ÃÙŒ·Ñ¹ »‡Í§¡Ñ¹ › ws › storage › pdf › 552410 › 000 › ...เร...
TRANSCRIPT
´Ã. àÃԧķ¸Ôì ÊÑ»»¾Ñ¹¸ �
ÃÙŒ·Ñ¹»‡Í§¡Ñ¹เชอโรค
รทน ปองกนเชอโรค
โดย ดร. เรงฤทธ สปปพนธ
สงวนลขสทธตามกฎหมาย โดย เรงฤทธ สปปพนธหามคดลอก ลอกเลยน ดดแปลง ท�าซ�า จดพมพ หรอกระท�าอนใด โดยวธการใดๆ ในรปแบบใดๆไมวา สวนหนงสวนใด ของ หนงสอ เลม น เพอเผยแพรในสอทกประเภท หรอเพอวตถประสงคใดๆนอกจาก จะ ไดรบอนญาต
ขอมล ทาง บรรณานกรม ของหอสมด แหง ชาต
เรงฤทธ สปปพนธ.
รทน ปองกนเชอโรค. -- กรงเทพฯ : ซ เอด ย เค ชน, 2562.
232 หนา.
1. จลนทรย.
I. ชอเรอง.
579
Barcode (e-book) : 5524100002382
ผลตและ จดจ�ำหนำย โดย
เลข ท 1858/87-90 ถนนเทพรตน แขวง บางนาใต เขต บางนา กรงเทพฯ 10260โทรศพท 0-2826-8000
หากมค�าแนะน�าหรอต สามารถตดตอไดท [email protected]
ค�ำน�ำ 3
ค�ำน�ำ
รอบๆ ตวเราลวนมเชอโรคทมองไมเหน ซงสามารถทาใหเกดโรค รายแรง หากเรารจกเชอโรคชนดตางๆ และวธปองกน จะชวยใหเราไมตดเชอดงกลาว ไมวาจะเปนหด บาดทะยก ไวรสตบอกเสบ โปลโอ และ อกหลายโรค ซงมวคซนปองกน และเรายงรวธทสามารถกาจดพาหะทนาเชอโรคมาสตวเรา รวธการฆาเชอทงเชอทอยตามเครองมอเครองใชใกลตว ในบาน ในรานอาหาร และเชอทอยในอาหาร
หนงสอเลมน นาความรวชาจลชววทยา ภมคมกนวทยา สขาภบาล เทคโนโลยชวภาพ และประสบการณทเกยวของกบจลนทรย นอกจากทางการแพทยแลว ยงกลาวถงความรเกยวกบจลนทรยดานการผลตอาหาร การเกษตร และสงแวดลอม มาสรปในรปแบบทเขาใจงาย เหมาะกบทกคน ไมวาจะเปนพนกงานออฟฟศ นกเรยน พอแมผปกครอง ผประกอบกจการสถานรบเลยงเดก เจาของกจการรานเสรมสวย รานอาหาร เกษตรกร หรอสถานทออกกาลงกาย ซงจะไดนาความรในดานอนามยไปใชใหเกดประโยชน
ในหางราน โรงเรยน และทอยอาศยได
ดร. เรงฤทธ สปปพนธ
4 เชอโรคในชวตประจ�ำวน
สารบญ
1 รจกเชอโรคชนดตางๆ..............................................................................9
2 ชอของจลนทรย.......................................................................................17
3 การคนพบจลนทรย..................................................................................20
4 กลไกของรางกายในการปองกนเชอโรค..................................................24 5 การลางแผล............................................................................................31
6 ใสหนากากกนเชอโรค.............................................................................32
7 สวตชไฟ พนทเลกๆ ทเตมไปดวยเชอโรค.............................................34
8 ลางมอแลว สกปรกเหมอนเดม...............................................................36
9 เชอราในอากาศ........................................................................................38
10 ตองนงขวดนมเพอฆาเชอไหม...............................................................39
11 วคซน......................................................................................................40
12 การผลตวคซน.......................................................................................44
13 วคซนในเดก..........................................................................................47
14 ฉดวคซนรวมหดแลวท�าใหเปนโรคออทสตกจรงหรอ...........................54
15 วคซนในผ ใหญ......................................................................................56
16 ภมคมกนหาย.........................................................................................57
17 วคซนจ�าเปนแคไหน...............................................................................58
18 วคซนส�าหรบแมกอนตงครรภ..............................................................59
สารบญ 5
19 ภมคมกนทไดโดยการคลอด....................................................................61
20 โรตาไวรส...............................................................................................64
21 โรคเยอหมสมองอกเสบ........................................................................65
22 โรคโปลโอ..............................................................................................67
23 โรคคอตบ...............................................................................................69
24 โรคบาดทะยก........................................................................................70
25 โรคไอกรน...............................................................................................72
26 โรคปอดอกเสบ......................................................................................73
27 โรคไขหวดใหญ.......................................................................................76
28 โรคหด......................................................................................................79
29 โรคหดเยอรมน......................................................................................80
30 โรคคางทม.............................................................................................81
31 โรคไขสมองอกเสบ...............................................................................82
32 โรคไขกาฬหลงแอน................................................................................84
33 โรคมอ เทา ปาก.......................................................................................85
34 โรคอสกอใส..........................................................................................87
