o w a r d s men an o l d o l d s t o r y r e t o l d many t l m e s as t h e c o u p l e s i t w i t h t h e c h i l d r e n . A s l m p l e m e a l , a l o n e l y c a n d l e a l o t o f p e a c e and l o v e c l o t h e t h e i r c e l e b r a t i o n o f C h r i s t m a s .

L u ' l s a F i n a u

17.

Page 14: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

THE SHELL ( f o r M i k e )

What does l t m a t t e r I f t h e s h e l l y o u * v e b u i l t A r ound you i s b r o k e n -T h i n k o f t h e l i f e T h a t i s b o r n New e a g e r t o grow

The waves do n o t c h o o s e T h e i r b e a c h Nor t h e s t a r s The l a n d The t r e e 8 w l l l sway W i t h t h e w l n d The g a r d e n i a must y i e l d a t dawn

Once I t r i e d To s h u t y o u o u t A f e e b l e a t t e m p t p e r h a p s Now t h e t h o u g h t 8 a r e l o s t And t a n g l e d You r e f u s e t o f a d e away

I t m i g h t have t a k e n Many a l l f e l i n e s F o r t h e p o l y p s t o b u i l d An l s l a n d B u t i t t o o k o n l y one d r e a m t i m e To b r e a k t h e s h e l l L e t t l n g l i f e l e a r n anew

K o n a l H e l u Thaman

18.

BIRTHDAY ( f o r A r l e n e )

l m a g l n e my s u r p r l s e a t t h e d o o r when t h e w o r l d g r e e t e d y o u a g a l n

y o u r m o t h e r i n h e r h a s t e b r o u g h t y o u t o me g e n t l y

h i g h a b o v e t h e s t r e e t t h e r u a t e d g a t e s o f o u r f o r g o t t e n homes w a l t f o r t h e s u n ' s p e n e t r a t i n g e y e s t o s t r l k e t h e f l n a l c h o r d

t o - d a y y o u remember t h e t l m e s when t h e p a n d a n u s f l o w e r y i e l d e d t o t h e w l n d s b e g g l n g t h e s e a f o r c o o l c a l r a and c o m f o r t

1 w o u l d n o t have any o t h e r way f o r f r e e d o m l l e s i n what you a r e now

i t

K o n a l H e l u Thaman

19.

Page 15: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

LOOK UP AT THE SKY ( f o r B e r n l e )

l o o k up at t h e 8ky and r e a c h f o r a c o s y c l o u d h e a d l n g t o w a r d s t h e s h o r e

h e r e we a r e a l l t h e same s t r a n g e r a l n a n o t h e r l a n d we s e a r c h f o r some more m e a n i n g f u l p a t t e r n s m a8l m o t l f 8 mock o u r h o p e f u l h e a r t s r e m l n d us o f m l s t s and m l r a g e l n t h i s o u r a d o p t e d home

t o m o r r o w y o u w l l l remember t h e weed8 t h a t c l u n g t o t h e c o r a l r o c k s th e f l s h e s f r i g h t e n e d b e n e a t h y o u r f e e t as you a v o l d t h e 8 e a - s o a k e d e y e s o f n u k u l a u

l o o k up a t t h e s k y s n d see t h e f a l l l n g r a l n d e f y t h e s u n t o j o l n t h e aea b l l n d l n g t h e a a l l o r c o m l n g home

K o n a l H e l u Thaman

20 .

ELEVENTH ANNIVERSARY POEM

( f o r R a n d y )

1 h e a r y o u r t h o u g h t s 1 h e a r l n t h e s l l e n c e o f t h e n l g h t y o u r h e a r t b e a t s b e a r l n g t h e b u r d e n o f k n o w l e d g e

a p a s 8 l n g b r e e z e d l s t u r b s

t h e c a l m n e s 8 l n t h e t r e e i f e e l y o u r w o r r l e d l o o k l n t h e d a r k n e s s o f my f a n c y t h o u g h t s and 1 p r e t e n d n o t t o see

w h e r e w o u l d i h i d e f r o m t h e l l g h t n l n g and t h u n d e r t h l s t h a t c h e d r o o f l e a k a w h e r e w o u l d 1 go t o g a t h e r f l o w e r a l n t h e n l g h t

l l k e t h e o c e a n you g l v e a h a p e t o my s o n g and 1 c a n n o t w a n d e r t o o f a r away f r o m t h e s h o r e

K o n a l H e l u Thaman

THE SEA

Where do y o u come fr o m ? Why do y o u l a p o u r s h o r e 8 so g r e e d l l y y o u , r u l n e r o f b e a c h e s , r o c k s and l a n d c a r r y o u r c l o s e o n e s t o p l a c e s f a r away -I w a t c h y o u and w o n d e r .

21 .

Page 16: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

The w e a r y woman a d j u a t s t h e a t r a p a o f h e r empty 'oa b r a c e s h e r a e l f a g a l n a t t h e p a l n o f w a l k l n g on t h e b a r e c o r a l r e e f a e a r c h e s e n d l e s a l y b e t w e e n u p t u r n e d r o c k s .

Why do you move so s l u g g i s h l y now? I s y o u r b u r d e n h e a v y ? You have l o s t y o u r b e a u t y u g l y b l a c k a l l m e : I s e e no n o r e b r l g h t c o l o u r s d a r t l n g b e n e a t h y o u r c a r e s s And you go on a c c u s l n g me o f my c a r e l e s 8 n e s s f o r e v e r .

