Eindhoven University of Technology

MASTER

Woensel-West

Ebberink, H.A.M.; van Staalduinen, J.; Lips, J.

Award date:1976

Link to publication

DisclaimerThis document contains a student thesis (bachelor's or master's), as authored by a student at Eindhoven University of Technology. Studenttheses are made available in the TU/e repository upon obtaining the required degree. The grade received is not published on the documentas presented in the repository. The required complexity or quality of research of student theses may vary by program, and the requiredminimum study period may vary in duration.

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

RRR ' -76

BLJK

76 /,(3

VOORWOC)RD

:i t vcn>lr;,g vorr.1 i; lwt tw<cl'Cil' onticrdc

}Je relatie van cli.t rapport met onu Lu,t:.otEè wurk:::>tuk i<J rr1inder

beid van bepaald~ funktics in de wi,lk .voensel-VIc~;t in ndatie

den.

!fl!l.!l.Tt 19'{6

INHOUD

VUOHWOOHIJ

I B!!iGHIP:PENKAIH;P .••••.. c •••••••••••••••••••••••••••• 1.,:g.

0 inleiding • . . . . . . . . . . . • . . . . . . . • • .. . . . . . . . . • . . . . . • . . _iJ :tg.

1 ~t:LtSei:net:n " .. <I •• ~ ............ " ................................. "~ pa.g. ') c

1 • 1 lJH (~ • J (,

., . })fig·. 4

1.) dt-' econumi~;che inutantie ..••..................... pag. :) 1.4 d.t: poli tü:kc: i.ru;tantie ...........•..•.•.. , ..•...• }) aL~. El

L :) de ideo1ogi~Jc1le int>tar1tie ............. ~ ....... ~- .. ···~ l) ar~. 1 1

2 de st u.d •••.••.•...•..•••••.••••••• , ••••••..•.•... pag. 1 1

)

~~/ cie utaci in de knpi talistisclw :naatschappi.j •. , ..•. pag. î/L

11 DE ONTWIKKELING VJ.l~ .óiNDHOV~~N •••••••••••••••••••• }la{;. L'

1 ciF; ontvr:ikknL:ing voor de tweede wr:rcJ.rioorJog •.••••

i • "i d t.; pe ;_·i o d c tot ·.:~ere l d oor l o g I • • • • • • • • . . . . . . •...••

1.? c!t pc:riodl) 1'l14-191~J ......................... ., "

2 naoorlogse mtwikkclingcn ...•.......••..... , •.. ~ ..

\ ') i.' . .. (_ t . k' l. on vn Ke ln,~·pn binnen :i '=' re p r o d uk t j (: - s f e r.; r . . , . . . .

poli ti ekP on tllikkelingen

~!.~) ruimtl:::1ij~e ontwikkr.oiingen ............ , ..• , . ,

pag. ;) 2

r-e_,{~. ??

pag. ?'i

]J'lt;. Ll ç;

J'ag. 46

;)n.{;'t J3

fU~éS • 6 I

f_i .~1_.{-j ~

JH L f; . { .~

lil !:i L O'i' • • • • • • · · • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • ~ .. • • • . • • ; ) ·' g • U 2

I 0

BEGRIPPENKADER inleiding

b(~paal de totaliteit, die ~i eh a;J n de z.i eh 0 t ec dE veranderende

maattJcllappelijrec ontwikKEdiug aarlJlfWt. Het io dan ook onr:wgelijk

OL1 uitspraken ~)ver de ~>tad te doen,zondE~r dat het kader van eHn

theorie moet h,~t onderscheiden van de wetmatigheden Yan de

maatschappelijke ontwikkelingen staan.Wat ons onderwerp be­

treft, zi . .jn vooral de wetmatigheden die de hoed.anigheid van

de ruimte en du relaties tu.ssen de ruimte en andere elemen-

ten van de m<.ur~schappeli_ike struktuur bepalen van belang.

Het is de groto verciienste van Marx geweest de wetmatigJH'rien

van de maa tschappe lL:jke ontwikkelingen bloot te leggcm.l n

de redA aan he; g~af van Karl Marx zegt l''riedric.h Engels

daarover:

"Wie DaY.li.n das Geset.z der l'~ntwick1ung der c;rganiechen

Natur entdeckte,so entdeckte .M.arx da,c. EHtwtcklu..'1gs-

iaeolog;schen Uberwucherungen verdeokte einfache Tat­

sache,dE,ss die Mensahen vor allen Dingen zuerst essen

tdnken und .sich k:leidml mii~H;en,ehc sie P0JitJ.k9Vfissen-

schafl ,h.mGt,Hrd.igion usw.- iroi1wn k()nnen; ctass also

diP l'roë uktion der unmi ttel bnren ma teriellen Lebens-

mi tte1 t.nd clamit. die jedesma.lige ökonomische J•:ntwiok-

1ungnstcf,, einfw Volkes oder eines Zeitabschn.i tte~1

die Gnmdlage bilaet, aus aer die Staatsein:ri \.~li.tungen,

die Hcertsant:>chauungen,dje Km1st lmd S<'lbst di.€' reli-

gibsnn Vors~ellungen der betreffenden Menseten ent-

wiokel t ilaben, und. aus der sie dahe:r a.uch ork} ärt wer--

Dami t n:i cf•r ... .rl~tmg-~Marx entdeckte auch das spozielle

Bewer;ungsgesetz df~r heutigen kapi talistischen Produk-

un(' von Hu· erzeugt.en r)\::1'/:ilH'I: chcn Ges~ll-·

-1)

1) Engels~ E' "M:q.rx/Engels Ausgewä.hl te Schr]_ ft en" Bd. 2 Berli,in

1

De determinering van de totale maatschappelijke struktuur

door het economische ontwikkelingstadium wordt door Marx

als volgt kort weergegeven:

"Het alt:emene resul ta.at waar ik op uitkwam en dat,

eenmaal verworven als leidre.ad d.iende 'roo:r' mi,j:n stu-

dies,kar in het kort aldus geformuleerd wo1ócn:in

de maatE,chappelijke produktie van hun bestaan gaan

de mensE·n bepaalde noodzakelijke, van hun wil onafhan­

kelijke verhoudingen aan,produ.ktieverhoudingen;die

overeenf tewmen met een bepaalde mate van ontw:ik1u3ling,

bepa<:üd door tmn rnatur:1ële produktiekrachten.TJe to-

tali tei t vn.n deze prodnktit v~3rhoudücgun bepu.alt de

economü:che s trukt1..LU:c va:n de maatschappi,j ,de reële

basis wnarop een juridische en politieke bovenbouw

verrijst en waannee be11aalde vormen VfU1 maatsch&.ppe-

1i jk b~"l:ll.s t.:-:i jn overeenkomen. De Tt1 rül1.8l' vut::<rup net

maLeri~le leven wordt geproduc~erd tspu~ld de ontuik­

keling nm het sociale,politieke en,in het aJ,.,.;c~w~en~

in tellec:tutcll e leven." -2\ -)

Bij het bespreken van het verschijnsel ~ltB.d :d.jn we dr:m ook

soci ologtsche of psygcJcgis t:1be ca tt:&;~•rj_ Për:. We kiezen vuor

een marx:is·d,:;cae benadering.We plaatsen daarmee lwt verschijn-

NR~1.rvar1 we in het eerste gedeelte van dit hoofdstuk een sum-­

mier overzicht zullen geven.In het tweede ged0elte VRn dit

hoorcts tuk gaan we vanuit cie algemen: tlF~orie in op het \rt.~r-

1 algemeen

1.1 Gehantuerde begrippen

;.?)

Produk ti el-:rach ·~~

een bepa::Jld rn01aon t in Je geschiedenLei bos taa t, te oncJen>chei-

- de ma:t t~;chajJ,)cÜ::i. jke cJ .cueidskr2.cht

- de produktiemiriuelert.

~----------- ·--------~-------··--·-------"-------Marx,K "

524,525 2

3)

4)

5)

Maatschap2elijke arbeidskracht

"I,Iet macttschappelijke arbeidskracht woro t bedoeld:

het totaal van alle licruwmli jke en geest Ji.,jke vaar-

digheden. van de arbeidsgeschikte 1ndc·n van th' rr.;~>ti:-

ZP.kL:li jè\.e arbe]d te verrichten. 11

De produktiemiJ, .. delcn

Deze omvatten:

. 3)

~De arbeidsvoJrwerpP:1 (dat wntbewerkt wordt) zc,~<lB df' na­

tuur zelf,grJndstoffen en halffabrikaten.

-De arbeidomiidelen (datgene wa~rmee gewerkt wordt) zoals

11 Hierme•j komen in het produk tie:proces n.éJ. teriële gos-

rleren en procluktiove pre<;ta.tü'~' tot ~1 tanrl." ~-4)

lroduk~t?.

historiH een 11 dialectische nenheid 1' vorrat r:.ei ha;-;;.r

Het :L.• E'(:)H theoretisch 1J

werkelijkheid Hiet konkreet aanwijsbaar is, ')TilCLut c:c in d.e

:;:t: •. s~:,_ r:a,ppelijk:e werkelijkheid al tijd meenlere

wij zerp1ac.cs t eH: aar bestaan (waarvan er ech l.t.>r {>Ón dum.\ neert).

ln onze tijd (l"L~rheerst bi jvoorl.ll]eld de kapi tulL' 1:.' ,:_;r;; '-' pro-

dnktiewijze,maar er ~::o.L,j.n ook trekker~ van du f('C"Jw•J rntr)a-

chale produktiewijzen te herkennen.

Sociale format~~

''Het begrip sociale formatie slaat op c:~-::.1 omvu1grijk

sociaal geheel in een bepaalde fase van (le gesc:hie-·

denis,bi,jvoortweJcl ht~t ;~ngeJand va~l r1e ].ndw->triële

revolu.tie of het l''rankrijk van Napoleon lll of Viest

Europa c·nd.er monokap i ta1.lL> t:i ', .~110 "c··'-:-oltouü. \_ngen .. n -6)

Seeger sH "Mar.xi smus lei eh tgemach t" Fn~nk fLc_ct l·ll"'

Idem blz. 22

3

Het begrip socjale formatie is dus in tegenstelling tot het.

begrip p,..oduktiewijze wel konkreet aanwijsbaar.In de socia­

le wetenschappf:n spreekt men VH.ak c>ver samenlevir..g)um term

die sterk ideologisch gekleurd is ..

Eigendomsverho1 ding.die de mensen in de rnaatschappe1ijks

produktie,nood:zakelijk en onafh.ankelijk van hun wil aangaa.n.

De produktieverhoudingen binnen de kapi tulistische produk~·

ti.ewJjze zijn é''Qbaseerd op het pri.v.'; cigcn,>);n van rle procltlk-

tismiddelen.

bepualde produktieverhoudingen - de materiële goede-

ren in dt> v·orm v~t, ;_·.::odliktiemiddelen en ko!.H1utnpti~C ..

middelen diu voor hun besta&n noodzakelijk Ld.Jn.rJl·o~·

-7)

I!Jlet konr,.J.nue proc;er: van vernieuwing en ui i;breiding

van de maatschappelijke produk tiP. r er~n oL,jekti eve nood-

za.keli,ikheid voor het bestaan

de menselijke maatschappij."

., ,, (''" twikKeJ..ing va.n

-'!) Hierbinnen l<an nen de reproduktie van de produktiemiddelen

en de reprodnktie van de waar arbeidskracht onderscheülen.

De reprodukt.ie 1ran de waar arbeidskrncht is ctm I!(;(;d:t.a.k'.ÓJlijke

voorwaarde voor de reproduktie van de produktit~miC!de1en en

omvat een zeer :Jmvangri jk proces, waarvoor trü 'tan onL:ll!llp-­

tj_egoederen en ·v-oorzieningen (gE zonheidszorg etc .. ) noodza­

keli~ik zijn.

1.2 De kapitalistis<Üle .~-1roduktiewijze

Binnen elke pro.iuktiewij ze kunnen we drie ins tan t:i o :> ond~r­

scheiden: "De ec.momischefde politieke en de idHologische

instantie".De e<~onomische instantie neemt hierbij een 'bij­

zondere plaR ts :ln, omdat deze in all~ produk tiewi,i zen de ba-

6) Launspach,J.A. '!Alternatief planologisch denken,inleid.ing

tot Marmel Ga.stolls,La question UI'baine" d.ec~ 19'(4 blz. 6

7) Seeger,H. "t$a,.p. 11 blz. 22

4

sis vormt voor de produktieverhoudingen en in ö.lle prodJ.k-­

tiewijzen uiteindelijk het geheel konditioneert.Binnen het

raam van deze uiteindelijke determinatie hezitten de poli~

tieke en ideologische instantie een rc:latieve a.utonomi tei ï:..

In het traditionele marxisme wordt gewerkt met de tt~Tmen

onderbouw (economische instantie) en bovenbouw \_politiekt:

en ideologische instantie) ,waarbij de onderbouw ui te:indelijk

de bovenbouw bopaald.De hierboven besdl.reven indeling ia dus o

te beschouwen als een verdere uitwerking van de "onderbouw­

bovenbouw theorie".

Naast de determinerende e<.ununüseho :i.nstantie,valt er binnen

elke prod.uktienr'i,jze nog een do;nina.ute im>t.1.n L C! aun te wij-

zen, die er voor zorgt dat de proauktieverhoudingen in :~tand

worden gehouder,eln de slavenmaatschapp:i.J biJvoorbeeld was

d.ukti. nverhoudir.gm1 in stand te ho•Hitm. ·en f; rutl ncrend.e ins ta.n-

het kapitalismE· zijn geen juridische of ru:.d,;-ru "Ld telt eko­

nomische" inste.ntiea om de arbeider te dwitJ.g<::Il zi,jn t.roeid.:s·~

kracht te verkc,pen.De vrije ondernemersgewi.j ,;e prc-duk tie

zorgt ervoor d~:.t de arbeidE::r z.L;jf'. r < \

{ ·~ ' ver=

Kopdn en dat dE' meerwaarde <J.an de iiiS'li t ter van de produktie­

middelen to~kut.t.Do 0.~onomiaohe ~ncltw,~J~ .is dus de dominant

waardoor de p:n-dukt.i uvcriJOi . .td.~ngeJl binnm~ l,.e '-· kapitalisme in

B1.nnen de kapita.U.;diBche _produktiewijze is de e onomische

instantie dur3 :zowel de domtnan t die dn prod uk ti cwerhoudingen

in stand. huu.cJ:; <.Üö oe d.etc~:rnünant. dL.l ui1;::;,;ndeLij.k cle pvli-

tieke en Lrteolcgiache instantio bopu&ld.

De proüuk ti everhoud:i x.~ gun zijn gebat;eerd. ''P dt: hé>of d i.dgen8 tel­

ling binnen het ka.pi talis'lL': "De t• t:)~:l!F tel.1ing tu ,,_.en l1e t

maatschappelijk karakter van de produ.ktiekracht.'m E-m h~t

private karakter van het bezit van de produJctiemiddelen.

1·3 De economisehe instantie

De economische instantie omv::d het produ)-;,_ . .i;:•prt.' f'I-:~Lnt rG­

produktiepro:;e::; en het ruilJ; t'oces ( zowe.l •li i.t~~ ü il~ t produk­

t:i.e-· en reprodnk ti.t.~proees als tus::H3n d.e ljrocwsBen onderling).

Deze processtm zijn het. eenvoudigst ciuide~iJk Le mak:E!n aan

5

de hand van het accumulatieproces,welk proces binnen de ka­

pitalistische produktiewijze een centrale plaats inneemt.

De relatie kap:l taliet-loonarbeider is een bezi tsrelatie.De

kapitalist is de bezitter van de produktiemiddelen.Ile arbei­

ders, de produc(m ten zijn bezi tsloze loonarbeiders oDoor deze

bezi tsverhoudingen (p,"oduktieverhoud.ingen) kan de arbeider

niets anders doen dan zijn arbeidskracht verkop•:m.Hij is

namenli,ik niet in staat om onafhankelijk van de kapitalist

zijn arbeidskracht voor de produktie aan te wenden.De kapi-~~.:~~­

talist koopt dus de arbeidskracht van de arbeider erl Yzich

daardoor ook lwt produkt van de arbeid toeeigenen.Hi .i eigent

zich o aarmee ook de meerwaarde to1:1, die ti.jde:ns de produktie

is cntstaa.n.lle;·.e meerwaarde is in feite de wahrde à.ie boven

de waarde van zijn arbeidskracht doon de loonarbeider gescha­

pen wordt.

De waarde van re arbeidskracht wordt bepaala ioor de repro­

duktiekosten vrm de arbeider.Deze reproduktieknsten zijn

fJ terk afhankeh .jk van de normen die gelden binnen ('en bepaal­

cie ontwikkeliné:fase van de maatschappij,maar zijn ruim ge ...

nomen de kosten die noodzakelijk zijn voor het laten voort-

bes taan van de arbeiders. Tot dnze koat· ... , r>,):tc.tt;a o.a. vue ..

di11g,kleding,een woning,opleidingskoAten en gezondheidszorg.

De arbeider- en zi.jn organisaties zullen er steeds op uit z

zijn de prijs 'van de arb~:Jidskracht op ta voe:;'(H\,D(! kapi ta··

list d~arentegPn zal proberen de meerwaarri~ te ~erhogen.Marx

onderscheidt tv; E3e vormen van meerwaarde en daarmee twee manie-·

ren om de meerv.a.arde te vergroten.In de E)erBte plaatn kan

de meerwaarde vergroot worden door de door de arbeidskracht

te lever<m arbeid uit te breiden d.m.v. verleng:i.Hg vnn d.e

arbeiasdag of d.m.v~ nrbeidblntensiveringoln dil twuerle plaats

k~.:m dr,;; meerwaarde verf.Jé>(,t worden door de pr:i .j'., ·v.~n <h~ waar

arbeid:skracht te verlagen,ofwel de,voor de r'C'fJl·oduLLie van de

arbeidskracht noodzakelijke arbeidstijd te verkleinen.De eer­

sta mogelijkheid heeft betrekking op de dbsolute m0erwaarde

en de tweede manier betekent vergroting van de relatieve

meerwaarde.

Tooëigening van 'ie meerwa,,rde heeft de acl'H;!iu)a t,i P van ka-

de noodzakelijke voorwaarde voor de reproduktie van de pro-

6

duktiemiddelen,maar is ook noodzakelijk voor de"reprodll.k"Lie''

(uitbreiding en perfektionoring) vru1 de JlroduktiHverhoudin-

g1m.De uitbreiding Em perfektiont~riug van dc! produkt:ic·ver-

v'-'n elHmentC!ll LÜt de "voor-krtpita1if:tiè:chc.:• }'f'I)•I:J.t(Lc·,d,J·~cn"

(landbouw, zeLL; tandige beroepen e ~C'.), elf: vc, '"tlec)n::aand•; vc t'IIl[l.at-·

schappelijking van de produktie (toenemende klasse van loon­

afhankelijken) en de toenemende arbeidsdeling.

:.:Et aJ.s drijfveer de "produktie" van steeds gi'otere hnevei'Ü­

hsden meerwaardel heeft c~en steeds grotere accumul a tie en

koncentratiE: Viitl i taal plaatsgevonden en be->bbv:•t do ['ro-

wete;.;, ·b cJJ - zich de laatBte decenn:i:, op on·.roorutulbarc wij-

ze ontwikkeld.

ze ouk v·c·o•· cie ind.i viduele ondernemer en dt:.· kari tnJ i f: t.en allil

klasse tal vèm problemen. Deze moeilijkheden komen voort uit

de hoofdtegenstelllng binnen het kapitalisma,die tu8sen het

maatschappelijK karakter van de llrodukti ekrachten en het

nr:i vébezi t van de produkt i emi c~deJ ''1.' •. : ~· '' :. c():; .• ;J tel.iinè; s tnat

él.:.m plitfliil<tl;lge ontwikkeling van het totale l'roduktie- en

reprodukti e:proces in de weg.Marx benadruk te dit, door deze

,CJJ1.archJ.e i11 de ma.at8 elijke arbeidsverdeling tegenover

h~~~; pJamaa[. ,. nr.Ken bi.nnen de werkpla-J.tg te stelJon:

van de proportiona.li t(~i t b~>p.·~,a] óu ar1.J8j derc;r:ro(:pml

wordon ondergübradt t bij ht~paaJ.de fml!d;j ~::t:, Bpfllen

d.uk U. (;midJelen r1ve:r de vers chil.l ende mav. V! clinpJ .. el j jke

tsYum van arbeid. teeval en willekeur hu.n kJt•u, ig

spel." -8) De gevolgen van de anarchie binnen het maatschappe .l.i ;ik pro­

duk tieproCl.JS zijn bok end.: 11 Üverproduktie, c:rises 1 s tagnatio en

strijd om afzetmArkten en grondstoffen zijn enkele van deze

gevolgen".

U) J\1arx,K,. 11 Hot kapitaal" dl 1 blz 262,263 \ ui.ts. Vi. de Haan)

7

1 .. 4 De politieke 1nsta.ntie

De politieke instantie omvat het gehele staatsapparaat*Hier­

toe behoren dus ook de staatsorganen op een lager niveau

dan het rijksr,i veau. Voorbeelden va.'1 organen binnen d2 t.;oJ i-

1;j eke insta...ntj e zi,jn: "Gemeente bestuur,par1enifmt!.nR.tiona.ie~-,

}irovinciale- E'rl gemeente1ijke "pla.Tlningsinsti tuten" en wijk­

raden".Zoals is uiteengezet bezit de politi.eke instantie

een relatieve autonomiteit,die begrenst wordt door "eisen

en wetmatighec en" die afge,Leid kunnen wordm1 van de e conomi-

sche instantiE!,cLie de politiek!:>. jnEitant:iP uiteinde1i,jk de-

termineerd,

moeiltjkheden de total.E; !'1.3produ.ktie van het IHaa.tsehappelijk

kapitaal moge1i,jk te maken.

"MarxiE tisch8 û,nalyHen van politieke org~;.nen hebben

:m:::\a:c aJ t"~ zeer de neiging om de nadruk h' .l •·ggen op

haar rcpre~;sieve funktie in dienst van de heHrsende

kla8Re - wat maar een halve waarheid is.In werkelijk­

heid hEeft de staat twee funkt:ies:

1) De é amenhang van het totale mnatsohappeli .lk e re-

2) Heek. üJt.coeks de dominante positie van de bourgeoi-

flie te waarborgen." -9) C:atc<! l.s spreekt in dit verband over regulatie en d.omina.,ntie,

! .: r terme l rr et de twee re:s pektit>veJ. i ,ike funk ti es overeen-

komon.Um de regulerende funktie vorm te geven wendt de staat

n:i.et alleen hs.ar invloed op poli.t;i.(CJk en ideologisch teTrein

aa.:n,ma.ar maakt z1j co.Y g::lbrui.k van baar· f'konomische rnncht.

Deze ukonomindw macht van de staat is gobaseerd op de be-

schikking diP :üj heeft over een groot d.eel va.:n h~t 1H1.tionaal

inkomen.Bovendien heeft de staat via bezjt of gedeeltelijke

deeln>"mjng (sl;br>:idj_f:~ring) een grote invloed op e<:r;. aantal

produ.ktietnkko~, zoal A: 1 :} ··onds tofwinning (aardgas en s GA en­

kool in Ned.erland),energi!:!voorziening,borw,vcrvner en a.nde-

heden véin cid ~' t.nat. i':J. Nsder.la:."ld ter regu.Lati e van het

9) Lojkine,J "C101rtributior. à une theorie marxiste de l 'urbati-

8

totale maatschappelijke bestel onder de vijf onderstahnrle

punten samenvatten.

1. Ten aanzien van het bevorderen van de industralisering

in een bepE,ald ge bi eil ~

a. Het verl1eteren van de in:frastruktuur ( wegen,ene:r·gi;::; ...

voorzieningen, etc.)

b. Het verteteren van de arbeidsma1~t door:

- het vestigen van onderwijsinstellingen die een "ho-

ven regionale 11 be t.ekmüs hebben

- voorwaarden te scheppen die een snelle bouw van wo­

ningen (t.b.v. de toekomstige arbeidskrachten) mo­

geliak rnankt •.

c. llet verstrekken van &ubsidiAs aan bedrijven die zioh

in het betreffende gebied willen vestigen.

do Hot vestigen van ovu:cheidsbed:rijven.fit::t,'.; mOI'iÛi.ikhoid \''{', ,:~ <.

hlij{f·tfJéperkt tot het Yes tigen v;;,n u.üto.it::c' n:nüabele

industrie~n~

2 .. Het stellen van voorwaarden aan en het "afremmen" va.n

industrievestigingen?