35 โรคงสวด................................................................................................89
36 โรคตดตอทางเพศสมพนธ......................................................................90
37 โรคตดเชอ HPV....................................................................................91
38 โรคพยาธในชองคลอด..........................................................................92
39 โรคเรม....................................................................................................93
40 โรคซฟลส................................................................................................95
41 โรคหนองใน............................................................................................97
42 โรคฝมะมวง...........................................................................................98
4 เชอโรคในชวตประจ�ำวน
สารบญ
1 รจกเชอโรคชนดตางๆ..............................................................................9
2 ชอของจลนทรย.......................................................................................17
3 การคนพบจลนทรย..................................................................................20
4 กลไกของรางกายในการปองกนเชอโรค..................................................24 5 การลางแผล............................................................................................31
6 ใสหนากากกนเชอโรค.............................................................................32
7 สวตชไฟ พนทเลกๆ ทเตมไปดวยเชอโรค.............................................34
8 ลางมอแลว สกปรกเหมอนเดม...............................................................36
9 เชอราในอากาศ........................................................................................38
10 ตองนงขวดนมเพอฆาเชอไหม...............................................................39
11 วคซน......................................................................................................40
12 การผลตวคซน.......................................................................................44
13 วคซนในเดก..........................................................................................47
14 ฉดวคซนรวมหดแลวท�าใหเปนโรคออทสตกจรงหรอ...........................54
15 วคซนในผ ใหญ......................................................................................56
16 ภมคมกนหาย.........................................................................................57
17 วคซนจ�าเปนแคไหน...............................................................................58
18 วคซนส�าหรบแมกอนตงครรภ..............................................................59
สารบญ 5
19 ภมคมกนทไดโดยการคลอด....................................................................61
20 โรตาไวรส...............................................................................................64
21 โรคเยอหมสมองอกเสบ........................................................................65
22 โรคโปลโอ..............................................................................................67
23 โรคคอตบ...............................................................................................69
24 โรคบาดทะยก........................................................................................70
25 โรคไอกรน...............................................................................................72
26 โรคปอดอกเสบ......................................................................................73
27 โรคไขหวดใหญ.......................................................................................76
28 โรคหด......................................................................................................79
29 โรคหดเยอรมน......................................................................................80
30 โรคคางทม.............................................................................................81
31 โรคไขสมองอกเสบ...............................................................................82
32 โรคไขกาฬหลงแอน................................................................................84
33 โรคมอ เทา ปาก.......................................................................................85
34 โรคอสกอใส..........................................................................................87
35 โรคงสวด................................................................................................89
36 โรคตดตอทางเพศสมพนธ......................................................................90
37 โรคตดเชอ HPV....................................................................................91
38 โรคพยาธในชองคลอด..........................................................................92
39 โรคเรม....................................................................................................93