L i t a H a v e a .

WORDS FOR S I H I

Gone, my h u n g r y n e l g h b o r boy

Back t o w h e r e no s c h o o l l s My f a l l e d s t u d e n t l s home a g a l n t o s t a y .

B u t when he b r o u g h t some f o o d f o r me ( T h o s e r a r e o c c a s l o n s he c o u l d g l v e ) 0 h , s u n s o f p r o u d n e s s were h l s d o o r w a y f a c e .

T h r l c e a b ove t h a t d o o r w a y l a H l s name w h e r e he has w r l t t e n i t L a r g e and f r e e t h e s t r o k e s , and b r l g h t -L a s t a r r o w t h r o u g h my h e a r t ' s n l g h t H l s l o v e ' s

D a n B a l l e y .

2 2 .

L I F E

L l f e l s 8 h o r t b u t we a r e g i v e n t i m e To d l g and t r y t o u n e a r t h a f l n d T h a t w o u l d a b e n e f i t t o a l l m a n k i n d To w h i l e away and s o o t h t h e p a l n And g i v e t o t h o s e f o l l o w l n g b e h l n d Some f o o t h o l d on w h i c h t o c l i m b

L l f e i s o u r ' s t o do w l t h as we p l e a s e The g l v e r t a u g h t us t o g l v e t h e n r e c e l v e P l e a s e l e s s o f t h e r e c e i v e more o f g l v e L i f e w i l l t h e n be h e a u t i f u l t o l i v e A l i f e o f h a p p i n e s 8 and l o v e as i t s h o u l d be A w o n d e r f u l w o r l d t o l i v e i n f o r y o u and me

L i f e i s t o be l i v e d a c c o r d i n g t o d i r e c t i o n H i s l i f e i s g i v e n as a d e m o n s t r a t i o n The w o r l d and a l l i n i t i s h i s c r e s t i o n C r e a t e d t o s e r v e w i t h h l s b e n e d l c t i o n L e t s 8 t r i v e f o r b e t t e r m e n t and b e a u t i f i c a t i o n By w o r k s show t h e C r e a t o r o u r a p p r e c i a t i o n

Tupou P o s e s i F a n u a .

TO TIME

Time , You t r i c k e d me I n t o t h i s ! No more am I The b e l n g t h a t I was See my i l l - s t r i c k e n t h o u g h t P e r c e l v e t h e c o r r u p t i o n ! Where i s t h e p u r i t y you d e s t r o y e d ?

C a s t me b a c k To where I know no p a l n s as s u c h - n o t r o u b l e o f m i n d and s o u l G i v e me b a c k The b e a u t y o f l o s t i n n o c e n c e The b l i s s o f p a s t i g n o r a n c e

2 3 .

Page 17: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

And y e t O v e r l o o k my i d l e t a l k L o s t a r e t h o s e d a y s

B l e s 8 e d i s t h e l g n o r a n c e o f y o u t h R i c h e r s t i l l t h e end o f i g n o r a n c e

' A t u n a l s a H a v e a .

THE TONGAN DAFFODIL

S o f t b r e e z e d a n c e s l i g h t l y on h e r f o r m R u f f l e 8 h e r c l o a k l n t o a 8 w a y l n g t u n e A g a l n 8 t h e r m o t l o n l e s s f i g u r e as she moves F o r w a r d t o a s s l s t h e r p r l n c e s s -T h a t f l o w e r o f F a t a l

H e r f a c e , f l u s h e d w l t h e x c l t e m e n t I n t o x l c a t e s t h e a r d e n t w a t c h e r s I n v o l v e d , s h a r l n g f e e l l n g s deep V l b r a t l n g , e n t h r a l l e d .

Waves c l a p p l n g , e a r t h q u a k l n g b u t T e n d e r L l g h t 8 t h e s k y , w h l s p e r s a Happy Day P l n e t r e e s w a v e r , b l r d s pay t h e l r r e s p e c t As t h o u g h t h e w o r l d has awakened From a deep s l u m b e r , s a t l s f l e d .

She l s d r e s s e d t o t h e c a l l o f t h e s u n C h l f f o n w h l t e o f t h e w a t e r l e s s s k y Erabers f r o m t h e f l e r y s u n m e l l o w s H e r d a f f o d l l s k l n , v e l v e t y r l g h l e t s h s n g C r e a t e s s e c r e t d e s l r e s l n d e v o t e d a d m l r e r s .

The o b s e r v e r r e e o r d s t h e l n s t a n t Awakened by a s t r a n g e v l s l o n R a r l f l e d , when b e a u t v t o u c h e d The s t r l n g o f t l m e and Moments become E t e r n l t y .

24 .

The T o n g a n T a f f o d l l p e r s o n l f i e d I n t h a t v l s l o n B e a u t l f u l , b l o o m 1 n g , l l k e Tlme Fadea n o t away b u t l l v e s I n a l l f e t l m e o f e t e r n a l l o v e H n e s s .

'E. T o n g l l a v a .

GLIMPSES ALONG A TONGAN ROAD

A d a r k e a r t h y e y e s o f t h e l l t t l e g l r l l o o k so s a d A p l e a d l n g l n n o c e n c e e v o k e s t e n d e r n e s s l n my h e a r t What w l l l h a p p e n as she p r o c e e d s down L a l f o n e R o a d ? As she d l s a p p e a r s f r o m s l g h t my m l n d l s on h e r .

