de terrae odore una epístola latina de celio calcagnini ... · nacional i+d ʺcorpus de la...
TRANSCRIPT
-
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)173199ISSN:08745498
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinio
elViejoyCicern Deterraeodore:aLatinepistlebyCelioCalcagninionacontroversial
passageoftextualcriticisminPlinytheElderandCicero
SANDRAI.RAMOSMALDONADO1(UniversidaddeCdizEspaa)
Abstract:AnalysisofapointoftextualcriticismpertainingtoapassageonperfumesandthescentoflandfoundinCic.deOrat.3,99andmentionedbyPlinyinNat.13,21andNat.17,38.Inordertoreassessthematterinquestion,wereexaminetheopinionsexpressedbythehumanistsandlaterscholarsandwemakeuseofthefirststudy,criticaleditionandtranslationofaletterfromCelioCalcagninitoCamiloVistarini,sentfromBudain1518,wherethepassageisdiscussedtakingintoconsiderationitstransmissionandreceptioninPlinysNaturalisHistoria.
Keywords:Cicero,Pliny theElder; criticaledition; textual criticism;Humanism;CelioCalcagnini.
1.Introduccin
Entre las eruditasmisivas que se intercambiaron representantes deambas faccionesde las llamadascontroversiasciceronianasdescubrimosunaepstola2escritaporelclebrehumanistaycientficodeFerraraCelioCalcagnini (14791541), dirigida al tambin profesor de Ferrara GiovanBattistaGiraldiCinzio, tituladaAd Ioannem BaptistamCynthiumGyraldumsuper imitatione commentatio, fechada en 15373.En ellaCalcagnini elogia aPlinioporsufeliciorpenicillusyporsuestilodulceyapropiadoaltema(nemodulcius,nemo aptius),ms convenientey sutil inclusoque eldeCicern(commodiusacsubtilius)atenordecmonarraelnaturalistaloextractadodel
ElpresentetrabajoseharealizadoenelsenodelProyectodeExcelenciadelPlan
NacionalI+DCorpusdelaLiteraturaLatinadelRenacimientoEspaol.VIII[FFI201564490P(MINECO/FEDER)]ydelaReddeExcelencia EuropaRenascens.BibliotecaDigitaldeHumanismoyTradicinClsica(EspaayPortugal)(FFI201569200REDT).
[email protected] RAMOSMALDONADO (2014) 119139. Params referencias bibliogrficos sobre
Calcagninicf.infranota49.3CALCAGNINI(1544)269276.
-
174
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
prncipedelaelocuencia,nosinfinalizarreconociendoellamentableestadoenquehallegadoeltextoplinianoasupoca4.EstepasajefueelpuntodepartidadeunestudioquedesarrollamossobrelalenguadePlinioelViejo5,cuyoobjetivogeneraleradoble:enprimerlugar,establecerellugarasignadoaPlinioelViejoencuantoasuestiloylenguapordeterminadoshumanistasyautoresmodernos,sinolvidareltestimoniodelosautoresantiguosy,ensegundolugar,examinarlospasajesdelaNaturalisHistoria(NHenadelante)tomadosdirectamentedeCicernconelfindeanalizardecercalalenguayelestiloplinianosycontrastarlosconlosdelarpinatey,secundariamente,conotrasfuentesempleadas.Lafinalidadltimaeracomprobarconargumentosfilolgicos si nos hallbamos simplemente ante unmero compilador sinnervioyoriginalidad,oanteunhistoriadorquecomprometatodasupersonalidadyenergaenesainmensainvestigacinnovedosaapropsitodelanaturalezaydellugardelhombreenlamisma.
Conelfin,pues,deaprehenderelstilusPlinianusfrentealdelprincepsde laelocuenciayentenderesa ingens admiratio sentidapordeterminadoshumanistas, como Calcagnini, Leoniceno o nuestro Seplveda6, tras leerpasajes de la NH compilados o, ms bien, extractados directamente deCicern,tomamoscomoejemploparasuestudio,entreotros,unfragmentodeldeOrat.3,9899,adaptadoporPlinioendoslugaresdiferentesdelaNH(13,21y17,38).
Estepasaje,sinembargo,contenaunproblemadecriticatextual,annoresuelto7,siatendemosalaslecturasdelasedicionesmodernasdelostextosdeCicernyPlinioafectados,cuyoexamenrequeraunaatencinmayor.Estepasaje controvertido de crtica textual fue adems objeto de discusin ycontroversiaya en elpropioRenacimientoporhumanistas como elpropio
4DELLANEVA(2007)166.5RAMOSMALDONADO(2015)409447.6OtrosautoresqueenlapocamanifestaronunadeclaradaadmiracinporPlinio
elViejofueronVives,Erasmoeinclusosudetractoryelrepresentantemsgenuinodelasectadelosciceronianos,ChristophedeLongueil,quien,enunaprimeraetapadesuvida,antesdesuconversin,desarrollunaintensaactividadpliniana(cf.RAMOSMALDONADO(2013)34337;RAMOSMALDONADO(2014)passim).