.. bepalinge~ die de "milieu overlast" beperken

heffingen die bi .i j nve , 1' ÜL~e·-

moeten worden beta~ld (selektieve investeringsheffing)

• het tHUlWl Jzen van bepaalde gebieden bj.nnen de gemeente­

grenz,An. W'<J.arh1li tc~r. d.H industrie~n zi eh niet mogen ves ..

ti gen.,

Deze ma:iVrei~elen ~:l;}n margina<:tl en hebben me~stal wejnig

effekt, omda: de u:i t de voorwaarden voortvloeiende fi.na.n­

ciële nadelnn voor de beclri,jven niet z.o groot mogen zijn

dat deze Je concurrentiepositie vBn ~e industrie t.o.v~

het buitenland aantast.

g·ingen:

• Adminü;tralieve cP.ntra vt.m overt1eif1H .. t1n semi -ov6lrheids-

ins tell ing~:m ~ /P. 'I'.· T" /defH:i.rtementen/N" ~î, /ad vi.es- en

onderzoek~::ins tellingen ( T .N. 0 •I Cen trasJ. Plan bureau, etc.) I

sport~· en • • • f ;·c,c re;,t.:tt:cvnoJ:"z~en:tngen/

s teLLj.ngex.1.

4~ l:/~et .regul~:rE·n~ va.tl een belan.grijk. l~edHeltl~ van de bouw:

9

a. We_g-.eiJ; waterbouwkundige werkeJl:"Opdrachtgeving en

financiering van o.a. wegen, havens en kunstwerken u~

b$ .ill.li,.~-~). tswerke12: "Deze urnvatten Yoornamenlijk de

nanciertng en in enkele v,evallon. ook de opdrar~h tgev; P,>'

c. li'o:ni.JlttlU ... U..!I':: n._ lJe financie:r·:i ngt subs:i.dil=lr:ing !:m l;i i

gemaente-bl~w ok opdraohtgoving vru1 de !~~!~~~~~~~~!;

- De subsidiäring en bij gemeente-bauw

• ., Het bevorde rmt ••n reguleren VFln dB woning-·

• JnvJo,d op Je kwaliteit u:l.t

te oefer:en •i.m~v. bouwver-

ordeningen en nubsidie-voor­

waarden.n

De utteinrlc·!ijke bestemming van de grond wordt v~,stgr:logd

j_n bes temm: ngsplannen .De overheid kan echter nieJJJand ver­

i. eb ten j r· es tH bouwen,. zi .i kan all een i ets verbin·'l.en

wat niet i.r overeenD temming is met de h:;s temming die in

het ·neG temm'i.ngplan s t;a,ê"' t. rt<'.ni;c V'·

waa.rborgeH J wen .d,; ,ü tgeoefend d.m.v. rechtspraak, poli tie, ge-

vangenL-~ser, ;Y :z.onodig het leger.

J:on O:ijzonfleJ'C aats binren de staatsnpparaten wordt door

de volk::.Jvertev<'nwcnrd:iging ingenomen.Binntm de volk.sverte·-

genwoordiging is plaats voor de georgc.nis''"~rde a.ï·beidt~rsklas-

se~die door "i· 1;

langrijke in'IC ·· ':Î t van de strijd die de arbeiderskL1sse

of bepaald0 r"e vc;~ ki.ngsgroepen voeren ,.Ho~ overhei dG i lJgcij-

pt3n k·'l.n dan ,,,

ka_iJJ.. talj sme v~· i ov~,_m:, ·;;ij kan I-cr wel toe gebru,nht worden de

behartiging vnn. kl'i-11.1.taFÜSbE71<:Jngen ir· te <iammen.Lerx n:::emt

;;el "L tv:n ar-be:i.d ::l.n ei<': fabriek, is Y.lf! t a<Ul geen enkele

10

vering van de politieke macht door de arbeidersklasse

ook het technisch onderwijs 9 theoretisch en prak bsch,

zijn plaats op de arbeidersscholen ze.l veravereiL En

evenm:i.r kan er enige tvli,jfol over bestarcr; of d"-: Ka--

pi ts.lh tisehe vo.rm van proo.uk.tie on u.e d.u,;trb!.i heho-

rende t::konomi sche J],rbeidBverho,,dj ngcn lj_jn.cPcht in

tegenste.l1i.ng staan met dertf,e1ijke re·•rc;Ju·honaire

fermenten en met het doel: de OJlheffj_ng van de oude

arbeia.sverdeling." - 10)

t.tet afdwingen van de fabriekswetgeving van 1867, waarop het

bovenstaande citaat betrekking heeft,had betere onderwijs-

mogeli.jk.l!eden voor arbeJ .. durEüdncleren tot gevc·ig.

1.5 De ideologische instantie

lJe ideologi::-;ch' i.tw tantit> heeft vooral t:<!rt -~e ti ;JJGrtmde

f•lllkhto: "Het V-)01'8 tellen Vhn de huidige p.rod,lktieverho.J.din-

theoriën over de welvaarts-· en ver:torgingss tu.a t en het f!_:E·-,

br,üken van id.:ol ogisch gelHeien te rrwn. '-'W<ûs de sanJer;.lt:v·i 1 g,

het algemecm belang,de medewerker etc.",

Binnen de ideo:.ogü>che inst'"''lti.e ~:c,.:

apjJara ten of ins ti tuten te noen.en d-1 3 deze funk tie, als hoofd-·

taak vervu1lt::r;.. !Je ideologische instantie is meer geintergreerd

in de ek onomisc:he en poli t:i.eke instantie, wearbinnen men zJ.ch

~.i·cUent van idE•ologisohe termen en th8o:dcn.,Ook het overgTo­

td gedeelte var de wetenschap,metname de zogenaamde sociale ... wetenschap verv~llen een ideologische funktie.

2 de stad

In di 1. :·ou.b--hooi dt> tuk zullen we het vers chi ,,u,;,,; ~; t.aa v:,.n,u. t

be:schrljven.We zullen eerst l!l hut ko1·t Ü1f,ae:Ln t;:f; de stad

in het algemeen en de algemene kenmerken van die' stad, los

VAn een bepaalde sociale formatie en de ~i 3.arllümen domineren ...

de produktiewijze.Daarna ?:ullen ;~~' start in de lHJj jgt: ;:;oni-

ale ~: o::.'ma. tie ·-· 11e t ale domina.n t d.c.~ kup:i tal i B tiü che prod uk-

ti~wijze ~ besc~rijvPn.

11

2. 1 Algemeen

De stad willen we eerst in algemenP zin proberen af te bam

kenen,d.w.z. oen begripahApaling diA geldt voor de

lende sociale formaties die we vaw.l.f het ontstaa:n van dt.: ""ta.cl

hebben gekend,.Een begripshepa.ling die opgaat Vh! rl<.' ~~Javr"n­

maatscha.ppj_j Lot en met de~ <>oci:.ü:î..stische mhatscha.p J•

Voor een algemene "definitie" willtm v;e aansluitcm b:i.j de

materialistische benadering v;m het begrip stad,wat door Ber­

nql als v0lgt is weergegeven:

''Een stad verschilt van een dorp hierin 1 dat haar be­

woners voor het grootste gedeelte niet in voedsolpro-

bacht,de handel. en d.e industrie." ·- 11) Bepalend is dus niet de grootte of het al dan niet hebben

van stadf1rt:Jchten,maar dt~ plaats die de bewonen;; innemün in

h::: t ron a.t s oha.ppeli ,jk produktiep roe es .l~;~n bol n.ng-r:i ,ik: t" VZ) >rwaR.r~

de voor het bes teian vun de stad is ~'"en bepa.a:.t.de on t.wikKc-J L;_ng

van dE? peodukti.ekrachten:

''Om het stichten van steden mogelijk te makPn moet

het teennis eh niveau van de l and-~·on # zo hoog- zi.,jn

dat zij een grotere 'ud:cef ;;~: ·..t•,;n lUJ: v2 .. u dü produo en-

ten <Ül ·:en kan dekk~m, '' 11 )

rne on twikkelin,~ van dB produktiekraGh ter ·~n dE daarmee kor­

( renponderende produktieverhondingen hebben, zoal!:> ook 1,;:\ t

l bet V01'Volg za:~ blijken,op de o.:1.twikkeling van de stt, .. d f'n

de processen d:. e zich daarbinnen afspelen, een grote il-. •rloed.

De ruimtelijke grenzen van een stad worden in de d1verse

maatschappi,jformaties door Vürsc1~illende f-·1.ktoren bepaq) cL

We kunnen g1ob;,al steLler-. dat dt· r:n.L~te:li -ike grm~~~;;cn van

een stad in de sociale formatie bepaald worden uoor ~e ic­

minerende ins tf.ntie van de overheersende produktiewij ze, In

de feodale maatschappij,waarbinnen de agrarische produktie

de belangri,jkste was en de produktieverhoudingen g0baseerd

waren op het privé eigendom van de horil:::en 'li.tn (L:> griJ'i+.p;rond-

bezitters,was de stad een politieke en juridische eenheid,

vn.nwaa.rui t de repressieve en regulerend(' funktie'~ iil.e nodig

11) BernaJ.,J .D. "De wetenschap als maatschappeU,ik procerJ 11

Harmondsworth 1969 blz. 58

12

waren om de rroduktieverhoudingen in stand te houden,werden

uitgeoefend.

Naast de ruirrtelijke grenzen,is ook het totaal aw1taJ inwo­

ners een belangrijke grootheid.Het maximum a.an stedel:i.jk2

bewoners wordt bepaald door:

a) Het voedselsurplus dat geproduceerd kan worden en d.nt op

haar beurt weer afhankeli ;:!k is van d.e ontwikkeling ·; Ml de

pro~~tiekrachten binnen de agrarische produktie.

b) De mogelijxheid tot voedseltransport.

Enn belangri,i.<e voorwaarde voor het toenemen van de stede-

1 ijke bevolkL1g is dan ook de verbetering van de landbouw--

t>.whnieken en cle o11twikkeli.n~7 van de conserv::::ringsnetLoden

"De in~roductie van landbouwmachines en het vervoer

per tr~>in en stoomboot brachten een radicale wijzi­

ging in de relatie tussen de mens ém zi,jn vocdr.oel··

voorziEming" Voordien werd? ook na de vPrbetf.'r:t nçen vam

de 18e eeuw,zo'n 80 tot. 95% van het é_:t!prodncr>';rde vnHd··

sel geconsumeerd op de plaats waar bet geprodueeerd

werd; <7.e arbeiders in de stad en de niet werkzame

rijken,altijd een kleine mine> · ,.,, !·n·•·H·.t i:i1s~ht;E.;

over dE resterende 5 tot 20io beschikken.Landen die

zoals bet 17e-eeuwse Holland van de handel best~;.~nden,

of zoals ~nge.l.and in de 19e eeuw VDn de Industrie,

konden alleen maar grote stndsbevcLkingen 0nderho~­

den door het Kleine surplus van de ülilj<:)c":rlC'n landbouw­

bedrijfjes over de hele wereld tct zi0h te trekken.

Nu konden de landbouwarbeiders door het gc~bruik van

lanc.ibouwmachines een slin.kendt.: ~ninderhetrJ \'iO r·d1"n en

toch ee.1. voordien on voors tel haar surplus VOQ'l' de s te-

tien pro1uceren.Aanvankel:1.jk go1d dt t. vooJ.' ·r:.Pn1pro-

cl uk ten, :m het principe van' stedelijKe cwtc8n tratie

van voedsel kon alleen tot vlee~; .c.F v:. L v;or:iEm uit-

gebreid d.cor de introductie van koe.lmef l1od~m en in­

inblikknn, waElr veel na tuu:c-kund1g, chemüwh en biolo-

gis eh onderzoek a.an te pas kwam .. "

12) Bernal,J.D. "t,.a.p.u blzo i:j.:?2

13

2.2 De stad in de .c(apitalistische maatschappij

a Enkele begripp~n

_Individuele consumptiemiddelen

De voor de een·roudige reproduktie van de waar arbeid<'.krn.cht

noodzakcU.jke onsumptiegoederen die n.l.~ waren op de markt

verschijnen.Voorbeelden hiervan zijn voedst::l,k1ed1ng en huis­

raad.

Collectieve .COILsumptiemiddelen

De,voor de rev·oduktie van de maa.Löchappelijke arbeidskrl:l.<.}ht

in ruimere zin.,noodzakelij ke consumptiegoederen,met als voor­

naamt:te kenmerken: 11- Het zijn geen materiële produkten die

los van de produktiJswijze bestaan;er

wordt arbeid en geen produkt verkocht,

- bij consumptie gaan ze niet direkt te­

niet;hun nuttig effekt is duurzaam en

- dtl consumptie js cvllecLief. 11

Voorbeelden hiervan zijn gezondheidszorg,onderwijsvoorzienin­

gen en welzijnfvoorzieningen.

Ké!Pi talültische stad

De stad in de huidige saaiale formati~1 "':'n de "v~eGterse we­

i'f'lri11,waar de kapitalistische produktiewijze overheerst.

b Kenmerken en O!l twikkeling

De kenmerken van de kapitalistische stad worden bepaald door

de }1rocessen die zieh binnen en tussen de drie ins tartties van

de huidige sociale formatie afspelen.De stad is d~ ruimtelijke

neerslag van deze processen.De analyse van de stad zal zich

daaron.t moeten baserun op de belangrj)kste processen en hun

ruimtelijke konsekwentiesoDa processen die zich binnen de

economische instantie afspelen zijn in di.t verband. o .. e bell'lng­

rijkste en de ruimtelijke konsekwentles van deze processen

zijn ook het meest bepalend voor de wijze waarop ie stad uit­

eindeliik gevormd is.Daarnaast spelen ook de politieke en

ideologische in3tantie een bepaalde rol binnen de stad.ln

deze paragraaf zal het aksent op d~ betekenis van de economi­

sche instantie roor de kapitalistische stad liggen.

Binnen de econo:nische instantie is vooral het ar-cumulati.e­

proces van grot<:. betekenis .Naast d.e aanwezigheid van pro-

14

duktiemiddelen zijn de belangrijkste noodzakelijke voorwaar­

den voor het a~cumulatieproces:

1. De voortdurende ontwikkeling van de produktiekrachten,

waardoor de pr:>duktiviteit verhoogd kan worden ..

2 .. De aanwezig.:1eid van arbeidskrachten.

3. De reproduktie van de arbeidskracht.

4. De reproduktie van de produktiemiddelen.

). De agglomeratie van produktiemiddelen,arbeidskrachten

en reproduk tiemiddelen.

ad üntwikkeltn.éL.Y~,.je ..E,roduktiekrachtef!. _ _j_. b.v..!..._9-JL.ero­

ii.J:I-k ti Y..Lts Lts v e r,:!~,Q.gj...l.!,g

Zoal~; de Ierhoging VH.n de prcduktivi teit in de Jnnd···

bouw in dn primitiHild maatschappij het ontstaan van

de eerste steden en arbeidsterreinen buiten de direk­

te voedse::.produktin mogelijk maakte~zo mankt de enor ..

me produk~ivlteitsverhoging binnen de induHtriäle pro­

duktie ee11 surpus-produktie mogeli .ik, waardoor .het ~-~r)­

geli ik is d1lt een steeds groter aantal mensen bui ten

de di rektE! goederen produktie hun brood verdienen.

"Het directe resultaat van de machinerie is de ver-

heid pl"odukten waarin deze meerwaarde belichaamd

is .En :uwt de substantie waarvan de kap i tal is tenklas­

se met ;;ijn aanhang leeft groeit ook deze maatschap­

pelijke groep zelf .Hun groeitmde ri,ikdom en het re­

latief voortdurend dalend aantal arbeiderG dat no-

dig ie voor de llroduktie van eerste levensbehoeften

doet een nieuwe behoefte aa.n luxe ontstaan en ver­

schaft tegelijkertijd de nieuwe middelen voor de

bevrediging daarvan.Ben groter deel van het maatschap­

pelijk I'rod.ukt verandert zich in een surplus--y.Toduv+,

en E:?<c'!n €;Toter deel vun het surplus produkt wordt in

verfijn(e en meer gedifferentieerde vormen geprodu­

cee:rd er, verbruikt.Met andere woorden dP luxe-pro­

duktie groeit.'l'enslotte maakt de buitengewoon ver­

hoo&de -rrod.uktieve kracht in de sfPer van de groot­

industrie het mogelijk een :~teeds groter deel van de

arbeiders onprodu.ktief te gebruiken en zo vooral de

oude huisslaven onder de bennming 11 bedienend personeel"

15

zoals (,edienden,dien:Jtmeisjes,lakeien,enze nteeds massao•

ler te reproduceren." - 13) De verhoging van de produktiviteit is ook één van de nooQ­

zakeli;jke voorwaarden voor de uitbreiding vn.n cif' rcyroduk-·

tiemiddelen.De <morme ontwikkeling van b.v. de "dienstEn·­

sektor11 in de stad was niet mogeli;jk geweest zonder de

enorme produktivitoitsverhoging die binnen de goederen­

produktie heeft plaatsgevonden.Hierdoor kwam er enerzijds

arbeidskracht vri,j die elders aangewend kon word en, en wer­

den er anderzijds voldoende goederen geproduceerd om ook

deze elders aangestelde arbeidskrachtfen van die goederen

te vourz::i -~:c.

Bij het veibeteren van de }lroduktiemiddelen en het vergro­

ten van het geestelijk arbeinHvermogen heeft vooral de

weterwebA-u een grote ·ó:i jdrage geleverd..J;e wetenn hn.;, i_s

dan ook e:m belangTijke voorwaarde voc:c de Vt~.r(ic_re 0ntwi.h:-·

keling v-an d<c;. prodxkt:L ekrach ten 9 voor de proci uk U Y:i te i ts--

verhoging en voor het accumulatieproces gf,worden, ~~n j_s

hier ook :.n grote mate aan o.ndergE)schikt gemaakt.

ad 3 lJ_E! reprqduktie van de arbeids!<_r_acht

van dt ccJ:.:codctkt:ierniddelen hangen af van een aantal fak­

t.oren, waal'van de on twikk81 ing ITan de produ.k t:i.ekrac..h ten

qJ ond..-;r ,,m t 1 hehand.•:J :~ t 3. ·rerwi,il de de on hrikkeling

van de produktiekrachten de mogelijke omvang van de repro-.

duktiemid.üelen bPpaA.ld,wordt. de aard van de reproduktie···

middelt>n voora.L 00pa,~.ld. door de noodz.akel:l,jkheid ervan

om voor dE' produktie geschjkte arbeiders te laten voort~,

bestaarr.Dit verei:ot Pchter -vooral vanwege de steeds ho-

gere eiser. die nnn da arbeidskrachten worden geGteld -

een groot aantal col::...el tieve consumptiem:i.ddelen zoals: 11 0nderwijs ;gezo:nriheidszorg-,recreatie- en sportvoorzienin­

gen, welzijnsvoorzieningen, openbaar vervoer,etc.".Deze e­

norme toename van de co1ltKtievt~ consumptiemiddelen is

mE:tnamc~ kenro.erktmd voo:r de on twikkeJ ing van de steden ge-

durende de laatste tientallen ja~en.

13) Ma.rx,K./ltühle,C. "Het Kapitaal - verkorte 1..utgave - !I dl. 1 Ams te rd. nro. 19 71 hl z • 1 :<:? 6

16

t:en ander;~ belangrijke faktor die invloed heeft op

de aard en omvang van de reproduktiPmiddelen is de

d.ruk van de arbeiders,die middels vv.kbonden,politieke

parti.i en •:n buurtorganisaties wordt uj_ tg•~oefmul .. i..o

heeft de .loonstrijd zijn invloed op de o;:Pru.ng van

\vooral d: individuele) consumptiemiddelen en hebben

a.kties bi:mH:n de reproduktiesfeer (buurtstrijd~ aktil'a

voor bepa.üde wel zijnsvoorzieningen, etc.) voornamen·­

li jk invl )ed op de aard van de colle.c tieve consumptie-

middelen.

Nè~ast dl'? .ronr de n::produk<;ie va:~ de prodnkt:iA'îtit.:Ide1er.

noodzakelijke reproduktie van d '~ arbeid.skraobt, zi.jn taantal,

er ~re:noduktiemiddelen noodzc:~keli;jk om de produk-·

tiemiddel·~n te kunnen reprodueeren.Deze r" .-:n·ccl·Ü<l:i.e­

lr''Jldelen •)'Ilvatte!l de maatschappelijke circulP 11 PTn.id··

en de mat,~rHHe circulatiemiddelen \ c omrn:nii·;a tie- ;_m

transportmiddelen). '-.;onder dE ze cireu.La.ti emidd.e.l e··! zou :::,.._ de gevormde meerwaarde niet gerealiseerd kunnen wo:rden 7

zou het voorgeschoten

naar de ondernemer kunnen ter•i:lvloe:i e:n 'sn ?.OU. dn re-

produktie van de produktiemiddelen niet; mog<o,lijk zijn.

dienovereenkomstig hun weerslag in de ontv!ikkeling van

de stad.

ad. 5 De ê:_ggl....Q.ill.:u-a t.:i.Q. ... Y<~~:L~,.U!:L(L!,~ti:L.PmJ,: .. _r,j.:!.}:."'X~ 1 :~:rb(~J::-i.~.;1r:.r.-wt-L~

.~2.rL.....:;::§'JLto Û..!:!.:'S'-t e:L rui ~deJ_~;.

Binnen de ':.lüdigo sociale forma.t:i e z;.il

ces zo laag mogelijk te houdensZo drukt de agglomera-

tie v:u1 basis·~ en toeleverendil inti:Jc;t Hh,arb:~id.ers,

kosten e& maakt tevens het snel horlnVAatercn in pro-

du.ktiemid.delen mogelij:;:,

17

Tevens maakt de agglomeratie de reproduktie van de ar­

beidskracht - volgens de 11 eisen 11 die vanuit het produk­

tieproces ten aanzien van kwalifikatieniveau,gedifferen­

tieerdhei:i etc. word.en gesteld. - mogelijk.Ile rt~p O!''.~: ':ie

~y;qn de a!"'beidskT·acht, vooral dat deel wat middeln d .:~: '"J,J··~

lt:ctieve consumptiemiddelen plaats v:i.nd.t,:i.G ;!ouwcd.i~;ks

te n:;aliseren zonder dat dit op grote snhaé~l

d.w.z. zon.der de agglomeratie van mensen en kollektie­

va konsumpti.Amiddelen~Bovendicn proboert de :ètnat, de re·­

produk:tie :<:os ten relatief laag t.e ho1 .... den door een s t.eeds

verdere k:mcentratie van dH kollektieve konsum!ltiegoeo.e-

reproduJct i emiddelen zorgt er dus voor dat:

11·- De ht onwnde produktiekosten 1Jeperkt li(;:::'Clf.)n,

- dfJ ui tg'tbrei.de reproduktie van de arbeidskracht mo!{e-

- de re}IT,)duktiekosten beperkt worden en

~ do om1 O•Jpsn elheid van het kap i taal vergroot wordt" ..

