ellen meiksins wood

8/3/2019 Ellen Meiksins Wood

http://slidepdf.com/reader/full/ellen-meiksins-wood 1/14

Ellen Meiksins WoodKapitalizm Demokrasiye Kar ›:

Tarihsel Maddecili¤in Yeniden Yorumlanmas›

Gerçekten de, “tarihin bizim taraf›m›zda oldu¤unu” düünüyo-rum; ama tarihinafa¤›ndan beri ilerlemenin kesin yasalar›nasosyalizmin yaz›lm› oldu¤u ya da geliinin kaç›n›lmaz oldu¤uanlam›nda de¤il. Benim için bu mesele daha çok, kapitalizm ta-raf›ndan yarat›lan tarihsel olarak özgül ve esiz olas›l›klar ile ge-rilimlerin, sosyalizmin gündemde kalmas›n› sa¤lamas› ve bununiçin gerekli koullar› üretmi olmas›d›r. (Wood, 2003: 178)Bir ak›m olarak bu adla an›lmaya balad›¤›ndan beri

Marksizmin bunal›m› ve krizi gündemi igal etmitir. Mark-sizmin periyodik krizleri sadece kuram›n “yetersizlik”leri ileilgili de¤ildir, ayn› zamanda içinden geçilmekte olan tarihselsüreçte toplumsal mücadelelerin güncel durumu ile de ya-k›ndan ilikilidir. Yirminci yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibarenMarksist kuramc›lar, yeni bir kriz durumuna yönelik yan›tlargelitirmeye çal›t›lar. Bu krize yan›t olarak Marksizmin kav-ram seti iki kez ciddi bir yeniden yap›lanma sürecinden geç-

ti. Bunlardan birincisi Althusser ve ö¤rencileri taraf›ndan1960’lardan 1980’lere kadar gerçekletirildi ve üstyap›lar›nMarksist kuram içindeki yeri tamamen yeniden gözden geçi-rildi. ‹kincisi ise daha dar kapsaml› olmak üzere post ön ekliolan düüncelerin etkisi alt›nda gerçekleendir. Bu sefer s›n›f

Praksis 10 | Sayfa: 375-388

Ellen Meiksins Wood’unSiyasal Marksizm Ça¤r›s›n›Niçin Dikkate Almal›y›z?

Zafer Y› lmaz

K i t a p T a n › t › m ›



ve ideoloji ilikisi, altyap›/üstyap› gibi kavramlar tamamen gözdenç›kar›ld›. 1970’lerin sonlar›na do¤ru Marksizme yönelik filizlenenve 1980 sonras› tam meyvelerini veren eletirel duru, reel sosyaliz-min çözülüü ile birleince Marksizmin klasik kavram setine sahipç›kan kuramc›lar süratle savunma siperleri kazmaya, altyap›/üstya-p› ve s›n›f gibi kategorilerin arkas›na y›¤›naklar yapmaya balad›-lar. Eletiri do¤rudan Marksizmin kapitalizmi kavray››nda merke-zi önemdeki kavramlar›na ve bu kavramlar›n denk dütü¤ü top-lumsal ilikilerin siyasal mücadeledeki yerine yönelik oldu¤u içinilk refleksin savunma olmas› do¤ald›r. Ama Marksist kuram›nönemli bileenlerinden birinin kendi prati¤i ve teorisinin temelleriüzerine eletirel düünmek oldu¤u unutulursa bu savunman›n tu-tucu bir noktaya savrulmas› kuvvetle muhtemeldir. ‹te Ellen Me-iksins Wood’un “Siyasal Marksizm” ça¤r›s›n›n önemi tam da bunoktada aç›¤a ç›k›yor: Wood post-modern eletirilere yan›t üret-mek için Kapital ’in yüksek ve kal›n duvarlar›n›n ard›na s›¤›nmay›reddediyor. Tersine Marx’ta kapitalizme yönelik bu y›k›c› eletiri-yi olanakl› k›lan temelleri yeniden kefetmeyi ve bu temelleri bu-günün dünyas› ile ilikili k›lmak için gözden geçirmeyi öneriyor.

Bu yaz›da temel savlar›n› tan›taca¤›m Wood’un, orijinal ba-l›¤› Democracy Against Capitalism: Renewing Historical Materi- alism olan ve dilimize Kapitalizm Demokrasiye Kar › Tarihsel Maddecili¤in Yeniden Yorumlanmas›ismi ile kazand›r›lan kitab›1bizleri, Marksizmin “bunal›m”›n› anti-depresanlarla geçitirme-ye de¤il, bu bunal›m›n Marksist kuramdaki kökenlerinin arana-ca¤› yo¤un bir terapi sürecine davet ediyor. Bu tan›t›mda özelolarak kitab›n, kapitalizmde “siyasi” ve “iktisadi” olan›n ayr›-mas›, iliki ve süreç olarak s›n›f, teleolojiye kar› tarih ve kapita-lizm-demokrasi ilikisi üzerine olan tezlerine odaklanaca¤›m.Sonda söylenecek olan›imdiden söylersem bir zarar› olmaz sa-n›r›m; kitap Marx’›n hayaletinden çok, onun eletirel ve siyasalruhuyla ilgilenenlereiddetle önerilir. Zira kitapta Marx’›n ruhubizleri, s›n›f ve üretim biçimi gibi kategorileri gerçek ve yaayaneyler olarak kavramaya ça¤›r›yor.

S iyasa l ‹k t i sad›n S iyasa l E le t i r i s i ve

Kapi ta l i zmde “ ‹k t i sad i” ve “S iyas i” OlanWood kitab›n›n ilk makalesinde Marx için kapitalizmin nihai

s›rr›n›n “siyasi” oldu¤unun alt›n› çizer ve Marx’›n, ekonomiyi birtoplumsal ilikiler sistemi olarak ele alarak üretim sisteminin öz-gül toplumsal belirleyicileri üzerinde durmas›yla, klasik ekonomi

1 Wood’un kitab›n›ntürkçeye çevrilmi ol-mas› çok sevindiriciolsa da baz› çok te-mel çeviri hatalar›na

de¤inmek gerekiyor.Kitab›n orijinal bal›-¤› Democracy Aga- inst Capitalism oldu-¤u için, KapitalizmDemokrasiye Kar› olarak de¤il, Kapita- lizme Kar› Demok- rasi olarak çevrilme-liydi. Kitab›n alt ba-l›¤› olan Renewing Historical Materi- alism ifadesindeki“renewing” sözcü¤üise “yeniden yorum-lamak” olarak çevril-mi. Oysa buradakastedilen “yenile-mek”. Yazar, yorum-lama sözcü¤ünü ter-cih etseydi farkl› biringilizce terim kulla-n›rd›. Yine Wood’un“class as processand relationship” ifa-desindeki “process”kavram› kitapta oldu-¤u gibi “oluum” ola-rak de¤il “süreç” ola-rak çevrilmeliydi. Ay-r›ca çeviride contin-gency terimi ayn› za-manda ontolojik birduruma da iaret

eden “olumsall›k”yerine “rastlant›sal-l›k” ile (s. 66) “ins-tance” terimi “kerte”yerine, “moment”inkar›l›¤› olarak kulla-n›lagelen “an” ile (s.81) “empiricism”“deneyselcilik” ile(s. 66) “false conci-ousness” “yanl› bi-linç” yerine, tama-men baka bir duru-ma iaret eden“sahte bilinç” (s.131) ile kar›lanm›.