7GOLBERG(2010)349.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
175
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
Calcagnini,segnsedocumentaenunacartadelmismoaCamiloVistarinien1518,quemencionamosporprimeravezenuntrabajode2014parailustrarensu justa medida el estudio que nos proponamos acometer. La edicin,traduccinyestudiopormenorizadodeestamisiva losaplazamosparauntrabajoposterior,queahoraencuentraacomodoenestarevista.
Dividir, pues,mi exposicin en dos partes: en la primera traer acolacinlospasajesdePlinioyCicernconlosproblemasdecrticatextualmencionados para contextualizar la epstola de Calcagnini que8, en unasegundaparte,editarytraducirporprimeravezalespaol,misivaquehapasadodesapercibidaaloscrticosmodernosquesehandetenidoaanalizarelpasajeencuestindelosdosescritoresromanossobrelosperfumesyelolordelatierra.
2.ElpasajeDeunguentisdeCicernendeOrat.3,99extractadoporPlinioenNat.13,21yNat.17,38
Delcaptulo99dellibroIIIdelDeOratoredeCicerndescubrimosquePlinionosolohatomadolaideaesencialyunapartesolamentedelaformulacin, sinoque tambinparecehaberutilizadodosveces lamisma ficha,perodeformaque,aunsiendocasielmismoelcortedelafraseoriginal,enunaocasineldatoextractadosepresentaenestiloindirecto,siguiendoalafuente,enotraenestilodirecto,conunabsquedaconscientedevariatio,perodeformaqueeltextosehadispuestosintcticamentesinunnfasisparticularenestasadaptaciones.
Veamos en primer lugar el texto de Cicern extractado, en el quemarcamosennegritalaspartesquePliniotomartalcualesoconvariantesparasuobra9:
Licethocvidereinreliquissensibus,unguentisminusdiunosdelectarisummaetacerrimasuavitateconditisquamhismoderatis,etmagislaudariquodterram
8AnalizartextosdeCicernyPliniodelosquenoexistedetodosellosunatra
duccinalespaolobienmodernaobienasequibleallector(enespecialdePlinio);porelloofrecerennotaapiedepginami interpretacinde todos lospasajesconel fin,adems,dequesepuedaapreciarmejoryensujustamedidalacomparativaqueintentamosllevaracabo.
9SeguimoslaedicindeWILKINS(1902).
-
176
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
quamquodcrocumolerevideatur; in ipso tactuessemodumetmollitudinisetlevitatis.10
CicernenestepasajedelDeOratoredefiendelaimportanciadeelegirunmododedecirqueentretengamuchoa losqueoyen,peroquenoslodeleite,sinoquedeleitesinsaciedad.Paraellotomadiversosejemplosdelanaturalezaydelossentidos,talescomoelgusto,eltacto,elodo,elsabory,en el textoquenosocupa, elolfato,defendiendoque loque ligeramenteagrada a los sentidos es loquemenos cansa (quae leviter sensum voluptatemoveant,facillimefugiantsatietatem);enelcasodelosperfumesespreferiblepor ello yms agradable el de aroma delicado y suave que el fuerte ypenetrante11.Cicernaquparece serherederode todauna tradicinmuycrticahaciaprcticasconsideradascomoextranjerasalesprituromano.EsPlautoquienafirmaqueunamujerhuelebiencuandonohueleanada12,Catn el Censor quien clama contra el lujo corruptor, y Cicern quienestigmatizaalosamigosdesuadversarioCatilinaaldescribirlosrelucientesenperfumes,brillantesenprpuraypareceencontrarelolordelicadodelatierra,comohemosvisto,preferiblealmsfuertedelazafrn13.
Plinio,porsuparte,enunaactitudtambindereprobacin,inspiradaporlanostalgiadelasantiguasvirtudesdeausteridadrepublicana,ladesconfianzaantelascostumbresorientalesylacondenadelconsumointil14,adapta una parte de este pasaje, conmencin directa de la fuente, parailustrareltemadelosperfumes,introducidoenlapartedelaNH(librosXII
10Podemosverestomismoenlosrestantessentidos:nosdeleitandurantemenos
tiempo losperfumes condimentadosporun fuerte ypenetrante aroma quepor estosdelicados,yseelogiamselquepareceoleratierraqueaazafrn;eneltactomismoseprefiereciertaproporcinentreloblandoyloligero.
11Sobrelosbosquesquedesprendenoloraperfume(odoriferaesiluae)ylaideadequenohayplacercuyafrecuencianoproduzcahastohacetambinmencinPlinioenNat.12,56:adeonullaestvoluptasquaenonadsiduitatefastidiumpariat.eundemetadserpentesfugandasuruntinodoriferissilvisfrequentissimas.
12Cf.Plaut.Mostel.273:Quiaecastormulierrecteolet,ubinihilolet.Cf.etSen.epist.108,16:Indeinomnemvitamunguentoabstinemus,quoniamoptimusodorincorporeestnullus.