Het gevolg van het accumulatieproces zelf i.fl een st•;eds ver··

dere koncentrati<; van prodtllrt.ièHG' .. ',,. oppüld

een steeds gro·~ere agglomeratie van arb~idskraoht,prod1~tie-

en reprodu.kt:i.er:JdóP1en.lleze agglomeratie is op haar beurt

weer r~n vuor~-1ard

De voorna.Hml.'d~c kc7nmR·ëken van de kapit•d:istisc!H> stad laten

z:1ch gemakke1i.)k aflei.den uit het voorafga•3.nö.e.Het br..::lcing.r:ijk

ste algemene konmerk is dat de kapi talistü;ehe 13tad een ruim-

tel i jke agglom,~rnt:Le Hl v-tm produkti emiüdel er., rE .IJ n,d,·k t:\ emid­

delen (van de wc·Dcidrd<N;,e:nl. t·m dr' pi'rl;\'.;lçt:inm:i.ddelrm) ex :le

,,,r,.e ra tie

als alg(~men" p:··oóli{t.ievoürwaarde een steHdH belang}'Likr-:>r' rol:

"De indnstrie wordt steeds .m:Lrdl.·er afhankel.i.jk vA.n r1e

vroegerE< ves tigingsfaktoreH (grondstoffen, hulpbronnen t

afzetmarkten) en steedH meer va11 fnktoren die niet aan

een bepaalde plaats gebonden zijn,zoals een hoogwaar-

di. ge a.rheidsraark t cm tU .. 'lt tecJ~.ni.s C}F·~ 9U :i.'ldUC triële

miliev ... , ·~ 14)

Door ener~üjó.s d.e Btoeds hoger;:: ei0en die aan de kwalifikatie

·~----·-·-- ~-·-----------,.·~· ----·---------------14) Launspach,J."Do stad als 'T~'E«3.gstuk: uittreksel la question

urbain:: v?.D :\'i,Ca;-;-:;el.ls" ·lC174 blz .. 14

18

van de arbeidHkrachten worden gesteld en anderzijds de pro­

duktiviteitsvHrhoging,neemt de reproduktie van de waar arbeids­

kracht een steeds grotere plaats in.Woonwijken,winkelcentra,

onderwijs- en gezondheid.svoorzifmingen, sport-, re c ;~eatie-~ •.'n

welzijnsvoorzieningen zijn in een hoge mate kenmerkenu voor

het stedelijk gebied .. Het aantal arbeidskrachten dat in ó.eze

sectoren werk~:aam is,is dan ook de laatste decennia annzien-

liJk toegenome:n.In het volgende hoofdstuk over de ontwikke­

ling van EindLvven zullen we zonodig verder op de kenmerken

VA.n en de ontwikkelingen in de kapitalistische stad ingaan.

'l'ot n1J tne zi n WA 1ngegarol op elementen tH> proces~Hm } , .nnnen

komen di~ ondE·r het beheer van de staat vullen,of waarin de

staat een belA,ngrijke rol speel t.We denken hierbi,j aan :c'olle -

tieve consumpt.i_enü <.l.d.elen zoals openbaar vervoer, onderwi ;jsvoor·­

zten'Jnp;<Jïl üt', (z:i,:) ook PA.X'agraaf 1~4)"E.:en be:~.a.n,;;c. ib~ oor··

:r;aak voor het oYE,rheJ.d.singrijpen is dat ~:)Qpaalde - Yoor het

reprodukt:i.t:prc,ses noodzakelijke - voorzieningen n:let renda-·

bPl voor de pr:,rtlku.liere onderueming te maken zi,jn.

11 Maar Yele collectieve colH:lnmnt-i.'-'m ... ddelen zi .~n V'"tn

nature ongeschikt om er win3t ui~ t~ nalGn.Door de

langzame omloopsnelheid van het kapitaal en de onre­

gelmatige en onzekere vraag binnen deze sector heeft

de kapitalistische rentabiliteit geen vat op z~ken

en plw tsoenen,hoe noodzakelijk ze verder ook zijn

'fOOr dE: totale rBfJroduktie 'fan de kapi talisti.sche

maatsc:t.appijvorm." - 15)

lJe grote toenE .. ,me van de coll.ec. tievu r_:oru:>Un};tiemidue Len tn:·engt

met zieh mee c <t de staat binnen de stad E:en stf:c(·, g::::·cd;erc

rol ;:;pe<~l t.Ge2ien echter de nood:;,a:~.k vRn een zeker·~ uni.for-

miteit in de E.lgemene produktievoorwaarden,om daarmee Pen

al te grote 13.:r: archie bi _j de verdel:'.ng van produktiemiddelen

te voorkomen,v,o:nLm d·: b<::•leidsli,jrwn van de staat centra"l.l

opgesteld en tec:dt de stedelijke overheid vooral een aanvul-

~1 endr:' on uitvcerendc~ taak.~ez~~ cent:r·~;,_Le polit,:i~:>k waarborgt

chtcr niet een op de behoeften van de bevolking afgestemde

erdeling van de produktiemiddelen.

---·---·-----·----------·----·---,.-- .. -··-·------------15 Lo.~ikine,J. "t.u .• p." blz. 'I'(

19

Ondanks de een trale overheidsmaatregelen, wordt de ves tig:ir:gs­

plaatskeuze O'rer het algemeen bepaald door het Liggingsvnor­

deel van epn goede stedelijke infrastructuur; d.w.z., .<toede

verbindingen ili't andere lnnden,facil:iteiten op het geLi~._e(t van

dienstverlening een gedifferent:ÜH'l:rd.e EOn hoog gekwalif:J cel'n·­

d(~ arbeidsmarkt. etc. Hierdoor on ts taa t a<m de ene k,:;_.:l t df:

tendens tot het steeds verder uitgroE:icn van de rePrü> aanwe-

zige atedelij1e agglomeraties (die deze vestigingsvoordelen

hebben) en het steeds verder a.chterblijvell van gPbieden d.ie

slecht bedeelc. zijn met een stedelijke infrastructuur.

c J)e rt<i mteli jkE! hegrPn;li:ngen

ge ::oocia.le form~-J.t'ie bepaald door de economische instantie

\,cte dominn.nt linnen de kapttalisti:3che produktJewi.jze).Ui.t

e onumië3che ir!Gtantio.lJe moeilijkheden di,__:J optreden Etls •.18

politj_eke (bestuurlijl,c) c,renz!"n nangehcl'l!i(~n '"~0!'0<-:n Y'()J-··~:_w-t

ook door de staat onderkencLDe trtaat probeert dan ook de 11e--

stuurlijke grenzen van de Bt~MJ aan te ~J,s,ss+:r:, -~'-'~~Tl }l:::;t ~~t.Pdt~-~,.,

l j;~ ~re bied waarbinnen z.ieli de vwornaams te precessen

afspelen.Door dit te dlben knn de staat haar regulerende en

dat meerdere geli ge poli t:·\élk·-, organen (stadsbesturen)

gebied dat weliswaar meerdere gemeenter. omvat,maar in we­

zen één stedelijk gebied is.Voor de analyse vrm dE:' etad als

stedelijk systaem en voor h8t doen van ingrepen binnen

het stedelijk ç;ebied _; s hei~ üodig de ruimtel.::i ,jke e:renze-rt

van het stedRlijk gebied to bep~l~n

Als bela,ngri,jk3tEJ kenmerk v~11 ,h, };J;.p-L ta1:J_gi,;::l_s,dH: stad hr;b-

produktiemidde~en ~Huoemd.Het gaat er nu om de ruimteJi~ke

grenzen aan te ~{evc-m WA-artü:unen tL.: prr:(pk ;je en r~"'pro(inktie

zich afspeet t •. U naar ge1 a:ng we de iJrodukt:i o of r•~:nrodllk ti.e

\-- t -. ' .. -zen van Het B ·~ClCl.J.Jl::

wezen op de voor hun rc!produkti•:; twoci?:!ttH}·i }Jen .:>.gglomera-

20

b. het gebied waarin de arbeidebevolking hoofdzakelijk is

aangewezen op de werkgelegenheid in of nabi,j de agglome­

ratie van arbeidsplaatsen i.n de industrie en uiens~,ensec­

tor.

Het g'~zamenli .. jk g<;bied van a en b,dat voor hst overgrootste

deel zal samenvallen 9 bepaald uiteinde] j_jk de ruimtelj jke gren­

zen van het stedelijk gebied.ln een konkrete situatie zal,

afhankelijk van de beschikbare gegevens en de ond<:~rzoeksmo­

gelijkheden,bekeken moeten worden welke indicatoren bruik­

baar zijn om de ruimtelijke grenzen te bepalen.

21

DE ON'T'WIKKELING VAN EINDHOV.Ef~

1. ontvvikkelingen vàor de 28 were!doorlog

1.~ De periode tot Wereldoorlog I.

Voor ;t 1750 wordt tünd.hoven voorul ~c-kercr:H;rk t doo:r .. de handels~<

functie van 0.e stad en door een beperkte produktie i.~'

d.~:m van 8lll.bachtsgilden~DaHrbi,j was de sta.d vco:>:·a1 (:Hr:

han-

' ' [; t; J..l ~'"''

tieke eenhej.d,,raxÁ waaruit. de toenmalige socia.Le formatie

werd gehandhaafd fm gereguleerd.

netgeen b~tekende dat:

1, De stRd het re~ht kreeg om mRrkt te houden,WRH~op de

ne.tmren verpl1::;h~ waren hun _p:rodu.kten te verl::1nd::don,

~. Ehui.hoven d 'l t'f~chtspraak regeJ.de vwr ei:~ l'ef'l t;L

land en

3. Eindhoven hAt recht had om weggeld te heffen.

ln 1419 worden :) ambachtsgilden opg<Jrlcht,die tot OMltrec\kS e

het midden van de 17 eeuw goed florE>~•-rrb:r .Na 16/jfl toer. 1':.; rd-·

gevoegd,werden door de Staten Generaal hoge 8Ccijnzen ge­

vorderd .Hie nioor werd de manufactuur en ':c L~ter0 prille

!-

;, Hf' env.>v 'te gi .1-·

den worden opgeheven treft. men in de omgevJ.ng 'tTI:lXL t'.'incLi<•.

ven dan ook een door en door nrme bev-oJ iné'· an.;l"CD·'· gar; ' .. î.1-a

eigen behoefte v·H.n het boerengezin te volè o,; Á heeft zi eh

dustrie ziell .J.r. r;indhoven te ontwik cJer;;

hoven 16 tabAkE verwerken de fabr i.Hkehe 'l'ot onw:vee:r 1 H6o is

Perk en huJ P.).nC.ustrie~

22

Na 1860 vindt 2r binnen de textiel- en tabaksindustrie een

ontwikkeling naar een meer gemechaniseerde produktie plaats.

In 1869 wordt :Ln Eindhoven voor het eerst bi.i de fabrika-

ge van linnen de stoomkracht op grvte schaal toeé':epast. Uuk

de tabaksindustrie ontwikkeld zich ve:rder.l:n i d ( 4 werk. en

binnen de tabaksnijverheid in Groot Eindhoven (Ei_·,,(iónYen 9

Gestel,stratUlu,Woensel,Tongelre en Strijp) 1152 mensf:m te­

gen 821 persomm in de textielindustrie.De tabaksv<'3rwerken­

de industrie i:1 in die tijd de belangrijkste industrietak

geworden.

De ontsluiting van ~indhoven is ondertussen verbeterd door

r,et in 18 1)6 gt"3::··.:r.:Ügf"komet! binüllO /GllSko .. haf.d. ''.m ÜOOX' î}p U.:··

name vt~n l~indh•nen l.n do L,uJ.del'S.fJOOrweg ( 1866) waar·door er

rail verbindingon met Rotterdam, Boxtel, Venlo, Maas tri eh t ,Has­

selt en Luik ontstaan •.

Als Ül 18~î ::!h .. lips zier• :i.n h:indhoven vestigt <:l,jll de~ vol~·

gende gun~?t.ige vesti givgsfaktoren a~nwezig:

1. .~!]en goede ontsluiting van .t;indhoven,waarbi,j vuo:caJ ;1et

J,_;Jüdhov'3nsk;.: .. na:< l en de armsluiting op het spoo:.'w,:;gnet van

belang zijn,.

.. ~ arbeidskraoh-

t;nn,di~:! voor Zf1e1 l.ago l<mt:n lH~schik:t.::xar zijn.

De situatie in Sindhoven rond 1900 wordt door Henriätte

stc indm;trie.Door de hele stad vormden sombere v-er-

wa:~.rloo<:dc ge beuwen, waarin de sige.renmakers iL F lech t

verlichte r:n g~<v8ntileerd<~ werkl.a;'l.tsen htm bedri,if

die~hi,j geli,jke arbeid.sprestatie,toch veel n:in<îer

1oon z,:,.:~ zeer ürl\laag ged.ruJct,<lat de aigarenmakers

van .t.inc'.hove:n onder do sleehtst betaR.ló.en behoorden.

-· 1 )

Na een aarzeler.d begin van Philips l1B94 was het eerste

Jaar zonder ve1l.ies),v:lnüt ~~.r t;ot aa.n de r.:e<'E::te VH~~·e}èloor­

log een steeds t.oonemende ui tb ceichng vaH de pronuktiP

1) Holst,H.R. 11Karitn.al t.m arbeid in NederL.ndn tU.2 B.U.N. re­

print nr.3 Ni;megen 1973 (oorPpr. uitgave 1 1~32) blz. 43,44

23

l;lA.ats.De produktiecijfers van l'hilips tot 1901 geven het

volgende beeld: 1892 . . . . . . . . . . . . . 11.000 gloeilampen

1893 ••fl••CI•o•• . . • 44.00U ' ' 1896 . . < . . . . . . <· . . 40r) ~ CI( 1C

~- )

1901 .. . . . . . . . . . . • ? {! i(•' (}t)t ' ~- ~ ..

In 1009 neemt de sigarenindustrie ec~t·

ste ";Jlaats in.Het aantal arbeidskr·acht.e,, ,_ ,qcr .. ),, di•tt::r··

se produktietakken in Groot Eindhoven is jn i()U9 i;~.h; yolgt::

r·~----- .. ~ -~-:~··· ..... "_. ____ , ___ "_~···-· .. ··--~-"-. :.t).[.J]. lc ~~.i.. r--· ·-~".,._, __ _, __ ,_ "'-"'-·-·-·------"····-·· ····--···-··'!"-' -- _:,;..,;·..;:.,;...;.;;...;;";;:.:..c .. ;: • .;,; ........ -.~--1

I ·1 · · · ) 1 · · · · , · · • · ~ f eKtr1sc~e ~.oeJ.~ampen 1nnus~Y~e 1. •b4

!:;::i.<~a:r·fmiu:_,;;;>tr:io )_,.

(·: v:'t:n dd 11) · eo: 'v :;oi; a21n de ~erste ··iitertJ:Ll.•.lo_,·iuf'; wontt -ro:d··

tie,Yie zien hjerhij de volgend,él :cu:imte:.:i.jke kt~T'ülf:J•koaé

·"' ' emi.ddelen, metname de vervoer~HLiüü<~ .. ·:11 ~ <HVi.l':ioor de voor

dn stad zo kenmerkende elemE·'fl ten zo.~.:; r: ·N :;<::'n ~~;V cn~wegHn

2. concent ra i; :i. a van

de industrievestigingen.

De opkomst van het; bankwezen

schapp~lijke circulatiemiddela~.

·.· • de

middeleeuwen kenrnerkte.Al in 1B2Y werd osgonnen met het gra-

24

grotere vormen aannam,'w'erd voor de aanvoer van grondstofft:d

en de afvoer van de eindprodu.k ten de trein steeds meer

het aange-Ne :Gen Vé rvoermiél.del. Het opnemen van ;ê;indhoven in

het spoorw('gne~. i.n 1866 1 waantoc'r c .. 'l .• de r::ül.ver1J:Lndi.né;

met de havenstî~d .~ott•3rdFJ>n tot ~>tand kwam,was voor \J.e ver··

dere industri~J.e on~wikkeling van groot belan~.

Verder werden ook de regionale verbjndingen - die vooral

'foor het vervoer van arbeidskrachten van lHüang zi,jn - ver­

beterd. In 1 il97 kwam dEl s toomtranlVF~rbindi ng tussen Ve9lH"l ~

St. Oedenrode, .i<:indhoven, Reusel en de Belgische grens tot

stand. Een tr:\.mv·egvf.rbinding tussr:n i tnrUwven en Helmond

a.d 2 lle co.neer.tratie van _produktj.e:ráddel••n.

Dt1 texti Pl i ndus trio was aanvankelijk nogal vnrspreid binnen

C:r·oot h:indfJo·~r<::' 1 V'rwijl cle t:ubrJks~ndu.str:~e z.\c:h me r r;o!'l·

r~entreerdrc on ~"et stA.dje Einr:'hoven.oin 1874 warfin :?! V':~i

de 24 taba.ksvenverk:enèe bedr-ijvdn in EanJnoven g·ev~H~t; ;1

De overige 3 bedr:i Jven bevondr·n '~ieh i.n Vvoorn;e1,,1~j j<Ja ~_\(11"

van alle (1·15/; arbcüden; in çle tabh.hsindust,}~je -.ver;~tu1 ,n

~indhoven. Van bet totaal aantal a.rbcndnr''~ iü de texti ,;;Ji r,.

ten Gestel,Stratum,~trijp en Woen~e].

Philips vest~gde zich in 1891 in een leg~ •olfabrjek in

plaats binnen de arbeidsmarkt~

Kenmerkend voor de latere ontwikkeling is het steeds bela.ng­

rJ.jker worden van de :~xpori en de toenemende grootte vnn

de bedrijven.Voor het b8gin van de Eerst~ Wereldoorlog zisn

de spoo:di,in i~j_iH.1hoven~u~n Bosch <m Jax1g~' ,s ~,' r,t'Lrwvens

kana~L.

adJ. lle concentratie van arbeidRkrachten

De arbeiders die zich in Groot-Bindhoven veRtigden waren

in de agrarishe sector overbodig geworden warPn.

25

JJe toename van heL aan tal arbeidskrachten bli ,jk c uit hE) t

volgende bevolkingsstaatje,waaruit blijkt dat vooral na

1 89 S de bevolkingsgroei a1mzierü ijk grot er m;w i; z:i" ;j1, ~ewees t

~an de natu~rlijka bevolkingsgroei.

:" -.. ·- ·- .. r··-~·-· -~-- ~ ...... ~- , ........ ,."...~r·--·~-... - -~, ....... .__..__, .... 1 t.·l a,ar j H~3.n t:- c-t!, :1 rt w \)!l t·; 1 ·s ~--.-.... - .• -<. ..... ___ ........ _ ••• ···"--~·

I ~::; I :~:::: I 1 î'jOO 2~~.C81

l d.deldf:~ .i au.rt oer; è1.me

170

'{60

1050

arbeid.skrachten voor de tabaksindustrie en na 1910 ook voor

Phj lip:s,

r······· ., ·-··~---, ... ,. ... ....--.. -·- ......... ..._-o,,..,._,.._.._., ···~~- ., "''!

-----------·-·-·· · -·- ---~-·-· -··· .. __ j. J\ii:1':J1:#.1 -~~~h~}N f~~f~ ~:-~. )t•.i Ir 'nJ-U""'t"J.IF'~"'A" ' 1 è ... l 'i 1 ·:ll'''\ I • 1.1 ,. .. ' ~-~ h ~ ..; ", i. I... • ,.\ l' }';)., : ' ! l.l 1 I .7 \_)~. · 1 ' .1 ':J ; '~ ,....-----·--~---.---~-----· ·-- ----·····---·-···"' -------t·--· ..... -·-+ -~·~ -+·-----~+-· I. . '

E::::el 1~;: ~hilips I

·, 1.··.···. '.•'') ~ '. r:

I ··-------~------ ·---·-~-..i

Als v•3stig-:i~J.gf,_pla.u.tscriterium van de arbeidl:lKracht~>n was voor~

al dE.: bereikha.rrheid. t.o.v. 'ie indl,::;;.·J.<.:V~~Et-i :1,,; van be1<:-mg ..

r; :'' lt' borei.kba~orf.,eld we rel bereikt door: a) Won·inge.o. in Je

U.lrtn.-.: "e nabijlwid van ~.u:." ucdLlstrievest.igJ ng tt> sl. \..Ut:ren t:n

b)de woningen aan de aanvoerwegen ( radi~;.Len) te situeren.

aa.n }t'"t bouwen van woningen , aJs i'b i L!Jkl het won:Ln,f-(uOUWf;T"O-

re1doo dog bez:. t P.hil i}.'n 0ngevtoE. r · .. _. runinghJ ~een aanLal da1~

na de .b;erste WnreldooiJ.og nog aan:z.:i. lijk 7.a.1 i"orden u5.tge-

breid.

ln de tweede h':lf t p

il('1l1 ne 1 (~

bankwezr;:n,waanl.oor d•:< ci.rcnlntie v:u: gel•t 'n znpitaal middels

26

spaarregelinge~ en kredietverlening beter geregeld word.

In 1872 wordt àe Eindhovense bankvereniging,in 1898 de coö­

peratieve Boerenleenbank en in 1899 de .Meier~Je bu.nk opgt1richt~

.ê:_U Gemeentebedrijven.

even later komt het gemeentelijk elektriciteitsbedrijf in

gebruik.I)e prodnkten van d.eze bedrijven hebben daar waar zij

8.angewend worden voor indi vj dur::1el gebruik bet karakter vrul

een ,:olle.ctief consumptiegoed en dattr waar z.ij aangewend

worden voor do induBtriiHe produktie het kare.Jcter van een

In 1901 wordt d9 eerste a.m.ba.ohtschoo . .c. door de gemeente opge­

richt.Over het algemeen echter hadden de collectieve consump­

tiemiddelen een beperkte omvang •

.::iterk~<r dun voo: 19-14 wordt de ekonomi.scLe ontwiki<A.l:i!'g y·,m

}~ iudhoven in de:!.e peri ode bE,paald door di:.' o:nt.wi kJ; elilig Yan

het Philipsconc·~rn.De .b;ers te ,, ',

Wl:~llüg moeJJj ,ikheden op.

"I.·l tlH p •r::,_ ode van 1913-1919 ilUVJk t d.e onderneming een

:.i oen Het ;:en ervefonds g.rPe1 ,, v;, •. n f. 1 ~iO,.OOO tot één

miljoen tm de extra uitkering aan twE:e directeuren,

de gebrooders Philips,bedraa.gt alJeen in 1919 een mil-­

joon gulc,en., De bedrijfsui trus ting, de zeshonderd wonin­

gAn,twrrf;inen en sportparkeu,u1 :_e~J "'''rdt vollerLig 6f ...

worden dooT Fhi l ips opgelost door :i.n i 9 : b i L I~:i.n.o.hovPn een

eigen glasfabr:i.f'k t~:j Gtiohtc:r~.en do;;•' :in [k,-~ter(U:w ':H.,:a eigen

rederij te b0ginnen.ln de ~erste ~ereldoorlog wordon ook de

27

3)

4)

~< '1 .:duru; de bero:te ,. t:ro.ldoorJ 0,1.1; lo ,jp! .. tl:' :i

~te opdrH.ehten voor de verve.ardi..ging van n"'

3 l

tt-r:~t 2.an.tal 'IA'f:~rkn.t~rners bij Pb .. i1

1 •) ~ ! J I

b. lje Sl'i.<ÜJ.e ontwikKelir!f; vt-m Plüllps,door d.H enorJlH~ kapi-

' .P "_

. . /l

191) tot ongeveer 22.500 in 1929 .. Een lH•) '" '

t~?: { LJJ ..

"-' gr'(H· V'l.\l Ph.i l.i.p b : (_.} :" I

" :; ' •t; ·: C-\:f i..S V hO J.e eers t f:-~ t ' JfJ.EJ.''·~·i~~ ;)"~

luit voo ;· .j f.~~l=ri -·-:~ ·::·~";1·tfe;~ :::-;-····" I

·--~~--------··. --······--r-----------··--··-r·- . -··· ..... -------.. -·--·--,-(glo•Jil amp~ld

1

ra .. : i '<!'tll' i.::lün -r---·---·-· ·-·· .. ~ .. --- --····-~-

\ 11 mln,.

\_ ...

1''3JH:d.ot.t.e is het V3.-U belant:' dat Phi l·1:

zoa1b

·i .'! k.: l ; ,. ··: ,.. :·

Baruch,F pag

28

en

I ______ _,,,_, ______ . ·~-···---·----- -- ., _______ , ________ ··t--'""'" ____ ·-·-· -- -· t _;" ~~ tai~: 1 -1 ~09

I . ,. .... ·-----·····---4--------1

1 "

J ·': i ll d l.J'·l t. 1" ; ' i ·' .. i-i 51

) !

I . -------- _____ _J

('

1: t: be.lnng.

truk tunrwi ,i ?.:i. ging hinnel' 1:.•' L'; JlpBCOil.Cern

',,' J. t.:d . ~(;.ren ... n Î ';:! .1.n N<··-wrla:::u.l ;~(.UOü

.. J ln

19 R v8rklaart PhilipB in hel buitGn18nJ reedH 3R

op r·.·

1., :r· ~t(' I i. ' . ,I,, 'i'

])

29

Als eerste .onnumptiegoed zullen we de woning bekijken. Op

het eerste gez:.cht lijkt de woning een individueel consum­

tiegoed.~ien wo de woning echter in ~ijn omgeving 1 als on­

derdeel van een buurt met zijn eigen voorzieningen eE zi~!n

specifieke Hgging,dan bli,jkt do woonvoorziening de kenme:r~

ken van een collectief consumptiegoed te bezitten .lmmers

alles wat met het wonen in een buurt tfl maken heeft en niet

aJ.leen betrekking heeft op de enkele woning, zoals speelruim­

te,groenvoorzieningen,etc.,wordt niet individueel maar kol­

lektief gekons"t;meerd,hee.ft een duurzaam karakter en ver­

schijnt niet als een waar op de markt.De woning is tevens

é~n van de belAngrijkste Ct)11ect;:ie•,r<~ c:onsumptiemiddelen 1

die een groot g·ed.eel te van het bebouv1de oppervlak van de

stad voor zich opeist.