40 โรคซฟลส................................................................................................95
41 โรคหนองใน............................................................................................97
42 โรคฝมะมวง...........................................................................................98
6 เชอโรคในชวตประจ�ำวน
43 โรคไวรสตบอกเสบ.................................................................................99
44 โรคไวรสตบอกเสบเอ............................................................................101
45 โรคไวรสตบอกเสบบ.............................................................................103
46 โรคไวรสตบอกเสบซ.............................................................................106
47 โรคไวรสตบอกเสบด.............................................................................107
48 โรคไวรสตบอกเสบอ.............................................................................108
49 ยายบยงไวรส.........................................................................................109
50 ยาปฏชวนะออกฤทธอยางไร..................................................................112
51 การกนยาปฏชวนะ................................................................................113
52 โรคตดตอจากสตวสคน..............................................................................115
53 โรคแอนแทรกซ.....................................................................................116
54 โรคพษสนขบา.......................................................................................118
55 โรคฉหน.................................................................................................121
56 นกพราบผสงโรค...................................................................................123
57 โรคไขหวดนก........................................................................................124
58 โรคววบา.................................................................................................125
59 วณโรค....................................................................................................127
60 โรคแทงตดตอ.......................................................................................129
61 โรคลสเตอรโอซส..................................................................................130
62 พาหะน�าโรค...........................................................................................132
63 กบดกแมลงสาบ.......................................................................................137
64 โรคมาลาเรย..........................................................................................138
65 โรคไขเลอดออก.....................................................................................140
66 กาฬโรค...............................................................................................142
สำรบญ 7
67 ไวรสเมอรส-โคว....................................................................................145
68 โรคซารส................................................................................................146
69 โรคอโบลา...............................................................................................147
70 โรคทางผวหนง......................................................................................148
71 กลนตว กลนเทา.....................................................................................151
72 ลางชองคลอด........................................................................................153
73 สขภาพฟน..............................................................................................154
74 ตดโรคจากการใชหองน�าสาธารณะ......................................................157
75 หลกการถนอมอาหาร.............................................................................159
76 อายของอาหารในตเยน.........................................................................164
77 อาหารหมกดองใครวาไมมประโยชน....................................................167
78 อนแกงอยางไรใหเกบไดนาน................................................................169
79 จลนทรยทมประโยชน...........................................................................171
80 รกนหนอยวาซอวเขาท�าอยางไร............................................................172
81 หมกไวนเอง...........................................................................................173
82 หมกแบบไทยๆ........................................................................................175
83 น�าหมกสมนไพร.....................................................................................176
84 ท�านมเปรยว โยเกรตเอง.......................................................................178
85 โพรไบโอตกส........................................................................................179
86 ยสตชนดทมโทษและชนดทมประโยชน...............................................181