13Cf.Cic.Catil.2,10:Hosquosvideovolitareinforo,quosstareadcuriam,quosetiaminsenatumvenire,quinitentunguentis,quifulgentpurpura,mallemsecumsuosmiliteseduxisset.
14LEGURER(2005)51.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
177
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
XIX),cuyaseccinestdedicadaalosvegetalesengeneralyalosrbolesybosquesforneosenparticular(librosXIIXIII),clasificadosenrazndelosaromasyolores,loquelepermiteproseguirconlosperfumes,consideradoscomoobjetosde lujoabsolutamenteefmeros (Plin.Nat.13,20:unguentailico expirant ac suismoriuntur horis), de los que poco despus declarar,siguiendo aCicern, la cualidad especfica que hace que unos seanmsvaloradosyapreciadosentretodoslosdesugnero(Plin.Nat.13,21)15:
sitamenethaecaliquadifferentiasignandasunt,inM.Ciceronismonumentisinveniturunguentagratioraquaeterramquamquaecrocumsapiant,quandoetiamcorruptissimoingeneremagistameniuvatquaedamipsiusvitiiseveritas.16
Cuatrolibrosdespus,dentrodelamismaseccingeneraldedicadaalreinovegetal,dondesedescribenlosrbolessilvestresycuestionesgeneralesdesilvicultura,encontramos lamismareferenciaconelogioexplicitode lafuente,localizadaenelcaptuloenelquePlinioilustraculeslamejortierraylasclasesqueexisten(Plin.Nat.17,38):
Cicero, lux doctrinarum altera, Meliora, inquit, unguenta sunt quaeterram,quamquaecrocumsapiunt.Hocmaluitdixissequamredolent.17
Cicern,luzsegundadelconocimiento18,espresentadoporPlinioenlaNHcomounreferenteculturalparaunampliosectordelpuebloromano,que consideraba la gloria como criterio para destacar a los intelectuales,gloriarelacionadasiempreconladelimperioromanoytestimoniadaporunaautoridaddeconfianza,generalmentedelpoderpoltico.AslaeleccindeCicern,juntoconlaseleccindeotrostresautoresromanoscomoVarrn,EnioyVirgilio,proporcionainformacinsobrelaposicinenlaqueelpropio
15 Cito los textos plinianos, salvo indicacin contraria, por la edicin de JAN
MAYHOFF(19671988).16Si,sinembargo,estostambindebensercaracterizadosconalgunadiferencia
especfica,enlosescritosdeM.Cicernsedicequesonmsagradableslosperfumesquetienensaboratierraqueaazafrn,puestoqueenungnerotanpropicioalacorrupcinvienebienciertogradodeausteridadenelpropiovicio.
17Cicern, luzsegundadelconocimiento,dice: Sonmejores losperfumesquetienensaboratierraqueaazafrn.Prefiridecirestoadecirqueexhalanunolor.
18PorquelaprimerafuentedeltalentoesHomero(Plin.Nat.17,38:FonsingeniorumHomerus).SobreelelogiodeCicernenlaNHvasetambinWOLVERTON(1964)I159164.
-
178
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
Pliniosecolocadentrodelatradicincultural,pretendiendoocuparunlugarenlaestelaquearrancabaenVarrn19.
3.Terramanceram?
En lugarde terram,el textodeCicernen laedicin teubnerianadeKumaniecki (1969) dice ceram, lectura tambin elegida por la tambinteubnerianaedicinanteriordeK.W.PideritO.Harnecker(1886)yporH.Bornecque (1930) para la edicin de Les BellesLettres.Otras edicionescomolaoxoniensedeA.S.Wilkins(1902),queeslaqueheseguidodesdeelprincipio20,y ladeH.RackhamparaTheLoebClassicalLibrary (1942),aceptan terram, siguiendo a Lambinus (1566), que corrige losmanuscritosdandomayorautoridadalacitadePlinioenestostrminos21:
ETMAGISLAUDARIQUAETERRAMQUAMQUAECROCUMOLEREVIDEANTUR.secutussumcodicesvulgatosetaliquotmanuscriptos,quamvisalteralectio,quaeestinunoetalteromanuscripto,sitprobabilisetspeciosa,quodceramquamquodcrocumolerevideatur[estinmeislibrisGudd.2et38etAugust.XII,13.itemprincipibusRomanis,Hahn.a.1468etPannartz.a.1469].mouitmePlinius,quihunclocumtestemproducitXVII,5 [sect. 3.Tom.2,p.Harduin.53]. certeCicero, luxdoctrinarumaltera,Meliora,inquit,unguentasuntquamterram,quamquaecrocumsapiunt.hocenimmaluitdixissequamredolent.exquibusPliniiuerbisethocapparethicapudM. Tullium legendum, sapere uideantur. Putant tamen quidam Plinium essemendosumetutrobique legendumceram [BrodaeusMiscellann.4,5eumquesecutiScaligeretSalmasiusadSolin.p.1063.cf.Plin.13,3.sect.4.Tom.1,p.682].