De kwanti tatievr~ wonigb2hoefte wordt door Ben aantal fak-

torcn,zoals natuurlijke bevolkingsgroei,gelliiddelde woning­

tw7.et ti ne en de m:i grB.ti e <Voor de woningbouwprodlJkt:iP in

Bindhoven was vooral de migratie van e;rote betf~kenls.Het

aantal arbeidskrachten :in en rondom Eindb.oYen wa::J bij lan­

ge na niet genoeg om aan de behoefte van de .l!;indhovense

ten over grotere a.fstand. werd de wmüngproduktie opgevoerd ..

Op de figuren i t/m 3 (blz. 31) zien we dat de toename van

het ar-w tal srbc; idskracht•m bi .,i 1-'rül i.ps ,lw t ves t.ig:ingsover-

1926 en 1930 het grootst is.üpvl'lllend is hf~"t Hru11jler, 11 van

de woningproduktie in 19 30, als het aan tal arbeidskrachten

b:.Lj Philips is ITerminderd en het vestigingsoverschot aan-

zienlijk is afg:mo:men.üorzaak hj ervan is nnofdzak~lijK cte

afbouw van woningen,waarmee v6ór de plotselinge krjs:i.s van

1929 W&S be&;onn·m.

Naast de gemeence,waarvan de gemeentelijke lè:Ltgaven voor

de woningbouw van 0,14 mln. in 1920 tot bijna 1,3 mln. in

1918 toenam,werden ook dnor het Philipsconcern veel wonin­

gen gebouwd.In 1930 bezit Philips ongeveer 3.900 woningen, I

op een totaal van ·!8.258 woningen,wat neerkomt op 21to van

à.e totale woninwvoorraad i'n 1930 ..

30

jaarlijkse toena~e c.q. afname van he~ aant:d n:::-teiderB bij Phili~s-~iPdhoven

>r€-S't \Ci-lNC.. SoU'G ~~CJhO ~ in t;~rA\..o~

woniDgpruduktie in l<indhoven

31

:Sijna de helft Vrul deze woningen bouwde Philip~; in de pe-·

riode 192'{ - 1930,d.e jaren waarin de personeelstoename bij

P.hilips het grootst was.

aantal gere0dgekom0n woningen van ~hilips tuHsen 1920 en 19 )0

Bigen woningbouw had voor Philips de volgende voordelen:

- JJirektere in,rloed op de uitbreiding van .het arhetd;;;rstJc­

stand.

·- Invloed op de sauwnstolling van de beroepsuevolking~

"Arbeiders uit d.e Drentse heidegebieden werden alleen

dan naar Eindhoven gehanld aJ' ~·.·.,l )r'e D('C;.lt;;rs

boven dE; veertien jaar hadden,die als goedkope ar­

beidskrE~c.h ten te werk konden worden geb teld!In de

twintiger jaren b,; tond meer dan de l:H'lft van het

personPt>l 1..li t vrouweli;jk a.rb0idBkrachten, vijftig

procent van de Philips-werknemers was nog geert 18

jaar. 11 - 6)

Het verloop van arbeidskrachten werd door dc~ze vorm van

bedrij i'sbinding tegen~:·eguan.

De grote aant3.J ler• woninge:t ·he g(~bouwd werden betekünde

echter niet dat er geen woningtekort in dP partode voor de

fJ.'weede Wereldoorlog bestond.:ue woningbouw was i.iiifl16.i:'S .Pri­

mair gericht op het aantrekken van e~.rbeiders over een gro-

te afstand.In 1919 waren er rmgeveer ).ooo gezinnen tegen­

over 7.780 woningen,wat - zonder rekening te houden met

andere won5.ngbelwevenci.en - een word Hgtekort var r:;:H:r da.n

duizen~ woningen betekende.De gemiddelue wGninbb(~etting

was in die tijd ongeveer 5 personen.

--·-···------·---6) Ban<ch,J<' '"l'.a.p.," blz • .:;2

32

In 19~4 is er nog steeds een aanzienlijk wordn~·tekort van

ongeveer 400 woningen.

De bemoeiingen van Philips en de gemeentelijke overheid

met de volkswoningbouw heeft er in ~indhoven voor gezorgd

dat de partikuliere spekulatiebouw weinig kans heeft gekTe·-

gen.Daarbij WE!rden de meeste woning<m in her, kader van de:

woningwet gebc>uwd,hetgeen betekende dat er een aantaJ waar­

borgen waren voor een redelijke kwaliteit.

figuur 5 woninggrootte van de woningvoorraad in 1930

i-1. 3"1 )5 vertrekken

Amsterdam

uit de woningt~~lling van 19 jO hl enk da~look dat in .l<;indho­

ven,in vergcll,;king met Amsterdam en heel Nederland,rela-

ti ef veel wonl!!{'.'.HI •Jt :'1

~Leuw ~foor de woningbouw tijcienH oo snelle opkomst van de

inuutnrie is dt: g1·otere schaal waarop f~P.bouwd word. Voor

het eerst verrj.jzen woningbouwcomplexen,in tegenstelling

tot de vóór diEI tijd gebruikelijke kleinschalige uitbrei­

ding aan de bef:tarmd.e wegenstru.ctuur ( li:>'•tbE?bouwing) ..

Tegelijkertijd met de L0uw van de won1~gen wordt nu ook de

infrastructuur van de bmn·t aangelegd ~}lt:m nnellere en ef ...

ficiëntere bou~ wordt - door de bouw van P;;rotere aantallen

woningen van éÉn type 1 . . ' moge.-l.JK.

Naast de woonvoorziening wnrden ecr1 aantal endere collec­

tieve consumptiemiddelen in de stad .!<;indhoven ontwikkeld.

van de uitgebreidf:l reproduktir~ van de arbeidskracht.

33

Niet alleen fysiek,maar •ok geestelijk. Daarbij werd het

ontwikkelingspeil van de arbeidskracht verbeterd,de binding

met het bedrijf vergroot (wat vooral tijdens de glmbtige

ekonomische omstandigheden in de twintiger jaren van bole.ng­

was) en de arbeid::>:rust bevorderd.Jn dit licht valle:-' ;:<~

culturele-,gezondheids- en onderwijsvoorzienlogen en de

b:\,jdrage van Pülips in het beheer en de oprieklting ervw1

te verklaren.

In de gHzondhel.dszorg :richt fhilips zijn eigen g'fJZonühHid•>­

dü~nst op,uie Yooraj. op dt~ vermindtH'ing \rlül L.et ~~:iL>l~L.,vel··­

zuim is gerJ.c.hv.

"Hij VOI':rt. rem tt{endoorlicÎl't,ing in :t.:i jn ''~6t'tc b0d.n,jJ

door en rekent ondernemend Nederlann. in ·r·SJ39 Yoor,

dat tegenover de f.88.000 kosten,verbonden aan de

t.b. c. opsporing bi .i Pb.i lips--werknemer~J, t~en tes1'a""

ring aarc z_tektekosten stond van f25t:.OCJU. 7)

ln de cultureltl en r'~c.reatieve sfoer W<.H·den o.a~ het .F'hi.-.

Naast vakopleicmgen binnen het bedri,if ric:ht PhiliJJf: ook

eigen scholen voor lager- ou kle~~ r

a.rbeid.ersbUl1T'tEn op. Voornl .?Lè.D het t.); no \.''-nemen de be••c< .. k •.. u.Ld::HHi. van ~lulipö voor lw<, .La.ger onderwijs

sterk toe.

zich zo st-.crk op het underwi~js riet. tnr: .• ·~oor t:er. Otl~·

dernemer, die j aarli,jks honderd jon gE: aco.dcmi. sch gü­

vormde 5.ntel1~"?c:tno1en van de l'wd~o,r1.andsc• Hogescno-

lie ontwikK~l:Lngen bi.nnen de repcod:;K1lEwi'c0r lt1 c~; ~ja:ceXL

voor de Tw2ede 1/ereldoorlop t1ebhcn geleid tot el'm a.anzj_en~

lijke verhogü1g VH.n het rep.codu.k tümi VC>8\I~ t,._:talç pakKet van

individuele <.m c::oU ec tie1re rdproclttktiemictlieJ.en) •. Loorslagge-

u) lder;, n1:z .•

34

zouden komen~dcordat:

Gedurende de snelle economische expansie de arbeiders

meer bedrijfsgebonden waren,waardoor de aantrekkingskracht

van andere industriële centra niet tot personeelsverljes

leidd<:,

:? de kans op een blijvende arbeidsvrede an.uz:i.enlijk Vl~jgroot

werd fm

) het ziekteverzuim op een zeer laag nivo kwam te 1igge.n.

Door de enorme winsten die door het ~hilipsconcern gerea­

liseerd werden,was het ook mogelijk dat een geo.eelte van c.

ci.e meerwaarde aan de voorzieningen besteed werden.

iJe maatsduqJpeli,jke circuL,.Liumiddelen zoals handelscentra,

banken en w1nkelcentra concentreerden zich vooral in het

centrum van Bindhoven.Daarnaast zien we de distributie van

d8 se evensbehoeften meer gespreid plaats vinden via

H;tos-winkHL3 ( v<u1 ?h Llip~) t-~n ande:ce buurtwinkels.,

J~~en i.ndica.tie voor de ontwikkeling van ~het. g·elit"fvez~:~jJ (b:.:.:s.rl-

ken etc.) is de omzet var .het pnstkantoor in .8indhcvt>rr)·~·i::~

van 26 miljoen in 1920 tot bijna 76 mjljoen in 19?9 steeg.

D2 m~teriäle circulatiemiddelen werden ook in ae periode

tussen de Eerste en ~weede Wereldoorlog verder ontwikkeld.

Spreken<l voorbeeld lüerven is do ver"roet.ering vB.n ce ver­

voersmethoden,wg.ardoor de reistijd per k.m. vwrminderd werd en

··' •; ~' c'J~id nkrae11 ten over grotere afstand 1:onden worden aan­

getrokken.In 1929 komt dan ook ongeveer een kwart van alle

Philips-werknemars van bui ten .C.:indhoven. Van d<'Zc~ ruim 4,5 duizend pendela~rs is de verveerswijze als volgt:

ivervo~rs-1 ~an't';~C-ar:-r;~~-~~;·~,;:Ti)~-;--:.·:-~":.. · -·-l middel ;beidecs : I 1

---~-"·---··--+- 11 • ·-··~-·····--·----·--1 I : I i 2.34:l ,. I.)Sli iNe,HrJandaH trein ll.

i 757 BeJgi~ahe trein bus - ----r--1.16 3 - r- -a4s Phi lj~~~~. bus - ---- -1

1 ~ __ _ __ ---~!~---- ~---+--- ____ ) 15 __ rP~l."~_ikuli ere __ ~u_s_ . __ j itré-1m ;~ 5·î t I

l±;-i ets El~·) -~ I i

L -~----·_L _ ........ ....__ ______ . ___ .. ----···-__j

trein

35

lie zien dat in 1929 het gemotoriseerd vervoer \trein, bus en

tram) 80'7~ van e1et pendel verkeer voor zijn rekening neemt.

1-'hilips zeJ.f V2r:6orgtjiets minder dan :0:'0% van het vervoer van

J:w.ar arbt~ic!.ers, terwijl de overhei u ongeveer rie hel ft vr.n

het pendel verk·~er van de Phili p:;arbeiders bui ten J:.,inci1l(JVP.n

verzorgt.Naast het pendelverkeer neemt ook het woon-werk

verkeer binnen de st.act Eindhoven toe,wat evenwel voor het

grootste gedeeite uit fietsers en voetgen~ers bestond.

Ook de circ11la·~ie van gronstoffen,halfft.tbrikattm ne ej ndpro­

duk ttm nam als gevolg van de indus trali:c;a ti'' steeds grotere

vormen aan.De goederenaanvoer in .r_;indhoven per spoor en via

het i'Jj ndhovP.:ns kanaal s te('g enorm, ~;oals uj t c1 ~) volgonde técbel

bliJkt.

...----- -----·~-----1

I goecH' .renaanvuer in ton vin. 1

I I ~----------·r··-·~---------~----·--··- ··-··-·-- ·;

,. .. -·---.. --.... ., .. ~-~E3_DO.Ol~wegen I b;indh'~=~:~:n~a] _j I \ i I 1 1910 1 n.555 I 62"942 I

1910 I w6.470 117.383

ji 192:1 i 38).753

-----··--~----"'--~--,.L I J '" .. ,~--- '"" ------~----

592.)71

Eindiloven te beschrijven .Htlt gua t dar, rbi j VClLlrttl c·i,l iwt al-

gemene beleid dat de overheid t.a.v. de ontwikkeling van

Eindhoven voercie.Ook '--'n1dat het aanwezign materiaal '-'81Te van

volledig is bep8rken we ons dus tot de Loofdpun ten '''hl; de po-·

ALs oen1te belgngr:L,:Jk )lULt w~11en we bef;tuurli;jkescl:aalver-

grotir;.g als geve'! g van de bes tuurli ,jke s cha::J ver~,·roti.ng in

stn.at steeds wear de bestuurlij~grenzen v~n de Ptsd probeert

aan te passen aan het stedeli,jk gebied w;w .. rbinnen zich de

ontwi.kkeling na ae t:erzte Wt.n•eldooJ·.log er, o >k de tlilidige

36

ontwikkelingen laten dit zien.Na de ~erste «ereldoorlog wa­

ren Bindhoven tm de omliggende dorpen nagenoeg aan elkaar

gf: bouwd ~ ~indho,ren zelf was bijna volgebouwd en verdere uit­

hreiding van woongebieden en industrie van enigt:~ omV<J.ng kon

nog slechts in de omliggende gemeenten pluJ.tsvinden.lJe ,voor

de verdere industriële ontwikkeling van _é;indhoven zo nood­

z&kelijke,koBrrtinatie en samenwerking binnen de 6 gemeenten

werd in 1920,door de annexatie van de 5 randgemeenten door

Bindhoven,berejkt.Hierdoor konden op eenvoudiger wijze de

gemeentelijke taken t.a.v. de stedelijke infrastructuur

uitgevoerd worccen en werd de overlegstruktuur tussen indus­

trie en overhejd - door de centralisatie van ue overheid -

vereenvoudigd.Eetzelfde proces zien we nu rond de zgn. "aglo­

meratievorming' optreden,waarbij opnieuw de bestuurlijke gren­

zen moeten worc.en aangepast aan de "economischE~" grenzen VAn

ue stad.

Om de ,tot aan het begin van de 20-ste eeuw voorkomende,cha­

otische groei van bindhoven wat meer te stroomlijnen,geeft de

gemeente Eindhcven i:n 1918 de architakten ir. J.Kuypers en

C.J.Koker opdracht om een uitbreidingsplan voor Groot-~ind­

ven te maken.Uitgangspunten waren:

"De verbetering en uitbreiding van verkeersmogelijk­

heden,inhoudende een ontwerp van radialen,rondwegen,

een wegenplan voor braakliggend bouwterrein en een

kanaal in westelijke richting.Verder moesten terrei­

nen worden opengehouden voor parkon,villaparken,volks­

huisves ting en sport. De plannen van voorzieningen als

scholen,badhuizen e.d. moest ter hand worden genomen.

Het geheel moest getuigen van smaak." - 9)

In 19?3 werd uit plan door de gemeenteraad van ~indhoven

aangenomen.

"Dit plan werd gekenmerkt door:

- gerichte aandacht op de industrieuitbreidingen,nieu­

we woonbuurten en de daarvoor noodzakelijke verkeers­

voorzieningen

- gering2 aandacht voor de bjnnenstad

- tuinstadstrukturen (CIAM) tussen de dichtere

')) '1'hema.groep stad.3vernieuwir:g "StedelijKe herstrukturering l<Jind­

hoven" paper in Leidende periode afd. Bouwkunde 'l'. H.E. sep­

tember 197) blz. )

37

bebouwing langs de rél.dialen

- eengezinswoningen; middel om het gezin als eenheid

een zekere zelfstandigheid te lF<ten en zodoende

de arbeidsvreugde en -vrede te bevorderen

- besteaunen van sektoren grond voor bepaalde klassen

van de bevolking."De mensen met hetzelfde lot wo­

nen i~ elkaars nabijheid en voelen zich meer op

hun gernnk."

Uit de toelichting "uitbreidingsplan lündhoven en

omgeving" (1923):"Zo ooit,dan is hier doelmél.tigheid

een eerate eisch van schoonheid.Praktisch toegepaste

schoonh::dd geeft de stad den sternpel van goede kul­

tuur,va'1 beschaving.lmmers orde,regelmaat z.ijn grond-

eigensc>wppen van beide begrippen. 11 " - 10)

Opvallend is dat het voorgestelde beleid ten aanzien van

de woningbonw niet verschilde van de manier waarop tot aan

die tj jd wonin 1~bouwoomplex~n werden gerealiseerd: sec torvor­

ming en eengHz:Lnsbouw waren ook het uitganrspunt voor de

bouw van b.v. }1 hilipsdorp l1909) en 11oem..el-West ( 191B).Be­

lél.llgrijke voorwaarde voor het op grote schaal bouwen van

~enge zinswoningen was de aanwezigheid. -.raJt voldoende en goed­

kope bouwgrond in Bindhoven.Belangrijke oorzaken voor het

daadwerkelijk overgaan tot de bouw van eengezinswoningen

waren:

- de verwachte uitwerking binnen het produktieproces:de be-

vordering van de arbeidsrust en -vrede

- de noodzaak om voor,de uit de landelijke gebieden komende,

arbeiders een voor hen aantrekkelijk woonklimaat te bieden

om hen daarmee te bewegen over grote afstand te verhuizen

-de traditie Yanfde eengezinsbouw van voor 1900 in Eindhoven

- de opkomst van de tuinstadgedachte.

Alhoewel het dr1or de gemeente voorgestelde woningbouwbeleid

niets meer »as dan het voortzetten van het tot dan gevoerde

beleid,toch trad er een verandering in t.a.v. de woningbouw,

omdat door het uitbreidingsplan het toVstandkomen van wo­

ningbou.vcomple):en en het realiseren vc:m de benodigde infra­

structuur,de ortsluiting van de buurt op een meer planmatige

10) Lantinga,J en leek,.!.<' "Een gedeelte van de tentoonstelling

visie's op de :::tad- "T.,H.E. afd. Bouwkunde augustus 1975

blz. 5

38

en efficiënterE wijze kon plaatsvinden.Naast de planologi­

sche voorbereiding van de stedebouwkundige ontwikYeling van

~indhoven in dE vorm van ui tbn;iuingsplannen (aie van 1923

en 1944) ,waarbij de toekomstige besternrr1ing van cle grond en

de noodzakelij~e verkeersverbindingen werden aungegeven,had

de gemeentelijke overheid ook de opdrachtgeving en het be­

heer van de gemeentelijk openbare wegen en een geaeelte van

de woningbouw E.ls taak.l.Jaarnaast ging de overheid zich ook

met het ontwikkelen van een aantal voorzieningen in ae tollee­

tieva çunsumptiesfeer bezig houden.Voorbeelden hiervan zijn

het ~tadswandelpark,scholenbouw en badhuizen.Tenslotte zorg­

de gemeentelijke overheid voor de levering van energie en

wa te I· Eu,n de industrie en de bewoners van 8indhoven.

Al deze taken :zijn te beschouwen als onderdelen vande in het

eerste hoofdiltt,k aangeduide regulerende taak van dP overheid,

waarbij door dE toenemende concentratie en schaalvergroting

de taak van de gemeentelijke overheid steecis groter werd.

De taken van de Eindhovense overheid waren van groot belang

voor de industriële ontwikkeling en de voorstellen en maat­

regelen van de gemeentelijke overheid in de jaren 20 en 30

worden in officiële stukken vaak met .:1 ;&:,ur;ynten d.ie het belang

ervan voor de industrie aangeven verdedigd.

e. t\uimt_e li jke on~ wik.K:eli_ngen

ln het voorafga.ande hebben we vooral het waarom van bepaal-

de on twikkeline:en en voorzieningen aangegeven. Het gaat hier

vooral om het ~aarom van de uiteindelijke bestemming van de

grond,het wa~trc,m van bepaalde funkties op een bepaalde plaats.

Omdat voor het meer gedetailleerd verklaren van bestemmingen

ontzettend veel detai~informatie nodig is - waarover wij niet

beschikken - er. omdat voor het aangeven van de meer algemene

faktoren die d,c ruimtelijke ontwikkeling bepaalt, een meer

gedetailleerde verklaring niet nodig is, bep(èlrken we ons hier

tot de hoofdlijnen.

Voor het bekijken van de ruimtelijke ontwikkeling V"'n Eind­

hoven hebben WE de ruimteliJke wituatie jn 1910 en 1930 met

elkaar vergeleken (zie kaArt 1 en 2 op blz. ~? en 43).

ile zien hier dE enorme toename van het bebouwde orlpervlak

van de stad,welko vooral in de periode tussen 19!0 en 1930

(de periode waarin ook Philips zich enorm ontwikkelde) tot

39

stand is gekomen.Het oppervlak ingenomen door erven en bebou­

wing bedroeg in 1920 ongeveer 230 ha.,terwijl het bebouwde

oppervlak in de tien daaropvolBende jaren meer dan vertien­

voudigdr" tot 11'1) ha. in 19'50.1Juidelijk is dat de woningbouw

het meeste besLig op de stedelijke grond legt.Nanst de uit­

breiding· van industrie en woningbouw zien we ook dat tussen

1910 en 1930 ,(~ eerste stedelijke recreatieparken,zoals het

J-'hilips de Jongl1 wandelpark aan de Oirschotse-dijk en het

stadswandelpark in :.Jtratum,zijn aangelegd.

i' en a:1n zien van de plaats van de woningbouw binnen Cie stad,

waarbij we ons vooral richten op de gebouwde woon.9_omplexea,

is een eerste b·~laJrijke bepalende faktor de bodemgesteld­

heid.In Ei:ndhov;~n zien we de grond langs de Dommel en Gender,

vanwege de slappe ondergrond waardoor bebouwing zonder heien

onmogeli,lk is,onbebouwd blijven.Voorts zien we dat er zo dicht

mogeli.ik bij dz" bestannde wegenstructuur wordt gebnuwd,hetgeen

uit een oogpunt van minimalisering van de ontsluitjngskos-

ten en met het oog op een snelle aansluiting op Cie hoofdwe­

genstruktuur van de stad,begrijpelijk is.Een derde belang­

rijke faktor is de ligging t.o.v. de belangri,jkste industrie­

vestigingen.On kaart 3 (blz. 44) ziPn w~ dat oen groot gPdeel­

te van de woningbouwcomplexen di0 tussen 1910 en 1925 gebouwd

zijn binnen een straal van ongeveer 1 k.m. rond de nieuwe

Philipsvestiging- aan de Kastanjelaan zijn gerealiseerd.Van

1925 tot 1940 naast de concentratie rond de ~hilipsvestiging,

een concentratie van de woningbouw in Stratum te konstateren

(:tie .kaart 4 bl:~ 45).Deze laatste concentrati<> is gedeelte­

lijk te verklaren uit de vrij goede liggine t.o.v. de arbeids­

plaatsim in het centrum en t.o.v. de arbeidsplahtsen aan en

rondom het Lindhovenskanaal.Verder kunnen toevallige oorza­

ken zoals b.v. (ie makkelijk te onteigenen grond of de prijs

van ae grond aanleiding zijn geweest om juist hier en niet

tussen b.v. ue Geldropseweg Lm de Heezerweg te bouwen.

Voor de lok<üie van de industrie onstaat metname langs de

spoorlijn ~indhoven-Den-Bosch en het Eindhovenskanaal een

kansentratie van industrie.Hiervoor hebben we het belang van

deze verveerswegen voor de industrie al aangegeven en het

zal duidelijk z~jn dat een direkte ligging aan deze vervoera­

wegen de overslagkosten,voor vervoer van spoorweg resp. kanaal

naar de 1ndustr~evestiging,minimaliseerd.