87 ยสตขาวแดง.........................................................................................183
88 ท�ายาจากเหด.........................................................................................185
89 เหดพษทใชเปนอาหาร...........................................................................188
90 นมพลาสเจอไรซหรอนมสเตอรไรซ......................................................189
8 รทน ปองกนเชอโรค
91 สขาภบาลรานประกอบอาหาร.............................................................191
92 เขยง ปนเปอน ถายทอดเชอโรค..........................................................193
93 เครองปนน�าผลไม.............................................................................195
94 ฟองน�าลางจาน.................................................................................197
95 ลวกชอนสอมยงเพมเชอ....................................................................198
96 ไขโซดา.................................................................................................201
97 น�าดมสะอาด..........................................................................................202
98 เชดฝากระปองน�าอดลมกอนดม...........................................................204
99 น�าแขง เยนใสแตเตมไปดวยเชอโรค.................................................205
100 เจอขาแมลงในอาหาร.........................................................................210
101 ทองเสยแลวจะท�าอยางไร..................................................................212
102 โบทอกซทฉดลดรอยตนกา ท�ามาจากเชอโรค..................................216
103 รานเสรมสวยปลอดภย.......................................................................218
104 สารฆาเชอโรค.....................................................................................219
105 จลนทรยทางการเกษตร......................................................................223
106 ขอปฏบตเพอสขภาพทด....................................................................224
107 โรคทตองแจงความตามพระราชบญญ ตปองกนโรคตดตอ พ.ศ. 2523....................................................................................225
บรรณานกรม ........................................................................................... 226
เกยวกบผเขยน ....................................................................................... 231
1 : รจกเชอโรคชนดตางๆ 9
เชอโรคคอ สงมชวตขนาดเลกซงท�าใหรางกายเกดโรค หรอท�าใหสงมชวตนนตายได โดยมากเชอโรคมกเปนจลนทรยซงมองไมเหนดวย ตาเปลา และรวมถงพยาธทมองเหนไดดวยตาเปลา
เชอโรคแบงออกตามโครงสรางไดดงน
1. ไวรส ไวรส เปนชอมาจากภาษาละตน แปลวา “พษ” หรอ “เมอก” ไวรส
เปนสงมชวตทเลกจนไมสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา ขนาด 20-40 นาโนเมตร แตไวรสไมจดเปนเซลล โครงสรางมเพยงโปรตนซงเปนปลอกหมสารพนธกรรมของตวเองไว ซงสารพนธกรรมจะเปน DNA หรอ RNA ชนดใดชนดหนงเทานน ขนกบชนดของไวรส ลกษณะเดนของไวรสคอ ตองอาศยในสงมชวตเทานน ไมสามารถอยอยางอสระในสงแวดลอมไดนาน เพราะจะขาดอาหาร และไมสามารถแบงตว เพราะการเพมจ�านวนของไวรส จะอาศยสารพนธกรรมของสงมชวตทมนอาศยดวย หากไวรสอยนอกสงมชวต ไวรสจะตายภายในเวลาอนสน ตวอยางเชน HIV ซงท�าใหเกดโรคเอดส หากตดอยทใบมดกมชวตอยไดไมกวน ไมสามารถระบเวลาทชดเจนได ขนกบจ�านวนเชอ ปรมาณสารคดหลง อณหภม และความชนของสงแวดลอม
โรคทเกดจากไวรส เชน เอดส ซารส เมอรส อโบลา พษสนขบา อสกอใส หวด ไขหวดใหญ ไขหวดนก ไขเลอดออก (อาศยยงเปนพาหะ) ตบอกเสบ ตาแดง โปลโอ หด หดเยอรมน ฝดาษ คางทม หด เรม โรคมอเทาปาก ไขเหลอง สมองอกเสบนปาห เทาและปากในวว ซงโรคทเกดจากไวรสสวนใหญไมมยารกษาใหหายขาด เพราะไวรสจะอาศยอยในเซลล
รจกเชอโรคชนดตางๆ
1
10 รทน ปองกนเชอโรค
จงฆาไดยาก อกทงยาปฏชวนะกไมสามารถฆาไวรสได จงตองรกษาตามอาการ เชน หากเปนหวด ควรพกผอน เชดตวใหไขลด ไมจ�าเปนตองกนยาปฏชวนะ แตโรคทเกดจากไวรสหลายโรคมวคซนปองกน ซงจะอธบายใหรจกวคซนในบทถดๆ ไป
รปท 1.1 รปรางไวรสชนดตางๆ ซงมขนาดเลกกวาเชอโรคชนดอนๆ
2. แบคทเรยแบคทเรยเปนสงมชวตทเลกจนไมสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา
ขนาด 0.5-2 ไมโครเมตร เพอใหมองเหนภาพ หากน�ากลองขนาด 1 ลกบาศกนวมาบรรจแบคทเรย จะไดถง 9 ลานลานเซลล โครงสรางจะซบซอนกวาไวรส สามารถอยอยางอสระในสงแวดลอมไดนานหลายป บางชนดสรางสปอรทเรยกวา “เอนโดสปอร” ท�าใหทนตอความรอนและทนตอการขาดอาหาร เปรยบไปแลวกคลายกบเมลดพช หากสงแวดลอมไมเหมาะสม กจะไมงอก แตอยอยางนนไดนานหลายรอยปโดยไมตาย
ตวอยางแบคทเรยทสรางเอนโดสปอรม 5 สกล (Genera) (ค�าวา Genera เปนพหพจนของ Genus) ไดแก
1. บาซลลส (Bacillus)
Polyhedral(Adenovirus)
Spherical(Influenza)
Helical(Tobacco mosaic virus)
Complex(Bacteriophage)
1 : รจกเชอโรคชนดตางๆ 11
2. คลอสตรเดยม (Clostridium)
3. ดซลโฟโตมาคแลนส (Desulfotomaculans)
4. สปอรโรแลคโตบาซลลส (Sporolactobacillus)
5. สปอรซารซนา (Sporpsarcina)
แตแบคทเรยมกพบมากม 2 สกลคอ
สกลแรก บาซลลส มกพบในหมอหงขาว เพราะการหงขาวใชความรอน เชอทวไปตายหมด แตเชอทไมตายและท�าใหขาวบดคอ “บาซลลส ซบตลส (Bacillus subtilis)” เพราะมนสรางเอนโดสปอรไดนนเอง
สวนอกสกลทพบมากคอ คลอสตรเดยม มกพบในหนอไมดองปบ และอาหารกระปองททคา pH มากกวา 4.6 เชอชอวา “คลอสตรเดยม โบทลนม (Clostridium botulinum)” ทท�าใหคนกนหนอไมดองทปนเปอนเชอเสยชวต อกทงเชอบาดทะยกทพบในดนกเปนคลอสตรเดยม ชอ คลอสตรเดยม เทตะไน (Clostridium tetani) เชอพวกคลอสตรเดยมไมชอบออกซเจน จงมกพบในถงดองหนอไมและในดนลกๆ เชอพวกนหากโดนออกซเจนจะตาย แตสปอรของเชอโดนออกซเจนจะไมตาย