Losmanuscritos,pues,del textodeCicern recogen lasdos lecturas,terramyceram,yaunqueLambinoparececonsiderarprobableymsaparentelasegundalectura,juzga,sinembargo,demayorpesolaautoridadylacitadePlinio,paralocualestimatambinnecesariorealizarlacorreccindeolereporsapere. Pero seala la opinin de algunos eruditos, a los que despusaludiremos,queopinanquePlinioseequivocalcitarelpasajedeCicern.
Entreloscrticos,enefecto,LazaredeBaif(14961547)defiendeenPlin.Nat.13,21lalecturaceramynoterram,comopordoquierestescritoenlos
19GONZLEZMARN(2003)113114.20Cf.supranota9.21LAMBINO (1566) I190.Entrecorcheteshe incluido lasapostillasrealizadaspor
KLIEN(1830)56.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
179
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
manuscritos (ut passim scriptum est in vulgatis codicibus). Reconoce, sinembargo,quePlinioparecehaberledoterramenNat.17,38[cap.v],donderecogemuchasnoticiassobreelolordelatierra,delasquedicenosabersiotrosautoreslasrefieren(loquedespusveremosquessucede)22.
EleruditofrancsJeanBrodaeuescribeensusMiscellanea(1555)que,dejandoaunladoeltestimoniodeloslibrosymanuscritosconservados,cuyobuenomalestadoignora,eslalgicaloquelellevaaadmitirlalecturaceram,puesesunasustanciaquesueleaadirsealosperfumesenparteparaquenosediluyanolicuescancompletamente,enparteparasuavizarodisminuirsuacidez (noaporta,sinembargo, fuentealguna), ideaquees laquerecogeCicern.Latierra,sinembargo,dicequenosueleaadirsenuncaalosperfumes,yenelcasodequeseaadiera,sepreguntaquolordelatierradesprenderanestosperfumesoquaromassonlosqueseemitirancuandosearalatierraosedesentierranmetales,exceptuando(dichoestonosinciertotonojocoserio,enmiopinin)losoloresmefticosdeesoslugaressubterrneosdelAvernoydePlutndelosgriegos.Delacera,encambio,quinnopercibe,dice,susuaveyagradableolorobienelmspunzantedelazafrn23?
EnlneasimilardeargumentacinlgicaparecemoverseJulioCsarEscalgero(14841558),quiensealaqueelpasajedeCicerncitadoporPliniosolosedocumentaenPlinio,yquesetratamsbiendeunerrorfamiliaris24.
Claudius Salmasius (1629) tambin se pregunta si puede haberperfumesquehuelan(sapiunt,dice)atierraysiestaalgunavezsolaaadirseaaquellos.Consideraporelloquedebeleerseceram,nosoloporquelaconfusinenlosmanuscritosentrelaTylaCerafrecuente(TetCsaepeinuicemmutantur)aduciendounejemplodeCicern(querealmentenoestal,segnlas edicionesmodernas)25yotrodeArnobio (sin especificar), sinoporqueconsideraquelacera,comoelazafrn,erauncomponentedelosperfumes
22BAYFIUS(1549)155.ElpasajecitadoselocalizaenellibroDeVasculis.23BRODAEUS(1555)132133.24LEFEBVRE(1670)42.25Exactamentedice:SicapudCiceronemeumdeminomnibuseditis:sipuerterram
nontenuerit,proacerram.Elpasajeselocaliza,enefecto,enHar.23,perolalecturaquehallamosenlasedicionesmodernasesotra:autpuerillepatrimusetmatrimussitensamnontenuit[PETERSON (1911)].
-
180
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
paraespesarlos(comorefiereAecio)yqueCicernquisodecirqueresultabanmenoscostososydelicadoslosperfumesenlosquehabamsdeceraquedeazafrnyporellolosapreciabams26.
Elbotniconeerlands JohannesBodaeusvanStapel (16021636),ensusnotasycomentarioallibrodeTeofrastoDehistoriaplantarum,sehaceecodelacontroversiatextualenuncaptuloenelqueelfilsofogriegodestacabrevementeelaromapurodelazafrn,yen lamisma lneaqueSalmasio,consideraestpidosylerdos(nemotamstupidusesttamqueiners)aquienes,frentealdoctsimoSalmasio,nocorrigenaPlinioyprefierenlalecturaterraaladecera,puesunadelasformasdeelaborarelperfumedeazafrn,parausomedicinal, segn consta en la obradeDioscrides, eramezclando elazafrnconcera,mdulayeldobledepesodeaceite27.
LociertoesquePlinionomencionalaceraentrelasmezclasutilizadasparahacerunguenta,pero,siguiendoaDioscrides(II83)28,hacereferenciaalolordelaceraenNat.21,83:[cera]optima,quaePunicavocatur,proximaquammaximefulvaodorisquemellei,ydestacasuusomedicinal.Nada,pues,pareceindicarquePliniodesconocieralosusosdelaceracomoparanoleerbienoconfundir, en el pasaje de Cicern en cuestin, el producto de la abejasasociadoalosperfumes.