40

':'en behoeve van verdere indust-rieuitbreidingen is het gebied

aan de spoorlijn Bindhoven - Den Bosch aansluitend op de reeds

aanwezige industrie en de strook langs het Eindhovens-ka­

naal "vrij" van bebouwing gehouden.De parken worden op de

minst rendabele plaatsen en de minst bruikbare grond (langs

de Dommel en en eind buiten de stad) aangelegd.

I

IVI-1111 ~ :.:· ..

Vlh.tl >'.'

I I I

I ~t.\1 .. ' -:,~ ......

l• 'I' ..

~ ~-------------

verkeerssituatie ~indhoven 1932

Bekijken we de verkeerssituatie dan VfÜ t op dat in 1910 de

belangrijkste vervoerswegen reeds aanwezig waren.Belangrijkste

nieuwe vervoersnogeli,Jkheden zijn het vliegveld en het in

aanleg zijnde BE~atrixkanaal wat in een latere fase voor de

industriële uithreiding in h~t westen van Eindhoven van be­

lang zal zijn.Voor het stedelijk verkeer zijn vooral de radi­

alen van belang.De in de uitbreidingsplannen aangekondigde

rondweg,die vooral de stadsdelen onderling moet verbinden,

laa-~ voorlopig , vanwege de prioriteit voor de uitbreiding van

de woongebieden nog op zich wachten en zal p~na de Tweede

Wereldoorlog voltooid worden.Het stadscentrum tenslotte ont­

wikkelde zich steeds meer tot winkel- en handelscentrum van

Eindhoven,waardcor de hoofdstraten in het centrum,waar voor­

heen vooral koo~lieden en fabrikanten woonden,steeds meer

het karakter van winkelstraten kreeg.

"De huurprijs van de bouwperselen steeg tussen 1913

en 1930 met het dertigvoudige,wat een uitdrukking

vormt van het groeiende belang van Hechtestraat e.o.

als winkelcém trum van .t:;indhoven." ·- 11 )

_______________ , ____ _ 11) :l'emap;Toep staLH>V'?rnieuwing '"l'.a.IJ." blz. o

41

KAART 1

42

KAART 2

czindhown 1930

43

KAART 3

W O.N Ho G b OU.ii C OMl' LEXEN ~EHEALI ~1EhlJ '1'U~:::l~N 1910 EN 1925

44

KAART 4

"""-"·--------------~45~

2 naoorlogse ontwikkelingen

De wetr.mtigheden die in grote lijnen de ontwikkelingen na de

Tweede riereldoo:~log bepalen zijn in wezen niet ver:schillend

van de wetmatigneuen die voor de 'i'weede VIereldoorlog .nebben

bepaald.üok in de2e periode bepalen de ontwikr~elingen in de

prod uk ti esfeur :~n laatste instantie de mogelijkheden en voor­

wa:J.rden voor de rc;.irntelijke ontwikkeling en vervult de over­

heid. door midu.e:L van tal van ingrepen en taken haar in tergre­

rende funktie.De taken van de overheid zijn,door het fiasco

van de vooroorlr)gse politiek van een zo groot mogelijke ont­

houdiné; van staatsingrijpen, na de 'I'weede Wereldoorlog aanzien ...

lijk uitgebreiu.Het loon- en prijsbeleid en het 11ouwbeleid van

de overheid zijn hiervan enkele sprekende voorbeelden.Ben an­

der belangriJk 'lerschil iR het aandeel van de dienstensektor

t.o.v. de totale produktie,wat vooral voor het stadscentrum

grote gevolgen heeft gehad.

2·1 Ontwikkelingen Jinnen de p~oduktiesfeer

Toen Eindhoven ')P 18 september bevriJd was, was er een aanzien­

lijke schade aru1 het produktieapparaat in Eindhoven;metnnme

bij .Philips: 25;;b van de fabrieksgebouwen en 727~ van de kan­

toorg-e bonwen waren door de geallieerde bombardementen verwoest.

Andere "belemmeringen voor het snel weer op g;mg brent;en van

de: nroduktie ,,;aren de cerirrge mobiliteit van de arbeidskrachten

eL de onwogE:lJ.j Khcici om snel won.i ngen voor arbeidskrachten in

l';irHihoven tl: bouwen.De geringe bouwcapaciteit went iL1Iners direkt

na de oorlog vooral aangewend voor de wederopbouw van infrastruK­

tuur,fabriek:s~ebouwen,etc.,waardoor de meest noenzakelijke voor­

zierlingen voor tl"t op gang brengcm Vè~n de proauktie gerealiseerd

weraen.Naast deze beperkingen had de Tweede Wereldoorlog ook

uen aantul gunstige orrwtandigheu.un voor cte inaustrie met :uich

~ee gebracht.Zo wa:s er au grote inhaalvraag naar produkten en

een v:1rsnelcH" t0.:;chnologische ontvükkeling aL.:1 gevolg van ue

oorloe:;sinciwnl·L ,die nu ook voor ue overiee industrie van nut-

te kon zijn. Voor Philips waren metname de ontwikkelingen O}J

het gubiud van ei'' elektronica van belnng.Een andere gunstige

faK~or was de geleide loon- en prijspolitiek ,waaraoor de

46

ae concurrent~epositie van de ne~erlandse industrie op de wc­

reldwarkt versterkt werd.

Om de gunstige voorwwrden uptima~d te benutten, begon l'hilips

na de Tweede Viereldoorlog met het op verschillende plaatsen in

Nderland neerzetten van een aantal vestigingen.Op deze manier

konden voldoende arbeidskrachten ingezet worden, hetgr:;en bij con­

cPntratie v<w de produktie in Eindhoven,door de onmogelijkheid

via pendel en migratie het arbeidsaanbod op te voeren,niet mo-

geli,ik 2ou zijn geweest.Als eerste V(;stiging in het kader van

het u;Jreidingsb~,leid van Philips ,wcJrd in 1946 dE; l-'hilipsfabriek

in ;)i tf;ard ge op md. Up de lange re termijn betekende het selektie­

va veLtigingsbeleid van Philips - diG voorul ;lrbeidsproduktieve

2n rünner hoqg -;nkwalifice<)rde produktiesak toren naar elders in

Nederlnnd en lntHr voo~al naar ontwikkelingslanden verplaatste­

een grondigu V'" r-andcring 3 n de beroepsstruktuur bij Fhilips.

)'iguur 6

procon tuele v~~rde ling ~•erknemers bij l-'hi lips

wo%

90 '7~

t~O 7~

/0 ~~

(:(; c;6

50 '7~

40 ;/;

30 io

20 %

1 Cl ;o

1 ':J73

Het aèlncieel van de beambt€1'\ steeg van -~uim 20;; in 1950 tot bij-

na 6 van het totale personeelsbestand bi.j Philip~; in 1':)73.

Vo<1ral de interne dienstverlening (research,kantoorfunktie,etc.)

47

werd in Eindhoven uitgebreid.Door de gunstige voorwaarden,het

Vi~S tigi ngsbe leid en de finnnciëlP. steun van d<' ret'f~ rint:, (een

kreciil!t van bi jrw 100 miljoen gulden) ,kwam 1-'llilip0 er weer tmel

buvenop.

"lünd 1SJ4•J WiJ-<3 de 1Jrouuktie van cte Fhilips.t'abri<~ken al weer

ovengroot als in 1SJ39 en ; jaar later was zij zelfs bedui-

dcmd hoge~· dan dat voor overig l\uerland; tot 19)0 toe bleef

lwt Philips aan,'..ael in de totnle indu.::;triële export boven

de tien p-ocent (in 1947 bedroeg het met 7~ miljoen zelfs

19~~)." - 12)

Ook na de Tweed.e Wereldoorlog is Philips de belangri,jkste industrie trt

r:indr10ven geld (!Ven. De trad i tionee} ;3 terke bedrij fs t/~1-kken in Bra-

bant, zoals d(J taba1cs- en tE:~xtielindw.Jtrie vn~ len steeds verder

terug (zie tabc·l). Vooral in de tweecie helft van de jaren 60 is

! aantal werknemers in een aantal induo3trietakken r i . . . ! J.nr W'tr1.e- Jaar f r-------,--------.------.---------,----------i

tak 1SSO 1960 i 1963 1970 f 19'/4 ~- ---r·-------r------,_--------+----------~ Philips 26.ouo 30.ouol 40.ouoiyr.ooo -----------------!--·-·- -·-··-- t------·_.:._+-~-----r---~---:-----------Daf 1.649 16.426 ' 1:3.529 --- ··-·---····-·-··········--- --··-·····-···-·-r---·------+---- ------ +----------tab uk 2.3UO 11.100 : 704 , lG~ê~--h~-----t2:4;C)- --···· --r1-. 850 ~- - - -~ --4~~--~

metname de t0xtielindustrie erg hard acnteruit gegaan.

Binllen de totale werkgelegenheid in .Gindltoven neemt

de industrie enig~zins in beteKenis af,terwijl de diensten sek-

tor erg in beteKenis is toegenomen.

arbeidsplaatsen in ~indhoven,

procentuele verdeling -13)

~ o.r.fo T f

'68 '/1 '74

12) Baruch,F "'T.a.-p." bl~. 51

1~) Cijfers afkom~tig van de volkstelling van 1960 en het bedrijven­regis tt'r van de geme(m te r~indhoven, waarvan de ui tkorns ten vanaf 1 q6fl ,l aarli ,jks j n de sta tis ti se he jaarboeken van Eindhoven staan vermeld.

48

'l'ot aan hl:t b>-:e;i'l van ue jaren bU waö het ecrltt::r voural G.e Vlerk­

gHl ;~u,e rtl,eJ. u i.n u:; ind us tri e cii e é-Jnel tot-.>.~tam. }Je ui eno tenseKtor,

u.iE~ in 1Cjl; ( 5'1?~ van de totale werkgelE;gen1leici voor zijn rekening

na~l, 1 iep wat aan,ieel in de 1Ündhovens e wer~t legenhe~{r)bU terug tot 3~~.In 1974 was het aandeel van de dienstensektor in

aan tal arbeids,Jlaatsen in Eindhoven - 14)

1 ooooc

4UOOU

1';147 '60 lbtJ '71

tie totale werkG"elegenneia opgelopen tot boven de 43 'fo.Van de ar­

beiders bij 1'llilipB ,die allen als werkend in de inaustrie worden

bescllouwd,werkt t:en niet te verwai.lr.lozen c,eueelt.e bij een onuer-

aeel ctat te besetauwen i;;; aüo in t<::rne ail;n;;; tverlening voor f!hi­

lipo (.Plli1ii'S weèische dienst,luclltvaartdiens,etc.),zodat !let

werkelijke aandeel van de dienstverlening in de totale werkgele-

~enhcid van Bindhoven hoger is dan staat aangeg2ven.Als oorzaken

voor het kleiner aanaeel van het aantal arbeidsplaatsen in de

industrie in de totale werkgelegenheid zijn te noemen:

''/4

a. De produktiviteit per arbeider in de ircdustrie neemt over het

aJ.gemeen harder toe dan in de diensten~ektor,~aardoor er relatief

steeds minder mens8n in de inaustrie noóig zijn.Metname in de

jaren 6U, toen er een krappe arbeidsmarkt was en df: loonkosten

een steeds groter gedeelte van de omzet ging vormen,wera op gro-

tere schaal de produk1;iviteit door a.ucomatisering en mechani;;;H­

r:i ng opgevoerd. Hoewel ook in de dien'--' tensektor V<loral op het

gebii:d_ van dt; administratie e.d. veel güau.tomatiseerd werd in

do jaren 6ü,is h;;r; ovEc:r het algemeen toch moeilijker het arbeidé.-

proces verder te mechaniseren.

14) De gegevem; /,ijn :J.fkornstig V<_._n de volkstellingen v:.trl 194'( en 1~J60 en Vélii de lwdrijvmregisters van ~ci.uanoven vour' de jaren 19btl,1971

en 19/4.

49

;:::: ()) =<() ,:;

·r-< ~ ·rl .,._, JJ .})

> c-1 :U ,.., >::;

:U

b. Door de toenenend<; komplexi te i t van het produktj_e proces moet

het bed-ri,jfsleven stf:eds meer een beroep doen 01' cie~ zakelijke

dien;; tve rl(Jrling.

c. De toenemende loonsom van ne loontrekKennen heeft niet aleen

gezorgd voor een binr1enlandse afzetmarkt van inaustriepr0auk-

ten en bet daarbi.J behorende aistributie-systeem,rnaar rweft

ook de rnogelijkneaen voor anderu tukr.en van ne nien-stensector

vergroot (horeca,recreatie-,toeristenindustrie,etc.) •

. ben anctere belungri,Jku ontwiKKeling is de verdergaunde concen-

tratie van de produktie,wat o.a. tot uitint_; komt in óe toenemen­

d.e grootte van de industriële bedrijven.Het aantal bedrijven

;-;wt een personei'lsbezettint; van -1 tot 10 personen daalde in de

periode 1950 - 1)73 met meer dan de helft van 10j8 tot 493 be-

drijven,~erwijl ie totalnwerkgelegenheid voor de innustrie in

die _periode rnet ruim )U~;~ was toegenomen.

fi cuur 2 verloop aan tal \Tl~s ti gingen in de in dus tri e n<iar groot tu in .8innhov<m

14lj

1L0

- - ---- ---~ --1 - ~------r---~ , : I

--- -------- ~~-~------- -~-- ---~----- --- ---+--,-~

10()

uo

------ ------t -+-ji I I

----~-~-- -------~- ---~-~--------L~-1 , I 1 I 1

b

---==-~ ·---~~~~-D )0-500 pers.

4U

20

_ _ - ·-· -- ··- r I )OCJ en raecr

I ;

'70 '73 lil~t aantët.l ve:c;ti 1_çintoen met 10 tot tJ<Jpersonen is ongeveur gelijk

gebleven,Jwt aant-n1 met )U tot )UU Jiursonen i.fJ met ruim CO~;~ toe­

genomen in de lJe:riode 1950- 1913,terwijl het aantal vestigin-

gen met meer dan )00 personen in ~indhoven meer dan verdrievou­

a.igcl is in die J.:';riode.We zien hier da-r, het voor cie kleinere

hecirijven steed~noeilijker word·~ zich te handhavtm in de concur­

ren ties tr·i jd, waa:::-:in de grotere bedrijven duidelijk in het voordeel

50

- 1 5)

16)

zijn. Het aan tal zelfstandigen neemt nog s te<;ds af; het aan tal men­

sen in loondienst lincl. medewerkenne kinaeren en ecntgenote +

tijdelijke nie-t; vierkennen) is in ~,inuhoven en de Agglorrn:ratie

ondanKs het :tl hoge _f)ercentage in 19bO,in 19 (1 nog verder toegE;-

nomen.

in loondienst in '/o vun de totalP be roe llS bevoH:ing

- 1)) Ginunoven Atm.lome ra tie _t;.

~· Aggl. i:~ • exclusief E

19ti0 9;;' ~1~ 91' 1% UB, 6~~

1911 9 3' 65'~ 9·~ ,4% I ')(), 7~o

Naa~;t nPt toenerae'lci aand,Jel van de grotere bedrijven in de totule

prociuc':.ie conc<.:ntreerd de werkgelegenheid zic/1 ook ruimtelijk.

D·; L._;teKerüs van ü; werkgelegc~n}wir1 in .r.;indhov~on neemt voor het

gebied ronciom tün·Hwven steeds meer toe. Van de industriiHe werk­

gelegen}wid in dE~ Agglomc:ratie lÜndhoven is ongeveer BO '7~ in Eind­

i;.oven geconc<~ntre·~rd, terwijl in Eindhoven onge?veer 5) ~{, van de

totale bevolking in de agglomeratie woont.Ook voor het gebied

buiten de agglorne:"atie neemt de betekenis van de r;indhovense werk­

gllr;t,renheid toe.O) kaad 5- 16)(blz. 52) ü duidelijk de vergro-

ting van de a:mtrt~kkingskracht vnn Eindhoven als werkgelegenheids-

centrum in een pe:~iode van 10 jaar Le zier. hls oorzaken van deze

ontwikkeling kunnen we noemPn:

:J.. De afrwmende wec'kgnlegenheidsgraad l = aan tal arbeidt:> pla'• ts en

per beroepsbeoeftmaur) in de randgemeenten. Van dè gemeenten uie

van 1~6U op î':)/0 zijn overgegaan rwa.r een üOt,ere hlasse (van

minca.:r c.;_an 10'j~ naar 10-207~ en van de laatstgenoemde.; klasbe naê:H'

de klaQse meer d~w 20~- zie kaart 5- ),nam gemiduelu de werk-

gelegenheidsgraacL af van U,T<J in 19b0 tot O,b~ in 1l](O.l!e afne-

mende werkgelegerdwidsgraaa is niet voornamenlijk het gevolg

van een absoluut afnernencie i(~rlq;t,let;enüeid,rnaar it:> vooral het

";evolg van de suburbanisutie. die het aantal inwoners in de rann-

gemeen ten doet upl open, zonder dat J1et aan tal arbeicis.plaatsen

in cüe t-;emeenten in gr.::lijke wate toene~c~mt.

Gegevens ontleend aan:" ;:;ni ge ui tkorns ten van de algeoene volks tel­ling 1971,vergeleken met de uitkomsten van 1960 van de agglome­ratie Eindhoven" ~. ar:wnwerkingsorg;.LéHl Agg·lomera L:i e 1·;indhoven , ok­tober 1')7)

Geg;~vuns uit: "JJ,: i''eografischü :invlocd<>sf;•er vun ,_;indhoven als -.• erkgeleg<Jnlwid;-;ccntrum" Dienst voer onderzoek en ste:debouw van het 0arnAn·.vc:rki ng~; c rgaan A~;Lloraera tic t~ind.hovt:n , november 1973

51

:/ene.(;} O}J bindhoven voor de mannelijke beroep::; bevolking

1970

1960

r- 10- 20%

~ ~20% (in·~~ v;;n (~è }ll;,atuclijke

r:wnn'.~ lij]<.,., Iw roep; bevolking)

KAART 5

52

b,_ë;en ori(intutie van een randger:!E:Ullte op een u.ruiere centrumgeween­

te (Eindhoven), on dat de werkgelcgc;r>heicl in cte oorl:jJronb:liJke

centruugeuHunte 1~aarcp die p1uti0 genriënt~:c~rd wa~' i~; terut,gelo-

pen.Voorhuuld van zc'n gemeent·; is Ivlierlo,waar in 1SJ6U nnt; :se;:; vn.n dE~ mannf'.lijku uc;roev>1wvoH: iag in lJelmnnd werK te en 1 17~ in

van r1E; mannelijke beror:psbevolking van f.Iier-

1. :n Helm0vi t;·r:ri jl d~ v•:tdel op i•;indhovun wa:.:; opg_;loJ.en tot

- 17)

''!-.JOUW lil

<: kv.:,.Li t l;ió:ve nsprj);:t.-~n van de

In ei•-" we•:tf?::'t'IJbouwperiode werd de nog besclükbare houwcapaciteit,

zoals reeds ·;rerd opgE:merkt ,vooral a:mgewena om de industriële rro-

:i~ .. ,t:t:' ,, .,.,,,C'l' (-'P gang te brengen.De produktir: van woningen kwam, zo-

aL3 figuur î0'1 l:1at zien,in Ner'~;~·Lmd maar langzaam op ganc,.Pas in

1949 werd het toch al niet zo rwge produktieniveau 'r.tn 1(339 bereikt.

liet r:k~crmalen voor de 1'wE~ede 1/ereldoor]_og beyej_k te niveau van )(). ()()(:

woningen we rel ~Ln 19 51 overt r·or'l en. Ook V·)()r Eindhoven zirm ,;:: wo­

ningbouw maar lanez'ucm op gnng komen (rïg. 11a),zociat de in de

oorlog opgelorJcn ac1tersbmd in öe Of~rstr,) jaren ne dn 1'weede We­

re ldoorlug a1lncm n Jg maar vergroot werd .lJe woni.ngbouw in bj ndho­

ven hed't zien G!.iJJT!W tot en r:1ct 1963 np een nivo dat om de 1300

woningen pe.T j~: •. 1:' S·~hornmelde gehandhaafd, wao.rna van 1 ')64 t/m 19 ( 1

woningE:: n p '' r- .J ~~- ~J\J.Wd werden. Vv-~ z_i:_.tl hj c1· c'"uidc:-l i J k ei e i .u v 1 __ , ·d _; 1.. v .J. n:i J ,1

---------------- -----------------17) De onclé;r a rn; b g:~n-;ur·H~" ';i,jl'er·c; z:l,i;'l c·ncle.;,"; Wi.n t,,:t in de vo­

rige noot aar,gchaaldl: rn.p]Jort var, V'.'t :_;am~,;:nverkLng:.:;orgaan Agglo­m8 rë_i. tie .t~incthc·\r•.:?n.

53

î5LJ.()(j()

î()().(Jl)(l

bO;o

f'ig~ur 10

194)

woningbouw in N t:;derl anel na de TweE.' de ';i ereldoorlo&

totaal

'50 ']5 '60 'Gj 'YO

b _tJroc:;ntl..i'~le Vèrdelinc naar finu.nciering:.::wij:-oe

E~ndhoven,wat o.a. blijkt uit het volgen van ~indhoven van de lan­

delijke trend.Verder i~ de invloed van de in 1963 door minister

Bog!'lers ingezette opvoering van het woningbouw,niddels üet bekende

"pluriform en expa.1sief bouwbeleid' in e:indhoven duideli,jk te zien

aan de hogere woni:'1gbouwproduktie na 1963.Als we kijken ~mar de

financierinf~swi,jze vrm de woningen (figuur 10h en 11b) ,dan valt in

de periode direkt nn de 'e'7:'eer'l.r> n.rereldoorlog het hoge percentage

woningwetHorlingen cu~t in lündhoven g'.:bouvvd is op en het lagere per­

een t,,ge on ges ubuidje erde woningen in ~indhoven t.o.v. !let landelij-

ke perc<m t;,ge op.

54

fiv,uur 11 v:onin§:bouw in Eindhoven de Tweede Wereldoorlog

a totaal en woningwetbouw

1.000

. 194 5 '50 '55 '70

o procentuele? verdeling naar firwnci,;ringéiwijzrJ

6o%

40%

1:)45 '50 '')) 'tJU '70

In de ptJriode 1951-195'( ligt het percentat,f? wuningwetwonint;en over

net algeme<m in Ei'ldhoven la~:s._:r dan in Neä.erlnnCl,terwiJl in ue ove­

rige jaren het perJentuge .wni.ngwetwoningen in ~indhoven OV8.i' lH;t

algr,;rneen boven het lanueli .ik gemid(elde li;:;t.1e trend in de verde­

lüJg në..ar financierings.iij:t.e is voor i:inClhoven gelijk f..t<Hl de lande-

lijke trend.

Vanaf 1961:3 vertoont het verloop in de verdeling naar financie;·ingio>-

wi ,j ze d.e volg·en:' e iu;nmerken voor J';indhoven:

- een grote afname vnn het percentage woningwetwoningen

- een grote toename van de gesubsidieerde (= premie-) bouw

'75

I (J

55

- een langzaan herstel van de niet gesubsidieerde bouw,dat i~ 197~

O}J een iets lager niveau dan het bemiddelde in dè P''riode 1C}61-

1g67 ligt.

De woningvoorziening in ~iLdhoven hangt ere samen met de wonirlgvoor­

ziening in de omliggende gemeenten,omdat deze gemeenten,metname de

laatstu 15 jaar voor de duurdere woningen,samen met ~indhoven één

woningmn.rk t vormen. Het lagere pereen tage niet gesub::;idi0erde bouw

in .birtCli1oven is b.v. te verkla:.:-en uit hèt feit dat deze duurdere

woningen voor het grootBte geuuel te in de "bui tengerneenttm" worden

gebouwd,terv:ijl de woningwetbouw vooral in Lindlloven wordt gecon-

centr'"'~rci.De ontwi.r;r.:eling van <le L,:_,tste jaren,waarbi,j in Eindhoven

de premie- en niet gesubsiuieerde bo'lW toeneemt t(;n koütt~ van C1P

woningwetbou.w,heeft na:::Jt bet landeliJke liberali::;atie-beleid,ook

te ma.ken mt>t hPt pLaatselijk beleid,uat in bir;dhov8n de Ltatstu

jaren voor<~l geric 1t is op het tegen-gaan van (le suburbanisatie

middels lwt bouwen van aantrekkelijKe woningen in de duurdere <:>ek­

tor.