376 Zafer Y›lmaz



politikten farkl›lat›¤›n› belirtir. Klasik ekonomi politi¤in hare-ket noktas› bilindi¤i gibi bölüüm ilikileridir. Bu ba¤lamda üre-tim alan› teknik terimlerle kavramlat›r›l›rken, içinde üretimingerçekleti¤i bölüüm ilikileri toplumsal çerçeve olarak üreti-min üzerine empoze edilir; fakat üretimin kendisi toplumsal birsüreç olarak görülemez (Clarke, 1991: 75). Oysa Wood’un da al-t›n› çizdi¤i gibi Marx için sermaye bir toplumsal üretim ilikisi-dir ve iktisadi kategoriler Marx’ta geçici ve tarihsel olan toplum-sal ilikilerin soyutlamalar›d›r (Sayer, 1991: 59; Wood, 2003).Kapital’ de Marx üretim sürecinin kendisini bizatihi “toplumsalve maddi bir süreç, de¤erin ve kullan›m de¤erinin çelikili üreti-mi olarak görmektedir” (Clarke, 1991; Mooers, 1997). Bu ba¤-lamda üretim de sadece metalar›n üretimi de¤il ayn› zamandatoplumsal ilikilerin üretimi ve yeniden üretimidir. Klasik ekono-mi politik bu toplumsal ilikilerin siyasal veçhesini göz ard› eder-ken, Marx bu ilikilerin çelikili ve siyasal yönünü aç›¤a ç›kar-maktad›r (Barker, 1997). Marx’›n kategorilerinin sadece iktisadialanla ilikilendirildi¤i bu dönemde, Wood’un hem Marx’›n siya-sal eletirisini hem de de¤erin, sadece iktisadi bir ilikiye de¤ilayn› zamanda emek ve sermaye aras›ndaki siyasal ilikiye de ia-ret etti¤ini hat›rlatmas› oldukça önemlidir.

E¤er kapitalizmde iktisat-d›› zor do¤rudan üretim sürecin-den soyutlanm›sa, “siyasi” olan›n “iktisadi” olan›n kuruluun-daki rolü nas›l aç›klanabilir? Bu soruya yan›t vermek için Wood,ayr› bir siyasi alan›n ortaya ç›kmas›n›n kapitalist üretim tarz›n›ngeliiminin bütünsel bir parças› oldu¤unu söyler ve“iktisadi” ve“siyasi” olan aras›ndaki ayr›l›¤› aç›klayabilmek için dikkati bu ikialan aras›ndaki birli¤e çeker.2 Wood kapitalizmde “iktisadi”olan ile “siyasi” olan aras›ndaki ayr›man›n tarihsel niteli¤ini vur-gularken, iktisadi olan ile siyasi olan aras›ndaki ibölümünün al-t›n› çizmektedir. Kapitalizmde özel iktisadi olan ile kar›l›kl› ili-ki içerisinde, bask› gücünün devlette tekelleti¤i bir kamu siyasialan› bulunmaktad›r. Bu alan kapitalist mülkiyetin üretimi örgüt-lemedeki özel iktisadi gücünü ayakta tutmaktad›r. Kapitalizmdeiktisat-d›› zor ayr› bir alan›n tekeline girerken, kapitalistler bu-na kar›l›k do¤rudan üretimi denetleme hakk›n› kazanm›, bu

arada toplumsal sorumluluklar›ndan da soyutlanm›lard›r. Kamuya da toplumsal otoriteye yetki devri mutlak özel mülkiyetin ege-menli¤ini sa¤lamada önemli bir ad›md›r.3

Dikkat edilirse, Wood için iktisadi ve siyasi olan aras›ndakiilikinin niteli¤i kavran›rken balang›ç noktas› altyap›n›n üst ya-

2 Ayn› vurgu Alman dev-let türetme tart›ma-lar›nda da bulunmak-tad›r. Bunun için bkz.Holloway (1991) ve

Clarke (1991).3 Benzer ekilde Hollo-way ve Picciotto daiktisat d›› zorun do¤-rudan üretim süre-cinden soyutlanarakbireysel kapitalistler-den ayr› bir alana ko-numland›r›lmas›n›n,iktisadi ve siyasi ola-n›n, s›n›f hakimiyeti-nin birbirinden ayr›fakat birbiriyle ilikilibiçimleri olarak kuru-luunda önemli biraama oldu¤unu ifa-de ederler. Tam das›n›f hakimiyetinin al-m› oldu¤u tarihselolarak belirlenmi buayr›kl›k durumu, siya-si olan›n “özerk” ol-du¤u yan›lsamas›n›yaratmaktad›r. Hollo-way ve Picciotto’nunvurgusu Wood’unkinitamamlar nitelikte-dir: Bu “düzey” ya da“alan”lar›n varl›¤› ve-rili de¤ildir, yenidenve yeniden ina edil-meleri gerekmekte-dir.

377Ellen Meiksins Wood’un Siyasal Marksizm Ça¤r›s›n› Niçin Dikkate Almal›y›z?



p›y› nas›l belirledi¤i ya da aralar›ndaki etkileim de¤il, bu iki alanaras›ndaki içsel ve tarihsel ba¤lant›d›r. Öyleyse bu ilikinin nite-li¤ini kavramaya yönelik olarak gelitirilmi olan altyap›-üstyap›metaforu ne olacakt›r?

Wood, altyap›/üstyap› metaforunu ele al›rken, altyap›y› iktisadiilikilerle, üstyap›y› da siyasal, hukuki ve di¤er ilikilerle tan›mlayanve bunlar aras›nda bir etkileim, diyalektik ya da belirlenim ilikisikuran klasik model ile üstbelirlenimi öne ç›karan yap›salc› modelide¤erlendirir. Yap›salc›l›¤›n mekanik altyap›/üstyap› modeliyle ta-rihselcilik aras›ndaki ikileme verdi¤i yan›t›n bizi pek de verimli biralana götürmedi¤ini belirtir. Althusser, altyap›/üstyap› modelininmekanikli¤ini sürdürmü ve toplumsal yap›y› birbirinden kopuk,süreklili¤i olmayan, d›sal olarak ilikilendirilmi “etkenler”, “dü-zeyler”, ya da “kerte”ler olarak kavramsallat›rm›t›r. Mutlak de-terminizm/indirgenemez olumsall›k ikili¤i, yap›/tarih ikili¤i, tarih-sel maddecili¤i, tarihsel süreci aç›klaman›n bir yolu olmaktan ç›-karmakta ve bizi kat› bir ikilikler sisteminin içine hapsetmektedir.Wood bu modele kar› altyap›n›n kendisinin belirli hukuki ve siya-si biçimlerde varoldu¤unu ve üretim ilikilerinin kendisinin belirliyasal ve siyasal ilikiler biçimine girdi¤ini vurgulamaktad›r (2003:38).4 Bu noktada Wood’un iddias› bütün siyasal, yasal ve ideolojikbiçimlerin üretim ilikilerinin oluumunda eit a¤›rl›¤a sahip oldu- ¤u de¤il; belli yasal ve siyasal ilikilerin üretim ilikilerini oluturu-cu, kurucu yönleri oldu¤u, bakalar›n›nsa olmad›¤›d›r.