Wisse,WinterbottomyFantham29estnendesacuerdocon la lecturaceramdeKumaniecki,peromantienen ciertas reservas.LaantigedaddeltestimoniodePliniofrentea losmanuscritosconservadoseselargumentoquehaceinclinarlabalanzahacialalecturaterram.Consideranademsdichotestimonio como una referencia general de Cicern a las cosas que desprendenoloracera(otierra)yaazafrn,sobrelabasedequeunungentoprobablementenopodraoleraceraniciertamenteatierra;peroestoplantea lacuestinenparte,porquePlinio,almenos,pensqueestoltimoeraposible.Losungentosalosqueaqusehacereferenciapuedenhaber tenidoun olor similar a la cera/tierra, aunquenopodemos estarseguros, continan diciendo los modernos comentaristas de Cicern, ni
26SALMASIUS(1629)1063.27BODAEUSASTAPEL(1644)663.28Cf.etGal.XII25.29WISSEWINTERBOTTOMFANTHAM(2008)23.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
181
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
tampoco est claro cmo se fabricaran. La cera se utiliz, aaden, as avehicleorrecipientformedicines(OLDs.v.3b:Cels.5,19,26;Plin.N.H.20,240;Larg.157),peroalparecernohaymencindesuusoenungentosoperfumes,cosaque,sinembargo,noesimposible.
Esmuycontrovertido,endefinitiva,siPlinioleymalaCicernosilosmanuscritos de ste nos han transmitido una lectura equivocada30,controversiaestaqueannoestdeltodoresuelta,comoseve.Peroesmsfcil,enmiopinin,equivocarseleyendoenunmanuscritoterram/ceram,quePlinio leyeramalpordosvecesaCicern,enunpasaje inclusoenelquedescribe con tan notable belleza ese olor de la tierra tras la lluvia tansemejanteaunperfume,queparecequellegamosaolerlo.
AestepropsitoErnout31,ensucomentarioaestepasaje,recuerdaqueeltratadodeTeofrastoSobrelosolorescomienzaafirmandoquelatierraeselnicodeloscuatroelementosquetieneolor32.TambinenelDecausisplantarumdelescritorgriego33sehacemencinalolordelatierra,comomuybienrecuerda el doctor Francisco Hernndez (ca. 15151587) conocido comoPliniodelNuevoMundoenloscomentariosasutraduccindelaNH,cuyatextorecogemosacontinuacin34:
(Cuandosecorta).Otrosleencuandosequema,porloqueenseaTheophrastoenellibroseisdeLascausasdelasplantasycaptuloXXV,diciendosersequedadlaquepuedehazerolorentodaslascosasealgunas,locualsedexatambinentenderenlatierra,cuando,quemadoelsueloporeltiempodelesto,seofrececaeraguas,porqueelhumor,mezcladoconelpolvo[quellevael]roco,engendraolor,segnqueacontecetambinenlasdemscosas,porqueloquedizenelarcoceleste,quehaceolorososlosrbolesylugaressobrequeest,esqueloshazenoentodasmanerasolorosos,perosolamentecuandosehallacercaalgunamateriaquemada,yaunporventuranohazeestodepors,peroenciertamaneraacasolloviendoenloslugaressobrequeseponen,porquemezcladoconla
30SobreestacuestinvolveremosalcomentarlaepstoladeCalcagniniaVistarini
enelapartado5.3.31ERNOUT(1956).32VaselanotadeGarcaArribasalpresentepasajedePliniodellibroXIIIdelaNH
en laedicincoordinadaporMOURECASAS(2010)116117,n.81).Cf.etThphr.Od.1:,..
33Cf.Thphr.CPVI17,7[25]:.
34SOMOLINOSDARDOIS(1999)698.
-
182
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
materiaquesequemaelliquorlevantaciertovaporoloroso,nocayendomuchaaguaantes,por lamayor parte algunas gotas, demanera que no falte algn calor o sequedad.Favorcense tambin de lo que afirma Aristteles en la duodzima partcula deLosproblemas35,confirmandoelsobredichoparecerenTheophrasto.
Aldrovandi(15221605),enlalneadequienesdefiendenlalecturacera,ademsdehacermencinde laepstoladeCalcagniniqueenelpresenteartculo editamos, concluye en los siguientes trminos: Frustra itaquemihiCeliusCalcagninusCiceronis locumperPliniumrestituereconatur36.Considera,pues,queelintentodeCalcagniniderestituirelpasajedeCicernatravsdeldePlinioesvano,puesnoaduceejemploalgunodeperfumealque,siseleaadetierra,desprendaalgnolor37,yniegaademsquealguienpuedaafirmarqueelolordelaceranosealigerisimo,puestieneelmismoorigenquelamieldelasabejasolaresina,comounpocoantesyademostrapartirdeciertospasajesdeAristtelesyPlinio.