โรคทเกดจากแบคทเรย เชน คอตบ ไอกรน บาดทะยก สว หนอง ซฟลส หนองใน ทองเสย อหวาตกโรค กาฬโรคเกดจากหมดหน ปอดบวม เรอนชนดเปยก บดชนดไมมตว ไขกาฬหลงแอน และแอนแทรกซ* ซงโรคทเกดจากแบคทเรยมกจะมยารกษา และบางโรคกมวคซนปองกนได
โรคทลารเมย หรอโรคไขกระตาย เกดจากเชอแบคทเรยฟรานซสเซลลา ทลาเรนซส (Francisella tularensis) มพาหะคอ หมด เปนโรคตดตอจากสตวถงคน สามารถตดตอทางละอองน�าลาย และใชเปนอาวธชวภาพไดเชนเดยวกบแอนแทรกซ
*แอนแทรกซทผกอการรายน�าสปอรเชอเปนผงคลายแปงสงทางไปรษณยในสหรฐฯ
1 : รจกเชอโรคชนดตางๆ 11
2. คลอสตรเดยม (Clostridium)
3. ดซลโฟโตมาคแลนส (Desulfotomaculans)
4. สปอรโรแลคโตบาซลลส (Sporolactobacillus)
5. สปอรซารซนา (Sporpsarcina)
แตแบคทเรยมกพบมากม 2 สกลคอ
สกลแรก บาซลลส มกพบในหมอหงขาว เพราะการหงขาวใชความรอน เชอทวไปตายหมด แตเชอทไมตายและท�าใหขาวบดคอ “บาซลลส ซบตลส (Bacillus subtilis)” เพราะมนสรางเอนโดสปอรไดนนเอง
สวนอกสกลทพบมากคอ คลอสตรเดยม มกพบในหนอไมดองปบ และอาหารกระปองททคา pH มากกวา 4.6 เชอชอวา “คลอสตรเดยม โบทลนม (Clostridium botulinum)” ทท�าใหคนกนหนอไมดองทปนเปอนเชอเสยชวต อกทงเชอบาดทะยกทพบในดนกเปนคลอสตรเดยม ชอ คลอสตรเดยม เทตะไน (Clostridium tetani) เชอพวกคลอสตรเดยมไมชอบออกซเจน จงมกพบในถงดองหนอไมและในดนลกๆ เชอพวกนหากโดนออกซเจนจะตาย แตสปอรของเชอโดนออกซเจนจะไมตาย
โรคทเกดจากแบคทเรย เชน คอตบ ไอกรน บาดทะยก สว หนอง ซฟลส หนองใน ทองเสย อหวาตกโรค กาฬโรคเกดจากหมดหน ปอดบวม เรอนชนดเปยก บดชนดไมมตว ไขกาฬหลงแอน และแอนแทรกซ* ซงโรคทเกดจากแบคทเรยมกจะมยารกษา และบางโรคกมวคซนปองกนได
โรคทลารเมย หรอโรคไขกระตาย เกดจากเชอแบคทเรยฟรานซสเซลลา ทลาเรนซส (Francisella tularensis) มพาหะคอ หมด เปนโรคตดตอจากสตวถงคน สามารถตดตอทางละอองน�าลาย และใชเปนอาวธชวภาพไดเชนเดยวกบแอนแทรกซ
*แอนแทรกซทผกอการรายน�าสปอรเชอเปนผงคลายแปงสงทางไปรษณยในสหรฐฯ
12 รทน ปองกนเชอโรค
รปท 1.2 รปรางแบคทเรยชนดตางๆ ทงแบบกลม ทอน อยเปนค สายลกปด มรยางค เปนเกลยว ซงมขนาดใหญกวาไวรส
3. เชอรา เชอราเปนสงมชวตทเลก แตสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา
รปรางสวนใหญเปนเสนใย และมกสรางสปอรได ซงสปอรของราทนตอสภาพแวดลอมไดมาก สามารถมชวตไดหลายรอยป
รปท 1.3 รปรางเชอราชนดตางๆ ทงแบบทอนไมมเสนใย มเสนใย มสปอร ไมมสปอร ซงมขนาดใหญกวาเชอแบคทเรย มองเหนไดดวยตาเปลา
Stophylococcus aureus Ciostridium botulinum Klebsiella pneumoniae Clostridium tetanl
Stophylococcus pneumoniae Bordetelia peetussis Neisseria gonorrhoeae Neisseria gonorrhoeae
Bacillus cereus Helicobacter pylori Treponema pallidum
E, coli ; Salmonello Vibrio cholerae Stophylococcus pyogenes
1 : รจกเชอโรคชนดตางๆ 13
โรคทเกดจากเชอรา เชน กลาก เกลอน ฮองกงฟต รงแค เรอนชนดแหง ราในชองปาก ราในสมอง ราในปอด และราในชองคลอด ซงโรคทเกดจากเชอรา หากเปนทผวหนง มกมยารกษา แตหากเปนการตดเชอภายใน มกไมมยารกษา และไมมมวคซนปองกน
ส�าหรบอาหาร ถาอาหารเสยเพราะเชอแบคทเรย จะมกลนเหมนและรสเปรยว เพราะเชอแบคทเรยจะยอยโปรตนใหเกดเปนสารมกลนและกรด แตหากอาหารขนรา แมกลนและรสไมเปลยน แตมสารพษ เชน ถวลสง พรกแหง หวหอมแดง หรอหมกแหง มกพบเชอราไดงาย
ราจะสรางสารพษชอ “อะฟลาทอกซน (Aflatoxin)” ซงกอใหเกดมะเรงตบ จากการส�ารวจของคณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ซงส�ารวจถวลสงในรานอาหารในมหาวทยาลย พบวา 8 ใน 10 ของถวลสง มสารอะฟลาทอกซน ซงเปนสารกอมะเรงยงยวด และการส�ารวจของ คณะกรรมการอาหารและยาของไทย พบวา พรกปนในทองตลาดกวาครง มสารอะฟลาทอกซน อนเนองจากน�าพรกเหลอๆ เสยๆ สภาพไมด ขายไมได มาท�าการแปรรป เพราะของทบดเปนผงนนยากจะเหนสภาพเดมได อกทงมะละกอทผวถลอกกจะขนราไดงาย หอมแดงถาเกบไมดกมราขนงาย และถาพบอาหารขนรากอยาเสยดาย ควรทงไปเลย
มคนเคยถามผมวา ขนมปงขนราแคปลายชน ตดบรเวณนนทงแลวกนบรเวณทไมมราไดไหม ค�าตอบคอ “ไมไดครบ” แมบรเวณอนจะไม ขนรา แตใยราทมองไมเหน ไดแผไปทวขนมปงและสรางสารพษแลว ราทมกขนบนขนมปงและหอมแดงคอ ราด�า หรอไรโซปส ไนกรแคนส (Rhizopus nigricans) และยงมราสอนๆ เชน แอสเพอรจลส ฟลาวส (Aspergillus flavus) จะมสเขยว
เมอสบกวาปกอน มขาวลงในหนงสอพมพวา มชาวนาเสยดายขาวเหนยวทขนรา จงน�าขาวเหนยวนนไปนงแลวกน ท�าใหเสยชวตทนท เพราะสารพษจากเชอรานนทนความรอนสง หากกนสารพษเขาไปมากๆ จะเสยชวตในทนท แตหากวารบสารพษปรมาณนอย จะสะสมจนเปนมะเรง
14 รทน ปองกนเชอโรค
ในภายหลง แตอาหารบางประเภททขนราแลวสามารถบรโภคได กเชน บลชส แกมมงแบร (Camembert) ซงเปนเนยแขงของฝรงเศส มรพรนและมราปกคลม ราทขนบนเนยแขงนเปนราชนดทไมสรางสารพษครบ และยงมเทมเป ซงเปนถวแผนทมราของเมกซโก และซอวของญปน ทหมกดวยเชอรา ซงราเหลาน ไมใชสายพนธทสรางสารพษ แตไมใชวาเราซอเนยธรรมดาหรอถวมาแลวเกบไวนานจนราขน อนน ไมใชราชนดเดยวกบทกลาวแลวนะครบ ควรทงไป
การเกดกลนเหมนในอาหาร
การเนาเสยของอาหารเกดขนเมอมเชอแบคทเรย 107 CFU/g คอมเชอสบลานเซลลตออาหาร 1 กรม โดยแบคทเรยทยอยน�าตาลอาจกอใหเกดกาซคารบอนไดออกไซด ซงหากเกดในอาหารกระปองกจะท�าใหกระปองบวม แบคทเรยทยอยไขมนจะกอใหเกดสารเอสเตอร ซงมกลนเหมน และแบคทเรยทยอยโปรตนกสรางกาซไฮโดรเจนซลไฟดกจะเกดกลนไขเนา กาซแอมโมเนย คาดาเวอรน หรอพทรซน ซงท�าใหเกดกลนเนาเหมน
Lycine Decarboxylase Carverine
เชอแบคทเรยจะยอยกรดอะมโนไลซน โดยเอนไซมดคารบอกซเลสไดเปนสารคาดาเวอรนซงมกลน
Arginine Decarboxylase Putrescine
เชอแบคทเรยจะยอยกรดอะมโนอารจนน โดยเอนไซมดคารบอกซเลสไดเปนสารพทรซนซงมกลน นอกจากน เหดยงจดเปนสงมชวตประเภทราดวย