A moment o f my l l f e l s m l r r o r e d l n h e r s o u l Her e y e s r e f l e c t a p o l y n e s l a n way and p a t h So much I f e e l a b o u t t h l s one s h o r t moment How c a n s u c h a y o u n g g l r l know a l l t h e t r u t h ?

U s u a l l y t h l s r o a d l s b u t a way t o t h e town D u s t y a t t l m e s , wet a t o t h e r s , l t ' s a p r o s a l d l l t t l e p a t h Hot and t h l r s t y , s o a k e d and c o l d , N u k u ' a l o f a l s a r o u n d t h e bend A c o n s t a n t r e m l n d e r o f t h e W e s t e r n C a l e n d e r I so d r e a d

A c r o s 8 t h e way frora t h e R o y a l Tombs s t a n d s t h e m a l d e n G e n t l y b r u s h l n g h e r r a v e n h a l r a c r o s s t h e nape of h e r n e c k A p u r p l e and w h l t e l a v a l a v a e n v e l o p e s h e r e n c h a n t l n g d a r k s k l n A s c e n e o f l n n o c e n c e and e x o t l c s p l e n d o r a r e r e f l e c t e d l n t h e n o o n d a y s u n ,

The wlndow f r a m e s h e r l o v e l y b e l n g f o r my w e a r y e y e s A l l my t h o u g h t s t w l s t as t h e r o a d makes l t s t u r n l n t o town A l l t t l e g l r l and a young m a l d e n know t h e way o f t h e r o a d A p a t h o f t h e r o a d l s m l s t y and d a r k -I ' v e l o s t t h e way.

M l c h a e l A l l p o r t

25.

Page 18: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

L ' H o u s t a l e t V i l a , V a n u a t u

L ' H o u a t a l e t Femme de V l e t n a m

S o f t l l g h t B r e f l e c t h e r r a v e n h a i r V l l a l s t o o much f o r me t o b e a r L ' V l e t f a l r s l t s a c r o s s t h e way So d a r k and t r a n q u l l l l k e the bay.

T h l s f e v e r e n g u l f s my v e r y s o u l E r a o t i o n o f my h e a r t s h a l l f l o w S o f t e y e l l d s h l d e h e r charm As she 8hows h e r t e n d e r arm.

She l e a v e s w l t h h e r s w l t h o u t a t r a c e How s h a l l I know o f h e r sweet g r a c e ? D e l l c a t e l y h e r l o v e p u l l s the s e a t Now my s p l r l t l s f u l l y b e a t An empty t a b l e m a r k s h e r g h o s t A l l I c a n do l s make a t o a s t .

A B a r on Rue J e a n J a u r e s -Noumea, New C a l e d o n l a

M l c h a e l A l l p o r t

V l l a L a Femme de V l e t n a m - Quatr e

I n Noumea my h e a r t l l e s s t i l l My V l e t f a i r , my h e a r t t o f l l l ! How I m l s s h e r s o f t w h l t e s k l n I want t o be where I ' v e j u s t b e e n .

Somewhere l n V l l a l s my l l f e My h e a r t c u t by a s h a r p k n i f e A poem l n a p l r e d by V a n u a t u No V i e t f a l r de J e a n - J a u r e s Rue.

Noumea l e a v e s my s o u l s o c o l d I l o n g f o r my V l e t t o h o l d T h l s l o n g l s l a n d l a c k a t h e way I t ' s i n P o r t V l l a I l o n g t o s t a y .

26.

The w l n d s w e p t l o v e o f h e r e y e s V l e t f a l r i s where my l o v e l i e s

M i c h a e l A l l p o r t

IMMIORANT TO EMIfiRANT

W e l l t h e n boy: down f r o m y o u r k a v a c l o u d w l t h no r e g r e t 8 f o r t h e way b s c k -l e a v l n g y o u r l a m e n t a t l o n s f o r t h e t h l r d w o r l d i n r o o t and s t o n e t h a t c r u 8 h e s a l l

B e f o r e you go -

c o n s i d e r t h e f a u a t d a y b r e a k a l u c e n t p e a l o f s u n l i g h t new w o r l d i n t h e m a k i n g by noon a mango f l a m e l r r a d i a t l n g come d u s k o l d w o r l d a g a l n c a r n e l l a n

f r a g l l e f a l l e n .

Wanda Cowley ,

SWEEPINC THE 'API

Un d e r f r a n g l p a n i s b r o o m s p i n e s heap h a r v e s t f o r l i c k i n g f l a m e s

27.

Page 19: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

on o u t e r b r a n c h e s waxen c l u s t e r s summer w l t h f r a g r a n c e

c r v s t a 1 a 1 r

t h e woman knows no w l n e e r ...

l a s t l e a v e s r e v e a l an a m p u t a t e d s e a s o n

warm w l n d s w a l k o t h e r t r e e s b r o o m s p l n e s heap h a r v e s t f o r l l c k l n g f l a m e s

t h e woman knowa no w l n t e r ...

o n l y t h e r l g h t t l m e t o sweep aa t h e b a t ' s l l g h t g l l d e s f o r w a r d and b a s k e t s o f l o n g l e a v e s

f e e d the f l r e .

Uanda C o w l e y .