JeanHardouin(16461729)finalmenteapunta,en lamismadireccinqueotrosestudiosos,queelsegundopasajedelaNHdondePliniodenuevocitaaCicernyelperfumede la tierra,espruebamsquesuficienteparadefenderlalecturaterrafrenteaceraenambosescritoresromanos,aunqueconsideraquePliniotomsureferenciadeunaobraperdidadeCicern,delacualexiste,noobstante,unacitasimilarenelDeOratore38:ExdeperditisTulliilibrislocushicdepromptusest,sedsimiliseialterexstatlib.3deOrat.num.69:[]magislaudariquodterramquamquodcrocumolereuideatur.
Endefinitiva,probablementeCicernhabaescritoterram,asloconsideramosnosotros,perosi,comoalgunossostienen(vaseErnout[1956]enla
35Cf.Arist.Pr.12,3(906b).36ALDROVANDI(1602)159.37CelioCalcagniniciertamentenoaduceningnejemplodeperfumequehuelaa
tierraensuepstolaaVistariniporque(comoveremosenelsiguienteapartado5)soloseplanteademostrarsilatierrapuedetenerolorysiesteesmssuavequeeldelaceracomoparapoderpreferirloaldelazafrnenlagamadelosoloresnaturalesquepodransaturaroagradaralolfato.
38HARDOUIN(1741)682,n.2.y701:Brodaeuslib.4Miscell.cap.5eumquesecutiScaligeretSalmasius inSolin.pag.1063leguntquaeceramquamquaecrocumsapiant.SicPlinioTullioquevimfaciunt.Namquiduterquescripserit,Pliniussicapertedeclaratlib.17sect.3,utdiciplaniusnihilpossit[]Quidjamargutiisopus,utreceptadudumPliniiTulliiquelectioconvellatur?
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
183
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
notaaPlin.Nat.13,21)39,lalecturaceramdebeserconservadayladePlinioes por ello una falsa lectura, habra que reflexionar sobre lamotivacinprofundaquesepodraintuirdetrsdesulapsus.
4.(Red)olentansapiunt?
PeroelcasoesquenosoloesterramlalecturaquePlinioparecehaberencontradoenelDeOratore,sino tambin ladelverbo sapio,comohemosvisto:Hocenimmaluitdixissequamredolent,aclaraPlinioallectoryleindicaqueCicernprefiriusardeliberadamenteelverbosapioen lugardelmsapropiado(aptius)verboredoleo(aunqueloqueleamosenlasprincipalesedicionesciceronianasesoleo)usandounapartculainteractivacomoenim,porusarlaexpresindePinkster40,quesueleemplearseparaapelaralconsensoentreunautorysulector:youknow41.Ciertamenteesunsignificado(eldesapio) que salvo en este ejemplo, apenas se documenta en la antigedadclsica,aexcepcinquizenlosautoresarcaicos,comoelejemploquesueleaducirsedePlauto(Ps.737),dondeparecequenoshallamosanteunjuegodepalabrassimilar:
PS .Diimmortales,nonCharinusmhihicquidem,sedCopiast.sedisticservos,exCarystoquihicadest,ecquidsapit?CHAR .Hircumabalis
Kumanieckiensuaparatocrticoaduceelargumentode laclusula,puesolreuideturreproduce,comosealanJ.Wisse,M.WinterbottomyE.Fantham, el ritmo favorito de Cicern (tipo esse videtur) frente a sapereuidetur,peroesamismaclausulaseencuentrajustoalfinaldelcaptulo99(fugiantsatiettem)yenelcaptulo100(essediuturnam).Cicernademsbienpodrahaberevitadoelusofrecuenteenestepasajedesuclausulafavoritaybuscarlavarietas.TampocohayporqurechazarlavariantedePlinio,puessucitanoesliteral:mientrasrealizaunaparfrasisen13,21,suobservacinen17,38sobreloquedijoCicernparecedemostrarquePliniodebatenerantelosojosuntextodelarpinatequedecasapere.Ambasvariantes(sapere/olere)tienen,portanto,supeso,peroelsignificadodesapereaplicadoalolfato
39ROSATI(1997)526527.40PINKSTER(2005)242.41KROON(1995)202ff.
-
184
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
solamente se atestigua enPlinioy, comohemos sealado, enPlauto42.LalecturaportantoolerepodrainclusohabersedeslizadoenlosmanuscritosdeCicerncomounaglossa,comohasidoapuntadoporalgunosestudiosos43.