Bu nokta, Wood’un kapitalist üretim tarz›n›n özgüllü¤ünüortaya ç›karmadaki hareket noktas› aç›s›ndan da kritiktir. Farkl›toplumsal biçimlerin ba¤r›nda yatan ve bu toplumsal biçime ren-gini veren özgül toplumsal ilikileri anlamak için bak›lmas› gere-ken yer neresidir? Kitap boyunca Wood, toplumsal biçimlerinözgüllü¤üne ››k tutarken, kapitalizmde ya da feodalizmde, art›keme¤e el konmas›n›n özgül biçimini merkeze al›r. Marx için deüretim tarz›na rengini veren “gizli temel” art›k de¤ere el konulu-unun özel iktisadi biçimidir. Wood, kapitalizmde art›¤a el kon-mas›n›n iktisadi biçiminin, “siyasi” alan, demokrasi ve s›n›f olu-umu için ne anlama geldi¤ini arat›r›r.5

‹ l ik i ve Süreç Ola rak S›n› f ve E .P.Thompson’ ›n Aç› l ›mlar ›

Zira s›n›flar ayr›ks› entiteler olarak varolup, düman s›n›flar bulmakamac›yla etraflar›na bak›n›p sonra da mücadeleye tutumazlar. ...S›-n›f ve s›n›f bilinci her zaman gerçek tarihsel sürecin sonunda yer al›r,

4 Barker da her toplum-sal biçimin özgüllü-¤ünü anlamam›z içinmerkeze almam›z ge-rekenin art›k de¤ere

el konmas›n›n özgülbiçimi oldu¤unu be-lirttikten sonra “art›keme¤e el konu biçi-minin kendisinin ku-rucu bir parças› ola-rak sadece kaynakla-r›n üreticilerden mülkedinici s›n›flara ak››-n› de¤il, ayn› zaman-da bu ak›› mümkünk›lan özgül iktidar bi-leimini, bu toplum-sal biçim içerisindeyap›lan yeniden üre-tim üzerine gündelikvarsay›mlar› aç›mla-yan bask›n moral veestetik kurallar› dagereksindi¤ini” belir-tir (Barker, 1997).

5 Marx siyasal›n biçimi-ni nerede aramam›zgerekti¤i konusundaaç›kt›r: “Ödenmemiart›-eme¤in do¤rudanüreticilerden çekilipal›nmas›n›n özel ikti-sadi biçimi, do¤rudanüretimin kendisindendo¤an ve kendisi debelirleyici bir ö¤e ola-rak onu etkileyen, yö-netenler ile yönetilen-

lerin ilikisini belir-ler.” (Marx’tan ak-taran Barker, 1997)

378 Zafer Y›lmaz



ba›nda de¤il. (E.P: Thompson)6

Post-modern eletiriler ile birlikte Marksizme yöneltilen öz-cülük, belirlenimcilik ve indirgemecilik eletirilerinin en temel

hedefi s›n›f kuram› olmu

tur. Bilindi¤i gibi bu ele

tiriler ile bir-likte sosyal oluumun anla›lmas›nda vurgu kimli¤e ve “farkl›l›- ¤a” kaym›t›r (Özu¤urlu, 2002). Gerçekten de Marksizm içindes›n›f› sadece iktisadi bir kategori olarak gören ve üretim ilikile-rinin bize verdi¤i s›n›f konumlar›n›, s›n›flar› görmek için yeterlibulan yakla›mlar vard›r; fakat bu sadece madalyonun bir yüzü-dür. Marksist kuramc›lar indirgemeci olmayan bir s›n›f kuram›-n›n oluturulmas›nda önemli ad›mlar da atm›lard›r. E.P.

Thompson’›n çal›malar› bu yönelim için bir kilometre ta

›d›r.Wood, s›n›f› piyasa konumlar›na indirgeyen Weberci anlay›-

a, s›n›f› (üretim ilikilerindeki) yap›sal konumlarla özde görenkuramlara ya da s›n›f› kavray›ta oda¤› kiilerin sahip olduklar›malvarl›klar›n›n ya da donan›mlar›n›n da¤›l›m›na kayd›ran (Ras-yonel Seçim Marksizmi gibi) yakla›mlara kar› ç›kar. Onun ye-rine s›n›f oluumunu maddi belirlenimlerin mant›¤› taraf›ndanbiçimlendirilen tarihsel bir süreç olarak ele alan; üretim ve sömü-

rü ilikilerini temel alan ufuk aç›c› bir s›n›f kuram›n›n ipuçlar›n›E. P. Thompson’›n verdi¤ini belirtir.7 Thompson, s›n›f› yap›sal

bir konum olarak de¤il, toplumsal bir iliki olarak görmekte; ya-p›lam› süreçlerin belirleyici bask›lar›n›n insanlar taraf›ndan na-s›l yaand›¤›na, insanlar›n bu bask›larla nas›l baa ç›kt›¤›na, yanis›n›f› oluturan insanlar›n bu yap›sal bask›lar› nas›ldeneyimledi- ¤ine dikkat çekmektedir. Bu noktada deneyim toplumsal varl›kile toplumsal bilinç aras›ndaki gerekli bir ara terimdir.

Thompson’›n görüü iki noktada önemli aç›l›mlar sa¤lar. Bi-rincisi s›n›f› oluturan insanlar› sadece yap›lar›n ta›y›c›lar› (tra-ger) olarak gören anlay›a kar› Thompson, nesnel belirlenimle-rin-üretim ilikileri ve çal›ma artlar›ndaki dönüümler- asla “ta-n›mlanamayan, farkl›l›klar› olmayan ham bir insan malzemesiüzerinde de¤il, tarihsel miraslar›n, geleneklerin ve de¤erlerin ta›-y›c›lar› olan tarihsel varl›klar üzerinde etkili oldu¤u” vurgusunugetirir. (Wood, 2003: 114). Ayr›ca materyalist s›n›f kuram› için

hareket noktas›n›n üretim ilikileriyle birlikte, bu ilikileri dene-yimleyen “gerçek bireyler, bireylerin eylemleri ve –hem haz›r bul-duklar› hem de kendi eylemleriyle yaratt›klar›- maddi yaam ko-ullar›” (Marx ve Engels, 1992: 36) oldu¤unu hat›rlat›r. Thomp-son’a göre sanayi devrimi ile de¤ien üretim ilikileri ve çal›ma

6 Aktaran Özu¤urlu(2002: 44).

7 Thopmson’un s›n›f kuram›na temeloluturan eseri The

Making of the Eng- lish Working Class adl› çal›mas›d›r. Ki-tab›n birinci k›sm› ‹n-giliz emekçi s›n›flar›-n›n miras ald›klar› si-yasal kültürü ayd›nla-t›r. ‹kinci k›s›m çal›-an halk gruplar›n›n,kapitalist sanayile-meyi oluturan eko-nomik ve siyasal de-¤iimleri nas›l yaa-d›klar›n› ve de¤erlen-dirdiklerini çözümler.Üçüncü k›s›m, buemekçi gruplar›n sa-nayileme deneyimi-ne yan›t olarak, mi-ras ald›klar› kültürelkaynaklar› yarat›c›bir ekilde kullanma-lar› sayesinde örgüt-lü ve bilinçli bir içis›n›f›n› nas›l meyda-na getirdiklerini be-timler (Trimberger,1999: 221-22).




koullar› “...yo¤rulmam› bir hammaddeye de¤il, özgür do¤an ‹n-giliz’e, Paine’in geride b›rakt›¤›ekliyle ya da Metodistler’in bi-çimlendirdi¤iekliyle özgür do¤an ‹ngiliz’e (dayat›ld›). Fabrika i-çisi ya da çorapç›, Bunyan’›n, an›msanan köy halklar›n›n, yasaönünde eitlik nosyonlar›n›n ve zanaatç› geleneklerinin de miras-ç›s›yd›. ‹çi s›n›f›, meydana getirildi¤i kadar, kendi kendisini demeydana getirdi” (Thompson’dan aktaran Trimberger, 1999: 36).

