Turkish Studies
International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/21, p. 1-12
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12125
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Article Info/Makale Bilgisi
Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mithat ESER –
Yrd. Doç. Dr. Hasan COŞKUN
This article was checked by iThenticate.
ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA ARNAVUTLUK’TA BEKTAŞİ TOPLUMU BAŞKANLIĞI’NIN HİZMETLERİ
-1886-1967-
Cafer ACAR*
ÖZET
Bu makalede, Arnavutluk’ta yaşayan Bektaşilerin resmi temsilini,
Arnavutluk devleti nezdinde akredite olarak üstlenmiş olan Bektaşi
Toplumu Başkanlığı’nın hizmetleri, yine bu kurumun Arnavutluk Milli
Arşivindeki “Bektaşi Toplumu Başkanlığı” arşivinden hareketle
incelenmiştir. Arşivin dili Arnavutçadır.
Arşivdeki malzemelerin çoğunluğunu, mali ve mülki alanda bu
müessesenin gündemini işgal eden konular oluşturmaktadır. İnsan
kaynakları, idari ve teftiş konuları sırasıyla bu başlıkları takip
etmektedir. İnsan kaynakları alanında, tekke ve mensuplarını yönetecek
dede ve babaların ataması, ilgili şikâyetlerin değerlendirilmesi, özlük
haklarının takibi gibi hususlar başkanlığın hizmetlerini özetlemektedir. İdari alanda ise, kurumun Arnavutluk içindeki yapılanması, fiziki ve
lojistik alandaki ihtiyaçlarının karşılanması gibi tasarruflara dair
bilgilere ulaşılabilmektedir.
Arşiv muhtevasında dini, kültürel ve sosyal sahaya dair
çıkarımlarda bulunabileceğimiz malzemeler bulmak mümkündür. Bektaşi geleneğinin önem verdiği özel günler, tebrikler, hizmet içi eğitim
faaliyetleri yine bu cümleden sayılabilecek yazışmalar mevcuttur.
Bektaşi arşiv malzemeleri içinde dışı ilişkiler bağlamında
değerlendirebileceğimiz kurum dışı ve yurtdışı birçok müessese ile
yazışmalar mevcuttur. Hem Bektaşi geleneğine mensup dış dünyadaki
muhiplerle hem de o bölgelerdeki Bektaşi teşkilatlarına dair yazışmalar kayıt altına alınmıştır. Yine Arnavutluk’taki siyasi atmosferin ilişkili
olduğu, dünya siyasetindeki aktörlerle de ilişkiler geliştirilmiştir.
Arnavutluk’taki mevcut siyasi otorite ile uyumlu olmaya özen gösterildiği
anlaşılmaktadır.
* Yrd. Doç. Dr. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi İslam Tarihi Anabilim Dalı, El-mek:
2 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Arşiv malzemeleri arasında, Bektaşilik üzerine yazılmış şiirlerin ve edebi türde ürünlerin yer aldığını söylemek gerekir. Eğitim amaçlı olduğu
anlaşılan, Bektaşilik tarihi üzerine notlar, özet bir siyer, Kerbela hadisesi
üzerine bazı notlar, arşivdeki yerini almıştır.
Anahtar Kelimeler: Bektaşilik, Arnavutluk, İslam, Tekke
IN ARCHIVE DOCUMENTS SERVICES OF THE DEPARTMENT OF THE BEKTASHI SOCIETY IN ALBANIA
-1886-1967-
ABSTRACT
In this article, the services of the Bektashi Community Presidency,
which undertook the official representation of the Bektashis living in
Albania as an accredited foundation in the Albanian state, were
examined.
The majority of materials in the archives constitute the topics that occupy the agenda of this institution on the financial and intellectual
property. Human resources, administrative and inspection subjects
follow these headings respectively. In the area of human resources, it
summarizes the services of the heads of departments such as the
appointment of grandfathers and dads to handle the tekke and its
members, the evaluation of related complaints, the follow-up of personal rights. Administrative area provides information on savings, such as
structuring the institution in Albania, meeting physical and logistical
needs in the area.
It is also possible to find materials that can be found in religious,
cultural and social inferences. Special occasions, congratulations and in-service training activities that Bektashi tradition cares about constitute
the archival materials of the Bektashi Community Presidency.
Bektashi archives contain correspondence with a number of
external and foreign institutions that we can evaluate in the context of
external relations. The writings of both Bektashian traditions and the
Bektashi organizations in those regions have been recorded. Relations with actors in world politics have also been developed, which also relate
to the political atmosphere in Albania. It seems to be taken care to be in
line with the current political authority in Albania.
It is necessary to say that poetry written on Bektashism and literary
type products are included in the archive content. A summary of biography of Prophet, a note on History of Bektashism, a case of Karbala
were also prepared for educational purposes and took its place in the
archive.
STRUCURED ABSTRACT
In Albania, Bektashism is a highly esteemed Sufi tradition. It was
conveyed from Anatolia to Albania and has gained more importance since
the years of occupation and turmoil that started with the declaration of
independence in Albania in 1912. In a religious congress gathered in
Lushna in 1920, four religious schools, namely Sunni, Bektashi,
Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 3
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Orthodox and Catholic, were officially recognized by the state as independent communities. In fact, according to Izeti, these were considered as independent religious units (komunitet). With this status,
Albanian Bektashism began to separate from Anatolian administration.
A congress was held in 1921, and a new administrative structure was
established. Thanks to a special statute, this process was matured. Only the Head Grandfather (Bashdede) was appointed as a proxy. In 1929,
after tekkes and zawias were closed down in Turkey, the full
independence was realized in the third Bektashi congress. Niyazi
Dedebaba, who was originally from Turkey, was appointed as the head of the tekke and it was decided to transfer the position, the highest
authority, to Albania. This decision was also ratified by the Albanian King
in 1930. This new status, which was won by Bektashism in Albania with the enclosure of tekkes and zawias in the newly founded Turkey,
strengthened the Albanian Bektashis, and led them to regard themselves as the center of Bektashism all over the world. Niyazi Dedebaba’s visit to
Albania reinforced this legitimacy. The Bektashi of Albania became the
spiritual center of the Bektashism, especially in the Balkans and for the
Bektashis who migrated from this region to other countries.