รไหมวา เยอไผทเรากนในซปนน ไมไดมาจากกระบอกไมไผดงชอแตอยางใด มนมาจากปลอกหมเหด ตวดอกเหดนนมพษ แตปลอกหมไมมพษ จงน�าปลอกหมนมาท�าอาหาร ทเรยกวา “เยอไผ” เพราะเหดนขนบนตนไผผ
14 รทน ปองกนเชอโรค
ในภายหลง แตอาหารบางประเภททขนราแลวสามารถบรโภคได กเชน บลชส แกมมงแบร (Camembert) ซงเปนเนยแขงของฝรงเศส มรพรนและมราปกคลม ราทขนบนเนยแขงนเปนราชนดทไมสรางสารพษครบ และยงมเทมเป ซงเปนถวแผนทมราของเมกซโก และซอวของญปน ทหมกดวยเชอรา ซงราเหลาน ไมใชสายพนธทสรางสารพษ แตไมใชวาเราซอเนยธรรมดาหรอถวมาแลวเกบไวนานจนราขน อนน ไมใชราชนดเดยวกบทกลาวแลวนะครบ ควรทงไป
การเกดกลนเหมนในอาหาร
การเนาเสยของอาหารเกดขนเมอมเชอแบคทเรย 107 CFU/g คอมเชอสบลานเซลลตออาหาร 1 กรม โดยแบคทเรยทยอยน�าตาลอาจกอใหเกดกาซคารบอนไดออกไซด ซงหากเกดในอาหารกระปองกจะท�าใหกระปองบวม แบคทเรยทยอยไขมนจะกอใหเกดสารเอสเตอร ซงมกลนเหมน และแบคทเรยทยอยโปรตนกสรางกาซไฮโดรเจนซลไฟดกจะเกดกลนไขเนา กาซแอมโมเนย คาดาเวอรน หรอพทรซน ซงท�าใหเกดกลนเนาเหมน
Lycine Decarboxylase Carverine
เชอแบคทเรยจะยอยกรดอะมโนไลซน โดยเอนไซมดคารบอกซเลสไดเปนสารคาดาเวอรนซงมกลน
Arginine Decarboxylase Putrescine
เชอแบคทเรยจะยอยกรดอะมโนอารจนน โดยเอนไซมดคารบอกซเลสไดเปนสารพทรซนซงมกลน นอกจากน เหดยงจดเปนสงมชวตประเภทราดวย
รไหมวา เยอไผทเรากนในซปนน ไมไดมาจากกระบอกไมไผดงชอแตอยางใด มนมาจากปลอกหมเหด ตวดอกเหดนนมพษ แตปลอกหมไมมพษ จงน�าปลอกหมนมาท�าอาหาร ทเรยกวา “เยอไผ” เพราะเหดนขนบนตนไผผ
1 : รจกเชอโรคชนดตางๆ 15
รปท 1.4 เหดเยอไผ หรอเหดรางแห Dictyophora indusiatus (ดกไทโอฟอรา อนดสซอาตส)
4. โปรโตซว โปรโตซวเปนสงมชวตทเลก ไมสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา เชน
• อะมบา ทกอใหเกดโรคบดมตว ตดตอจากการกนอาหารไมสก
• พลาสโมเดยม ท�าใหเกดโรคมาลาเรย ซงมยงเปนพาหะ
• เลชมาเนย (Leishmania spp.) กอใหเกดโรคลชมานเอซส ซงเปนโรคอบตใหม ระบาดในประเทศอตาล กรซ สเปน อนเดย บงกลาเทศ แอฟรกา และอเมรกาใต มแมลงคอ รนเพศเมยเปนพาหะ ดดเลอดสตวเลยงลกดวยน�านมทมเชอสคน
รปท 1.5 อะมบาเปนเซลลทรปรางไมคงท เคลอนทโดยการคบคลานโดยการไหลของของเหลวภายในเซลลท�าใหเกดการยนวงกลม ตรงกลางคอนวเคลยส ซงเปนจดรวมสารพนธกรรม
16 รทน ปองกนเชอโรค
5. พยาธพยาธเปนสงมชวตชนดเลกทสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา ล�าตว
ยาวๆ มทงตวกลมและตวแบน ด�ารงชวตแบบอาศยสงมชวตอนๆ
การตดตอ มกตดตอทางการกนอาหารดบ หรอพยาธไชเทา หรอหายใจเอาไขพยาธเขาไป
โรคทเกดจากพยาธ เชน พยาธใบไมในตบ พยาธตวจด พยาธเสนดายมยารกษา แตพยาธในสมองไมมยารกษา ตองผาสมองและเอาคมหนบพยาธออก
พยาธมกตดตอโดยการกนอาหารดบ หรอเดนเหยยบย�าพนดวยเทาเปลาแลวพยาธไชเขาผวหนงหรอซอกเลบเทา พยาธบางชนดตดตอโดยยงเปนพาหะ เชน โรคเทาชาง มยงเสอเปนพาหะ เมอยงดดเลอด ยงจะปลอยน�าลายกนเลอดแขงตว น�าลายยงมพยาธ พยาธจะเขาไปในกระแสเลอด และไปอดตนทอน�าเหลองบรเวณขา ท�าใหน�าเหลองไหลไมได ขาจงบวมใหญ ถาพยาธอดตนถงอณฑะ กจะท�าใหอณฑะใหญ เรยกวา อณฑะชาง แตเชอหรอไมวา พยาธยงสามารถตดตอจากการหายใจ นนคอ “พยาธเขมหมด” ทในตอนรงเชา พยาธจะมาไชบรเวณทวารหนกเพอออกไขหลายหมนฟอง ไขจะหลดตดกางเกง ผาปทนอน หากมการสะบดเสอผา ไขพยาธจะปลวตามลม เมอสดหายใจเขาไป ไขจะเขาไปทางจมก จมกกบคอเชอมตอกน เมอกลนน�าลาย ไขกจะไหลลงสทางเดนอาหาร แลวฟกตวเปนพยาธอยในล�าไส
16 รทน ปองกนเชอโรค
5. พยาธพยาธเปนสงมชวตชนดเลกทสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา ล�าตว
ยาวๆ มทงตวกลมและตวแบน ด�ารงชวตแบบอาศยสงมชวตอนๆ
การตดตอ มกตดตอทางการกนอาหารดบ หรอพยาธไชเทา หรอหายใจเอาไขพยาธเขาไป
โรคทเกดจากพยาธ เชน พยาธใบไมในตบ พยาธตวจด พยาธเสนดายมยารกษา แตพยาธในสมองไมมยารกษา ตองผาสมองและเอาคมหนบพยาธออก
พยาธมกตดตอโดยการกนอาหารดบ หรอเดนเหยยบย�าพนดวยเทาเปลาแลวพยาธไชเขาผวหนงหรอซอกเลบเทา พยาธบางชนดตดตอโดยยงเปนพาหะ เชน โรคเทาชาง มยงเสอเปนพาหะ เมอยงดดเลอด ยงจะปลอยน�าลายกนเลอดแขงตว น�าลายยงมพยาธ พยาธจะเขาไปในกระแสเลอด และไปอดตนทอน�าเหลองบรเวณขา ท�าใหน�าเหลองไหลไมได ขาจงบวมใหญ ถาพยาธอดตนถงอณฑะ กจะท�าใหอณฑะใหญ เรยกวา อณฑะชาง แตเชอหรอไมวา พยาธยงสามารถตดตอจากการหายใจ นนคอ “พยาธเขมหมด” ทในตอนรงเชา พยาธจะมาไชบรเวณทวารหนกเพอออกไขหลายหมนฟอง ไขจะหลดตดกางเกง ผาปทนอน หากมการสะบดเสอผา ไขพยาธจะปลวตามลม เมอสดหายใจเขาไป ไขจะเขาไปทางจมก จมกกบคอเชอมตอกน เมอกลนน�าลาย ไขกจะไหลลงสทางเดนอาหาร แลวฟกตวเปนพยาธอยในล�าไส
2 : ชอของจลนทรย 17
ชอของจลนทรย
2
เคยสงเกตไหมครบวา ชอของสงมชวตชนดเดยวกน แตตางพนท เรากจะเรยกชอตางกนไป ตวอยางเชน สบปะรด ภาคใตเรยก “ยานด” ภาคเหนอเรยก “มะนด” หรอภาคอสานเรยกวา “บกนด” และในตางประเทศไกลออกไป กยงเรยกแตกตางกน ดงนน เพอไมใหการใชสบสนจงบญญตชอกลางขนมา โดยใชภาษาละตน ซงเปนภาษาทไมใชพด หรอเรยกวา “ภาษาตาย” เมอไมมการใชพด ภาษากจะไมเปลยนแปลง คงไวเหมอนเดมตลอด ไมกรอน ไมมการเพยนในส�าเนยงและการสะกด
หากเปนชอค�าภาษาองกฤษทใชตางทกน กยงมการสะกดตางกน เชน color เปนการสะกดแบบอเมรกน สวนองกฤษสะกดวา colour ดงนน ชอวทยาศาสตรของสบปะรดเปนภาษาละตน คอ Ananas comosus
“สบปะรด” ชอภาษาองกฤษเรยก pineapple ค�าวา apple แปลวาผลไม ซงผลอะไรๆ กจะเรยก apple หมด เชน rose apple คอชมพ, love
apple คอมะเขอเทศ, earth apple คอมนฝรง (แอปเปลดน อยใตดน มาจากภาษาเยอรมน erd แปลวา earth รวมกบ apfel แปลวา apple), sugar
apple คอนอยหนา, finger apple คออนทผลม (ผลคลายนวมอ), apple of
carthage คอทบทม สวนค�าวา pine นนแปลวา “สน” สบประรดมลกษณะคลายกบลกสน จงเรยกวา pineapple
การเขยนชอวทยาศาสตร ซงเปนชอสากล กคลายกบชอคน ซงประกอบดวย 2 สวนคอ สกล (Genus) และชนด (Species) เหมอนชอคนทมชอและนามสกล แตในตางประเทศจะน�าสกลขนกอน
ชอวทยาศาสตรจะเขยนดวยตวเอน หากสงมชวตสกลนนมหลายชนดจะเขยนสปชสเปน spp. โดยใชตวปกต ไมใชเอน เชน Bacillus spp.