Thompson, Wood’un ifadesi ile, insan eylemini ve bilincinikaba indirgemeci ekonomizmin ac›mas›z elinden kurtarmakta,maddi üretim etkinli¤inde kendisini bilinçli bir etkinlik olarakgörmekte ve “farkl› s›n›flar›n üretim biçimi ile farkl› ilikilerini,bu s›n›flarla ba¤lant›l› kurumlar›n, kültürlerin, ideolojilerin üre-tim biçiminde ifadesini buldu¤u farkl› yollar› hesaba” katmakta-d›r (Wood, 2003: 82). Thompson’›n elinde üretim ilikileri ve s›-n›flar üretim tarz›n›n soyut matrisi taraf›ndan belirlenen ve bumatristen formel bir mant›kla türetilebilecek bir kategori olmak-tan ç›kar. Yaayan, nefes alan, devrald›¤› kültürel ve tarihsel bi-çimler içerisinde kendi tarihini yapan insanlar taraf›ndan olutu-rulan gerçeklikler biçimini al›r. Bu anlamda Thompson, “üretim

ili

kilerinin mant›¤›n› bir soyutlama biçiminde de¤il, toplumsalhayat›n günlük ileyiinde, üretimin d››ndaki somut kuram veuygulamalarda görülebilir, ileyen bir tarihsel ilke olarak” aç›¤aç›karabilmektedir (Wood, 2003: 85).

Wood’un önemsedi¤i ikinci nokta Thompson’›n s›n›f müca-delesinin s›n›f› önceledi¤i formülasyonunda ifadesini bulan s›n›f kuram›n›n, bize, “olgun s›n›flar›n” var olmad›¤› durumlarda biles›n›f durumlar›n›n belirleyici etkilerini görme f›rsat›n› vermesi-

dir. Thompson “do¤ru s›n›f oluumu” modeli sunmaya çal›

anyakla›mlar›iddetle eletirir. S›n›f› belirli bir bilinç düzeyi veya

s›n›f bilincinin varl›¤› ile ede¤er sayan anlay›lar›n s›n›f› göreme-dikleri noktada, Thompson s›n›f hareketlerini alg›layabilmeyi vede¤erlendirebilmeyi sa¤lamaktad›r. Thompson’›n bu vurgular›n›takip eden Wood’a göre, üretim ilikileri s›n›f ilikilerinin uzla-maz zeminini sunsa da bize do¤rudan s›n›f›n kendisini vermez.“Üretim sürecinde do¤rudan bir araya getirilmemi, hatta son

derece farkl› üretim biçimlerinde yer alan içilerin” s›n›f olarakdavranma e¤ilimini anlamak için üretim ilikileri ve s›n›f aras›n-

daki denkleme, yaam ortam› ile deneyimin tarihsel ve kültürelözelliklerinin kat›lmas› gerekmektedir. S›n›f orada duran ve d›a-r›dan kendisine bilinç ta›nmas›n› bekleyen birey de¤il, “s›n›f-

380 Zafer Y›lmaz



lar aras›nda ve bir s›n›f›n kendi üyeleri aras›ndaki iliki ve süreçiçerisinde kurulan ve oluan bir eydir” (Wood, 2003: 115).

Niç in Te leo lo j iye ve Teknolo j ikBel i r l en imci l i¤e Kar› Tar ih?

Wood kitab›n›n bu bölümünde iki temel yakla›m› do¤rudankar›s›na al›r: Üretim biçimlerinin mekanik birekilde, tek yön-lü olarak birbirini izledi¤ini ileri süren ve tarihsel dönüüm anla-r›nda üretici güçlerin gelimesini merkeze alan görü8 ile piyasa-y› bir f›rsat yap›s› olarak ele alan ve feodalizmden kapitalizme ge-çite sürekli bir d› etken (ticaret, genileyen pazarlar, aç›lan vekapanan ticaret yollar› gibi) arayan görü. Wood bu her iki yak-la›m›n da feodalizmden kapitalizme geçii aç›klarken kapitalistyap›lanma ve dürtülerin feodalizmin ba¤r›nda embriyo halindevaroldu¤unu varsayd›¤›n› belirtir. Oysa ki sorun, Brenner’in or-taya koydu¤u gibi “kapitalizm öncesi toplumun eylemleriyle, ka-pitalizm öncesi mülkiyet ilikilerinin nas›l kapitalist mülkiyet ili-kilerine dönütü¤ünün aç›klanmas›d›r” (Wood, 2003: 144).

Bu iki yakla›ma kar› Wood, Brenner’in kapitalizmin do¤u-u tart›malar›na dair yan›tlar›ndan hareketle alternatif bir kavra-y› önerir. Brenner’in yakla›m› kapitalizmin özgüllü¤ünün, ken-dine özgü sistemsel mant›¤›n›n, tarihsel köklerinin anla›lmas›yönünde önemli bir ad›md›r. Brenner, ticari toplumu evrensel vetarih ötesi bir konuma koymaz ve ‹ngiltere’de tar›msal ilikilerindönüümüne odaklan›rken, mülkiyet ilikilerini ve bu mülkiyetilikilerini yeniden üreten toplumsal ve tarihsel süreçlerin nas›lyap›land›¤›n› arat›r›r. Brenner Marx’tan hareketle, do¤rudanüreticilerin hem kendilerini yeniden üretebilmelerini sa¤layanüretim araçlar›yla, hem de birbirleriyle olan ilikilerini dikkatealmaktad›r. Lordlar›n ve köylülerin koullar›n› korumalar›na eniyi yard›mc› olacak iktisadi stratejiler ve yeniden üretim kurallar›Brenner’in analizinin temelini oluturur.

Kapitalizmin do¤uu tart›malar›nda vurguyu ilk defa de¤i-im ilikilerinden (uzak pazarlar için yap›lan üretimden) üretimilikilerine, feodalizmin içsel çelikilerine kayd›ran MauriceDobb olmutur.9 Brenner, Dobb’u eletirmekle birlikte içsel çe-likiler vurgusunu takip etmektedir. Kapitalizmin zaman ve me-kân ba¤›ml› özgül toplumsal mülkiyet ilikilerinden nas›l do¤du- ¤unu aç›klamakta; tar›msal mülkiyet ilikileri ve üretimin dönü-ümünü mümkün k›lan tar›msal kapitalizmin özgül üçlüsünün(landlord, kapitalist çiftçi ve ücretli emekçi) nas›l ortaya ç›kt›¤›-

8 Barker’›n belirtti¤i gi-bi, teknolojik deter-minizm kapitalisttoplumsal ilikilerinetkisi olarak aç›¤a

ç›kan üretici güçlerigelitirme itkisini ön-ce bir neden olarakalmakta, daha son-ra ise toplumsal ge-limenin itici gücüolarak insanl›k tari-hini geriye okumak-tad›r (Barker, 1997).

9 Dobb’un bu vurgusuönemli bir tart›mabalatm›t›r. Kapita-lizmden feodalizmegeçi tart›mas› ola-rak adland›r›lan butart›ma Dobb’unStudies in the Deve- lopment of Capita- lism kitab›na PaulSweezy’nin Science and Society dergi-sinde yazd›¤› eletiriyaz›s›yla balam›-t›r. Tart›ma günü-müzde de devam et-mektedir. Temeldetart›ma konusuolan noktalar un-lard›: (1) feodaliz-min çözüünde parave ehirlerin, ticare-tin rolü (2) ‹ngilte-re’de 14 yy. sonu ile16.yy ba› aras›nda-

ki dönemin hangiüretim tarz› ya datarzlar› taraf›ndankarakterize edildi¤i(3) Sanayici kapita-listin kökeninin neoldu¤u: üreticininbir tacir ve kapitalistdurumuna gelmesimi- Marx için gerçekdevrimci yol- yoksamevcut bir tacir s›n›-f›n›n bir bölümününüretime do¤rudansahip ç›kmaya ba-lamas› m›? (4) ‹ngil-tere’de 14 yüzy›l ilebirlikte ayni rantlar›n