PeroeldiscursodePlinioprosigue:cuandoseencuentraen lanecesidaddeexplicarconescrupulosaobjetividadcientficaculesesatierraqueseconsideramejor,respondesinningunadudaqueeslaquetienesaboralosperfumes(itaestprofecto,illa[sc.terra]eritoptimaquaeunguentasapiet).Esenestemomentocuandodebedefinirconcretamenteculesesafraganciaasdestacaday,aunqueeselnombredeCicernelqueresuenaenlosodosdel lector en todo el fragmento sobre el olor de la tierra, Plinio intentaevocarlo apelando ahora a la experiencia comn, apoyada en este casoyestoes lo importanteen lasautoridadesdeTeofrastoyAristteles44,cuyosnombres son silenciados,peroaquienes siguedecercayadaptaallatn, como veremos, en especial al primero de ellos. En efecto, Plinio,adaptandoaTeofrasto,arguye:
quodsiadmonendisumus,qualissitterraeodorillequiquaeritur,contingitsaepeetiamquiescenteeasuboccasumsolis,inquolocoarcuscaelestesdeiecerecapitasua,et cum a siccitate continua immaduit imbre. tunc emittit illum suum halitumdivinume soleconceptum,cuiconpararisuavitasnullapossit.isesse commotadebebitrepertusqueneminemfallet,acdeterraodoroptimeiudicabit.talisfereestinnovalibuscaesaveteresilva,quaeconsensulaudatur.45
42WISSE WINTERBOTTOM FANTHAM (2008) 23, sealan que este significado
inusualde sapereaplicadoalolfatoisonlyattested inPliny ll.cc. (OLD s.v.3).NomencionanelejemplodePlauto(Ps.737).
43GOLBERG(2010)349.44Cf.Thphr.CPVI17,7[25];Arist.Pr.12,3(906b).Cf.etsupranota33y35.45Esdecir:Ysiesnecesarioqueindiquemosculesaquelolordelatierraquese
busca,aconteceamenudoenelmomentoenquedehechoelladescansa,bajolapuestadelsol,enellugarenquelosarcorisdejancaersusextremidades,ycuando,despusdeuna larga sequa, se ha empapado con la lluvia. Entonces emite aquel hlito divinoconcebido del sol, con el cual ningn aroma es comparable. Este deberar aparecerdespusdequelaremuevanynoengaaraquienloencuentre,siendoelolorelmejorindiciodecalidaddelatierra.Taleslaquedeordinariosedaenlosterrenosnovalestraslataladeunviejobosquelaqueporconsensoseelogia.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
185
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
ZachariasPearce,cuandoanotaelpasajedeCicern46,consideraprobablelalecturaceram,puesestaeslalecturaquepresentantodoslosmanuscritos,exceptodos (exceptisCant. [cod. inbibliothecaAcademiaeCantabrigiensis]etNou.[cod.inbibl.coll.nouiOxon.]),enlosqueseleeterram,perocree,aligualqueHardouin,queelpasajerecogidoporPliniodebeperteneceraotraobradeCicern,perdida,nosoloporquelaspalabrasolere/sapere,quae/quod,meliora/magislaudarinocoinciden,sinotambinporquelasuauitasquedesprendeelhlitodelatierra,divinoparaPlinio,noparececuadrarconloqueCicern,enelcasodequeserefieraalolordelatierra,diceenDeOratoresobresupreferenciaporlosperfumesquenodesprendensummasuauitas.
Afirmar,noobstante,queelpasajeencuestindebeperteneceraotraobra perdida de Cicern debido a las variantes no creemos que sea unargumento concluyente, porque, como demostramos en otro trabajo47,cuandoPlinioextractaaCicern,nofaltancasosenquelareferenciaserealizacondivergencias,yaseapresentandolainformacinmuycondensada,yaseainclusoconsilenciamientodelasfuentes,ejemplostodosqueilustranperfectamenteelstiluspressusconquedefinimoselgenusdicendidePlinio:ungenusdicendiligero,sutilybreve,sinfloriturasyamplificaciones,quesecieestrechamentealtemapropuestoyhuyedetodotipoderedundancia48.
5.LaepstoladeCalcagniniaVistariniapropsitodelpasajedeCicernyPliniosobrelosperfumesyelolordelatierra:edicincrticaytraduccin
Estepasajecontrovertidodecrticatextualnopasinadvertido,comovenimosapuntando,alhumanistaCalcagnini49,especialistaenPlinio50,quien
46PEARCE (1816) 517.47Enuntrabajoanterior[RAMOSMALDONADO(2015)440441]analizamos,enefecto,
todoslospasajesdeCicernextractadosporPlinio,desdelacompilacinsilenciosahastalacitaliteral(unnicocasodondeloquesecitasonversos),pasandoporlasreferenciasconvariantes,entrelascualesyasealamosunacitaciceronianaenPlin.Nat.36,46nolocalizadaenlaobraconservadadelarpinatenireferenciadaindirectamenteporotroautor.
48RAMOSMALDONADO(2014)131.49SobrelavidayobradeCelioCalcagnini(14791541)cf.entrosotros,CALCAGNINI
(1818),MARCHETTI(1973),DILIBERTO(20122013)1325ylabibliografaabundantecitadaenestasobrasseleccionadas.
50Cinzio,enunaepstolaposteriordirigidaaAntonioMusaBrasavoloen1544,tresaosdespusdelamuertedelcientficodeFerrara,nosconfirmareldeleitequelalectura
-
186
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
en1518dirigialilustre jurisconsultoCamiloVistarini51unacartadesdelaciudadhngaradeBuda52enlaquesediscuteestelugardeCicern.