N0 SOUVENTRS NEEDFD

Back on my l s l a n d come t w l l l g h t t l m e a ahadow r e s t s on m o t h e r ' s r o s e s l o n g - d e a d f a t h e r ' s w h l s t l e e c h o e s l n t h e g a r d e n . A g a l n s t t h e s e a w a l l g r a n d f a t h e r s w l r l s l n s u c k and s l a p o f w a t e r .

H e r e n l g h t g l l d e s down w l t h f l y i n g f o x e s h u s h e s l s l a n d h e a r t b e a t s m o t h e r t a p a f a t h e r l a l l . G r a n H f a t h e r s o u n d s and r e s o u n d s on the r e e f .

2R.

C o r a l - w h l t e and k e e n o u r r e a l l l l u a l o n s s p l l l e d h e a r t s l l k e r e d h l b l s c u a a f t e r r a l n r o u g ' s t l t c h e s sewn by c l u m s y f l n g e r a o n l y t h e c o l o u r o f b l o o d t h e same t h e p o u n d l n g r l s l n g a b o ve g r a n d f a t h e r s ' o p p o s l n g t l d e s c l e a r . n o t e s r e s o n a n t a c r o s s s l a c k w a t e r c r a d l l n g a g l b b o u s moon pu t sway t h e c a m era

y o u r r e a d y s m l l e l l n g e r s l l k e w h l s p e r l n g w a l l s o f a l l t h e h o u s e s we have s l e p t l n l l k e t h e e v e r - u n d u l a t l n g wake o f e v e r y s h l p .

n o f o a e

Wanda Cowley .

LOST AND LONELY

My l n n e r 8 l d e s a r e t w l s t l n g My h e a r t l s l o s l n g p a c e , My l e g s a r e a l w a y s s h a k l n g I no l o n g e r h o l d my g r a c e ! My m l n d l s s l o w l y b e n d l n g I*m c r l p p l e d l n by p a l n , My f a c e l s r e a d and c r u m p l e d And my e y e s b e g l n t o r a l n . I'm t u r n l n g f r o m t h e l l v l n g I'm r a c l n g t o t h e d e a d . I'm a p l n n l n g r o u n d and f a l l l n g My d y l n g ' s J u s t a h e a d . My h e a r t has b u r s t l n a g o ny My b l o o d l s d r a l n l n g o u t , My v o l c e l a J u a t a meaiory I no l o n g e r s c r e a m and s h o u t . My l e g s h a v e no more f e e l l n g I ' v e h l t t h e c o l d , h a r d g r o u n d , I'11 l l e h e r e l n a t w l s t e d mess U n t l l by l o v e I'm f o u n d .

L i n d a S u n l a .

29.

Page 20: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

M u l h e l u top'. h u r r y and a p r e a d t h e newa N a f a t o p ! a h o u t l t o u t So t h a t Tonga c a n know t h e s e a e a s a r e f o r b l d d e n h e r The S a n c t u a r y t l g h t l y b a r r e d I s h a l l s c u t t l e any d l s s e n t e r s I am T u p a - w h o - r e p e l s - b o a t s Aye - a y e , h e y ! O e b a r r e d , h e y !

F e l l t h e c o c o n u t p a l m , s n a p t h e l r o n w o o d t r e e Smash t h e r o c k , bend t h e a a l l f o r Poha H u r r y and be gone The c a l l t o war l s s o u n d l n g A f r i e n d l n canp has s e n t word The war gong l s s o u n d l n g l n t h e W a r r l o r s ' D e n Heave h o , hey'. Heave h o , h e y !

Who t h l n k s h l m s e l f m l g h t l e r A match f o r niy c l u b W l d e l y famed and g r e a t l y f e a r e d U a l u l u o f P a s l v u l a n g l T h l s l s my l a s t w a r n l n g Mark rae, y o u ' l l be smashed t o s m l t h e r e e n s Aye - s y e , h e y ! O e b a r r e d , h e y !

T r a n s l a t e d by Wendy P o n d .

N o t e s hy Wendy Pond

V e r s e 1.

T h l s v e r s e l s s p o k e n by t h e h l s t o r l c a l f l g u r e , t h e N l u a t o p u t a p u c h l e f , T u p a . Tupa p r e v e n t e d t h e T u ' l t o n g a ' s b o a t s f r o m l a n d l n g and t h e r e f o l l o w e d an e r a l n w h l c h N l u a t o p u t a p u m a l n t a l n e d autonomy f r o m Tongan o v e r l o r d s h l p . P u n g a m u l h e l u l s t h e s o u t h e r n m o s t hump on t h e N l u a t o p u t a p u r l d g e , a b o ve H l h l f o v l l l a g e . Tupa l s a H l h l f o t l t l e . F u n g a m a f a l s t h e p a s s on t h e c e n t r a l r l d g e , a b o ve V a l p o a v l l l a g e . F a l e h u f a n g a l a t h e name o f a r o c k w h l c h o n c e s t o o d on t h e M a l o l o a e h a u m a l a ' e l n V a l p o a v l l l a g e , t h e r e s i d e n c e o f M a ' a t u c h l e f s l n t h e e r a o f N l u a t o p u t s p u ' s a u t o n o m y .

30.