na bakmaktad›r. ‹ngiltere’nin özgül koullar› bu üçlünün do¤u-u ile sonuçlanm›t›r. Bu koullar (1) ‹ngiltere’de aristokrasinink›tadaki benzerleriyle ayn› ölçüde özerk olan ‘ekonomi-d››’ güç-lere ya da ‘siyasal olarak oluturulmu mülkiyet’e henüz sahip ol-may›lar›, (2) ‹ngiltere’de topra¤›n uzun zamandan beri al››lma-d›k bir biçimde merkezilemi olmas›, (3) Büyük toprak parçala-r›n›n mülk sahibi köylüler taraf›ndan de¤il, kirac›lar taraf›ndanilenmesi ve (4) Toprak sahiplerinin nispeten zay›f ekonomi d››güçlerinin, kendilerinin kirac›lardan do¤rudan bask› araçlar›yladaha fazla rant s›zd›rma kabiliyetlerinden çok, kirac›lar›na reka-betçi üretim taraf›ndan yap›lan bask›ya ba¤l› olmas›d›r. Bu özgülbileim, çok say›da tar›msal üreticinin topra¤a ve üretim araçla-r›na eriimlerinde piyasaya ba¤›ml› hale gelmesine yol açm›t›r(Wood, 2002: 110-111). Böylelikle feodal yeniden üretim kural-lar›ndan kapitalist kurallara bir dönüüm gerçekleir:

Bu yeni kurallara göre, do¤rudan üreticinin üretim araçlar›ndan venihayetinde “iktisat d››” art›-ürüne el koyma biçimlerinden kopar›l-mas›, hem sömürücüleri, hem de üreticileri rekabete maruz b›raka-cakt› ve rekabetçe bask›lar alt›nda, kârl›l›k gerekliklerine göre hare-ket etmelerine olanak tan›yacakt›. (Wood, 2003: 143-145 )

Yeni mülkiyet ilikilerinin aç›¤a ç›kmas› ve toprak sahibi ilekirac› aras›ndaki bu yeni bileim, üreticilerin piyasan›n zorunlu-luklar›na tabiyetinde önemli bir rol oynam›t›r. Brenner, yeni s›-n›f ve mülkiyet ilikilerinin feodalizmin bariyerlerini yerle birederek tar›msal art›¤›n üretken kullan›m›n›n önünü açt›¤›n› be-lirtir. Brenner’in bu argümanlar›, feodalizmin çözülü süreciniaç›klarken “içsel” çelikileri ve de¤ien s›n›f ilikilerini temel al-

d›¤›n› göstermektedir:Özetle, köylü üretimi ile serf sistemindeki s›n›f ilikilerini belirleyenart›¤a el konma ilikileri aras›ndaki çelikiler köylü birikiminde,köylü üretkenli¤inde ve köylünün kendi kendine yetebilme kabiliye-tinde bir krize yol açm›t›r. Bu krize varolan yap›ya içkin olan s›n›f çelikisinin yo¤unlamas› elik etmitir. Ancak bu durum birbiriylemücadele eden s›n›flar aras›ndaki güç dengelerine ba¤l› olarak fark-l› yerlerde farkl› sonuçlar vermitir. (Brenner, 1990: 36)

Brenner ve Wood’un çal›

malar› kapitalizmi feodalizm içindeya da tarihin balang›c›ndan beri var olan birey gibi ele almakyerine, onu özgül toplumsal ve mülkiyet ilikilerinin sonucu, da-has› s›n›f mücadelelerinin olumsal bir sonucu olarak görme do¤-rultusunda önemli bir ad›md›r.10 Kapitalizmin tarihini anlamayaçal››rken onun zorunlu birekilde aç›¤a ç›kt›¤› önermesini terk

para rantlar› ile yerde¤itirmi olmas›(5)Daha temeldekitart›ma olarak, ‹a-ya Üür’ün vurgula-

d›¤› gibi, bir üretimtarz›n›n dinami¤ininereden ald›¤›: için-den mi, d››ndanm›? Üretici güçlermi yoksa üretim ili-kileri mi öncelik ta-›mal›d›r? Üür’ünçal›mas› bu konu-da Türkçe’de yeralan en kapsaml›de¤erlendirmedir.Bkz. Üür (1992).

10 Bu nokta, Wood’untarihsel dönüümanlar›n› nas›l kavra-d›¤›n› görmek aç›-s›ndan da kritik. Wo-od üretici güçler ileüretim ilikileri ara-s›ndaki çelikide sü-rekli üretici güçlerlehine bir çözülügören yakla›m› daeletiriyor ve üreticigüçlerin üretim ili-kileri düzeyine çekil-di¤i tarihsel durum-lara kitab›nda iaretediyor. Bu noktadakritik olabilecek Mo-oers’in yorumunada yer vermek istiyo-rum: “Üretim güçle-

rinin ve ilikilerininçelikili birli¤i, Marxtaraf›ndan toplum-sal gelimenin kilidi-ni açacak tarih-üstüsoyut bir anahtarolarak anla›lmaz.Tersine bu ilikininald›¤› özgül biçim,ancak belirli toplum-sal koullar içerisin-de tarihsel olaraknas›l dile geldi¤i in-celenmek suretiyleanla›labilir. Marxiçin bu d›sal de¤il,köklerini s›n›f müca-delesinden alan ve

382 Zafer Y›lmaz



etmek, sosyalizmin bir zorunluluk olarak bir gün gelece¤ine ina-nan sosyalistler için oldukça zordur. Peki, tarihi bugüne t›rma-nan basamaklar olarak alg›lamamak11 ve kapitalizmi özgül müca-delelerin ve ilikilerin bütününden oluan tarihsel bir sürecin so-nucu olarak görmek bize ne kazand›racakt›r? Wood’un önemitam da bu noktada aç›¤a ç›k›yor:Kapitalimin tarihselli¤ini yeniden kurmak, onu tam da yeniden meydan okunabilir hale getir- mektir . Yazar›n belirtti¤i gibi:

E¤er ele ald›¤›m›zey teleoloji de¤il, tarih ise; bu durumda sosyalistprojeyi tan›mlayan ilgili kategori, kaç›n›lmazl›k, engellenemezlik,potansiyelin gerçeklemesi vaat de¤il, tam olarakolas›l›k ’t›r. Bu dao kadar dikkate al›nmayacakey midir? Kar›m›zdaki ey, “sadecerastlant›sal, aa¤›lay›c› birekilde kaza eseri olan, d›sal bir olas›l›k”de¤il, tarihsel bir olas›l›kt›r; baka bir deyile, daha önce imkans›zolan bir eyi imdi mümkün k›lan belirli toplumsal ve maddi koul-lar vard›r; bu koullar sosyalizmin sadece soyut bir ideal ya da belir-siz bir yönelim de¤il de, gerçekten de bir siyasal proje olmas›n› ola-nakl› k›lar. (Wood, 2003: 177)

Hangi Demokras i Kapi ta l i zme Kar› ?

Demokrasinin ancak kapitalizmde var olabilece¤i ve demok-rasinin sadece kapitalizme özgü bir siyasal örgütlenme biçimi ol-du¤u gibi Friedmanvari görüler aç›¤a ç›kt›kça, kapitalizm-de-mokrasi ilikisi Marksistlerin temel problemlerinden biri olmu-tur.12 Eletirel kuramc›lar kapitalizm-demokrasi ilikisi söz ko-nusu oldu¤unda dikkati daha çok siyasal kat›l›m ve özgürlükle-rin s›n›f mücadelesi arac›l›¤›yla elde ediliine çekmiler (Çak›r,1987); sermayenin hakimiyeti ve demokrasi aras›nda evrimci ve

ilevsel bir ili

ki kuran yakla

›mlar› ele

tirmi

lerdir (Therborn,1989). Örne¤in Ferdan Ergut’un temel tezlerini tan›tt›¤› Ruesc-

hemeyer, Stephens ve Stephens’›nCapitalist Development and Democracy bal›kl› kitab›n›n demokrasi tarihinin gerçek öznesi-nin burjuvazi de¤il içi s›n›f› mücadeleleri oldu¤unu belirtmekte-dir (Ergut, 1994).13 Wood da, kitab›n›n demokrasi bölümündebu eletirel duruun bir uzant›s› olarak, mücadele sürecinde de-mokrasinin de¤ien içeri¤ini gözler önüne sermeye çal››r.