De woningbou: in 1;ir; clhoven was niet alleen beBtemd voor het inha-

len van de achterstand en het opvangen van de gevolgen van de ver­

laging van de gemiddelde woningbezetting,maar was ook bestemd voor

grote e,rroepen bewoners die van bui ten il11: nov(;n werd<!ll aangetrokken

om aan d(" snel groPiende vra"g na·,r arbeido;krachten te voldoen.

De woningbouw ir, Li.ndhoven lr1g aan ook hoger dan het

gemidc:elde voor .iiederlrtnd,hetgeen blijkt uit rwt aantal gebouwde

woningen ;wr 1 00\J :Lnwoners per jaar.

figuur 12 a nie11V1bouw per 1000 inwoners in Nederland en 8indtoven

b mig~atie-overschot per 1000 inwoners in ~inuhoven

1 5

10

+ 4 + 2

()

2

4 6

--·-··----·--+---· -----·---c.........,..,.----=-~-~-==-i-~==-~ ·- ---~---·--t-·- .. -· - ···---+--------~

ve~; t · gint;'' uve rflchot ! b

56

18)

vie zien dat de hogure nir;ubouwci,jfers per 1000 inwoners in .üind.ho­

ven corTe<>r>onderen ml't een po::; i tief migratie-saldo per 100CJ inwo­

ncr~;.Alleen in 19!4 en ook voor 19'/!. en 1973 gaat net verb!J.nd niet

r:1eer op; in die jar<~n werd er veel gebouwd en kwam de gerealiseerde

nieu.wbouw duidelijL boven het larlClelijk g<:.rniddeld0 te liggen, terwijl

er een aanzienliJk negatief migratiesaldo was.als we eenter de aan­

z.ienli.ike leegstanel di.e in die jaren vooral voor ae duurciere nieuw­

\.Jouwflats ontstond in onze be:o;chouwing bc:tre1;.K.en,i::> de bNJteuming

Vêln deze wonint.,ten voor een groot ueel verklaard.

UpvallerwLte kenmerken van de woningvoorrra:ld in de ~incüwvense

regio zijn de jongl leeftija en het hoge percentage eengezinswonin-

.. ' . 10'(1 ' , t-lJ' -Hl) d gen. VolgE:n::_; de Jn fc~<)ruarl ,_~ ge1lOUClen volK~>-~, .1ng was e

leefti,jciuopbouw var de t3'(.210 woningen in Cie agglor.Jeratie,de )2.925

woningen in t~inclbo-ver; en de 34. 2B5 woningen in de ag~;lom.ers.tie gl~­

i-:Jeenten exclw.üef J:ind!Joven als volgt

b o u w p e r i o d e _I ~--------~------~--~----~----~--~~---r-------1gebied voer '06'06-'30'31-'44'45-'59'60-'64'65-'71onbekend r-----------------r---eindhoven 1,r;% 21,6% 12,4'/~ 27,37~ 13,3% ~1,5~~ 1 2,oa/o

-------------- -- - -------t----- ------ --------- ------ ---r-------- --------··- --------------

aggl. eindh. ),5;'0 1'!,6% 10,67~ 2/',1% 15,9% 23,5~~ 1,UO/o

ag~l. -;;;;:---~~ -- 6, o% --~~ 3r~-+-~~~7j-26-~r1<X,- --2o, C!% f2-6,~Tt~

Ne zien dat in ~indhoven ruim 96 % van de woningen na 19U6 gebouwd

zijn en in 19(1 niet o:uler dan 65 jaar waren.Huim 627~ is na 1945

gebouwd.ln Vl>rgelijking met Nederlana,wa:J.r ongeveer 2570 voor 190L,

''1>:; tusb,;n 1900 en 1945 en ongeveer de helft van de woningvoorraad

na 1945 is gebouwd,is dit een jonge woningvoorraad.Voor ae overi-

ge gemeenten van de agglomeratie i~ de leeftijd nog jonger.uetname

r~a 19o() Ü:i er Lwt h:;t o]Jgang komen V'Hl ne suburbanisatie ontzettcnCi

vc;(Ü geoouwd.Bijna de lwlft (4b, (]o) van de woningvoorrc.u:td in deze

gemeenten was in 19(1 niet ouder dan 11 jaar,terwijl ongeveer drie

kwart \73,)'(~) van do won:ingvo0rraad in de agglomernt:it: exclusief

r;;indl'lov'm na 194) i.J gebouwd.

Uit de gegevens van de volkstelling 1971 is ook de verdeling tussen . . . h 1 . d -19) een ge zirwwornngen en meergezl ns wonlngen e_,.::enci gewor en · •

een ge zinshu:i_ s me erge zilwhuis

---------

0am(?~:werklngi;organn ,\gglomeratie i_<;indhover: "~nige voorlopige uit­komf;ten van de algenene volkstelling 1J.'!1 vergeleken met de uit­komst(;n van 1960 van de agglomeratie l'Jindhoven" okt. 1973 tabel 11 T r1 ,_}m +-u ~"~o l 1 1

57

Het lage percental'se meerg,)zinshuizen in ~indnoven Ü:l vooral te

cianken aan het ze,3r gr]ringe aantal meerge~inuwoningen van voor

10LJ.h 'l' . d .. dh -~ü)bl' 'kt ".:J.t.J_t Gt'. gl:g<~VOM:l van e gerneent(· r~Hl oven lJ dat

door nieuwbouw en afbraak het percentage rneergezinswoningen is

ope;elopen in 1:rf4 tot bijna ~2~~ vun de totale woningvoorraad.ln

de overige agglomE~ratie-gemeenten is het percentag,) eengezinshui-

z.:n zeer hoog.JJat komt omdat in die gemc:enten hoofdzakelijk wonin­

gen staan, dj e in cle naoorlog~;e periode voor de hogere inkomené;groc•­

Ji':n zijn gebouwd \'oor welke groQp bijna ui t~;lui tend l:eng,;zinswo­

nir:gen in aanmerkj ng komen. U ok de noodzaélk om rneergezim;hui zen te

bomen ü; voor d,;2 e kleinere gemeen ten, die mees tal ruim in hun bouw-

grond zitten,vaak minder gront en bovendien sluit ae laagbouw meer

aan 011 het lunch)lijk"" knr:1kter van ,;en aantal van ueze "buitenge-

rneenten".Cehe<)l vclt;enb de verwachtingen is ook het aantal vrij­

::otaande eeng~:; ,;inswoningen in üindhovell veel Lt(;Cr ctan in de ove-

rige agglome ra tiegemecm ten . .tiet aan tul vrijstaande een,;e zinswoningen

bedroeg in Gillctbo'ren namenlijk 2, hJ vun de totale woningvoorraact

in r~indhoven,tenvijl liit percentat,e voor ae overig,.; at;glome.::'atie­

geweeJ,ten maar liefst 247~ beoroeg-c! 1).

Uok voor de eigendomsverhouding van de woningvoorraaG blijkt het

grot,~ verschil tussen ~indhoven en de r:·,· c'J.c,'-" aggl.orü8t'atiegeween-

ten.

gr' bied

eind hoven

ove r1 ge cJ.ggl. ger:~.

eigendomsverhouding in 19!0

bewoond door ..•

eigenaar

20%

"1 ·zal ..J ' ' -10

huurder van ..

woningwet w. overige w.

4 3,6% 36 '4~~ 2 Ll , SJ)'o

De woningv•etwoningen 2ijn voo;-al in Eindhoven geconcentreerd en

een groot aantal woningen die door de eigenaar bewoond worden zijn

vooral in de c•8rige agglomeratiegemeenten te vinden.

t~en éU1der punt va ,r we naur gekeken hic;bben is de grootte van de

woring,waarvoor we de procentuele verdeling naar het aantal vertrek­

ken voor de nieuwbuuw in Eindhoven hebb,2n ui tgezet(figuur 13).

~0) Jaarboek Eincthoven 1914 tabel 41

,!1) ;Jamenv:~;rk:ingsorgaan Agglomerati~; Eindl:wven "rl'.a.p." tabel 11

22) ldem,tabel 10

58

figuur JJ.

procentuele verdeling nieuwbouw naar woninggrootte -2 3) a minder dan 6 vertrekken b meer dan j vertrekken

-~---.--,----.----, ---- - - Î

UU% !

60%

4Ui'.

lb) I ( () I'() I();J I "(U I 1"-l 1/

• èo taal r~:_ndhoven totaal nE;d._:rl and •

tota,~l eindhaven to ta~cl neaerl <>nel

,;e zien clat voora] j n vergeli,jking met de Nederlandse situatie tot

'liln het 1egin van de jaren 70 , eind van de jaren 60 rülatief veel

woningen met meer dan 5 vertrekken zijn gebouwd.Vanaf 196H neemt

de bouw van grote ~oningen in Eindhoven sterk af,zodat in 1~71,'72

en 1 !3 de verdeling tussen grote en kleinerG gebouwde woningen wei­

nig meer afwijkt van het landelijk gemidrtelde.De hoge percentages

grote nieuwbm1w wcningen (voor ~indhoven oplopendvan iets b~ven

d.e 50';; nif~ubomnvoningen met rne :r dan 5 vertrekken in 1962 tot bij­

na 70~,; in -1967) wcrdt in twge matü beïnvloed d;Jcr het cubi:.>iaiëringtl-

c}yS '~ef_c::l, w; .. arbij de objc_:ctsubsidiP S VC)()r ('TÓtere 'iiOningen hoger zj ,jn

d;;;n voor kleinere woningen. -t:en and'"re b<dant_~ri jke faktor voor ~i nel­

hoven is de 'SToter(" gezin,;grootte ,wat vooral in net begin van de

jeren bU nog ~terk meeupeelde ~De natuurlijKe bevolkin3groei per

1UOO Ü'Honer:s WéW in 1960 voor .Nt:aPrlanci ongeveer 13 fm voor ei_nd-

naven 18,in 1911 was dat voor nederlan< 1 ongeveer 10,~ en voor Einn­

hoven 11).De geringere vraag na~r grotere woningen als gevolg van

de ~;ezinsverdunning heeft aan rwt begin van de jaren 10 uiteinde­

lijk toch geleid tot een lager percentage grote woningen.

Gezien het gegeven dut de woningvoorraad in 1930 in vcrgelijking

met Nederland een zeer groot p()rcentage grotere woningen had (zie

figuur 5 op blz. 35),plus het feit dat relatief veel woningen van

23) Bronm,n: C.B.ii. "Statistisch zakboek 1975" en gemeente J.ündhoven ",J.tn.rbo'3k Eindhoven 1968 en 1914"

Aantal vnrtrekken ü-; inclusief keuken en zoldE~rkamer en exclusief

b~dkamers

59

van het huidige woningbestand uit naoorlogse woningen bestaat,waar-

van de woninggrootte over het algemeen g-roter is dan bij de voor­

oorlogse woningbotlW en de aanwijzjngen die we hebben dat ook na

de 'l'weede ii<~reldoo ~log over het algemeen grotere woningen in Eind-

hoven zijn gebouwd dan gemiddeld in Nederland,kunnen we stellen

dat dl~ woningvoorra.ad in Eindhoven op dit moment relatief veel gro-

te woningrm bevat.

Hesurnerend heeft de Eindhovense woningvoorraad de volgende

ken me rkrHl: - een .. age gemidè.elde leeftijd,

- een hoog percentage eengezinswoningen en

- een J~ela tief hoog pl;rcen tage grote woningen.

Verder r; unne n we s 1;el1en dat de Eindhovense woningvoorraaG deel uit­)4) maakt. van de won)ngmarkt voor· de regio !·;incUwven -(_ , "'aarbij in

~indhov:en:

('.UOU

6.uuu

j.UUU

4.UUU

).UUü

2.000

1 • COO

het aanduel in d~! totale woning}Jroauktie in de ru~_;io de laatst<~

jaren afneemt,

vooral de woningvretbouw en de overige huurwoningen zj_Jn e:ceconcen-

treerd en

het groots te ged~·el te van cle meergL: zinswoningen staan.

figuur 14

ingeschreven woningzoe-knnde ingezetenen -25)

'Go '()

-~4) Drs. L. ::.ir:1o;ners komt,bliJkens een artikel in de uitgave "1ündhoven in woord tm getal" v~n de gemeente~ iindhovun :in november 1~75,tot een r(;gio,die naast de op kaart 5 voor 1:,J(U aangegeven regio ~blz.52) ook nog de gemeenten ~chiJndel,Boxtel,Ve~;el,Uostelbeers,Beek en Donk, Aarle llixtel,fieurne,Asten en ~orneren bev~t.De ~onoemue verschil~en tus­t>en LÜncihovc:L en derest va~l 'L~ agglomL:ratie wijken echter niet af van de! ver~,ct1illen tus::.\.m Eiuohoven en cttè rest van de~ groterl" Tt)gio.

!.j) B.::'on: tot î<_:lbi:J g·emeur~tt:~ ,t:;incil:loven; 1l)otJ-19'1() centrale registratie Àggl. Eindhoven; na 19 '(U }'ede ra tic; s a.mt.m werkingsvert.Jana woningcor1,ora ties höi.Sl· .ründhovt.m.

- gegev:ms uit 19 {0 en 19'( 1 on tbrer:.en

60

'l'ensl ot te willen nc nog enkul e opmerkingen mc1.ken over de vraag

naar wonj ngen. Op figuur 14 is het aan tal in ges chr,~ven woningzoc­

kencid;?n uit 1Ündbovun en (na 1')6U) de Agglomeratie J~inallovt'Il uit-

gc!Z<~t,waarbij eon oncierbcheid is t;emaakt tw.-.Jst~n mensen d jp ;..,.l in

een woning 2itten ~met ruilobjt~ct) en zij die nog geen woning IJ<::!b­

ben of in een woning 2itten die rnoHt worden afgtJbroken of niet

voor bewoning ge::;~hikt it> (zonder ruilobjuct).

lJe <!,1' u tere woningoroduk tie na 1 <}b 5 heeft ciuiuelijk geleid tot een

VE~rmindering van )wt aantal inge.schreven woninLzoekenden zonder

ruilooject,welk aantal van boven de 6.000 in 1<;;!6L: ü; terug gelo-

pen tot ongeveer ,~)00 in 1S:r().lJaarna:lst zien we dat !let aantal men­

sen aat woningzoekend is en een ruilobject heeft aanzienlijk is

orJgelopen,wélt bett:kend drtt een groter aélnt:d_ mensen dat ontevreden

over zijn huidige woonsituatie Ül ~i eh voor een andere woning heeft

laten inschrijven en dus de verwachting heeft binnen redelijke ter­

mj_jn éWil een betere woning te komen. Uit gegevens V"'n de Federatie

Véln V~oningbouwcoqoraties uit 19'(2 -2G)blijkt dat er vooral een

grote vrang ü; na:;.r eengezinswoningen met een huur tussen de î. 100

en f.250 per maand,terwijl er een OVE:?rschot aan etagc;woningen en

goe~kopc huurwoningen beneden de f.100 per maand is.De coedkoopste wonlngen wRt V<tak overeenkomt met de kv:ali tati F ;;12chtote woonsituatie~;,

e! de etage woningen vorm8n dus een weinig aantrekkelijk deel van

de wonine-voorraad en veroorzak en hoogs twaar::J eh i jnli jk voor een t,Toot

gedeelte hllt oplo~end aantal inge.schreven woningzoekenden zonder

á. (J()(j

5.UUU

2.UUO

1. uuo

'6() 'b) '(0 I '(5

figuur 15

inge.scnreven woningzoe­kenden die geen ingeze­tenen zijn.

Vereer i u er ook E:;ul groot tekort aan woningen voor alll~EnH; taancien,

Ylelk tekort voora} voor jonge alleunsta·.nC:'-'n ireft.Dezo :.;taan vaak

niet ingPE'd"rev~n E:H het tokort komt ook maar in beperkte mate in

in de ei jfcr[ó tot t.i tdrukking. Ook was er iL Î 97 3 een aanziunli.jk'

twkort Ucûl bçjaur-cltn-

~~6) "Nota van cie l'1 ede .::-.c, t:._ e Samenwerking~>ve rb~wd van W oningbouwcorpora­tie s Agglomeratie l:indhoven over de woningvoorziening in de Agé:;·l o­rnera tie Eindlloven in d<' na bi je~ toekomst" Eindboven 1973

61

wnn :in{:cn, wrvtr ~~chtc:r na 1SJ'() eni(ië verb<;ter.ing in ie gekorwn ClOOJ'

. . . . . .· -~7) lw ;J aarctencomplexen gereed zl Jn gekom1.:n.

'l'enslotte nor, enke] e opmerkingen over het aantal inge~>chreven wo­

ningzcwkenden die \":Ul "buiten" komen.Hut bl:i.,ikt dat dl)Ze cat,,gorie,

die houfdzak<di ,ik b(~staat uit per:o;onen die vanwege~ hun werk naar

0:indJtov<~n VL~dlltizen,vriJ com;tant i'' ,;ehl<;ven en nif:t worcit bcin-

vloL~d door Cltè >loningvrodur~tie in .C.:indhoven.lh t komt omciat,vanwetçt.~

hPt bel~;ng voor ciè gemeente (i.v.m. financiën) en voor het bearijf~l­

levPn (voor de uitbreiding vnn het aantal arbeid~;krachten) ,een pri­

oriteit voor deze groep bestaat.Dit blijkt ook uit het feit dat

er ondanks het gro';(~ aélntal woningzoekenden uit Bindhoven in het

begin v"n de jaren hO aan een vrij groot aantal migranten onderdak

werd Vl~rt;chaft.Voo:' de jaren 1959,1960 en 1C)61 bijvoorbeeld was

h'"t totale rligratieuverschot 141ll personen,tcr'wi,jl in die;~elfde

veriade het aantal 8indhovense woningzoekende zonder ruilobjekt

tornam met 750. 1\ia:wt de woonvourz:i.enir1g willen we ook voor de naoorlog:.><J pt~riode

weer i11gaan op een aantul andere noodzakelijke voorzieningen voor

de reproduktie van de arbeidskracht.De meeste hiervan zijn niet

svecifiek ~indhovens te noemen,maar kunnen meer gezien varden als

een voorzieningen nivo behorend bij net ontwikKeling<lstadium van de

produktiekrach ten. "C:rg duidelijk is cwt v·_;o"' ei'' onrH:rwi j svoorzi enin­

gen,die als gevolg van de toenemende behoefte aan hoger gekwalifi-

ceerde arbeidskracJ1ten bij bearijf<!lcven en overheid,na de Tweede

~ereldoorlog steeds verder zijn uitgebreid.

De ,;w,"ste onderHij:3voorzieniLgen r1ebben een plaatselijk of beperkt

regionaal karalrter.]3evulend voor het verzo:cginf;sgebied is het po­

tentieel aan leerli.ngen in een bepaald gebied en de ei~en die de '

overheid uit een O•)t;lmnt van kostenbesparingen t.a.v. vereiste hoH-

veelhtdci leerlingen ötel t. Voor kleuter en ba:~isonderwijs levert c~en

woonhuurt vn.ak vold.oencie leerlingen om [Wn de eisen van de overheid

te voldoen ,tE~rwi,j.L b.v. het hoger beroepsonderwjjs een veel gro­

ter verzo.,..gingflgob Led als drw,gvlak noctig lweft, waarbij vooral de

l::atst•~ j:n'E'n de o.rerheicl streeft naa.r t;en vt:<rdere schaalvergroting

van het hoger he~ocpsonci.erwijs.

Het a:mtnl l"erlin,;sen ciat middelbuar -,hoger-,of luger beroep~;onder­

wijs in .C.:indhoven volgt is sinds 1c;62 aanzienlijk opgel<-•pcm,vooral

h t middelbaar- en ~in mindere mate) het hoger beroepso~derwijs nam

snel toe ~:oüe figu~r 16).IIet aantal stuoenten a<.n ae 'r.H. nar.i van­

af 1<jh? ontzettend ::mel toe tot bijna het drievoudig aantal ötuden­

t (~ n in 1 ') 11 • N a 1 <:,1 6 ) i s de s n e l t oen e men d e ::; ti j g i n g v o u r e en de e l

zie ook bij Liè;t:: "Il.:tn boei en vraag van woningen najaar 197 2" 62

3UU

1 HO

1 ()()

figuur 16

inaex van fHot aantul lec::rlingen oij het beroo::p:oonderwij"' <Hl het aantal ~;tuuenteu aan lie t.h. ir;

einc1hoven \ 1~ltl2~1uu)

t.ll.

middelbaar noger lété;er

te vr~rklaren uit het feit dat in 1966 en 1967 twee nieuwR afdelin-­

gen aan de T.E. ;;:i,in opgericht,hetgeen het indexcijfer extra doet

oplopen.

~~en ander gegeven dat een indib1t:: 2 is voo d<:' toegenomen scholings­

graad van de bevolking is het toegenomen aantal personer: dat dag­

ondl;rwijs geniet. Voor .6indhoven is het aantal personen van 14 jaar

en ouder d:tt dagoderwijs geniet van 4;lo van de totale bevolkinG in

·1947 toegenomen ';ot 5,7;~ in 1960- 28) .Ui+;gecin,kt in procenten van

de leeftijdsgroeJl 15 - 19 jaar (waartoe een groot gedeelte van de

onderwijs genietende personen van 14 juar en onder behoort) bedroeg

het aantR.l onderwijsgenietenden in 194 7 457~ en in 1960 66'jto.

3(!0

2(JÜ

1UO

1C)6u ''(1 ''/2 ''(3 '74

figuur 1 '{

aantal personen per 10.ooo !nwonert> werkzaam in derwijs in eindhaven

het on--29)

Een ander gevolg van d'" toeg•!nomen ondcrwijsvoor<::inningen is üen

toeMLme van de! w•~rkgelegenheici in ciie sPktor. Omdat in de alger1ene

1wdrijfste1Jing 'tan 1950 en 1963 :tnt onor~rwij~J nit"t was opgenor:wn,

h~schik~0n we op dit moment alleGn over de gegev0mvan het bedrij­

venreg i~;ter dat i.n 1968 werd ingesteld.

2U) Bron: volkstclli1g 1947 en 1960 vermelcL in "Jaarboek t~indhoven !fj'/4"

29) :~ris g<:e;l rekening gehouden met toename v,_.n de; bevolking t.[;.v. de grenswij zigi n,; in 1 '}'(2 63

plu.utsen in 1~68 toe tot :;.6d aTbeiu;sl,laut~en in 1974.}er 1i_.,.L()(J

inwoners was l1et verloop zoal~ in fie;uur "i ( sta,,t '~'lYlt;egeven.het

onderwij~ ü; tevens een voorbeèLi van een tak van c.e ditm~tens<:~k-

tor -1ie snt)ller toeneemt dan ae geniuuelei~ LJename van cte werke;e-

Al::> '',llt;encie belangrijke ~,ekto:r- in de reprociuKtitJsfeer,tiie evenals

de wcJor.voorziening en h.et onderwijs tot de collectieve consumptie­

goedt;ren gerekEmrl kan worden (zie hiervoor hoofdstuk l) ,is de ge-

zondheicis zorg of ne.~r al ,;emeen de wul zi jnsvuorzi eningen.

3UU

200

100

''11 ''1'2 ''(3 ''(4

figuur 1tl

a:mtal personen per 10.000 inwoners werkzaam in de maatschappelijke dienstver-lening -30)

In het be drijvenr·~gü; ter staan de werknPmcr:; ir1/c1e ze ::.;ec; tor LrJufQ­

z:l..kelijk verneld ,Jnder de categorie maa tscha;_;pelijke dienf:lten, waar­

voor de Herkgeleg•::nheid van 4.(20 in 1~bB toenam tot (.074 bezette

arbeicü;pl:tatsen in 1974,wat neerKon:t op een ~Jtijging van ongeveer

50!~ in o jaar tij·i.Uok per 1ü.UOU inworwr~J ü. dl~Ze stijt,ing oneeveer

~()';•o. Uitgedrukt in procenten V<ln de totale werkgclet;enneid in Eind-

naven is de maats::.:hap}Jelijke diensverlening toegenomen van 4,8/~ in

1966 tot b,~~o in 1~74.r~nkele belang:·ijke takken van de maacsdtaJ;pe­

lijke dienbtverlening zijn:

- .jeugd en jongerenwerk

- buurt en clubhJ.iswerk

- gezondheidszorg

- maatschappelijK werk

Binnen de gezondheidszorg is de l aab:> h; j arert de schaal vc "groting

binnen d(" ziekenhuisvoo1·~·,ieningen, waardoor metname regionale zieken­

huiz,?n m,;t een b<:Jh;J"kt verzorgingsgebied (kwa aant::llen patiënten)

r::oetcn verdwiJnen, actueel geworden. Voor i•;ind!coven Ü> het aan tal

ziekenhuis-bedden in de periorle 1959-1974 toegenomen van 1385 tot

30) zie noot 29

64

17W2 beclden,wat neerkomt op een toename per 10.000 inwoners

van A5 in 105q tot 96 in 1974.