This study examines the fields of activities of the Presidency of Bektashi Community in light of the Albanian State archives in Tirana
which was formed after the Albanian Bektashi gained an official status.
This archive partly holds some documents from the earlier period as well.
The formalization of the archive records must have been possible thanks
to the studies carried out by the officials of the State Archives Authority
in the Presidency of Bektashi Community, since a record of this process is found in the records.
The majority of archive records are in the Albanian language. Some
documents belonging to the pre- independence era are in Ottoman
Turkish. It has been found out that the first documents were begun to be
recorded in 1886 and approximately 597 files’ numbers were identified in the process until 1967. With the ban on Enver Hodja’s religious activities
in 1967, the registration process seems to have stopped. There is a total
of 10104 pages of sources, including files and attachments.
Looking at the titles of archive records, it is possible to categorize
the administration of services of the presidency into six groups until the
prohibition of religious activities in Albania: administrative and financial affairs, inspection and legal affairs, religious services, educational
services, human resources, and external relations. It is, however,
necessary to mention that these units are related to each another.
Throughout the study, archival materials were scanned and
classified according to certain common features. A document is sometimes considered under three headings.
It has been found out that financial and administrative affairs were
the most significant issues in the post-independence period. Human
resources, legal and inspection issues came in the second place, and the
external relations related to these two categories came in the third place.
Considering the process during which the religious activities were prohibited, educational, social, and religious services were reflected in
the archives in a rather limited manner. This evaluation, of course, is
valid for the routine activities.
4 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Bektashism is one of the significant religious institutions in Albania. Bektashism rebuilt its future as an institution in Albanian
conditions after the dissolution of Ottoman Empire and Albania’s
declaration of independence. Bektashism, which had maintained its
bonds with the Anatolian Bektashism for a long time, declared its own
independence with the loss of this spiritual bond especially after the tekkes and zawias were closed. In fact, the center of Bektashism moved
to Albania after Salih Niyazi Dede’s move from Anatolia to there. Thus,
Albania became the spiritual center of the Bektashi World.
After being recognized as a religious structure, the Presidency of
Bektashi Community was established. Until the prohibition of religious
activities in Albania in 1967, the presidency kept archiving, and the
records were included in Albania's state archive content. It is estimated that this archival material includes around ten thousand pages. After
examining the archival documents, it is found out that the Presidency of
Bektashi Community has a strong structure in the execution of religious
services. They already completed their institutionalization process.
Ranging from religious services and education to international affairs and inspection, the presidency has a broad field of activities.
Keywords: Baktashisim, Albania, Islam, Taqqa
GİRİŞ
Arnavutluk’ta Bektaşilik, sufi bir gelenek olarak önemli bir yere sahiptir. Anadolu’dan
Arnavutluk’a taşınmıştır. 1912 yılında Arnavutluk’ta bağımsızlık ilanı ile başlayan işgal ve kargaşa
yıllarından itibaren daha da önem kazanmıştır. 1920 yılında Luşna’da toplanan bir dini kongrede,
Arnavutluk’taki dört dini ekol (Sünnî, Bektaşî, Ortodoks, Katolik), devlet tarafından resmen
tanınarak müstakil birer cemaat olarak kabul edilmiştir. Hatta İzeti’nin ifadesine göre müstakil birer
dini birlik (komunitet) olarak kabul edilmiştir (İzeti, 2005: s. 523). Bundan sonra Arnavutluk
Bektaşilerinin dini idare olarak da Anadolu’dan ayrılma süreçleri başlamıştır (İzeti, 2009: s. 61).
1921 yılında bir kongre yapılmış ve yeni idari yapı şekillenmiştir. Özel bir tüzük ile bu süreç
olgunlaştırılmıştır. Sadece Başdede vekâleten tensib edilmiştir. 1929 yılında Türkiye’de tekke ve
zaviyelerin kapatılmasını izleyen süreçte, üçüncü Bektaşi kongresi ile birlikte bu bağımsızlık
gerçekleşmiştir. Türkiye’den gelen Niyazi Dedebaba, tekkenin başına geçirilmiş ve en üst makam
olan Başdedelik makamının Arnavutluk’a intikali kararı alınmıştır. Bu karar 1930 yılında Arnavutluk
kralı tarafından da onaylanmıştır (Bilge, 1991: III, 383). Arnavutluk’ta Bektaşiliğin kazandığı bu
statü, yeni kurulan Türkiye’de, tekke ve zaviyelerin kapatılması ile Arnavutluk Bektaşilerini
güçlendirmiş ve tüm dünya Bektaşiliğinin merkezi olarak kendilerini görmelerine vesile olmuştur.
Niyazi Dedebaba’nın da Arnavutluk’a gelmesi bu meşruiyet zeminini pekiştirmiştir. Artık
Arnavutluk Bektaşileri, özellikle Balkan coğrafyasının ve bu coğrafyadan muhtelif dünya ülkelerine
göçmüş Bektaşilerin manevi merkezi haline gelmiştir.
Bu makalede Arnavutluk Bektaşilerinin resmi bir statü kazanmasından sonra teşekkül eden
ve kısmen önceki dönemlere ait bazı belgelerin de yer aldığı Tiran Arnavutluk Devlet Arşivinde
bulunan “Bektaşi Toplumu Başkanlığı” arşivinden hareketle kurumsal hizmet yelpazesi incelenmiş
ve tanıtılmaya çalışılmıştır. Arşiv kayıtlarının resmileştirilmesi yine Devlet Arşiv Kurumuun Bektaşi
Toplumu Başkanlığı hizmet binasında yaptıkları çalışmalar neticesinde şekillenmiş olsa gerektir.