V e r s e 2. T h l s v e r s e l s s p o k e n by t h e h l s t o r l c a l f l g u r e , t h e M a ' a t u who d e f e a t e d t h e N l u a t o p u t a p u c h l e f s and e s t a b l l s h e d h l m s e l f as t h e l r o v e r l o r d . P o ha a t K o l o n g a l n T o n g a t a p u l s r e k n o w n f o r l t s f o r t r e s s . N o f o ' a t o ' a l n F a l e h a u was t h e camp o f F u i m a o n o ' s w a r r l o r a . F u l m a o n o was d e f e a t e d l n t h e M a ' a t u w a r a .

V e r s e 3. T h l s v e r s e l s s p o k e n by t h e h l s t o r l c a l f l g u r e , T u p o u n l u a , a V a v a * u c h l e f r e k n o w n f o r h l s c o u r a g e as a w a r r l o r . T u p o u n l u a * s n o t h e r was F e h l ' a , d a u g h t e r o f F u l m a o n o , c h l e f o f F a l e h a u . U a l u l u and P a s l v u l a n g l a r e t h e names o f l n d l v l d u a l war c l u b s . The name P a s l v u l a n g l was g l v e n t o t h e F a l e h a u w h a r f by Queen S a l o t e i n 1959, co m m e m o r a t l ng T u p o u n l u a ' s g e n e a l o g l c a l c o n n e c t i o n w i t h N l u a t o p u t a p u .

TAU'A'ALO CHANT COMP0SED BY LOKETI LAPVKA

Want t o f i g h t ? T h e n s t a n d up Go and f l g h t i n F u t u n a . S t a n d up'. B u t l e a v e N l u a i n p e a c e L e a v i n g N i u a t o be t h e L o s e r . F l g h t o n , l i k e r o o s t e r s . M u i h e l u , keep a l o o k o u t f o r a b o a t P l l o t e d p a s t B o a t - b r e a k e r R o c k W h i l e we a r e p l l o t e d o n t o t h e r o c k s M a f a s u m m l t , w h l s p e r ! V a l h o l a , s t a n d up and s h o u t T e l l Tonga t h e s t r a i t i s c l o s e d t o h e r F o r i t i s I , T u p a - w h o - r e p e l s - b o a t s And I am s l t t l n g h e r e w l t h o u t a mat. Heave ho'. Heave ho'.

T r a n s l a t e d by Wendy P o n d .

31.

Page 21: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

N o t e s by Wendy Pond

T h i s c h a n t was r e c o r d e d on 10 O c t o b e r 1969, when l t was s u n g by L a p u k a a t a f a l k a v a g a t h e r l n g l n H l h l f o , N l u a t o p u t a p u . The c h a n t has a s u r f a c e a p p e a r a n c e o f h e r o l c e n d e a v o u r , w l t h e x h o r t a t l o n s o f m a n l y s e n t l m e n t : F l e t a u e!, d a n g e r a b r a v e d : Maka f o a v a k a , and p r o u d d e f l a n c e : T a l a k l Tonga ke t a p u e v a h a ! , b u t l t l s l n f a c t a b l t t e r , s a r d o n l c comment on t h e h e l p l e a s c o n d l t l o n o f modern-da y N l u a t o p u t a p u .

T , t 1 L l n e s l - 4 H l s t o r l c a l l y , Tongan w a r r l o r s have f o u g h t l n F l j l , L a u , Samoa, U v e a , and F u t u n a . T h l s l s a s a r c a s t l c comment d l r e c t e d a t N l u a t o p u t a p u * B " b r a v e s " o f t h e t w e n t l e t h c e n t u r y : t h o s e who h a v e s u c c e e d e d l n e d u c a t l o n and have become t e a c h e r s , p o l l c e m e n , m l n l s t e r s , c l v l l s e r v a n t s . T h e s e taen have a b a n d o n e d N l u a t o p u t a p u and gone away t o work and l l v e l n o t h e r p a r t s o f T o n g a , l e a v l n g t h e l r own l a n d w l t h o u t men o f a b l l l t y and w l t h o u t l e a d e r s h l p . Toka ' f a l l l n c o n b a t , be b e a t e n ' / t o k a 'a e f o n u a ' t h e l a n d l s a t p e a c e ' . T o n g a n l n v a a l o n a o f F u t u n a a r e r e c o r d e d l n E d w l n B u r r o w s , " E t h n o g r a p h y o f F u t u n a " , B l s h o p Museum P r e s s , 1936.

L l n e 5 T h l s l l n e a p p e a r s t o mean t h a t a r e a l w a r r l o r w l l l f l g h t f e a r l e s s l y t o t h e e n d ; l t l s a c y n l c a l comment on t h e p e o p l e o f N l u a t o p u t a p u who, h a v l n g no men o f c h l e f l y b l r t h c o m b l n e d w l t h c o m p e t e n c e t o s t a n d o u t as t h e l r l e a d e r s and b e l n g t h e r e f o r e p e o p l e w l t h o u t e s t a b l i s h e d r a n k l n g b e t w e e n them f l g h t amongst t h e m s e l v e s , no one a c c e p t l n g f o r l o n g t h e l e a d e r s h l p o f a n o t h e r .