18 รทน ปองกนเชอโรค
เพราะมเชอบาซลลสหลายชนด เชน Bacillus subtilis หรอ Bacillus anthracis เปนตน
ชอวทยาศาสตรมกจะบอกลกษณะบางอยางกบสงมชวตชนดนน เชน
• Bacillus anthracis คอเชอทกอใหเกดโรคแอนแทรกซ ค�าวา Bacillus หมายถงรปทอน แบคทเรยชนดนจงมรปรางเปนทอนๆ และ Anthrasis หมายถง โรคแอนแทรกซ
• Lactobacillus acidophilus คอเชอแบคทเรยในนมเปรยวทคนหกนด Lacto คอ น�าตาลในนม, Bacillus คอ รปรางเปนทอน, Acid คอ กรด และ Philus คอ ชอบ รวมเชอนมลกษณะเปนทอนอยในน�านม ชอบกรด ตวมนจะเปลยนน�าตาลในนมใหเปนกรด จงท�าใหนมมรสเปรยวนนเอง
• Enterococcus faecalis เปนแบคทเรยทอยภายในล�าไสใหญ Entero แปลวา ภายใน, Coccus แปลวา รปรางกลม และ Faecalis แปลวา ล�าไสใหญ feces ในภาษาองกฤษแปลวา อจจาระ
• Staphylococcus aureus เปนแบคทเรยทท�าใหเกดหนอง Staphy แปลวา พวงองน, Coccus แปลวารปรางกลม และ Aura แปลวาสทอง เพราะเมอเกดหนอง หนองมสเหมอนสทอง เชอชนดนเปนเชอรปรางกลม แตผวมลกษณะเหนยว จงท�าใหเมอแบงเซลลแลวเซลลยงตดกบอยกบเซลลเดมเปนเหมอนพวงองน
• Streptococcus thermophilus เปนแบคทเรยทอยในน�าอนอณหภม 45 องศาเซลเซยส และในล�าไสคนเราซงมความอน (Strep แปลวา เปนสาย, Coccus แปลวา รปรางกลม, Thermo แปลวา ความรอน และ Philus แปลวา ชอบ เชอชนดนเปนเชอรปรางกลมตอกนเหมอนสายลกปด โตไดดในทอณหภมสง หากเชอ ททนตออณหภมสงกวา 60 องศาเซลเซยส เชน เชอในบอน�าพรอน จะเรยกวา “Sterothermophiles”
2 : ชอของจลนทรย 19
• Saccharomyces ellipsoideus ค�าวา Saccharo แปลวา น�าตาล, Myces แปลวา เชอรา และ Elliptical แปลวา รปไข เชอยสตเปนราชนดหนง มรปรางเหมอนไข ยอยน�าตาล ใช ในการ หมกไวน
บางครงอาจตงชอตามผคนพบ เชน โรคหนองใน (Gonorrhea) เกดจากเชอแบคทเรยชอ ไนซเรย กอนอรเรยอ (Neisseria gonorrhoeae) มาจาก Gonad (ทแปลวา “อวยวะเพศ”) กบ Rhea (ทแปลวา “จดก�าเนด”) สวน Neisseria มาจากชอของ อลเบรต นสเซอร นกจลชววทยาชาวเยอรมนผคนพบเชอน แลวแปลง Neisser เปนภาษาละตน
Salmonella ตงชอตาม เดนล อ. ซลมอน ผคนพบ ในป 1885 โดยแยกเชอจากสกร เชอมลกษณะเปนทอน สวนใหญมโครงสรางในการเคลอนทเปนเสนยาวรอบตว เชอน ไมสรางแคปซลและสปอร
โรคทเกดจาก Salmonella spp. ทพบบอยคอ ไขไทฟอยด และ พาราไทฟอยด หรอไขรากสาดเทยม ไทฟอยดเกดจากเชอ Salmonella typhi สวนพาราไทฟอยดเกดจากเชอ Salmonella paratyphi อาการของโรคคลายกน แตไทฟอยดมความรนแรงมากกวา ท�าใหเกดไขสง ทองรวง และอจจาระมเลอดปน ตดตอจากอาหารและน�าทไมสะอาด เมอหายจากโรครางกายจะสรางภมได ในอดตปองกนโรคโดยการฉดวคซนชนดเชอตาย ปจจบนใชวคซนชนดเชอเปนโดยใชกนแทนการฉดวคซน ซงปองกนโรคไดดกวา เพราะกระตนการสรางภมทล�าไส จงปองกนการเกาะจบของเชอทผนงล�าไส
เพนนซลเลยม (Penicillium spp.) เปนเชอราทมรปรางเหมอนพกน มทมาคอ ในอดตใชพกนในการเขยน ตอมาใชดนสอ จงเรยกดนสอวา pencil
ชอเดมมาจากภาษาละตนวา penis (อานวา “พ นส”) แปลวา “หาง”
กบค�าวา cillum แปลวา “เลกๆ” เพราะพกนท�าจากหางมา มขนาดเลกๆ จงเรยกวา Penicillium
20 รทน ปองกนเชอโรค
การคนพบจลนทรย
3