Zira bu işleme dair bir kayıt kataloglara yansımıştır (1965: dosya no: 6). Arşiv belgelerinin kahir
ekseriyeti Arnavutçadır. Bağımsızlık öncesi döneme ait bazı belgeler Osmanlıcadır. 1886 yılından
itibaren ilk evrakın kayıtlandığı ve 1967 yılına kadar olan süreçte toplamda takribi 597 adet dosya
Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 5
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
numarası tespit edilmiştir. 1967 yılında Enver Hoca’nın dini faaliyetleri tamamıyla yasaklamasından
(Özkan, 2012: s. 2055; SEÇER, SELOĞLU, (2010) :s 417) itibaren kayıtlama işlemleri de bitmiş
gözükmektedir. Dosyalar ve eklerle birlikte yaklaşık on bin yüz dört (10104) sayfalık malzeme söz
konusudur.
Arşiv malzemesinin başlıklarından anlaşıldığı kadarıyla, Arnavutluk’ta dini faaliyetlerin
yasaklanmasına kadarki süreçte, Bektaşi Toplumu Başkanlığının hizmetlerinin yürütülebilmesi için
işlevsel olarak altı başlıkta kategorize edilebilir: İdari Mali İşler, Teftiş ve Hukuk İşleri, Din
Hizmetleri, Eğitim Hizmetleri, İnsan Kaynakları ve Dış ilişkiler. Her ne kadar tasnif bu şekilde
yapılmış ise de bu başlıkların her birinin diğeri ile ilişkisinin olduğunu söylemek gerekir.
Çalışma süresince arşiv malzemesi taranmaya çalışılmış ve ortak nitelikler göz önünde
bulundurularak sınıflandırma yapılmıştır. Bazen bir dosya üç başlığın içinde yer almıştır.
Yapılan çalışmada görülmüştür ki, bağımsızlık sonrası süreçte Arnavutluk Bektaşilerinin
gündemini en fazla mali ve idari konular oluşturmuştur. Bunu insan kaynakları, hukuki ve teftiş
konuları takip etmiştir. Bu iki başlıkla ilişkili dış ilişkiler üçüncü sırada yer almıştır. Kargaşa
döneminin içinden geçerek dini faaliyetlerin yasaklandığı bir süreç olduğundan olsa gerek; eğitim,
sosyal ve dini hizmetler bu süreçte sınırlı bir şekilde arşive girmiştir. Tabii ki bu değerlendirme dini
hizmetlere dair rutin dışı faaliyetler için geçerlidir.
Makalenin dipnot gösteriminde, belgenin ait olduğu yıl ve o yılda verilmiş olan dosya
numarası verilmesi şeklinde bir usûl uygulanmıştır. Verilen dipnotlar o işleme dair sadece bir örneğe
işaret özelliği taşımaktadır. Tüm örneklerin dipnotta kayıtlanmasına lüzum görülmemiştir.
Arşiv düzenlemesi sırasında tarihlendirme imkânı olmayan belgeler, arşiv kataloglarının
sonuna tarihsiz evraklar olarak sıralanmış ve numaralandırılmıştır. Biz de bu alandan dipnot verirken
tarihsiz kaydı ile vermeyi tercih ettik.
I. İDARİ VE MALİ İŞLER
Bağımsızlık ilanından beş yıl sonra, 1917 yılında ilk defa resmi yazışmaların gündemine
mali konular girmiştir (1917: dosya no: 1). 597 dosyadan yaklaşık 300 kadarının içeriği bir yönüyle
maliye ile ilgilidir.
Bektaşi Toplumu başkanlığının idari ve mali konulara dair hizmetlerini rutin ve rutin dışı
olmak üzere iki kategoride toplamak mümkündür. Rutin faaliyetler gelirler, giderler ve bunlara dair
iş ve işlemler olmak üzere sınıflandırabiliriz. Rutin dışı faaliyetler ise bir yönüyle mali işleri
ilgilendiren diğer yönüyle hukuki işlerle ilgili olan hususlardır. Özellikle başkanlığın mülkiyete dair
haklarının korunması ve bu alandaki sorunları bir yönüyle maliye ile ilgiliyken diğer yönüyle hukuki
ve teftiş niteliğinde özelliklere sahiptir.
Mali konuların gündemi ise Bektaşi toplumunun gerek vakıf gerekse şahıslar üzerinden sahip
olduğu arazilerin tesciline dair süreçler ve hukuki sorunları ile ilgilidir (1950: dosya no: 18). Yine
arazilerin kiraya verilmesi, gelirlerinin harcanması bu yazıların içeriğini oluşturmaktadır. Arazi
bağışlarının da yansıdığı bu mali kalemlerin (Tarihsiz evraklar: dosya no: 23). Arnavutluk dışındaki
mülkiyetlerinin de başkanlığın gündeminde olduğu anlaşılmaktadır (1942: dosya no: 3).
Başkanlığın hizmetlerini yürütebilmek için görevlendirmiş olduğu muhtelif ünvanlardaki
personelin maaşlarının ödenmesi ve bunun düzenli takibine dair yazışma ve evrak arşiv başlıklarına
yansımıştır. Kimi görevlilerin maaşları konusunda ve özlük haklarına dair konularda muhtemel
mağduriyetlerinin de takip edildiği hatta özel yazışmaların yapıldığı görülmektedir (1941: dosya no:
4).
6 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Maliye bağlamında gündem olmuş konulardan biri de vasiyet veya veraset yoluyla intikal
eden menkul ve gayrimenkullerin takibidir. Gerek dedelerin ve babaların gerekse en üst makamın
sahibi olan dedebabanın vefatı sonrasında vasiyeti üzere yahut veraset şekliyle mülkiyetinin
başkanlığa intikaline dair işlemler mali işlerle ilgili birimin yazışmalarında yer bulmuştur (1919:
dosya no: 1).
Başkanlık hizmetlerinin yürütülmesinde en önemli gelir kaynaklarından biri olan
yardımların toplanması, koordinasyonu ve harcanmasına dair hususlar da (1934: dosya no: 2) mali
işler başlığı altında zikredebileceğimiz hizmetlerdendir. Bu yardımların değerlendirilmesinde zaman
zaman sorunların yaşandığı da kayıtlanmıştır. Suiistimallerin önüne geçilmesi için adli ve hukuki
takibat kanalları her daim açık tutulmuştur (1962: dosya no: 8).