L l n e 6 M u l h e l u l s a hunp on t h e c e n t r a l r l d g e o f N l u a t o p u t a p u . T h e r e had been an e r a l n t h e p a s t when N l u a t o p u t a p u r e p e l l e d b o a t s f r o r a T o n g a t a p u ( s e e l l n e s 1 1 , 1 2 ) , b u t l n 1969 N l u a t o p u t a p u was p r e p a r l n g f o r t h e a r r l v a l o f H.M. Tupou IV t o open l t s f l r s t A g r l c u l t u r a l Show. N l u a t o p u t a p u p e o p l e , l o o k a t t h e e x a m p l e s e t by t h e K l n g , e n c o u r a g l n g us t o r a l s e o u r s t a n d a r d o f l l v l n g by a d o p t l n g new methods and l n p r o v l n g p r o d u c t l o n .

32 .

L l n e 7 T h e r e l s an o u t c r o p o f r e e f l n t h a l a g o o n b e t w e e n Hunganga and H l h l f o . L o o k a t what t h e K l n g p r o p o a a a and c o a p a r e t h l s w l t h t h e way t h e p e o p l e o f N l u a t o p u t a p u have gone on t h e r o c k s l n a l a n d w l t h o u t l e a d e r s h l p .

L l n e s 9-10 Funga Mafa l s a hump on t h e c e n t r a l r l d g e o f N l u a t o p u t a p u . " V a l h o l a " l s a n l c k n a a e f o r U t u f e k l t u ' a a s p r l n g ( v a l ) w h l c h v a n l s h e s ( h o l a ) l f one f a c e s t o w a r d a l t . B e f o r e r a d l o , c o m m u n l c a t l o n waa by word of n o u t h : N l u a t o p u t a p u p e o p l e , t e l l e a c h o t h e r , p e r s o n t o p e r s o n , what t h e K l n g p r o p o s e s and a h o u t o u t t h e news so e v e r y o n e c a n h e a r .

L l n e s 11-12 The n l c k n a m e o f N l u a t o p u t a p u l s " N l u a - t e k e - v a k a " : N l u a - r e 1 e c t e r - o f - b o a t s . T h e r e l s an a c c o u n t t h a t Tupa a H l h l f o c h l e f , p r e v e n t e d t h e T u ' l t o n g a * s b o a t f r o m l a n d l n g , and s u c h was t h e power and a u t o n o a y o f N l u a t o p u t a p u u n d e r M a ' a t u s u c h aa I k a m a f a n a , t h a t t h e l a n d r e a a l n e d l n d e p e n d e n t o f T o n g a n r u l e .

L l n e 13 A w a l s t a a t l s w o r n t o h o n o u r t h e p r e s e n c e o f c h l e f s : m o dern-day N l u a t o p u t a p u l s w l t h o u t a M a ' a t u , a l a n d w l t h o u t l e a d e r s h l p , l l v l n g h e l p l e s s l y l n t h e l l l u s l o n o f i t s p a s t power.

THE WHITF FLYTNfi FOX K l l l s l t l n a T u ' l n u k u a f e

The v l l l a g e r e s o u n d e d w l t h t h e v o l c e o f l l f e . Men snd women t a l k e d as t h e y w o r k e d p r e p a r l n g f o o d f o r t h e d a y ; w h l l s t t h e l l t t l e f r u l t s o f J o y p r o v l d e d m u s l c w l t h t h e l r l a u g h t e r and p l a y .

"'01aue'. P e k a t e a ! " t r l l l e d t h e s h r l l l v o l c e s o f t h e c h l l d r e n . S h o c k , d l s b e l l e f , h o r r o r on t h e l r u p t u r n e d f a c e s , t h e e l d e r s ' e y e s c o n f l r m e r t t h e c h l l d r e n ' s w o r d s T r a n s f l x e d , t h e y s t o o d r o o t e d t o t h e g r o u n d . The y o u n g c h l l d r e n , f e e l l n g t h e n r e s e n c e o f d e a t h , l n s t l n c t l v e l v s o u g h t t h e s a n r t u a r y o f t h e l r n a r e n t s ' arms .

33.

Page 22: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

H e r r G o s c h e , t h e s o l e P a p a l a n g l i n t h e v l l l a g e and owner o f i t s o n l y s t o r e , s a u n t e r e d o v e r and s t o o d b e h l n d t h e c r o w d . He l o o k e d s l l e n t l y o n .

M a t o , t h e e l d e r l y c h i e f o f t h e v l l l a g e , s e e l n g t h e c r o w d , s t r u t t e d o v e r t o l n v e s t l g a t e .

"What'8 g o l n g on h e r e ? " He damanded o f h i s p e o p l e .

Not a s o u l s p o k e . Not a s l n g l e g a z e was d l r e c t e d t o w a r d s h l m .

" P i g s ! I w i l l h a v e y o u . . . . " he b r o k e o f f l n m l d -s e n t e n c e as h i s gaze f e l l on t h e ' w h l t e ' f l y i n g f o x . E y e s p o p p l n g , he g a p e d , h i s roouth t w l t c h l n g e v e r so 8 l l g h t l y so t h a t h i s l l p s t u r n e d down i n t o a s o f t , p e t u l a n t b u t a l m o s r d e l l b e r a t e p o u t .

One by one t h e v i l l a g e r s s l l n k away, a s h a n e d a t t h e i r h e l p l e s s n e s 8 b e f o r e t h e p o w e r s o f F a t e , w h i c h l a y b e y o n d t h e i r c o n t r o l .

O n l y H e r r G o sche r e m a i n e d . He s t o o d b e s l d e M a t o , m u t e l y o f f e r l n g h l m h e l p . But M a t o l e f t s e e m l n g l y w l t h o u t s e e l n g h i s f r i e n d .