จลนทรยมาจากค�าวา “จล” แปลวา เลก กบ “อนทรย” แปลวา มชวต หรอ รางกาย เมอรวมกน จลนทรยจงหมายถง “สงมชวตขนาดเลก” ซงมกมองไมเหนดวยตาเปลา เชน ไวรส แบคทเรย ยสต โปรโตซว รา และยงรวมถงเหด แมเหดจะสามารถเหนไดดวยตาเปลา แตเหดมลกษณะคลายกบรามาก เชน การสรางสปอร การด�ารงชพแบบยอยสลาย การสรางเสนใย จงจดใหเหดอยพวกเดยวกบรา แตเหดแตกตางกบราตรงท ใยของเหดจะรวมตวกนเกดเปนดอกเหด
ผคนพบแบคทเรยเปนคนแรกคอ แอนโธน แวน ลเวนฮค (Antonie Van Leeuwenhoek, 1632-1723) นกวทยาศาสตรชาวเนเธอรแลนด โดยเขาประดษฐกลองจลทรรศนทมก�าลงขยาย 300 เทา แลวใชสองดสงตางๆ ทสงสย เชน ขฟน เหลาองน หรอน�าฝน เขาพบวา มสงมชวต รปรางเปนทอนๆ เคลอนทได คลายสตว จงเรยกวา แอนนแมคล ในป พ.ศ. 2226 ลเวนฮคจงไดท�าหนงสอแจงไปยงราชสมาคมแหงลอนดอน (Royal Society of London) อธบายถงสงมชวตเลกๆ ทเขาไดคนพบ ซงตอมาไดรบการยนยนวาเปน “แบคทเรย”
รปท 3.1 แอนโธน แวน ลเวนฮค
3 : การคนพบจลนทรย 21
โรเบรต คอค หมอชาวเยอรมน เขาพบวา มเชอเปนทอนๆ ในเลอดสตวทปวย (ซงภายหลงทราบวาเปนโรคแอนแทรกซ) และไมพบเชอในเลอดสตวทไมปวย เขาไดแยกเชอออกมาจากสตวปวย และทดลองฉดใหสตวทไมปวย พบวาเลอดทมเชอเปนทอนๆ ท�าใหสตวปวยได ในป พ.ศ. 2419 เขาจงสรปวา สตวปวยเกดจากเชอโรค ตอมาในป พ.ศ. 2425 เขาไดแยกเชอโรคทท�าใหเกดวณโรค ไมโครแบคทเรยม ทเบอรคโลซส (Mycobacterium tuberculosis) ใหบรสทธบนอาหารเลยงเชอได ตอมาในป พ.ศ. 2426 คอคเดนทางไปยงอนเดย และไดคนพบเชอแบคทเรยทท�าใหเกดอหวาตกโรคชอ วบรโอ คอเลร (Vibrio cholerae)
รปท 3.2 โรเบรต คอค
หลยส ปาสเตอร นกเคมและนกจลชววทยา ชาวฝรงเศส คนพบ การเสยของไวน ซงเกดจากเชอ จงน�าไวนไปตมทอณหภม 62 องศาเซลเซยส นาน 30 นาท ฆาเชอเพอไมใหเกดกรดน�าสมสายช ซงตอมาไดพฒนาเปนการฆาเชอดวยวธพาสเจอไรเซชน (Pasteurization) และยงท�าการคนพบวคซนปองกนโรคอหวาตไก โดยไดใชหลกของคอคทอธบายวา เลอดของสตวทมเชอ หากฉดเขาสตวทไมปวย จะท�าใหสตวปวยจากโรคนนได
22 รทน ปองกนเชอโรค
ปาสเตอรจงทดลองอหวาตไกในป พ.ศ. 2423 เรมแรกปาสเตอรน�าเชออหวาตทเกบไวนานแลวมาฉดไก ปรากฏวาไกไมตาย ซงในความคดของเขาคดวา หากไกไดรบเชอไกตองตาย เขาจงทดลองใหม โดยน�าเชอโรค อหวาตสดมาฉดไก ปรากฏวา ไกตาย แตทนาประหลาดคอ ไกทเคยฉดเชอ ททงไวนาน แมวาถกฉดเชอสด ไกกไมตาย เขาจงคนพบวา เชอเกาไมสามารถออกฤทธฆาไกได แตกระตนใหไกเกดภม ดงนน เมอฉดเชอสดไกจงไมตาย
หลยส ปาสเตอร จงคดคนวคซนส�าเรจ โดยใหเกยรตแกเจนเนอรทท�าการทดลองในวว จงเรยกวา “วคซน” ซงมาจาก “วคคา” ทแปลวา “วว” และเขายงคนพบการรกษาโรคพษสนขบาอกดวย
รปท 3.3 หลยส ปาสเตอร
ฟลก อารชเมด พเชต นกวทยาศาสตรชาวฝรงเศส ไดอธบายตอจาก หลยส ปาสเตอร ทวา จลนทรยการหมกและการบดเนามาจากอากาศ ไมไดเกดขนเอง โดยเขาน�าขวดรปทรงคอหานภายในบรรจน�าตมเนอ ซงไมมจลนทรยจงไมบด แตเมอเอยงขวดใหน�าตมเนอสวนทไมสมผสกบ
3 : การคนพบจลนทรย 23
รปท 3.4 ปลายขวดตรงคอหานอากาศเขาได เชอทมากบอากาศจงตกลงไปท�าใหอาหารเสย สวนดานในขวด อากาศผานเขาไปไมได อาหารจงไมเสย เมอหกคอขวดออก น�าตมเนอขางในขวดกไมเสย แตเมอเอยงขวดใหอาหารทไมเสยแตะกบอาหารเสยทมเชอโรค อาหารในขวดดานใน กเสยตาม เพราะเชอโรคนนเอง
อากาศมาแตะกบน�าตมเนอสวนทสมผสกบอากาศซงบดเนา กท�าใหเชอจาก น�าตมเนอทบดไปท�าใหน�าตมสวนทแตะกนนนบดตาม เขาจงสรปวา การบดเนามาจากเชอ