Bektaşi Toplumu Başkanlığına bağlı dedelik ve tekkelerin, iş ve işlemlerinde bir şirket gibi
çalıştıkları anlaşılmakta ve zaman zaman işletilemeyen kurumların iflaslarını açıkladıkları
görülmektedir (1934: dosya no: 3).
Başkanlığın mali olarak yerine getirdiği hizmetlerden biri de menkul ve gayrimenkul
malların kiraya verilmesi ve gelirlerinin harcanmasıdır. Bu bağlamda koyunların da kiraya verilmesi
arşive yansıyan ilginç bir bilgi olarak görülebilir (1942: dosya no: 4).
Başkanlık kendi envanterindeki tüm varlıkların demirbaş kayıtlarının düzenli tutulması için
özen göstermiş ve bu kayıtların takibini düzenli olarak yapmaya çalışmıştır (1932: dosya no: 2).
Arnavutluk’un bağımsızlık kazanma süreçlerinin başlaması ve Osmanlıyla organik bağın
kesilmesi ile birlikte uğramış olduğu işgallerin oluşturduğu bir tahribat vardır. Bu süreçte Bektaşi
toplumu ve mülkiyetleri de büyük zarar görmüştür. Bu zararların telafi edilmesi için ilgili işgalci ve
iç idare ile yoğun görüşmeler yapıldığı anlaşılmaktadır. İtalyan Ordusunun Memaliaj Tekkesine
verdiği zararın tazmini için girişimlerde bulunulmuştur (1941: dosya no: 2.). Bu bağlamda gerek
işgal yıllarında gerekse ilerleyen zaman diliminde başkanlığa ait mülkiyetlerin yurtiçi ve yurtdışında
kamulaştırılarak elden çıkması karşısında azami direnç gösterilmiş ve gerekli yazışmalar yapılmıştır
(1941: dosya no: 2.).
Geniş hizmet yelpazesi olan bir kurum olarak Bektaşi Toplumu Başkanlığı düzenli olarak
bütçeleme faaliyetleri yapmakta ve resmi kurumlar tarafından düzenli olarak denetlenmektedir
(1959: dosya no: 20). Başkanlık devletle işbirliğine önem vermekte ve mali işleri ilgilendiren bir
bağlamda zirai ve ticari hususlarda genel sistemin içinde yer almaktadır (1946: dosya no: 5).
Başkanlığın rutin giderlerinin olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar sırasıyla, sigorta (1952: dosya
no: 20), vergi (1956: dosya no: 16), maaş (1956: dosya no: 19) gibi standart giderlerdir. Bu ve benzeri
hususlara dair banka yazışmaları da arşive yansımıştır (1951: dosya no: 29). Bunun yanı sıra bazı
üyelere ihtiyaca göre ekstra ödemeler ve yardımlar yapılmıştır ki bunlar da mali hizmetler
yelpazesinde sayılabilir (1952: dosya no: 19).
Başkanlığın gelirleri, zirai (1948: dosya no: 5), hayvancılık (1957: dosya no: 15), arazi satışı
(1959: dosya no: 10), ve takvim (1958: dosya no: 29) satışlarından sağlanmaktadır.
Başkanlık hizmetlerin görülmesi için bazen iş anlaşmaları ve ihaleler yapmakta ve bu da
arşiv içinde yerini almaktadır (1958: dosya no: 29). Zor şartlar altında kimi zaman vergi affı ve
borçların silinmesi gibi bazı talepler gerek kurumsal gerekse bireysel boyutlarıyla arşivde
zikredilmiştir (1960: dosya no: 14).
Personel maaşlarının kısmen devlet tarafından ödendiği anlaşılmaktadır. Zira 1958 tarihi
Devlet bankasına yazılan bir yazıda sekreterin ödenmemiş maaşının ödenmesi için bir yazı
Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 7
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
yazılmıştır (1958: dosya no: 31). Başkanlık, bir arşiv oluşması amacıyla tekkelerin tarihçelerini de
kayıt altına almak için bağlı tekkelerden bilgi talebinde bulunmuştur (1962: dosya no: 29).
II. TEFTİŞ VE HUKUKİ İŞLER
Bektaşi Toplumu Başkanlığının iş ve işleyişlere dair düzenli teftişlerinin olduğu
anlaşılmaktadır. Bu işlem aynı zamanda hükümet ve siyasi kurumlarca da yürütülmektedir. Bunun
dışında başkanlığın haklarını muhafaza etmek için hukuki süreçlere dair yazışmaların arşivde yer
aldığını söyleyebiliriz. Maliye ile ilgili bölümde de zikredildiği üzere, bağımsızlık sonrası süreçte iç
karışıklıkların kısmen durulması ile durum tespiti bağlamında çalışmalar yapılmıştır. Arazilerin
korunması, işgal edilmesini ve başkanlığın uhdesinden çıkmasına mani olunması için hukuki
çabaların olduğu anlaşılmaktadır (1942: dosya no: 3). Bu bağlamda Bektaşi toplumunun istihdam
yelpazesinde yer alan kimi görevlilerin suiistimallerinin de önüne geçmek için hukuki süreçlerin
işletildiği tespit edilmektedir (1949: dosya no: 2).
Teftiş ve hukuki ilişkiler açısından gerek Bektaşi toplumunun kendi içinde gerekse diğer
insanlarla olan anlaşmazlıkları takip edilmiş ve bu konular raporlar aracılığı ile merkeze aktarılmıştır
(1958: dosya no: 13). Yine mali işlerle ilgili boyutu bir kenara bırakılırsa, bazı tekkelerin ve
dedelerinin borçlanma usullerindeki kontrolsüzlüklerinin de hukuki işler bünyesinde karşılık
gördüğünü söyleyebiliriz (1958: dosya no: 34). Bektaşi Toplumu Başkanlığı aynı zamanda
mensuplarının borç ve harcamalarına dair sorunları çözme noktasında da hukuki destek ve
tasarruflarda bulunmaktan çekinmemiştir (1958: dosya no: 35). Yine adli suçlar da hukuki hususlarla
birlikte mülahaza edilebilecek nitelikler taşımaktadır (1958: dosya no: 38).