The n e x t d a y , Mato became s e r l o u B l y i l l . H l s r e l a t l v e s c o n g r e g a t e d l n h l s home t o make t h e o r d e a l e a s l e r f o r h i m by o f f e r i n g h l m t h e i r p h y s i c a l s u p p o r t , t h e l r m o r a l s u s t e n a n c e .

H e r r G osche went t o v i s i t M a t o . He t o o k w i t h h i m a t i n o f * G r e y * 8 ' t o b a c c o . T o b a c c o was as n e c e s s a r y t o Mato as t h e a i r t h a t he b r e a t h e d , t h e more s o , l f l t h a p p e n e d t o be ' G r e y s ' . H e r r G o sche was g r e e t e d a t t h e d o o r by L o k e t l , t h e w i f e o f M a t o . She s m i l e d l i k e one c l o s e t o t e a r s .

" M a l o e l e l e I , M i s a K o s e . "

" M s l o e l e l e l , L o k e t l . I have come t o aee M a t o . "

"He i s v e r y i l l . "

" I am v e r v s o r r y . T have come t o s e e how he l s f a r i n g . "

34.

" I w i l l a n n o u n c e y o u r a r r l v a l . "

She l e a v e s . A moment l a t e r , s h e comes b a c k t o i n f o r m him t h a t h e r h u s h a n d w l l l s e e h l r a . She w i t h d r a w s b e h l n d a s i d e c u r t a i n o f t a p a .

M a t o ' s bed i s c u r t a i n e d o f f w i t h a t a p a c l o t h f a l l i n g down a r o u n d hi m as f o r one who i s a l r e a d y e n t o m b e d , so t h a t e v e n t h o u g h n e l t h e r c o u l d s e e t h e o t h e r , t h e y can e a s l l y c a r r y on a c o n v e r s a t l o n .

" M a l o e l a v a mai K o s e . Hsve you come f o r y o u r money?" t h e s i c k man r a s p e d , h i s v o i c e b a r e l y a u d i b l e .

" M a l o e t a u moe f a l n g a t a ' a ' i a M a t o , " ( T h a n k you f o r y o u r e n d u r a n c e ) , H e r r G osche b e g a n s l o w l y . He s l g h e d and l o o k e d a b o u t hl m as t h o u g h i n g r a t i t u d e f o r t h e man's c o n t i n u i n g l l f e . Then he l o o k e d b a c k a t t h e c u r t a i n . The brown s t a l n e d d e s l g n was o f waves i n a t u r b u l e n t o c e a n . " B u t what money a r e you t a l k i n g a b o u t ? I h e a r d t h a t you were 111 and so I came t o b r i n g you some t o b a c c o . " H e r r G o s c h e c o n c l u d e d w l t h a c o l l a p s l n g wheeze t h a t n e v e r t h e l e s s b o r e a 8 t e n t o r l o u s w i n d w i t h i n l t s u g g e s t l n g a c a p a b l l l t y f o r q u i c k r e c o v e r y .

"Thank y o u . You a r e t o o k i n d , " M a t o a n s w e r e d .

" I h ave a l w a y s b e e n c o n c e r n e d w l t h y o u r w e l f a r e , M a t o . My d e a r e s t w i s h , i a f o r you t o be a b l e t o g e t t o H e a v e n , i f y o u r t i m e has come. You must s e t e v e r y t h l n g r i g h t i n t h i s w o r l d , h o w e v e r , so t h a t you c a n l e a v e * a happy man, a s s u r e d o f y o u r p a a s a g e t o H e a v e n . "

" I h a v e a l w a y s l n t e n d e d t o pay mv a c c o u n t a t y o u r a t o r e , " Mato a n s w e r e d , l l k e a man e x p i r l n g f r o m a w e a k n e s 8 o f s p l r i t and m i n d . "You know what a t e r r i b l e memory I h a v e . How rauch money do I owe y o u a g a i n , K o s e ? "

" N o n s e n s e ! " r e p l i e d H e r r G o s c h e , m o v l n g s u d d e n l y t o one s i d e l i k e one i r r i t s t e d b e y o n d p a t i e n c e l n t o n e a r v l o l e n c e . 'T>on't b o t h e r y o u r a e l f w i t h t r l f l e s ! I n t h e p r e c l o u s s h o r t t i m e y o u h a v e , y o u s h o u l d b e t h 1 n k l n g a b o u t y o u r p a s s a g e t o H e a v e n . " He p a u s e d .

35.

Page 23: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

H l t v o i c e seemed t o d l e a t t h e t u r b u l e n t o c e a n waves l n t h e c u r t a l n . "Anyway, what l s a s m a l l amount o f money b e t w e e n f r l e n d s ? " H e r r C o s c h e r e s u t n e d . "But no more o f t h l s f o o l l s h t a l k . " He r o s e s w l f t l y . "T raust go now, and l e a v e you t o y o u r p r a v e r s . N o f o a M a t o . "

He s t a r t e d t o l e a v e .

" * 0 1 e v a Kose'. * 0 1 e v a ! " Mato c a l l e d o u t d e s p e r a t e l y

T h e r e was t h e sound o f a box b e l n g o p e n e d . C o l n s c l l n k e d . L o k e t l b u r s t f o r t h f r o m an a d ] o l n l n g t a p a e n c l o s u r e , h o l d l n g a s m a l l t l e d - u p b u n d l e i n h e r hand w h l c h she p r e s s e d upon H e r r G o s c h e .