Kapitalizme Kar › Demokrasi ’de kapitalizm-demokrasi iliki-sine dair iki temel hatan›n alt› çizilmektedir: Birincisi demokra-siyi sadece siyasal alan ile s›n›rl› bir kavram olarak görmektir.‹kincisi ise demokrasiyi demos (halk) taraf›ndan yönetim veyahalk›n iktidar› olarak de¤il; yurtta özgürlükleri, (ifade özgürlü- ¤ü, bas›n özgürlü¤ü, toplant› yapma özgürlü¤ü gibi) hogörü,

s›n›f mücadelesi ta-raf›ndan dolay›mlan-m› içsel bir çeliki-dir. Baka bir deyi-le, üretim güçleri ile

ilikileri aras›ndakiiliki ile s›n›flar ara-s›ndaki çat›ma, bir-birinden ayr› iki çe-liki de¤ildir” (Mo-oers, 1997: 34).

11 Marx Grundris- se ’de öyle demek-tedir: “Tarihi geliimve ilerleme denennesne, genel ola-rak, en son biçiminkendisinden öncegelenleri kendisinedo¤ru t›rmanan ba-samaklar olarak gör-mesi olgusuna da-yan›r. Bu biçimin iseancak nadiren vebelli koullar alt›ndakendi kendini ele-tirmesi mümküno l a c a ¤ › n -dan......kendindenöncekileri kavray››da daima tek yanl›olacakt›r (Marx,1979: 177).

12 Friedman’›n görü-lerinin eletirisi içinbkz. Çak›r (1987) veKöker (1987).

13 Ergut, sözü geçenyaz›s›nda Türkiye’de

de yap›lan ayn› hata-ya, burjuvazi ile de-mokrasinin geliimi-ni özdeletirme ha-tas›na dikkat çek-mekte ve R-S-S’ninkitab›na referanslademokrasinin gelii-minde burjuvazininolumlu rol oynad›¤›sadece üç ülke ol-du¤unu belirtmekte-dir: ‹sviçre, ‹ngiltereve Fransa (Ergut,1994: 212).




384 Zafer Y›lmaz

özel alanlar›n korunmas›, bireyin ve/veya yurtta›n devlete kar›korunmas› gibi kavramlar üzerinden tan›mlamakt›r. Wood, buproblemlerin alt›nda yatan tarihsel sürece, kapitalizm ile birliktedemokrasi kavram›n›n bizatihi kendisinin nas›l bir dönüüm ge-çirdi¤ine dikkat çekerek bu süreçte liberalizmin nas›l demokrasi-yi bast›rarak onun yerine geçti¤ini gösterir. Kapitalizmin gelii-minde bireyin hak ve özgürlüklerinin sürekli geliimini gören li-beral teleolojiye kar› tarihi göreve davet eder.

Wood’un bu sorunlar› tart›mak için kulland›¤› araç, eski Yu-nan ehir devletindeki demokrasi kavray›› ile modern demokra-si aras›ndaki fark›n gösterilmesidir. Eski Yunan’la ilgili olarak ilkönce, özgür emekçinin, özellikle de köylünün yarg› ve siyasi öz-gürlü¤ü olan yurtta konumunda bulundu¤unu ve bu özgüremekçinin Atina demokrasisinin bel kemi¤i oldu¤unu belirtir.Böylece kölenin esareti kadar özgür igücünün özgürlü¤ünün deAtina toplumunun belki de en belirgin özelli¤i oldu¤unu kabuletmi olur. Wood daha sonra polis’in bir devlet biçimi olarakgerçek ay›rt edici özelli¤inin, çal›man›n ve yurttal›¤›n köylüyurttata birlemesi ve üreticinin yurttalar toplulu¤unun bir

üyesi olmas› nedeniyle, toprak köleli¤i, vergi gibi geleneksel sö-mürü biçimlerinden korunmas› oldu¤unu belirtir. Bu da Ati-na’da yöneticiler ile üreticiler aras›ndaki tipik k›r›lman›n ortadankalkmas› anlam›na gelmektedir.

Kapitalizmde demokrasiyi anlamak aç›s›ndan önemli olan birdi¤er nokta Atina demokrasisinin farkl› tarihsel süreçlerde nas›lfarkl› tan›mland›¤›n› görmektir. Amerikan ve Frans›z devrimle-rinden önce demokrasi “banal” biçimiyle, demos’un egemenli¤i

olarak tan›mlan›rken ve Atina demokrasisi ortak amaçlar etraf›n-da “mekanik” bir biçimde bir araya gelmi bir toplum olarak gö-rülürken, 18.yy. sonunda mekanik “çokluk” ifadesi yerini “aylakkalabal›¤a” b›rakm›t›r. Bu de¤iimin nedenlerinden biri Britan-yal› tarihçilerin ça¤dalar›n› demokrasinin tehlikelerine kar›uyarma istekleridir. Bu “tehdit alg›s›” demokrasinin kapitalizm-de geçirdi¤i dönüüm aç›s›ndan önemlidir.

Wood’a göre, kapitalizmdeki demokrasi ile antik Yunan’daki

demokrasi aras›ndaki kar›tl›¤› anlamak için her iki dönemdekiyurttal›k hakk› kavram›n›n anlam›na bakmak önemlidir. Kapita-

lizmde yurttal›k hakk›, toplumsal ve iktisadi konuma ba¤l› de¤il-ken ve yurtta eitli¤i s›n›fsal eitli¤i do¤rudan etkilemezken; Ati-na demokrasisinde s›n›flar aras› ilikiler do¤rudan ve derindenyurttal›k konumundan etkilenmekte ve küçük üretici iktisat d››



zorunluluklardan korunmaktad›r. Sonuçta ortaya ç›kan farkl›l›kçarp›c›d›r: Kapitalizmde demokrasi sömürüyü sa¤lam bir biçim-de yerletirirken ve mülkiyet ilikilerine dokunmaks›z›n yurttal›khaklar›n›n ve siyasi haklar›n demokratikletirilmesi mümkünken;Atina’da “siyasi eitlik yaln›zca toplumsal ve iktisadi eitsizliklebir arada var olamad›, bu eitli¤i önemli ölçüde düzeltti ve de-mokrasi biçimsel olmaktan gerçek olmaya çok daha yak›nd›”(Wood, 2003: 240). Wood kapitalist toplumda siyasi haklar›n es-ki demokrasideki yurttal›k haklar› gibi bir anlam› olmad›¤›n›n vedemokrasinin biçimsel olarak ayr› bir “siyasi” alanla s›n›rland›r›l-d›¤›n› ileri sürer. Antik demokrasi kavram›, alt s›n›flara esiz biryurttal›k konumu tan›rken, kapitalist demokrasi yurttal›¤›n kap-sam›n›, onun gücünü s›n›rlayarak geniletecektir. Kapitalizmdeherkesi kapsamayan bir yurttal›k seçene¤i art›k mümkün olma-d›¤›nda ise devreye daha kapsay›c›, ancak edilgen ve sadece siya-sal güçlerle s›n›rl› bir yurttal›k kavram› girecektir.