III. DİN HİZMETLERİ
Bektaşi Toplumu Başkanlığının şüphesiz en önemli hizmeti dini plandadır. Zira varlık sebebi
dini niteliklidir. Başkanlık, dini hizmetlerini tekkeler ve buralarda görevli dedeler ve babalar aracılığı
ile yürütmektedir. İhtiyaca göre yeni tekkelerin açılması, buralara istihdam sağlanması dini
hizmetlerin görülmesinde önemli basamakları teşkil etmektedir (1939: dosya no: 3). Arşiv
belgelerine yansımış tekke isimleri vardır. Katerina Tekkesi gibi (1940: dosya no: 4). Bu isimlerin
bazılarının yabancı kelimelerle anılması ilginç bir bulgu olarak görülebilir. Bektaşi toplumunun özel
mezarlığı vardır (1961: dosya no: 13). Bu alanların düzeni, korunması başkanlıkça önemsenmektedir.
Dervişlerin dini hürriyeti, ritüellerin serbestçe yerine getirilmesi, bu anlamda hiç kimsenin
hizmetlerden yararlanmasına mani olunmaması önemsenmektedir (1961: dosya no: 21).
Başkanlığın varlık sebebi din hizmetleridir. Din hizmetlerinin yürütülebilmesi için idari ve
mali işlerden eğitim ve öğretim hizmetlerine varıncaya kadar her kademede din hizmetleri
öncelenmiştir. Ancak başkanlığın dini hizmetlerine dair yazışmaların arşive geniş kapsamlı
yansıdığını söylemek zordur. Bunun sebebi de mezkûr hizmetlerin rutin ve sürekli icra edilen
hizmetler olarak değerlendirilmesi olsa gerektir. Resmi yazışmanın konusu olabilmesi için rutin akışı
bozacak nitelikte bir gelişmenin olması gerekir. Yine de bazı özel kutlama zamanlarının arşivde yer
aldığını söyleyebiliriz. Buna dair örnek bir liste ekler bölümünde verilmiştir.
Arşiv materyalleri arasında Bektaşi tekkesinin silsilesinde yer alan isimlerin sayıldığı bir
evrak da yer almıştır ki (1944: dosya no:1), sufi geleneğimizin önemli kriterlerinden biri silsiledir.
Başkanlık yeteri katılımın olmadığı bazı tekkelerin kapatılması yönünde kararlar da alabilmektedir
(1965: dosya no:31).
IV. EĞİTİM HİZMETLERİ
Arşiv malzemelerinden, Bektaşi toplumu başkanlığının eğitim ve öğretim hizmetlerine önem
verdiği anlaşılmaktadır. Muhib ve mensuplarının eğitim ve öğretim açısından yeterli olmayanlarına
8 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
yönelik eğitici faaliyetler gündemde olmuştur. Eğitimde geri kalmış bölgelerin eğitim açısından
desteklenmesi için çalışmalar yapılmıştır (1936: dosya no:1). Özellikle eğiticilerin eğitimi
bağlamında seminer ve bilgilendirme çalışmaları yanında (1959: dosya no:2) dervişlere yönelik
eğitim amaçlı okulların açılması ile ilgili başlıklar ve yazışmalar arşiv kataloglarına yansımıştır.
Kayro kentinde böyle bir okulun açılması gündeme gelmiş bununla ilgili yardım faaliyetleri
yapılmıştır. Buraya öğrenci gönderilmesi için teşvik çalışması yapılmış ilgili dedelikler
bilgilendirilmiştir (1938: dosya no: 2; krş. 1934: dosya no:2). Eğitim ve öğretim faaliyetlerinin
yaygınlaşmasına engel olduğu yönünde bazı çabalarla da mücadele edilmiştir. Bu minvalde eğitim
öğretim gören öğrencilerin maddi yönden desteklenmesi için tedbirler alındığı anlaşılmaktadır (1952:
dosya no:15).
Başkanlığın mensuplarının maddi ve manevi anlamda eğitimlerine katkı sağlamak için bir
dergi çıkardığı anlaşılmaktadır. Bu derginin zaman zaman yayınlarının inkıtaa uğraması nedeniyle
tekrar canlandırılması için girişimler, arşive belgelerine yansımıştır (1945: dosya no:8). Başkanlığın
yine eğitim ve öğretim için materyal hazırlanması bağlamında Kur’an’dan bazı kısa sureleri
Arnavutçaya tercüme ettirdiği görülmüştür (Tarihsiz evrak, dosya no: 20.). Bu minvalde, Bektaşilik
açısından önemli tarihi hadiselerin de gerek nesir yoluyla gerekse şiirlerle anlatıldığı metinler arşive
yansımıştır. Ebu Müslim hikâyesi, Kerbela hadisesi bu cümleden sayılabilir (1956: dosya no: 21).
Yine eğitim ve öğretim amaçlı menkıbe bağlamında hikâyeler de yazılmıştır. Fraşeri’nin hikâyesi
böyledir (1957: dosya no: 24). Hz. Peygamber’in hayatına dair bir özet tercüme de yine Bektaşi
Toplumu Başkanlığı mensuplarından Baba Kerim Hoca ve Baba Yusuf İskenderay tarafından kaleme
alınmıştır (1961: dosya no: 26).
Bektaşi Toplumu Başkanlığı toplumun bilinçlendirilmesi bağlamında da çaba ve gayretler
ortaya koymuştur. Sigara içiminin azaltılması bağlamında tütün ekiminin sınırlandırılması (1962:
dosya no: 17), kooperatifler yoluyla dayanışma ve toplumsal güçlenmenin temin edilmesi (1959:
dosya no: 31) suyun tedbirli kullanılması (1962: dosya no: 20), parazitlere karşı mücadele (1963:
dosya no: 17), mensup ve muhipler arasındaki sorunların halledilmesi için tedbirler alınması (1963:
dosya no: 12), bu bağlamda zikredilebilir.