"What k i n d o f man do y o u t a k e me f o r ? " H e r r G osche a s k s i n a v o i c e t h a t e nds i n a w h e e z e . '*)o you t h l n k t h a t a l l I t h l n k a b o u t i s money? I o n l y g i v e c r e d i t t o h o n e s t p e o p l e and y o u a r e above r e p r o a c h ' . I am d e e p l y i n j u r e d t h a t you have m i s l n t e r p r e t e d my v i s l t , ' he s a y s .

" P l e a s e t a k e i t K o s e , " s a y s t h e v o l c e b e h i n d t h e t o m b - l i k e t a p a c u r t a i n . T h e r e l s a movement f r o m b e h l n d t h e c u r t a l n t h a t s e t s t h e waves t o r l s e and f a l l l n a h e a v l n g o c e a n .

" I w i l l n o t have l t ! " G o s c h e p r o t e s t s b u t h i s wheeze f l n a l l y o v e r w h e l m s h l m .

M a t o c r a w l a o u t f r o m b e h l n d t h e f o l d s o f t a p a . " K o s e do y o u l o v e me?" he a s k s . H i s f o r e h e a d i s b e a d e d w l t h p e r s p l r a t l o n .

" 0 f c o u r s e I d o . " Gosche s a y s v e h e m e n t l y .

"Then p u t my ralnd a t r e s t by a c c e p t i n g t h e money." P e r s p l r a t l o n r o l l s down one s l d e o f t h e man's t e m p l e . " I a h a l l have no r e s t i f you d o n ' t . "

" B . . * "

But . . . .

" S u p p o s i n g I d i e t o n i g h t ? " t h e s i c k man a r g u e s , t h e a r g u m e n t p a i n f u l l y h a s t e n l n g h i m on t o l t ' s l o g l c a l end .

36.

" W i l l you have me b a r r e d f r o m h e a v e n by y o u r r e f u s a l t o t a k e t h e money? W l l l you h a v e me b r a n d e d a d l s h o n e s t man? I am an h o n e s t man ... t h e t o l l s o f my l i f e ... r u l n e d by t h i s one s m a l l l n c i d e n t . ' 0 1 a u e e e . . . " Mato c r l e s b r e a k l n g l n t o a l a m e n t .

B r e a t h l n g h e a v i l y , G o s c h e s t o o p s i n r e c o n c i l l a t i o n and p a t s h i s f r i e n d on t h e s h o u l d e r . " T h e r e ! T h e r e ! D o n ' t be p a l n e d . I w i l l t a k e t h e money t o make you h a p p y . "

L o k e t l t h r u 8 t s a bag a t h l m . A c o i n d r o p s t o t h e f l o o r . L i k e a b l r d he s t o o p s t o r e t r l e v e i t . Mato b r e a k a i n t o a s m i l e . H l s f o r e h e s d s t i l l g l i s t e n i n g , he seems i n t e a r s of t h a n k s , m u t t e r l n g , " M a l o . . . M a l o , K o s e . . . " as t h o u g h l t w e r e h i s l a s t happy n r a y e r .

" M a t o , you a r e a v e r y v l r t u o u s man," He G o s c h e c o n t l n u e s . He d r o p s t h e r e t r i e v e d c o i n i n t o t h e b a g . "We, who a r e l o s t , s t i l l h ave need o f s u c h a man as yo u a r e . May t h e good L o r d b l e s s you and m u l t i p l y y o u r d a y s . "

" M a l o . . . . " was a l l M a t o c o u l d be h e a r d s a y l n g as H e r r G o s c h e l e f t t h e room.

I n t h e p r i v a c y o f h i s h o u s e , H e r r G o s c h e g l e e f u l l v c o u n t 8 o u t t h e money. He a r r l v e s a t a t o t a l o f $270.02 s e n i t i , t h e e x a c t amount owed h l m by M a t o .

The money r e p o s l n g i n t h e s e c u r t t y o f h l s s a f e , he goes o u t l n t o t h e n l g h t . A f t e r s w h i l e , he r e t u r n s , a w h l t e o b J e c t t u c k e d u n d e r h i s a r m s . V e r y g e n t l y i n t h e m o r n l n g , H e r r G o s c h e emerges w i t h h i s now p e r f e c t l y brown p e t f l y l n g f o x , f r o m w h l c h a l l t r a c e s o f w h l t e p a l n t had b e e n r e m o v e d . He l o o s e n s i t i n t o t h e new da y . I t f l i e s t o w a r d t h e s u n i n t h e t r e e s , s c r e e c h i n g f r o m i t s new f o u n d f r e e d o m .

A w h i l e l a t e r , H e r r G o s c h e l s t h e g u e s t o f h o n o u r a t a raammoth f e a s t g l v e n t o c e l e b r a t e t h e m l r a c u l o u s r e c o v e r y o f t h e l r c h i e f M s t o .

37.

Page 24: FAIKAVA - futahelu-  · PDF fileTauaalo Chant Loketl Lapuka (translated by Wendy Pond) ... koha pulu 'oku teka pe'l 'om i kae laku e paaal ... Ha tofllea 'oku ngan a aoe fatu

y