Wood bu noktada modern demokrasi kavram›n›n Anglo-Amerikan gelene¤i ile örneklenen farkl› tarihsel yörüngesine ia-ret eder. Bu yörüngenin kilometre talar› Magna Carta ve 1688,

yani varl›kl› s›n›flar›n yükseli

idir.Bu durum, köylülerin kendilerini, lordlar›n siyasal bask›lar›ndankurtarmas› sorunu de¤il, lordlar›n kendi ba¤›ms›z güçlerini monar-inin isteklerine kar› kabul ettirmesidir....monarilerin tecavüzünekar›, aristokrat ayr›cal›klar›n kabul ettirilmesi, modern demokrasikavram›n›n türedi¤i “halk egemenli¤i” gelene¤ini ortaya ç›kard›; fa-kat söz konusu “halk”, demos de¤il, monari ile kitleler aras›ndakikamu alan›nda yer alan, d›ar›ya kapal› bir siyasal ulusu oluturanayr›cal›kl› bir tabakayd›. (Wood, 2003: 243-244)

Yeni demokrasi kavram›n› mümkün k›laney, kapitalizminiktidar›n düzlemini lordluktan mülkiyete çevirerek halk›n statü-sünü daha az göze çarpar hale getirmesidir. ‹te içerisinde birey-sel hak ve özgürlüklerin gerçekleti¤i tarihsel ve toplumsal çerçe-ve budur. Fakat Wood biçimsel demokrasiyi mutlak bir ilerleme,biçimsel yurttal›¤› üreten tarihsel süreçleri ise özgürlüklerin sü-rekli art›r›lmas› olarak gören liberal teleolojiye kar› bizleri tem-kinli olmaya davet eder. Wood’a göre yurttal›k toplulu¤una ka-t›lan emekçi kitlelerin “kay›p ve kazançlar› hesaplan›rken, onla-r›n yurttal›k hakk› olarak sahip oldu¤u siyasal alan›n de¤erinin”düürüldü¤ü hat›rlanmal› ve “...kapitalistleme ve en sonundayurtta kitlesine kat›lacak modern, “özgür ve eit” ücretli emek-çiye aç›lan tarihsel süreç, köylüleri geleneksel ve ortak haklar›yla




386 Zafer Y›lmaz

birlikte, hem mülklerinden, hem toplumlar›ndan koparan süreç-le ayn›” oldu¤u unutulmamal›d›r (Wood, 2003: 248).

Son olarak Wood bugün demokrasinin do¤all›kla temsili de-mokrasi ile özdeletirilmesinin ne kadar sorunlu oldu¤unu bir kezdaha hat›rlat›r. Amerikan düüncesinin miras› olan temsili demok-rasi asl›nda bir filtre görevi yapmakta ve siyasi gücün kullan›lmas›-n› de¤il terk edilmesini; bu gücün bakalar›na devredilmesini ve ya-banc›lamas›n› temsil etmektedir. Amerikan cumhuriyeti, iktidar›n“halk›n temsilcilerine” geçmesinin demokrasinin özünü oluturdu- ¤u fikrini getirirken, demokrasiyi tamamen siyasal alana “yurtta

toplumundan ve “ekonomiden” uzakta bir alana sürmütür. Bura-da sözü edilen halk art›k Atina’daki etkin yurtta de¤ildir; “kamu-sal alanda merkezi devletçe temsil edilen, birbirinden kopuk, birey-lerin toplam›” olarak tan›mlanmaktad›r (Wood, 2003: 259).

Gerçekten de kapitalizm ve demokrasi barikatlar›n ayr› taraf-lar›nda yer almaktad›r; fakat “kapitalizme kar› olan” demokrasiyurttalar›n pasif bir biçimde yararlanabilece¤i anayasal haklar veyöntemsel ileyilerin demokrasisi de¤il, içerisinde üretenler veyönetenler ikileminin k›r›ld›¤› ve halk›n gücünün etkin kullan›-

m›n›n merkezi oldu¤u bir demokrasidir.Kapi ta l i zmin Bütün ley ic i Mant ›¤› ve Sonuç :

Wood, kapitalizmi, farkl›lam› toplumsal konumlar ve iliki-ler ço¤ullu¤unda eriyen belirsiz bir yap› olarak görenlere kar›,kapitalizmin bütünleyici, herkesi kapsay›c› ve homojenletiricietkilerini göstermeye çal››r. Wood’un vurgusu, toplumsal pra-tikler, tabiiyet alanlar› ve kimlikler aras›nda çubu¤un farkl›l›küzerine a›r› büküldü¤ü günümüzde, önemli bir uyar›c› ilevi gö-rerek, kapitalizmin “bütünletirici” mant›¤›n› yeniden gündemegetirir: “Hiçbir eski despot tebaas›n› oluturan insanlar›n özelyaamlar›na-yaamlar›ndaki f›rsatlara, seçimlere, tercihlere, ka-naatlere ve ilikilere, ayn› derinlikte, ayr›nt›da ve yo¤unlukta, sa-dece çal›ma mekânlar›nda de¤il, hayatlar›n›n her köesine- bukadar nüfuz etmeyi hayal edemezdi” (Wood, 2003: 300). ‹lk de-fa kapitalizmde üretim ve art› de¤erin elde edilme süreci ayr›l-maz bir ekilde bir araya gelirken, üretimin örgütlenmesi ve top-luluk hayat› birbirinden ayr›lm› ve toplumsal yaam böylesinedenetlenebilir hale gelmitir.

Burada iki nokta önem kazanmaktad›r. Birincisi toplumsalilikilerin farkl› veçhelerinin kapitalizmin bütünleyici mant›¤›natabiiyetidir. Clarke’a göre söz konusu olan, toplumsal ilikilerin



maddi üretimin gerekliliklerine ilevsel tabiyeti de¤ildir; “özgülve belirli bir tarihsel süreçte toplumsal ilikilerin hakim üretimilikilerinin tahakkümü alt›na girmesi, sonuçta bu ilikinin geli-mi formlar› olarak belirlenmesidir” (Clarke, 1991: 84).

‹kinci nokta ise kapitalizmin bütünletirici mant›¤›n›n birparças› olarak heterojenletirme e¤ilimiyle ilgilidir. Fuat Ercan’›nçok iyi ifade etti¤i gibi,

Kapitalizm... bir yandan daha önce meta ilikilerinin geçerli oldu¤ubelirli mekanlar üzerinde süregelen ve kefedilmemi olanlar› yeni-den metalat›r›rken ya da meta ilikilerini daha da yo¤unlat›r›rken(intensification of social relations ), di¤er yandan farkl› mekanlardasüregelen farkl›l›klar› ve yaam biçimlerini, heterojen varolular ola-rak tüketmek üzere kefeder (extensification of social relations ) ...Buaamada farkl›l›k ve parçalanma ile bütünleme ve homojenlemee¤ilimleri e zamanl› çal›makta. (Ercan, 2000: 206-207)

Son olarak kitab›n politik aç›l›mlar›ndan en önemli olan›n› vur-gulamak gerekiyor. Wood’un s›n›f anlay››n›n sadece iktisadi birkategori olarak s›n›f olmad›¤›n› belirtmitim. Bu, kendi içerisindeve di¤er s›n›flarla ilikisi içerisinde, ayn› üretim sürecini, yani temel-deki toplumsal antagonizmay› birlikte deneyimleyen insanlar tara-f›ndan -bir iliki ve süreç içerisinde- kurulan bir s›n›f anlay››d›r.