Eğitim ve öğretimin Bektaşi Toplumu Başkanlığı için dini hizmetler açısından olmazsa
olmaz olduğu ifade edilmelidir. Buna münafi olarak değerlendirilebilecek basın ve medya takibi
yapılmakta ve gerektiğinde cevabi yazılar kaleme alınmaktadır (1929: dosya no: 2).
V. İNSAN KAYNAKLARI
İnsan kaynakları, Bektaşi Toplumu Başkanlığının personel istihdamı ve yönetimine dair
hususları kapsamaktadır. Bu bağlamda ilk atama (1954: dosya no: 3), tayin (1937: dosya no: 1) ve
tayini söz konusu olanların yerinde kalmasının temini (1943: dosya no: 2) gibi hususlar bu çerçevede
en kapsamlı hususlara işaret etmektedir. Dervişlik (1941: dosya no: 1), dedelik (1948: dosya no: 1)
ve babalık (1919: dosya no: 1), insan kaynaklarının arşive yansıyan atamaya dair en yaygın
unvanlarıdır.
Özellikle derviş atamaları (1941: dosya no: 1), görevinde suiistimal ya da başarısız olduğuna
dair kanaat oluşan görevlilerin ikaz edilmesi (1945: dosya no: 6) veya görevden el çektirilmesi (1958:
dosya no: 7) çoğunlukla insan kaynaklarının gündemini teşkil etmektedir. Kimi zaman bu
görevlilerden konusu suç teşkil eden hususlarda adli soruşturmalar yapılıp tutuklama kararı verilenler
de olmuştur (Örn. Baba Şevket’in tutuklanması krş. 1946: dosya no: 2). Devlet aleyhinde çalışmalar
yapıp darbe girişiminde bulunan kimi Bektaşi Toplumu mensupları hakkında da kovuşturmaların
olduğu anlaşılmaktadır (1947: dosya no: 4). Buna karşılık başarılı görevlilerin de ödüllendirilmeleri
ve teşvik edilmeleri söz konusudur (1945: dosya no: 3). Atamalarda özellikle baba atamalarında
Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 9
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
toplumun beklentilerine önem verilmektedir. Bu beklentiyi karşılayamayanların da görevden
alınmaları için çabalar gözlenmektedir (Rüstem dede örneği krş. 1947: dosya no: 2).
Başkanlığın insan kaynaklarına dair önemli gündem maddelerinden biri Başdede seçimidir.
Başdede, düzenli aralıklarla genel kurul üyesi olan babalar tarafından seçilmektedir (Örn: 1930:
dosya no: 6). 1938 yılında Arnavut vatandaşı olmayan Başdede’nin Arnavutluk vatandaşlığına
geçmesi ile ilgili girişimler arşive yansımıştır (1938: dosya no: 1).
Bektaşi toplumunun insan kaynakları politikasında devlet görevlisi olarak bazen atamaların
olduğunu düşünmemize imkân verecek örnekler mevcuttur. Bir subayın 1945 tarihinde Bektaşi
Toplumu Başkanlığı bünyesine tayin edilmiş olması bu anlamda önemli örnektir (1945: dosya no:
2).
Başkanlık mensuplarının sivil kuruluşlar inşa etmesine de olumlu bakmaktadır. Bu anlamda
Çağdaş (ilerlemiş) Bektaşiler Teşkilatının kurulması ve bunun kayıtlara geçmiş olması önemlidir
(Hysi, Ceylan: 2004). Başkanlık dedelerin giyim kuşam şekillerinde de bir standart oluşturmak için
1948 yılındaki bir kayda göre girişimlerde bulunmuştur (1948: dosya no: 1). Başkanlık, dedelerin
her türlü hukukunu korumaya özen göstermiştir. Dedelerin askerlik hizmetlerinden muaf olmaları,
vergilerinin makul düzeyde kalması gibi hususlarda nadir de olsa bilgiler mevcuttur (1955: dosya no:
5; 1959: dosya no: 22).
Başkanlığın geniş kapsamlı bir istişare heyetinin de olduğu anlaşılmaktadır. Yüz Dedelik
Konsey’den bahsedilmiş olması dikkate değerdir (1952: dosya no: 1).
Arşiv muhteviyatından anlaşıldığı kadarıyla, başkanlığın iletişim içinde olmak durumunda
olduğu bazı kurumların varlığından bahsedebiliriz. Genel Komite (1952: dosya no: 2), Halk Komitesi
(1955: dosya no: 4), Veliler Komitesi (1952: dosya no: 15), Devlet Toplama Komitesi (1960: dosya
no: 14) bunlardan bazılarıdır. Bu müesseselerin, devlet tarafından oluşturulmuş olduğu
anlaşılmaktadır.
VI. DIŞ İLİŞKİLER
Bektaşi Toplumu Başkanlığının hizmet yelpazesinde dış ilişkiler önemli bir yer tutmaktadır.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla üzerinde çalıştığımız zaman aralığında başkanlık yazışmalarında on
iki kadar ülke ile bir şekilde kayda geçmiştir. Bu ilişkilerin mahiyeti çeşitlilik arz etmektedir. Kurum
dışı ilişiler ile ülke dışı ilişkiler bu başlık altında yer alabilecek nitelikleri haizdir. Ülke dışındaki
bölgelerde Bektaşi muhiplerinin durumuna dair hususlar, mali ve hukuki hakların korunması,
Bektaşilere ait arazilerin özellikle vakıf arazilerinin korunması, tebrik mektupları, bu minvalde
sayılabilir. Arşivde takribi yüz otuz kadar evrak dış ilişkiler ile ilgilidir.