-31)

2.UOU

1. 600

1.:-:'UO

nuo

400 J '70 '75

..Ä,. openingsjear nieuw zwembad

figuur 19

totaal aantal bezoekers maal 1000 aan binnen- en buitenzwembaden in eind­haven

Als la:~ ts te onderdeel binnen Cie reproduktiesfeer willen Yre cie on t­

wikkeling op het gebied van de recreatie-,sport- en culturele voor­

zieningen behandelen.

Ook deze voorzieningen vallen voor het grootste gedeelte onder Cie

collectieve consumptiemiddelen en geven over het algemeen een toe­

name van het aantal voorzieningen of het gebruik daarvan.r.:en voor­

beeld binnen de sport- en recreatiesfeer is het toegenomen aantal

zwembadrm, dat a<m het begin van de jaren 60 nog 2 bedroeg (bui ten­

zwembad en overdekt zwembad),terwijl er in 19(0 in totaal 5 (2 bui­

tenzwembuden,2 overdekte zwembaden en een coffibinatiebad) zwembaden

waren.Hovendien is het voorzieningen pakket uitgebreid met bijvoor­

beeld een kunsti~sbaan.

Voor d(" recreatieve en cnl turele voorzieningen valt vooral het a~m­

tal terucb'elopen filmbezoekers en het regelrn:tig oplo1Jend aantal

bezoekerd aan overige voorGtellingen en tentoonstellingen op,~aarbij

rnetnamu het aantal bezoekers aun tentounstellnger; erg hard is op­

gelopen (zie figuur 20 op de volgenCie blz.). Vanaf 1~'(() is er weer

ePn duidelijke teruggang in het aantal bezoekers aan bijvoorbeeld

de Jtaàsbchouwburg en het l'.U.G. tl; Komstateren.Jitbreiciing en ver-

betering van voorzieningen werd enerzi,jds bereikt aoor verbeterae of

ni euwL; ilui ~; ve;; ting \ ;:; tadsscJ:wuwbu :·,~ en 1'hili1J<s On tupannings Gen trum)

en ancic,rzi.:jci::c; door ve;;;tiging van gcheçl ni é'JUWC V\lOriüeningen zoals

exposititruirHten (c:ullerie de Zonnewijzer) en een totaal nieuw

zie noot 29

65

figuur ~(J

maal auizena,uie minimaaL f.2,= butalen -32)

4UU

''JJOrt bezoeker'='

(J

1.400

1. ,)()()

1 • ()()()

fi.lmbe zoekers fl()()

()

400

200 toneel, opera, Ollt_' rH t te, ballet, concert,tentoonst.,kaberet,etc.

(;

1 (JU

b()

u

'70

tentccn~t~llin~en

toneel-vuurst.

atractiepunt zoal8 het 1~voluon C:t. ')OU.l,Uv bezoeker::; p2r jaar)

Vele van deze voorzieningen hebben ook een sterk representatieve

funktie, welke voorc,l in de bouwwij ze tot cli tdrukking komt.

De lloreca heeft ook voor een groot deel ecm recreatieve funktie,

en is <-;j_nds 1950 Wët werkgelegenheid betreft toegenomen van 1088

arbeidsplaatsen tot 1885 arbeidsplaat:sen in 1974.0ok per 10.000

inwoners is de horeca sinds 1950 aanzienliJk toegenomen (zie fi­

guur 21).

In het algemeen willen we ten aanzien van de voorzie~ingen in de

reproduktiesfeer voor "~indhoven opmerken dat deze voorzieningen

naast de ~indhovense bevolking ook van belang zijn voor de bevolking

in de oml i tr,t;ende ge.11eenten van Sinrlhoven. Ook vu er de voorzieningen

3~;\ ., ' . ' b . r..xclUSlfJI e:~oekers vc,n. voorstellingen georg,miGeerd door lhilip.s'

ontt>p:v_E::..ng~;verenit;:.ng (é>chattind 30.000 bezoeker<.> per jaar)

66

aan tal per:oonc:n per 1 r 1. (JUÜ in:1oners werkzaam in de horeca-sektor in eindboven

1 1 u -----~------!·--~- -- ----,,-"

1 i l i

--- ----- - ---- -~ -~ -- - I J I i î()()

C)l)

t3U

'(U

Go

u 'b3 '('1 ''14

68ltit dat d~ze veeJ.al in ~inuhoven zijrt geconcentre~rd,wnarbij het

verzor<;ing::.;é;ebied CLe laat.ste 10 i1 1) jartr hoog.s"twaars,~llijnli,Jk aall-

zienlijk is uitgebreid. Ui tz.undering nierop vormt d.e woonvoorzienine:,

die juiBt dl; tendens van steeds verdere spreiuing over de regio

vertoont.

2.3 OntwikKelingen binnen de circulatiesfeer

Het gaat in dit ond.erdeel Neer or:1 de noodzakelijke voorzieningen

voor de reprodukti•} van C1e produktierniddelen,waarbij we een onder­

sch0id tussen de m.±atschappelijke en de materiêle circulatiPmidde­

len maken.Onder ma±tscllappelijke circulatiemiduelen dienen voornamen-

lijk hnnken,handel en zakelijke diensvPrlPning te worden verstaan~ter-

wijl de rwt1:riiHe 8irculatic:mid.delen de corninunicatie en transport­

middel<>n orwatten.

figuur 22 aant;d ~LrbeicisTJlnatsen per 10000 inwoners in eindhaven voor de detail- en groothand,Jl

suo ~--------·-··------·--------

')00

-- . ··-------- ~---- -! - -~-i--i detail-handel i I I I \

. ---- ------- -----t----------- :-· -~J-:-H --=- ----=- _:_ ----- ~ ~~-+ --~-- J~ ~ --L-L ~J

groot-nar,c:.el i 1 j I i I I I i i I --------------------------- ·r----------r -- ---r--T-î I . ,

400

t:'UU

100

19)0 'öU '11 '74

67

figuur 23

aan tal arbeids}Jlw. t';en per 10. UUO inwoner<:> itl eindboven vcor banken en andere financiële; instel:! int;en en voor zakelijke dienst0n

Van de maatschap}Jelijke circulatiemiddelen hebben we voor ae beLtng-

rijk:;tr. sectoren clc werKgelf:>genJ:1eid per 10.000 inwonerTin l·;indrw­

ven uitge:.~et(figuilr .2/ en 23).i,owel bij oehanclel als bij de zake-

lijke dienstverlening en bankinstellingen zien we tot omstreeks 196U

een .stijt;ing van de werkgelegenheid,waarna in cic jé•ren 70 de werk-

gelegenlwid zich ~ii.abilistèerd op een ongeveer gelijkblijvend niveau.

De oorza.[k van deze, stagnatio in de groei ffiO(~t gozo;ht .1oruen in

dep;noduktiesfecr,wnar de reces:.iie v:m 1967/'68 en de- na. een kor-

te opleving van de economie -daarop vnlgen(e recessie die vanaf

1971 tot op heden é,wtrt,de industrii:ile bedrijvitjheici deed afnemen

(zie ook figuur R). Hierdoor st3.gneerdl3 neE d'.: z:,kelijke dienstvt::r-

lening, banken etc:. di~ immers sterk afhankelijk zijn v~n ae in-

.Lie grootlnndel beW()t:gt zich vanaf 1950,voor zover we over Wl;rkge­

leg~"'nlH~id<;cijfE~rs 1wschikken- 33 ) ,op een gcli;j1-. blijvend niveau van

t:~emidcield zo'n 1U5 bezette arbt:ddsplaatsen per 10.000 imion-.crs.lie

detailhandc'l nam e,;ltter aanvar,kelijk aanzienlijk toe;in 19)0 wc;rk-

tc:: '"r ir. de detailllandol 31~ personen per 1U.UUO inwonurt.' 7 terwijl

dit aantal in ae j;tren 7U zo rond de 45U personen per 10.000 inwo­

ners lag .. hbsollwt k .. arn dat neer op zo'n 4.500 arbeicisplq;;tsen ln 1~!50

eH rond de U. )OU arbeidsplaatsen in de jaren 70. Het 'Jne1 toenemenae

aantal arbeidsplaat~wn in d.u aetailltanüel geeft een :i ndic..atie voor de

toener.1endé; betekenis van de l~iudhovense winkeivoorzieningen voor

<~en groter wordend·'~ regio, tE;rwijl ook oe toP-gen.Jmen koopkrac~tt van-

af 1950 een faktor is die hier toe heeft bijgedragen. Dat daarbij

de groei van de grJotüan(1el Li <:;;htergcbleven is niet verwonderlijk

alE.· ·•e bt·cienken dat r~c.;tname grootwird·:c-;lbonri,·lvcn en su1wrrnarkets(aie

een st,;~ds groter '{c:de<;l tt~ van do dütai 1 handeLs-sector vc,or hun

5)) Bronnen: 1950 en 1é)6:S algemene b<èclrijL;tE"liLltsPn 196R,1C)'T1,1972,1973 en 1S1 /4 net bedri,ivenr•~gister van de ~emeent~ ~indhoven

68

!'ckening nemen) veelal recht:strreku zonder tussenkor.t:st van ae ,~root­

handel hun goederen ir.kopen.

Het aantal vestigingen is in de ~eriode !968-1971 met 12,~% (68 ves­

ti~ingen) ~eruggclopen,terwijl de terugloop in de detailhunnel ~'~~

( ')lj ver; ti gingen) b ::drOP g.rlet aan tal btJzet te arheidspLJ.a tuen in de

groot- en cietailha:1del nam in c',ü:: periode met resp. 2'(~ en 0,5;7; af,

welkpe~centage aanzienlijk lager ligt dan de afname van het aantal

vestigingen,zodat ~e ook hier weer moeten concluderen dat voorRl do

kleinere vestigingJn werden opgehevPn.

Tot 1971 hlijken de banksector en de zah~li.ike dien::.;verlening zeer

sterk te groeien.Absoluut(niet in ve~houding tnt het aantal inwo­

ners)stijgt de werke,-elegr;nheid in de:: banksector van 1:163 tot 1971

met meer dnn 250';0, terwijl van 1C)6t3 tot 1971 de zakelijke dien<3tver­

lening :•.bsoluut met bijna 4ü'J~ stijgt.Deze sterke toenam,~ is medE' te

d·mken aanhet feit dat niet alleen ve,,tigingen met een regionaal

verzorgingsgebied zich in ~indhoven bevinden en ~ich uitbreiden,

maar ook vestigin~en met een landeli~k verzorging::.;gubied zich in

~indnoven hebhen gevestigd ~b.v. hoofdkantoor HAbU-bank).

lie ma te riële circt.lR tiernietdelen, de transport en comraunica tie midlie­

len, zijn ooK enorrr, in betekenis toegenomen .11 è denken hier bi jvoor­

beeld aan ci2 commLnicatie miadeL> teL,èf'c,·;, ·~t:l')grafie, telex en ook

aan üet hele reclr.mewezen d.at in de circulatie waar de waar uitein-

nelijk weer in gelu wordt omgezet va;; 8~sentiëel belang is .

.:3nellu transportvé;rbinà.i ngen zijn naast de aan- en afvoer van grond­

stoffen,halffabri}aten en eindprodukten ook van belang voor o.a.

zaKelijke bezoekers,de klanten uit de regio die de i;;indhovense win­

kelcentra be~oeken en voor het grote aantal pendelaars die in ~ind­

hoven hun werk vinden.

Het schc:epvaartvw'keer nam in de jar(~n 6ü,vooral op het Eindhovens

Kanaal snel in be·~ckenis af .In 1962 werd nog )~1.000 ton goedere'1

ovl~r h.'t Eindhovens Kanaal aangevoerd,vmt echter in 19?3 waG terug-

gelopen tot 235.000 ton,wat zelfs aanmerkelijk onder het niveau

van 1929 laanv0er 384.000 ton) lag.ln 1974 werd het ~indhovens Ka­

naal dan ook voor de ~cheepvaart gesloten.Het Beatrixkanaal wist de

aanvoer vnn goede r·en in de periode 1962 - î 97<'', te handhaven op een

niveau van ongeve3r 40U.LOO ton.De afvoer van goederen door middel

van schaapvaart VhS aanzienli ik lag1èr en liPl) voor het t;indhov<ms

Kanaal af van ong:cvtJl;r 12. UOCJ ton aan het be{;in van de ,Îé~ren Gu

69

tot gemiddeld zo'n ~.000 ton aan het begin van de jaren 70.Voor

het 13eatrixk:maal bedroPg de afvoer van goederem :: n de periode 1962

- 1914 gemiddeld ongHveer 4).000 ton.

De aflopende aanvoer V!ln steenkolen ,door het <>lui Lc~n van d•' Limburg-

tie mijnen en het :-3versch'1kt;len op a::rdgus als voorna:unste energie­

bron,heeft in lleltngrijke mate geleid tot de verminderde h.anvoer

over net 1;indhove:1s Kanaal. andere gronds tofl'en komen voor een t~root

deel via de doorvleThaven hotteraam naar ~inahoven,waurdoor het

Beatrixkanaal zic;1 al::> scheeyvaartbmaal heeft k unr~t:;n haruiha.ven.

De eindprodukten •vorden vooral yer auto en per spoor vervoera.~che­

pcn <".i,jn voor het vervoor vun einu}'roauk ten veelal ongEc:r..;chikt.

Or:dat v·~·'l bedrijrtm en vooral de groten zoLLL; Ytülip:s hun eigen

tran::i}JOrt verc;org;m ,komt r1et toencrnenae vervoer over ac: weg niet

tot ui turukking in de werKgelegenheiciscijfers voor het wee;vervoer.

IJ.rbeidsplaa-~lH)Il wegvervoer (exclusild' ovenbaar vervoer ir, eind}". )I ----~------,-------~------~------,-------~--------------4

19)0 l, 1963 j196ö 1: 1711 I 1974 ~·------------------------~------~-------+-------+-------+--------1 absoluut • . . . • • . 6î9 i 695 !, t:J26 \ 132'{ ;

1

G22

jper 10.000 invrorwrr; ----- --+-------+-------r---- --J--------

43 : 39 j 44 l 4::: ! 44

Het belang v~n het vliegveld welschap voor het internationale be-

drijf Philips met ziJn vele internatioJL1i' ·~;cn.tact.r_m c~n ziJn eigen

vli·:gu·;drijfje ifl evident en het bedrijf L; dr,n ook een van de hard­

nr:kkigste tr:g~1n,ot:,ndcrs van het v0;rdwijnen v~m het vliegveld.

De bc1reikba: rheid van l-~indhoven vanuit andere industriële centra in

hinti·>:n u: bui tunlr.nd is door middel vun een armsluiting op het na­

tiun:üc en intern· tion:,le autowegennet verder bevorderd.l-'lannen om

dit nog verder te verbeteren lie;e~en nog op stapel. Binnen de s-l:;ad ib

vooral de bereikbc__.arheid per auto vooropgesteld,wat tot uitdrukking

komt in -1e breed cpgezette wegenstruktuur van ~inQ!lOvi::n.

2.4 Politieke ontwikkelingen

Het grote verschil tussen de periode voor de Tweede Wereldoorlog

en de periode daarnu,is de mate wahrin de overheid ingrijpt.De mo­

geli 4khecien van de huidige staat zijn ai vrij uitvoerig in het eer­

ste hoofdl3tuk uan de orde gekomf_m,zodat we er hier niet expliciet

op ln zulLc;n gaan.N:wt>t het genoemde vsrscld l vcran<.!.ercie h"t alge­

mPn~ beleid van de gemeente niet wezenl1jk van het vooroorlogse

beleiû.

70

Als hoofupunt var lwt beleid van ue overheia t.n.v. de ontwikke-

l ing van l~;inuhoven noemen we:

- "De bevordnring van de indw;trnlisatie en dl~ bevolkingsgroei van

.::;inclhoven"

Vantlierui t kunnen \vt= veel vnn de in dQ vorige paragraf en ter ::;pra­

ke t:T,ekor:18n overheidsnaatregelen begrijpen.\~e noemen tuer:

- overhei d<J steun aun I' hili p8 direet na de Tweede We rel cioorl og

- het nenen Véln infra~; tructurele rnaa tregelen

- een aLtieve acqui8itie van bedrijven

- het migratie- en daarmee saJ.Jenhangend woninp;bomvbeleid

- het verhogen v~tn het reprad uk tieniveau ( verz orgingsni veau) door

o.a. : het vr: :; ti gen van s ocj aal- cul tè<rele voorzien ineen

Het tü th~r,icir'n C:'1 verbeteren van Sport- en rr'crea tie-voor­

zieningr!n

. rwt ui tbrr;iden en verbeteren vnn de ondcrwij~;voorzitmj n­

gen (o.a. de 'L'. H.)

-he:; planoJogif;ch voorbr;reidèn van de gev1enste ontwil<;keling van

L:;indhoven,v;aarbij in ui tbreiding~;plannen en la ter in beiJtemr::int,:..:­

}Jlannen ,1e beuterrning van de grond v1erd vasti_:;cle,;d.

liet :;,al cwidelijk zijn dat hovengenoemde uaatregelen :rliet alleen

voor de bindhovense '=lituatie :releva.c1t zi,j~; 5 :.i;cr Wéct iJtrekkir;b betreft

voor elke HiJleb:ur:[ge stad in de hu.idit_;e ;soci"le formatie van be­

lang ziJn.

lJc~ plaatselijke ove:::-lwici iiJ ci~wrbij in ue lor)p a,;r Jarc;n steecis meer

ufw,nr.:eliJk van de :.ancieli,ike ovl;rheio gewordt:n,waarcioor de plaat-

sclijke overheid mer~r en meer,binnen het door de landelijke over-

ilei ct v ns tge2 te 1 de kader, ui tv oe rencito maat rf~ i: el en - ai' t~c'; t emci op cie

plciat,;elijke ''i tuat=_e - ui tvoert.De"groei-f:!loi.:iofic" van de IJlaat-

selijke over!Jeici wo;'clt n:1ast beinvloedinc~ vanuit het bedrijf,oleven

ook beinvloed door de financiële voordelen bij een hoger inwoner­

aanbtl en de to(~nef'h-nc'e.1utatus V~èn de f!l~,at<;e:lijke overhe)_d bij lwt

P,rotr~r worden van cif onder haar -bestuur vallende ;-otad.lJe plaatse­

lijke "i tun.tie in Si nethoven wordt na c_c; rl'weede Viereldoorlog voorul

gekenmerkt door:

- de lag·e org<.mic>nt:iegr;u1.d v:w de loonafh:tnkE:lijken

dP grotr' meerderhEid van de confessionele politieke prtrtijcn in

het grotn aandeel in de total .. : wcr;~!-;·elP[;'c?nheici van ctc

71

multinational l'hiliilé. en in iet<; mindere Illatc: het l!AF-concern.

Dit betekende; dat er in L~indh{;ven een zeer goecll~ ui tbant>JJO:si tie

aanwc~;:;ig '<i as voor de vereenzelviging v:m gemet:ntehcLtngfèil en incu;:;-

dil'n was ec~n overL;,.;situatie tu:..os.;;n ,;.;;m.;;t;ntc en illdLwtric,vanwef,e

het ge ::-·ing aan tul grote en belangriJke ondernemingen, OJ; eenvoudige

illJZe te creëren.

Vanaf rH;t bt;,;in van de jaren 70 zijn echter,oEder invloed van de

alcc~mene politieke untwikkcüingcn,die de invloed van de koude oor-

log Hn het :m ti- c'\mmn i 0nc doet afnem<m 1 de weerbrwrhei ei van clc; loon-

afhanbdijken in c:e bec,,~i,jven doet toenemen en ovl:rüeidsmlwi:.l'egc:len

ninder var.:'.elf<~prekend doet zijn,dr~ poli tit:kc; verhoudingen enigszins

vc,r·mdt:êt.Iht he{:ft zich duj dclijke gcm'1ni Cesteerd bi .i dE: protest-

bewPginP, tegr:n de ht~urh;Jrr:10nisatic in l~indhoven.lirwrnaaéit zien we

o:.k in de 1JedrijvE:n een veranderende op::telJing van de loonafh n-

keli.jken.

~~en duidelijk voCJrbe:cld vn.n overh,;z'1dl>ingri,jpen L_; Ot' ;~oning!:uuvi.

Naaut :tlle voor[;chriften en voorwaarden die te <l\'er:lêèid aan het bou-

·.ven van bouvrwerbm u telt, boui/Cie de overheid vooral in de jaren 40

en 50 na de rl'weed<~ v/ere leioorlog grote ·wn tullen woningen, om aan

de materiële voorHaardèn voor groei en inoustralisatie te voldoun.

6 c:n in 1~ir·cihoven door cie <",eueente cebouwd.

gebouwd door u·" gewe"nte 1~irwhoven in ae pt.:ri'lde:

1945-'49 1')50-' 54 1955- '59 19bü- '64 absoluut 1) 14 19USJ 2168 636

;;·-\~F1~ __________ " __ ~ ----

------~~----- --- ------r -' ·-~- -----in 547~ 3e7b '

totaal jO~; I 97o

îL)e I 314 ···--~·--- .. -~--+--------

11:; 1 3~;

lYa:lrm.,,_"cto cte liberalic::-1tie vrrn het woningbouwbeleid toenam en ei<:

v1oninp::arkt weer hert:teld werd, tl'ok de overheid zich al::; opcir.ocht­

gever z:i eh o:teRd<; ·rerd:'r terurJ,,zodat in dn pehocie 1Sl70-' 74 noË~

man.r een zc~c~r gering pc rcl;;n tagu van dl0 totale nieuwbouw ei oor dE:

De ruintnlijke ordenin2;' van de overheid volgde de algemene trend,

die vooral gekennerkt werd door:

72

de i>clleidiJ1t.;van du he::-temr:dng van d(~ funktie~ wonr;n,we;·ken,v(;r-

- lH;:::;tew·:ing van induc:trie-terreincn r:1ec~r ëJ.:w de rartci van de ~:tao

- voorT,mg ann clc~ untsluiting en verbinciing tusl:en ~~cbiecien middeL:

brede autowegcu.

\1erder kwan ook i11 ci.l; naoorlog~;e 11criocie de bestu'vtrJ j .ikP schaalver-

f:;rot.ing a~m cho. ordE .l~venaL3 in de; ,iaren 10 is ook nu het ''tedeli,ik

gebied 'daarbinnen :r i eh het produktiu- 3n reproduktieproces ai'BJJeel t

ve,?l groter als de beHtuurlijke é:Emheid zoals die door ei~.~ ~indho-

venst! ge•1eentegrenzen wordt afgebak.;nd.l!idc~els gewef;tvorrning pro­

beert r:JEm nu de be,:tuurli,jke grun~"en meer in overeunlitemL1ing te bren­

g-en met d" ''economil;che" grer:zen van de regio ~;indhoven.Sinds 1965

kent 11en voor cie regio Binahoven het 11 5:ûnenwerking<> orga&n Agf,l ome-

rat:i.e ;Üntihoven" ,waarin cie bE::treffenrL: tJ,emet:nten partici1wren en

die richtlijnen opst2lt ten aanzien van de ruifuteliJke ordening

voor de regio.rlet orgaan lwei't echter geen enkelé: juridische bevoet:d­

he i ei, ïielke\tekortkomó..ng in de nabiJe t.oekoms t i.n een aparte wet gere-I

geld zal ivorei en.

2 ·5 ltuirn tdij ke on twikk dingen.

De raimteli,jke ontwikkeling is weer in i_irote nate te Vf3rklartm uit

de ontwikkeling zoal~; die in cie vorige paragrcli'un zijn bt:schrev,m.

'l'cm aanzien van c1 e :m tHikKelingcn binnen d<:; prol. uk ti e-sfe"r, kunnen

we aL,; rui te li ,jke .m twikkeling dl; tocnewmde door indu~J trieterrei-

nen in bl:c:Llf': genon:m grond noer:wn.'J'er Yergelijking heblH:n de f;i-

tuatie in ,;indhoven i:1 de jarEn 1r347,1957 en 1972 (kaart 6 t.n. P)

en voor dl' aggloner,Ltie de situatie in 194) en 196U in kitart geh_Y'acht.