Böyle bir s›n›f kavray››, gerçeklikle yüzleilemedi¤i için s›n›-fa do¤ru kaçmaya de¤il, s›n›f› oluturan insanlar› gerçeklikte, on-lar› bask› ve sömürünün farkl› biçimlerini deneyimleyileri için-de görmeye davet etti¤i için önemlidir. Bu ba¤lamda bask› ve sö-mürünün farkl› biçimlerine a›r› vurgu yapan “farkl›l›k” kuram-lar› bu alanlar› kendi içlerine kapal› kutular biçiminde alg›lama-ya e¤ilimli olabilirler; fakat bu, bu biçimlerin analizinin söz ko-nusu kuramlara terk edilmesi ya da bu alanlar›n özgüllü¤ünün s›-n›fa indirgenmesi için mazeret olamaz. Barker’›n da belirtti¤i gi-bi bugün Marksist kuramc›lar›n önündeki en önemli görevlerdenbiri, bask› ve sömürünün farkl› biçimlerinin birbiriyle içsel ola-rak nas›l ilikili oldu¤una bakmak; bu biçimlerle kapitalist üre-tim ilikilerinin kapsay›c› mant›¤› aras›nda nas›l bir ba¤ oldu¤usorusuna yan›t üretmektir. Wood bu kitab› ile bize önemli birbalang›ç noktas› ve iyi bir pusula vermektedir. Gerisi bu yoluyürümek isteyenlerin azmine kal›yor. Bu yolu izlemek isteyenle-re son bir öneri de Marx’tan: “Se gui il tuo corso e lascia dir le genti ” (Sen yolunda yürü ve b›rak ne derlerse desinler; Marx,2000:19, ‹lahi Komedya’ dan)n




Kaynakça:Barker, C. (1997) “Some Reflections on Two Books by Ellen M. Wood”,Historical Materialism ,1.Brenner, R. (1990) “Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe, Ashton, T.H.(der.) The Brenner Debate , Cambridge: Cambridge University.Çak›r, N . (1987) “Piyasa ve Demokrasi”,11.Tez , 6.Clarke, S. (1991) “Marxism, Sociology and Poulantzas’ Theory of the State”, Clarke, S. (der.),The State Debate, Lon-don: Mac Millan.Dobb , M. (1992)Kapitalizmin Geli imi Üzerine ‹ncelemeler , çev. F. Akar, ‹stanbul: Belge.Ercan, F. (2000) “Küreselleme Sürecindeki Yerellikler: Homojenleme ve Farkl›lama/Güç ve Eitsizlik ‹likileriÜzerine”,Mübeccel K›ray ‹çin Yaz›lar,Ba¤lam.Ergut, F. (1994) “Demokrasi Tarihinin Öznesi”,Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi,6.Holloway, J. ve S. Piccotto (1991) “Capital, Crisis and the State”, Clarke, S. (der.),The State Debate, London: McMillan.Köker, L (1987) “Liberal Demokrasi ve Eletirileri”,11. Tez , 6.Marx, K. (1979)Grundrisse, Ekonomi Politi¤in Ele tirisi için Ön Çal› ma , çev. S. Nianyan, ‹stanbul: Birikim.

Marx, K. (2000)Kapital,1. Cilt, çev, A. Bilgi, Ankara: Sol.Mooers, C. 81997)Burjuva Avrupa’n›n kurulu u, Mutlakç›l›k, Devrim ve ‹ngiltere, Fransa, Almanya’da Kapitalizmin Yükseli i , çev. B. S. ener, Ankara: Dost.Özu¤urlu, M. (2002) “S›n›f Çözümlemesinin Temel Sorunsallar›”,Praksis , 8.Sayer, D. (1991)An Excursus on Marx and Weber Therborn, G. (1989)Sermaye Egemenli¤i ve Demokrasinin Do¤u u, çev. . Tekeli, Ankara: V.Trimberger, E. K. (1999) E. P. Thompson: Tarihin Sürecini Ayarlamak”, Skocpol, T. (der.)Tarihsel Sosyoloji,Bloch’tan Wallerstein’a Görü ler ve Yöntemler,‹stanbul: Tarih Vakf›.Üür, ‹. (1992)Kapitalizmin Geli mesi Üzerine ‹ncelemeler ve Geçi Tart› malar› Bir Takdim,‹stanbul: Belge.Wood, E. M. (2002)Kapitalizmin Kökeni, Geni Bir Çerçeve , ‹stanbul: Epos.

Wood, E. M. (2003)Kapitalizm Demokrasiye Kar › Tarihsel Maddecili¤in Yeniden Yap›land›r›lmas›, çev.

. Artan, ‹s-tanbul: ‹letiim.

Ellen Meiksins Wood’un Türkçe’de yay›nlanm› makale ve kitaplar›:Wood, E. M. (1992)S›n›ftan Kaç› : Yeni ‘Hakiki Sosyalizm , çev. . Alpagut, Ankara: Ak›.Wood, E. M. (1992) “Sivil Toplumun Yararlar› ve Zararlar›”, çev. C. Badem,Dünya Solu , 8, 1-29.Wood, E. M. (1997) “Modernite, Postmodernite ya da Kapitalizm?”, çev. ‹. Kabran,Sosyalist Politika , 12: 117-129.Wood, E. M. (1997) “A. Sivanandan’a Cevap: Küreselleme veya (Globaloney)?”, Çev. ‹. Kabran,Sosyalist Politi- ka , 13: 93-102.Wood, E. M. (1999) “Kapitalist De¤iim ve Kuaksal Kaymalar”, çev. E. Akdeniz,Sosyalist Politika , 22: 102-108.

Wood, E. M. (1999) “Küreselleme, Postmodernite ve Di¤er New Age’ler: Sol Entellektüeller ve Yeni Bir Ç›¤›rTutkular›”, çev. U. Günsur, Bakaya, F. (der.)Küreselle me mi? Emperyalizm mi? Piyasac› Efsanenin Çökü ü için-

de, 71-81, Ankara: Ütopya.Wood, E. M. (2000) “Postmodern Gündem Nedir?”, çev. A. Fethi, Wood, E. M. ve J. B. Foster (der.),Marksizm ve Postmodern Gündem içinde, Ankara: Ütopya, 7-26.Wood, E. M. (2000) “Mutsuz Aileler: Küresel Kapitalizm ve Ulus Devlet”, çev. A. B. Kafao¤lu, Kafao¤lu, A. B.(der.) 2000’li Y›llara Girerken Kapitalizm içinde, 11-23, ‹stanbul: Kaynak. [Ayn› makaleCosmopolitik ’in 1. say›s›n-da d a bulunmaktad›r.]Wood, E. M. (2000) “Kapitalizmde Politika”, çev. E. Akdeniz,Sosyalist Politika , 25: 98-111.Wood, E. M.(2001) “Küresel Kapitalizmde Emek, S›n›f ve Devlet”, çev. A. At›lgan,Özgür Üniversite Forumu , 15:85-99.Wood, E. M. (2001) “‹liki ve Süreç Olarak S›n›f”, Çev. A. Aytekin,Praksis , 1: 92-119.Wood, E. M. (2002) “Kapitalizmde Ekonomi ve Politikan›n Birbirinden Ayr›lmas›”,http:/ / www.sen- dika.org/makale/ellen-meiksins_12aralik2002.html Wood, E. M. (2003)Kapitalizm Demokrasiye Kar ›: Tarihsel Maddecili¤in Yeniden Yorumlanmas›, çev. . Artan,‹stanbul: ‹letiim.Wood, E. M. (2003)Kapitalizmin Kökeni: Geni Bir Bak› , çev. A. C. Ak›n, Ankara: Ep os.

Wood, E. M. (2003) “Kapitalizmin Kökeni”, çev. E. K›l›ç,Cosmopolitik , 4: 54-57.

388 Zafer Y›lmaz

ellen meiksins wood

Documents