Bektaşi Toplumu Başkanlığı siyasi konularda, hakim siyasi unsurla genel olarak uyumlu bir
seyir izlemiştir. Uygun gördüğü takdirde siyasetin politikalarına destek vermiştir. 1950 yılında
Amerikan ve İngiliz emperyal güçlerine karşı savaşacak cephenin oluşması için müntesiplerine
çağrıda bulunmuştur (1950: dosya no:21).
1950 yılına gelindiğinde, Bektaşiliğin Arnavutluk’a taşınmasından hayli sonra, Türkiye’deki
mülki ve mali hakların korunması için Türkiye ile yazışmalar ve diyaloglar yaşandığına dair kayıtlara
rastlanmaktadır (1951: dosya no:9).
Bektaşi Toplumu Başkanlığının, Arnavutluk’taki diğer Müslüman temsilcilerle de pozitif
ilişkiler içinde olduğunu söylemek gerekir. Hatta bu temsilcilerden Arnavutluk Müslüman Toplumu
Başkanlığı ile ortak hareket ederek İsrail-Mısır arasında yaşanan sorunlar karşısında Cemal
Abdülnasır’a destek mektubu gönderilmiştir (1956: dosya no:11). İki toplumun temsilcileri olarak
komiteler seviyesinde sürekli iletişimlerin olduğunu söyleyebiliriz (1965: dosya no: 12). Fransızların
10 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Tunus’ta yapmış olduğu zulümlere karşı tepki, bir mektupla BM Genel Sekreterine ulaştırılmıştır
(1958: dosya no:20.1958: dosya no:20). Halveti dergâhının temsilcileri ile yakın ilişkiler kayıtlara
geçmiştir (1950: dosya no: 3).
Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın dünya siyasetinin gidişatına olan ilgisi, devlet başkanlarına
göndermiş olduğu tebrik ve kutlama mesajlarından da anlaşılmaktadır. Irak’ın kurulması ile Irak
Devlet Başkanı Abdülkerim Kösem’e bir kutlama mesajı göndermiştir (1958: dosya no:19).
Arnavutluk’a gelen dini misyon heyetleriyle görüşmeler de ihmal edilmemektedir. Arnavutluk’un
yakın ilişki içinde olduğu devletlerin özel günlerinde kutlamalar ihmal edilmemektedir. Almanya,
Çin, SSCB, Yugoslavya, Bulgar ve Polonya Büyükelçiliklerine özel günleri vesilesiyle tebrik
mektupları gönderilmiştir (1959: dosya no:15). Yine bu bağlamda Arnavutluk ve başka ülkelerin
devlet büyüklerinin doğum günleri vesilesiyle de tebriklerin gönderildiği arşiv kayıtlarından
anlaşılmaktadır (1963: dosya no: 14).
İstanbul’daki bir Arnavut’un mülkiyetini Arnavutluk Bektaşi Toplumu Başkanlığına hibe
etmesi ve bunun arşive yansıması da ilginç görülebilir (Tarihsiz evraklar: dosya no: 10). Yine
Arnavutluk Din Adamları konfederasyonunun Küba hükümetine göndermiş olduğu tebrik mektubu
da burada anılmalıdır (Tarihsiz evraklar: dosya no: 12).
SONUÇ
Bektaşilik Arnavutluk’un önemli dini kurumlarındandır. Osmanlının dağılması ve
Arnavutluk’un bağımsızlık ilanından sonra ortamın durulması ile Bektaşilik de kurum olarak kendi
geleceğini Arnavutluk şartlarında yeniden inşa etmiştir. Anadolu Bektaşiliği ile uzun bir süre bağını
muhafaza eden Bektaşilik, Tekke ve zaviyelerin kapatılması ile birlikte bağımsızlığını ilan etmiştir.
Hatta Anadolu dergâhından Arnavutluk’a yerleşen Salih Niyazi Dede ile birlikte Bektaşiliğin
merkezi Arnavutluk’a taşınmıştır. Böylece Bektaşi Dünyasının manevi liderliği yani Başdedelik
Arnavutluk’ta karar kılmıştır.
Arnavutluk devletinin Bektaşi toplumunu müstakil bir dini yapı olarak tanıması ile birlikte
Bektaşi Toplumu Başkanlığı teşekkül etmiştir. 1967 yılında Arnavutluk genelinde dini faaliyetlerin
yasaklanması zamanına kadar bu teşkilatın bir arşivi oluşmuş ve Arnavutluk devlet arşivi
muhteviyatında yerini almıştır. Bu arşiv malzemesinin yaklaşık on bin küsur sahife kadar olduğu
hesaplanmıştır. Arşiv malzemesinin taranmasından sonra görülen odur ki, Arnavutluk Bektaşi
Toplumu Başkanlığı, dini hizmetlerin yürütülmesinde güçlü bir yapı görünümü arz etmektedir.
Kurumsallaşma süreçlerini tamamlamıştır. Din Hizmetlerinden, eğitime, dış ilişkilerden hukuk ve
teftiş işlerine varıncaya kadar geniş bir çalışma sahasına sahiptir.
Bektaşi Toplumu Başkanlığının, gerek hukuki sahada gerekse idari ve mali anlamda en fazla
meşgul olduğu konu, Başkanlığa ait arazilerin ve mülkiyetlerin takibi ve tescili olmuştur.
Bağımsızlık sonrası süreçte yaşanan iç ve dış konjonktürün de gölgesinde gelişen devletleşme
sürecinde Bektaşi Toplumu Başkanlığı da hayli zor bir süreçten sonra kurumsallaşmasını
tamamlayabilmiş ve kendi hukukunu savunabilecek hale gelmiştir.
Kurumun hizmetlerinde omurga kurum İnsan Kaynakları birimidir. Başdedelik seçimleri,
dede ve babaların atanması, dervişlerin tayini en önemli konular arasında yer alımşıtr. Bu
tasarrufların alınmasında toplumun kanaatleri de dikkate alınmaktadır.
Mensuplarının dini, sosyal, eğitim ve hukuklarına dair her türlü ihtiyacını karşılama
gayretinde olduğu anlaşılan bu kurumun, güçlü bir dış ilişkiler ağına sahip olduğu ve ilişki içinde
olduğu dış partnerler nezdinde saygınlık kazandığı ifade edilmelidir.
Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın… 11
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
KAYNAKÇA
Arnavutluk Devlet Arşivleri, Bektaşi Toplumu Başkanlığı Arşivi, 1886-1967.
Bilge, Mustafa L., “Bektaşilik”, DİA, İstanbul 1991, III, 383-390.
Editör den, Sayı 15 (2000): Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi “Arnavutluk Devlet
Arşivlerinde Bulunan Belgeler” Sayı 13 (2000):
Hysi, Shyqyri, Ceylan, Aylin “Arnavutluk Bektaşîler Birliğindeki Kriz ve İlerici Bektaşîler Grubu”,
Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 30 (2004).
İzeti, Metin, “Arnavutluk’ta Bektaşilik”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Uluslararası Bektaşilik ve Alevilik
Sempozyumu, 1. 28-30 Eylül 2005, s. 523.
İzeti, Metin, “Naim Bey Fraşeri’nin Bektaşiliği ve Düşüncesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî
Araştırma Dergisi. 2009/52,
Özkan, Ali, Arnavutluk'ta Enver Hoca Dönemi İnsan Hakları ve Özgürlükler(1945-1985) , Turkish
Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic, Volume 7/3, Summer 2012, p. 2055-2077, ANKARA-TURKEY ss. 2055-2077.
Seçer, Sefa- Seloğlu, Ayşegül, Sayı 55 (2010):, “Bektaşî Babası Edmund Brahimaj’ın Balkanlarda
Bektaşîliğin Geçmişi ve Bugünü Hakkındaki Görüşleri” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî
Araştırma Dergisi.
EKLER: ARŞİVDE GEÇEN BAZI KELİMELER
EK 1: ÜLKE İSİMLERİ ABD Mısır Çin
İsrail Tunus İran
SSCB Irak Arap birliği
Yunanistan Bulgaristan Türkiye
Polonya Avusturya Arap Birliği
Küba Cezayir
EK 2: TEKKE İSİMLERİ ABD Ditroit Tekkesi Aropojt Tekkesi Backa Tekkesi Barmash Tekkesi
Berat Dedeliği Blerina Bektaşi
Tekkesi
Bubes Tekkesi Bulgaristan Shkip
Tekkesi
Carice Bektaşi Tekkes Corush Tekkesi Çatalca Tekkesi Çatalca Tekkesi
Çeriçe Tekkesi Dervish Shaban
(Krujë) Tekkesi
Dhohos Tekkesi Dropaj (Durrës) Tekkesi
Durbulli Sultan
Katerina Tekkesi
(Yunanistan)
Durbulli Sultan
Tekkesi
Durres Arapay Tekkesi Dushk (Gramsh) Tekkesi
Elbasan Tekkesi Ersek tekkesi Frashërit (Përmet)
Tekkesi
Fush Tekkesi
Fushë Krujë Tekkesinin Gevolla Tekkesi Gjirokastra Zallı Tekkesi Goristht Tekkesi
Gramsh Kanjani
Tekkesi
Groçie Tekkesi Gronishti Topulex
Tekkesi
İşkodra Tekkesi
Kapaj Tekkesi Kelcyre Kiçaku
Tekkesi
Kiçoku Tekkesi Konak Tekkesi
Korça Tekkesi Koshtan Tekkesi Krakes Tekkesi Kreshovë Tekkesi
12 Cafer ACAR
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 12/21
Krohas Tekkesi Kruja Tekkesi Krushove Köyü Tekke Kuçi Tekkesi
Kulmak Tekkesi Kulurok Tekkesi Kurvelesh Tekkesi Kuzma Baba Tekkesi
Leskovik Tekkesi Leskovik Tekkesi Mamurras Tekkesi Martanesh, Tekkesi
Mataroshi Tekkesi Mazrek Tekkesi Melçan Tekkesi Melçani Tekkesi
Memaliaj tekkesi Mez Tekkesi Mısır Sultan Başdede
Tekkesi
Permet Bube Tekkesi
Prishta Tekkesi Prishta Tekkesi Qahrani Tekkesi Qahrani tekkesinin
Qasaraka Tekkesinin Qesaraka Tekkesi Rahiye Tekkesi Rahiye Tekkesi
Selanik Tekkesi Selanik Tekkesi Skrapar Tekkesi Stalja Tekkesi
Suke Tekkesi Tiran Tekkesi Tomori Tekkesi Turan (Gjyshata e
Korçës) Tekkesi
Turan Tekkesi Velebisht Tekkesi Vliçisht tekkesi Vlora Kuz-Baba Tekkesi
Vrepekë, Ersekë
Tekkesi
EK 3: BAŞDEDE İSİMLERİ
- Salih Niyazi Dede / 1932-1951
- Ahmet Myhtar Dede / 1951-1958
- İlyaz Fehmi Dede / 1959- ?
- Fehmi Dede Bebo / 1966-1967
-
EK 4: BABA İSİMLERİ Baba Abbas Baba Fetah Baba Muça Baba Şerif
Baba Abdullah Baba Hajdar Baba Muhammed Baba Şevket
Baba Abedin Baba Hayredin Baba Muharrem Baba Siri
Baba Ademi Baba Halim Baba Mustafa Canı Baba Tahir
Baba Ahmeti Baba İljaz Baba Kazım Baba Cafer
Baba Faja Martaneshi Baba İdriz Baba Kerim Hoca Baba Cemal
Baba Fejzo Baba Kojtor Baba Rüstem Baba Zenel
EK 6: MANEVİ GÜNLER VE BAYRAMLAR
- Aşure Günü (1965: dosya no:32)
- Matemi Günü
- Hz. Ali’nin Doğum Günü
- Tomash Bayramı
- Kaman Bayramı
- Tomor Kutlamaları
- Lini Bayaramı
- Halem Bayarmı
- Matani Bayramı
- Sultan Nevruz Kutlaması
- Hedika Bayramı