Duid>_•lijk te zir;n i.; cle dorJinante JlOfOitie die voo,c·al Philip~: en in

rindt:re r~:\t,; ook }la_' inncE:mt(zic k;wrt 8).De i:tciuDtrie,daartoe gt:-

cl•:;on{;-é:n cloor de i;ter;ün groten' behor:fte a-an meer grond ,heeft ;;iclt

ster?dé; L1t~er n:wr de r:md van de stad verplaat~;t.lJe bereikbaarheid

Jlèr auto i~c daariJij t.o.v. de binnenstad eerde:' toe a<~rt af~~,'lJOmen.

De ui tbrcdciing v:~n clr~ inüuE; trie vond vooral pl3Jl ts:

- aan~;lnitund O}J he·, gEebied v1:wr de i G'v<c .• trüc reeels gc•ve;,tigd was

(lang:; Jlt~t t~ir,ciJJCl"C'mi k·wa<tl <-~n ciE; GtJOurlijn ó:incihovt~n- 1un Bosch)

- om en n: .. tüj net 1h·atrixkanaal ~d(: liurk)

Fhilip~;)

73

3ekijkcn Wf~ circ ~;itwJ.tic; voor de éiggloraeratic(k;c<trt 9 ém tO) ,dan zien

tr;rreinen lang:.; dt~ ;poonvegen en de kanalc3n zijn.l.Je VlèJo,tj,;ingen 1u.np"

het Lincinovem_; r:anacl zijn vanuit historü;ch augpunt tE~ vc:rklc:ren,

r~aar tlebiJen op het :lp;nblik e;een relatie meer met het kiLilaé.l.l,;jvenzo

geldt dit voor ve~::, t igingc;n in het of nabij het een truu vun a.c s t1èd,

die Oll dit r:wment alle,•n r:1aar rcd:1ticf ulecht bc;reikbètar zijn en

bovendien eventuele ruimte voor uitbreiding moeten ontberen.

Binncm de n;produktLesfeer zullen we ;vooral aarlci?.cLt lJustu<iun aan

:1e zich neest ui tbr~idEmde funktie:het worwn.l.Je wonin1~houw tot 1u .. n

11 bebotlwing.':'ot d:m VI :r·(l(jn

11 voorrü ;;,' gaten in drc vingen; t ruk tuur van

dE~ :,t;lci in lwt weo;t•.m en zrüdE?n upgevuld.Nn 1960 vindt het groot-

het p-r·incipe van ei_; f3cheiding van funkties opgezette wijk wordt

vonc'll gE:kenmerkt d:)()r zi,jn grootc;ehalige aanp~k,<óiJn bre<~d OJ!è,O-

zette 4-baans 1·1er,en ;truktuur 1:1et daartussen eEm fijrtri1:t<;iger Hegen-

:;t.;-uktnur.Van de otde éitruktuLr if; niet~: neer overgeblEcVEcn r,an een

is voor dr hereikba.1rheid van het centrum afgebroken.

()lj d.F~ k:tnrten vrrn de agglomeratie jr:; ook cln .li threiding van cw uve-

r-i ge aggl onera tiegemeen ten goed wri:t rnu;rnl.na r. Door <ie grotere won in-

gen,d_e Y'Ui:.1ere opzet v: ... n de vlijken en de daling van cic gerücic:elde

won int; he '~ct -+;ing ü d.E~ toe name van het be botHvd'' OP.f'i'e rvlak groter c{an

rJ,, bevc .. king,;-l.:;ocwcn,;.}Joor de suburbanisu.tie ü: cii t e:'fekt ~door dl:

ze.~r llègc· HoningclicJlthecien in de n,nugemeL'nLm) alleen not_, Ltaar

bij cie Olltllib:t:d.ing.~n blnnen de re_proouktim;ektor hebben oe'!<. duide­

l:!.jke ruiutelijke t;-"VOli;en.Alu voorbeeld nebben we dt: ,;portvoor.át:­

ningen ( zwelilbaden, s:JOrtcomplexen en cL; kutlbtij~i baan) vo,;r ,,irwlwvcr.

in 1']"/2 aangegeven ,kaart 8).ile <'.ien flat deze vour<'.ieningen vooral

a<Hl de ranü van dE; iitaci aanwezig zijn. Bij cin vooroorlog'-:;e ontwikl e-

dergc lijk(;.De niet GOIDLWrciële voorzjc;ningE;n zj_jn voornamenlijk

op cie f',"CJc;d.kopE~re r;:;ond tt: vinder~, vooral ck 11: t ( r ru.i1:1te in lw-

ti ge~ zijn.

74

Belangrijke overwegingen om zich in ht:)t centrum t,:) ve~;tif;cn zi ~;n:

- de ,~;un;e;~ightüci ':<:.en andere diensten,v.raarcioor het cer;trun :cl een

ei<: ook niouw te \Tstigen vestit~inG kan profi tereL

stad,oudat voor tLe bezoeker:.:> niet de ruir:1teli,jkt! af::tanci ma:Ltgt:'-

ven:.i if:;,naar cir) afc;trrw in tijd.

- repre~;l~ntatieve redenen

:te t tnc'nc'mend wm t<,l vesi gingen van banken, d':tai l!Janci,;l mt zakelijk­

ke ciicn~;\rerl· ning Le ft tot gevolg dat de wo lYltH.?<;ternming in de bin-

dt?r uj tbre:idt.i aas1 cie ontwib;eling jn •l.e binnen~;t;ad zien vw dE,_t

ook op anciere plarttsen in het stedelijk,) gcb-i_cd de r::Pt''t"chd.prelijke

circul~.tie pLvltBitiY!Ctt.Len voorbeeld hiervan :z.ijn de wi~lkt?l:;entra

bui ten twt een trurr~, die door hun goecl8 bereikhaarbeid er, vrJOr~~1 ei oer

strukt mrscrwt<; vrlr. de agglomeratie ~~indhoven kunrwn e /,:ien rL.-:-.

vooral bui ten het centrum een c::"ooc f_;l:_:nd >~i_jn,

voornar.wnli jk in de h .mrt van de be.:. ang·:-j jb, te verkeen;wegen (~ie

kaart î 1).

0 " }' (,_(_· bereikbaarheid van :in dus trit~ t,erreinen, he~: cc~n-

trur:~gebieci en de Y!C:ongebieden :z.eer goeci tl; :1e>E:: en .. l~:i.ncilwv,;n is vau.it

per vierbaans-autosnelweg,per spoor en ~er vliectui~,bovendien Vhn-

uit t:.otterdam per tinrwnscheepvaart.Binnen D<-c: regio zijn de vervoer;.;-

;,indhoven,cüit voor el:n ':HnzicnliJh t~'~

Lt: t rad i aal-tangent i a J l <~ys t üc:rr;, welke t;ron cic:icnk b e cl c'ri v H.naf 191 G

l' b.icirnad vu()r elf.: ver-·

keersoplm;uingcn vcrDhic:n.lJe raC1ia1en ziJn da:,_:·ui.j a: .Len op het eer:-

~J'um gericht,tcr·.d,jl cle tant;c)n~cn vu r Cc) c_v.:lni--vcruindingen tussen

(, -~ (l

worden.

75

KAART 6

EINDHOVEN 1947

I I I . I .

I i

76

KAART 7.

EINDHOVEN 1957

77

1972 KAART 8

INDUSTRIE TERREIN

78

, (

AGGLOMERATIE EINDHOVEN 1945

I J', ,I 1 • I

I _, ,..._

' ' ' \ \

\ ... ,

' ' l 1

J .. 1

r-

)-- ./ ~ \ \ \ ---...... '\

' ' \ \

'

-------"

\ \ ,,.,.,..., •' '

( 1 J I >

~

I

., ' / , \

f. \ • I'

\ /

___ ,..I I

'

/

\

I !I

~wonen

.. industrie

KAART 9

\

' ) I

' ' \ '\

' '

79

AGGLOMERATIE EINDHOVEN 1968

-------

' '-, .....

\

--

SPUCHI.IJN

.JF.G

\

" " \ J I

_/

J~

I

I

I

,..-../

I

"" I I I

\\\ I

\ f

v' .... / "\

\

\

/

/ l- \ I

I \ _,,

\

~wonen

.. industrie

KAART 10

/

/

/ /

80

KAART 11

AGGLOMERATII: EINDHOVEN

!'-

/ ' ./ I

r I

I

~J'ü()HLIJN

ViEG

KANAAL

\

st ruktuurschets

\....

\

/ r-'

, ___ \

I I

\

\

- \

"-,, \,.,- "· ,J \

/

\

I )

" \ ' ' \/

)

I I

/

~ ~

1972

/\ / \

/ \

\ \

!:::,::;:J BIJZONDERE BEBOUWING

;7/7'~'·1

~:;:c/J C EtHR A

!2Z.ZJ GEMENGDE BEBOUWING

81

111 SLOT

Aan het eind van ai t rapport willen we even terug blikken en

de inhoud van dit rapport.lJe mogeli<;kheid bestaat u.:tt men ;u

lezende de sar;wnLang van het ver.slae-; en dE.: relatie tus:Jen het

eerste en tweede hoofdstuk uit het oog verliest.

Opzet van het verhaal is dat vanuit het eerute theoretische ge­

deel te de on twikh eling van i!;indhoven wordt bes c!lreven. Vie lte bben

ons daarbij in het tweede deel beperkt tot het bQschrijven van

de ontwikkelingen binnen de economische- en politieke instantie,

waarbij de nadruk lag op de beschrijving van eh; ontwikLelingen.

Duidelijk is daarbij Bcwordcn dat de ruimtelijke ontwikkeling

vooral hepaald vvoreit door de economische inGtantie (produktie,

reproduktie en circulatie) ,waarbij dt=) politieke instantie (de

overheid) vooral na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke re­

gulerende en aanvullende funktie vervulcie.Verder hebben we ge­

zien dat ook faktoren als bodemge ::; teldheid en hi :; tori ~;che on t­

wikkeling voor 1900 mede bepalend zijn geweest voor de ontwikke­

ling van de stad.Uok Ül de toename van de collectieve commmp-

tie middelen (woonvoorzieningen, iOport rec~e3tiovoo~zieningen,

ge6onciheidszorg,ondervvijs,etc.) als eon belangrijk kenmerk van de

stad in de huidL~e sociale formatie naar von:n ès·DKorwn.

1ve zijn ons er van beHust dnt dit ven>lag ni,jt al tE" diepgaand

:is;het Ü; irauer~; voornamenlijk be:::schriJvencl v:m kièNUctcr en

uyecifi ek •cJn ui tgc?breid ondc~rzor~k Ü; niet ve1Ti. ebt. Voor on :c; wm;

het schrijven van dit verslag van belang om r~r:wrzi,j(J:o de LlOé,t:­

lijkheden ora binll•)n ons vakgebied si tuati~'s te vr?r:mcieren te

bepalen en anderz:Ljdb om ingrepen op bwv~.rtnivt~au botel' te plaut-

sen binnen de ontwikkeling van en de mogeli<JKhrHh:n 1>:innen de

stad.

82

BIJLAGE

AANBOD E:N VRAAG VAN WONINGEN NAJAAR 1972

enig zicbt te Lrij,;en van de vr·H.;:-a:cnbocl verhouè.incen bi r" en cie C::i vc~r-

voor het ;tanboè. van alle in het bezit van de woning1:-Jouwcoq.orat:Les zijnde wo-

nin6en ::._r. c:e üfS(:lor1cra•.ie l~indhoven en voor de vr~wg ,voorzoveJ· cUe ge-

forraliseerci ie door niddel van é~en officiële in<.~clliJv:ing hi;j één var. C.e

wonint_,bouwcorporaties ln de A~ ornerutie iindhoven.~•· cijfers zijn uit het

naja;Lr van 1 ~~? ..

lijk een beperkt aanboc~.

De tw·eo Grafiekc;n OIJ ;~e VJlgende bladzijde latfm ,:_:~ VTii',b en r:;cnbod binnen

cie veruclli11ende huurLlaEE~en zien.Grafiek 1 sla:1t OJ; cle ~dtuatie l:er 1-10-

1~;-(2,terwijl in ~,rafiPk 2 net ::t:mboc:_ iD verv;erkt dat Jr1 1972 en het ·,·E~rloop

van 1973 t,ereed zal Komen.

1

I-IUU'RKLASSEW

,.000+-----,-1

--·--T­

tD .cc:"!!.ooo < p: > 1.~

1.000

I ,QOC>

5.000 -

L, ooo

3 000

'<IJ .1 0 lf OOo-

I 1 ooo

1.DO()

!3 1~ 1 DOO

[-3oao

! "rèifiek 1

toes tWld per 1-10-1972

met vc:r,:.·,.~rkir•G

ge rt:~ r.~ci~( o~·iertd r~ niuuwbOU\i

2

Voordat ·.•;e tot interl>rC:!tatie van de (:;rafieken overe_:,a<:n willen ;;e 0.e vol-

-Een groot gedeelte van het aanbod in de lat·gste hlu.crklnst;e ontstaé,t door

het slechte woonklimaht.Hierdoor willen veel bewoners een ,,ndere woning

en zijn - om niet ~-eer in dezelfde slechte s1tuatie te komen - c~nooa­

<:.anl<.:t zich voor eer hr·gere huurkl3c;se te laten iru:chr:i Jven.

-Voor r.e sit1v1'tit! VE.n 1975 L10c~t men rek"!ninb hoLeden ::1et:

• verhoging v~.w de huurklasE3en met.± 18% l1Cf,-J :;-'73 en Tf~ 4-74)

• verl!le'~rderinc van het R•mbod, vooral liin d~ hogere l:Uli"'hlat~f en

• vr·rnnclering va.n c1 e vraag- door nieuwe ins eh ri jvin[:en t'n eventuele

rloors trominr;

l:;en :l!\ntn.l ;1ens:'!'l die wel wonint;behoevenq/?.:ijn ~:ta;,r, ni~;. in.:~e::;cbrever.

or•d.nt zij niet voc·r eer. zelfstand:i 0 e woning in 'l~tnnerkinc_; konN,.

Uit de (;Tafiek~n kcJ.nren lH~ r:e volgende kcnl~lusi·~E; t,..ekl er::

- t!e rieuw1)0\lll he~ft in 1973 in zeer geringe M.tte bij~::;edrae:en tot verE;ro-

-<;int; van h,...t aanbod in de huurklAsse van f.1CO,= tot f.175,= (250 v·onin-

~en) in iets ruimere mate tot verhoging van het aanbod van de huurkfs-

s,... van f.175y= tot f.250,= (1~19 woningen) en in ze~r ruime m~te tot ver

hocing van het aanboè in de huurkl"'ssen boven c;e f.250,= (2.45) wordn.::en).

- Lekenint; houdend m~t de nieu'W'bouw in 1Sl73 is de t;rootste vraag en het

grootste tekort in de huurklas<:>en tussen cl1" f. 1QC en f. ?~,(\ •

hekenin~ houdend net de nieuwbouw in 1973 is de kleinste vraug en het

grootst~ overschot in de huurklas~en boven de f.250,=.

- De vra·:g rwar woniné_,'en beneclen de f. 100 per rn~cH.nd is kleiner dan het

belijk • l l. S aan Cce situatie zoals in grafiek 2 tot uitdrukkin~ komt,d~n bet~-

~~end dat,dat vooral de woningen -bened·•n d.., f.295 r)er n'aand ~en z~l"r belfüè;­

rijke runktie vervullen.liaarbij kan worden aangetc;k~nd c:ut 'Ncmi~;en in d.e

beneden de f.207 per masnd niet me~r via nieuwbouTI kunnen worden L~re-

alif:'>"l'!rd.

:eoretisch ovl"rscbot in d~ l1uurklss~ b~ned~n J~ f.118,= w~l zijn to~c~no-

n1':n. Dit ov~rschot zou s t,..cl,..l ijk g~ zi~n een r:ich t(~<"t'il J:ur:r~ ,..n zijn voor

ko:.1en licgen.lJit 1)ete~enè echter no~: altijd dat- uni<: al z,_m h ... t ov~rLchot

3

i1et het uier voor:-tf .c7''''tHie betoog heb:-1en 11e c:u:nllr'J,,enliJk L"·t~mal'):<;t chJ.l,:

- liet goedkoiH': wonin~:,<.wnbod binnen de utud cPn noodznKt~li jke Pn V't!!Jseli jke

fur1t;.. tie vervi..i.l t

nouent woei li jL door n ieu'><tbo UVIKODJ' l·"zen kan v;ord Pn ovcrLenor:en.

Vor:r c!f~ toe}:onst is in Qi t verbnnd de ontwikkeling va:·; Gf~ me.u\JboutrLuren~

het ve;-loop van r•e huren va!·1 de ouc~e wonint;voorr~l'HÎ en êe invloed '.'<-X,

inr1jv:ciuclA hunr~~ubFidies op cle huurlaf:t van re h~vwnc;r VD.n belang.

}Je 0 rafiei:en '3,4,5 en () zijn we~r 0,, 1-' dezelfde \'Iij ze

de vcoraf~_;a;•J,de (:rafi:~ken 1 en 2. Hierbij zouocm dan ooL de7.olfcu o:.,-:Ler­

ki:lcen vooraf 1;-erwr:kt kunnen v:ordon.

De eerste tv.c!'' t;ra;ïe ~en laten de bij de wonin,:bou.v:corJ•OT'lti>es l'"Yec.istJ·•>fèr­

de flé~nbod-vra:1g veT ho Jc1 int; vonr c:un,.:e:~ins,·ro!Ün~en :c:.:i en. ]Je g-ca.:':i c. ;;E~L :.~ en

de totctle

en 5.

. . vraat~.~ n [1 ·~ r" c: (:n[, t; z T n s 'r,' orL~ r t nc

to~: d ;\Gr 4-1C-1C)7?

-rEI<ORT

OVER~CH01'

4

Lt .ooo

.':JOO

/jOO

1oo boo

dl 5 oo <( <( Ljoo

g;: ->oo

1 i O()

i i 1o0

I

l()O

l.oo

6oo

Q Ljoo

0 5oo J1l ";t: beo ..:(

< 7-oo

&oo

900 1.000

HUUR\<LAS~I.

0- \Oe 100·115 q5-l5C> lS0-315

EtNGIZINS'W'OWINGEN

.. UUR<LM>I.~ 0-100

"' ""' ,,, "'" "'" '" 7"'

1------ I I

r--- I

f--- --·

/ /

/// r/// [77/

i

KXX rxxx r---··-

r----- bX?Ç ---1--------t---~ : i

---~-î I

r-· ~---i

I =l=-~= ~-- f---- --- t- - ---! : I ~-

"+~ -t--r--r-

met vc~~"'erkin;;

gereerU:owmd e ni 8UilhOU\/

1-Fl-1972

Tl kORT

rrezinB'"OTii!"'~"'Yl tot een totale vr~wg-aanbod verhoudlrl/:· van C607 tq~en 4SJ05

on voor de etage-woningen tot een totul f> vraug van 14')2 wor,inLen en een

tot a ~1 .:nn bod v:m 2'/ :'2 woningen. Uitges pli ts t Il'l'.r· Luurk las<;en kur.ncn we

dPzo vraag en aanbod aflezen op de grafieken 4 en 6.

5

Q .. too-

~0<.1

~00

Jou boo

~ Soo .:( 4( 4CJ<l a:: > 1oo

:l..txl

100 ~-

v"'v"

IOû

loo ~-

10C> r----4DO 1--···- -

0 ïou 0 r--·--·-·

J:CI boo ~ ~--

< 700 r-------eoo 1----- ··--

1300

HUU~KLAS.O:.E

""'' -175 17·-lSO lSO· :!.15 /315"

r---

--- I I I I [·-

!---

~<X tsXX ~ P'Y<> txx k>\>0 ~ e<x ~-- E66 X<' X ==-t=- -p<x'

[;:.A.X.

i I ··-·· -------r----·

'~ ---+- --I ----+- --- ----

I _____ _j --

I -t-i

r:;f~t v~~rvrer~in~~·

t:'8Tf?(3 d}: OUt)L dl: 11 i t"? 1 1 ~-r t)

Vergelijken we de si tua.tie op de een ge zinswoningmarKt r:.'";:, ce c;j_ tua tie op

de etaeewoningmarkt dan valt het volgende op:

woningen.De grootste geregistreerde vratg naar eengezinswoningen ie

ruim 3.000 voor de h~urklasse van f.100 tot f.175,t0rwijl de grootste

vraag naar etagewonirgen in de hu~rklasse van f.175 tot f.250 ligt en

one;-eveer 70U wonjnger bt:;dra·,gt.

-}~er 1-10-1972 was het teoretiscn

f.100 en f.250 aanziEnlijk lrond de 2.000 wonire~en),te.nrijl. ,wt crooü;te

tekort aan etage-woningen in de klas .. ,e van f.1(5 tot f.~~)O lag en elechts

ongeve~r 250 woningeL b~aroeg.

- De tot en ~et 1973 gEreedkomende nieuwbouw zou,bij het te0retische geval

dat er geen ingeschrEvenen bij zouc1en Kor:len,aan hüt eind van 1'-)73 een

situatie opleveren Wc.arbij er een teoretisch overschot zou zijn ac·.r .. etage­

woniHt,;en in alle huurklassen en voor ue eent:. u2.inb>JOnir1e,en een t8or8tiach

overschot in de la:,g~ te en twee hooon:.e huurkia::-J::-Jen.

Ge:.::ien cie ~rote vr<u;~; r..w-'r eenge/\lW:>wonint_;t:m, vocr:.l ,,lt; vre cwze vergelijken

binnen de wonJ.giilEtTkt et:n ze,~r belangrijke funkt:.cc •rt:rv, .. l:~.~-'' .fuflktio cie

de bestaande eengezirHH'Onigen vervul.ien kunnen i.n i dn;·j .. ook vervult

6

worden door nieuw te touwen woningen.Voor eengezinswoningen die binnen

de twee laagste huurKlassen vallen geldt echter wef:::r ce beperkint; d:o,,t à.e­

ze woningen niet door nieU'bouw kunnen worden gerealise8rd.

ümaHt de woningen van ce vooroorlogse woningbouwcomplexen zowel onaer

de kategorie van t:;oedKope als onder de kategorie van eent;ezin~wonigen V8l­

len vervullen deze woningen binnen de plAatselijke wonin~cnrkt een noodza­

kelijke en wenselijke funktie ,die liloeilijk door nieuw te bouvren VIOilirl[:Com­

pl exen vervult kan worden.

é'en~'lotte willen we i_ngnan O}J de woningvoorziening vour alleem;taunden.

Het ü; cl:utrhij belr·ngri,ik te vermelden dat veel .jongere alleenstaanden

zich niet ltL tc~n ir,<:8hrijven als woningzod:cr:de, or.1dat DJC)rt nog niet vol.-

cioe t aan de lecftijdsnorn voldoet en anderzij cl~' omd t r:1en geen uitzicht

heeft ,,r:1 via inscLri,J vint; l1i j een woningbouwv,.;renigi ng üinnert rt:cic:li jke

t,;rr.1ijn aan een wonin1; te komen,zoa:1t r:1en t~" f.2),= inf:'chrijvingi:gela

liever in de zak houcit.r;en groot lieel van de jone<e al.l.eenstrw.ndtm ooet

enkele Kamers met ge br ~kki ge voor;ü e:nin,:.en i~; êiangewc~cn.

- ... . --r---·

HUURKLASSE 100- I qs-j HO-~ o- ! ~31S i

\•oo 11S I lSO [ "5tSj I ! '

).00 ! -+----·j 1-----~--I I

<.b I ~ <Cl +-! ~~ IOO f- ---~L---·--!

~ç~ > r---1 , I

v% ! I !

Yl ~.t-) dWbCUVi

:; f---!

~ 100 1-----·--~ .. ·--r------t--· _______ ....

0 dl

l ___ j :z ct I

c:c l 0() 1------. ~-- .. --·· r-----r---

\

I

i i I I I I .L I I

Vfl.IJ GEZELLEN- WONING E}..l

ingeschreven vooral woonrulultc: in de lu.,;ere huurkla;:;sen zoeK.en.

7

300

1.!) lOü <(, <X:! 111 >: îOà

IQ()

HUURKLASSE 100- qs- l.!5CJ­

tso 1

315 7325

-------1 I

~

i _) _________ . _ _,

__ .... ' __ .L_j

Bt JAAROEN -WONINGEN

grafit:i-:: IJ

r::l;t Vl;rwt:rK in_,;· ge re cd k OT1l' ::Cl,;

ni e u \'I b OllT"'l

{,_,(_

8