AcontinuacineditamoseltextosegnlaedicinfrobenianadeBasilea[B],de1544,queeditapstumamentebuenapartedelasobras(Operaaliquot)deCalcagninihastaelmomentomanuscrita.Laepstolaselocalizaenlaspp.53y54,quetambintraducimosporprimeravezalespaoly,porprimeraveztambin,quesepamos,aunalenguamoderna,conelfindecontextualizarentodasuamplitudelestudioqueacometemos.Hemoscotejadoeltextode1544coneldeunanicaotraedicinquehastaelmomentohehallado,los Epistolarum criticarum et familiarum libri XVI, publicada en la ciudadalemanadeAmberg [A] en 1608.La epstoladeCalcagnini aVistarini selocalizaenellibroIV,pp.119121,conalgunasdiferenciasdelecturasnosustancialesconrespectoaltextode1544,ademsdelusodelasletrasramistasydeldiferentetipodeletra,queahoraseeditaencursiva.
Enlatranscripcindeltextolatinohemosrespetadolosusosgrficosdelaedicinde1544conlassiguientessalvedades:hemossustituidolaligaduradelacopulativaconocidacomoamspersandporlaconjuncin;lacaudataoconcedilla,queaparececon frecuenciaen los textos latinosde lapoca, pero de uso no sistemtico en la epstola, la hemos resuelto en eldiptongo(hc,naturfrenteaaestimatio,terrae,caera,aestiuoeneltextodelamisiva);lasecuencia,dondelagrafatienevalorvoclicodeilarga,lahemosreescritocomo(ingenii,Plinii,uitii),portratarsedeunacuestin
delaHistoriaNaturalisdePlinioprovocabaenCelioCalcagnini(RAMOSMADONADO(2015)415416),autorenquienseconjugabanlaerudicindeVarrnyPlinioconlaelocuenciadeCicern(DELLANEVa(2007)182;VILLARI(1996)102).AlparecerCalcagninitambinescribiunas adnotationes a determinados libros de la NH (C.A.L.M.A. (2000-), vol. II 5, 529); MARCHETTI (1973)494),quedesgraciadamentenosehanconservado(VILLARI(1996)206).
51DeCamiloVistarini(latinizadocomoCamillusVistarinusytambin,alparecer,comoVisitarinus), reputado juristadeLodi con quienCalcagninimantuvo correspondenciaepistolar,apenashemospodidohallarnoticiasen los repertoriosbibliogrficos.EscribiunaLecturaexcellentissimiV.I.interpretisd.CamilliVisitariniLaudensissuperRubricaff. solu[to]matr[imonio] in felici gymnasio Ferrarien. edita anno natiuitatisDominice 1518,ImpressumFerrarie:perFranciscumRubeumdeValentia,1530.
52Sobre laestanciadeCalcagninienHungra,cf.otradesusepstolas,dirigidatambinaVistariniyfirmadaenEger,en1518(cf.CALCAGNINI(1544)79).
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
187
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
meramentegrfica;fueradeesteuso,noaparecenlasletrasramistas,sinoquesesiguenlaspautasdellatnclsico(usode,,,,tantoenposicindevocal comode semiconsonante).Hemosmodernizado lapuntuacindeacuerdoconloscriteriosfilolgicosactuales,suprimidolossignosdiacrticos(qum, , qud), desarrollado lasmarcas de nasalizacin y entre corchetesrectangulares [ ] lasabreviaturas.En la traduccin tambinhemosaadidoentre corcheteselnmerode los captulosde lasobras citadasdeCicern,PlinioyTeofrastosegnlasedicionesmodernas.EnletracursivahemosescritolosttulosdelasobrasdePlinio,CicernyTeofrastomencionadas,queibanenletra redonda como el restode lamisiva en el original, cuyas citashemospuestosasuvezentrecomillas,nosealadasdeningunaformaenlasepstolaseditadas en el sigloXVIyXVII.El textode la epstola, editado enun solobloque,comoera,porlodems,costumbreenlapoca,lohemosnumeradoydividido en pargrafos para facilitar su lectura y la localizacin de lacorrespondientetraduccinquerealizamosacontinuacindelaedicin.
5.1.EdicincrticadelaepstolaSigla:B=Basileae1544.A=Ambergae1608
CeliusCal[cagninus]CamilloVistarino.[1]Vixpossemeloqui,Camilleuirdoctissime,quantummealliciatacteneat
tuae isthaec felicitas ingenii ad omnes praeclarasdisciplinas nati.Mitto studiaforensia, inquibus longepraecellis,mitto legumarcana, inquibusnihilest tibiinexcussum,nihil imperuium,nihilobscurum.Sedquom inhasetiamnostratesstudiorumamoenitatesdescendis,quanto id facis iudicio!quantohaecscrutarisacumine!utsihocunumagas,uixtibiadeaexplorandaotiumautadrecolendasuppetereposseuideaturmemoria.
[2]IureitaquequomtepraesenteinsignisPliniilocusinquaestioneuocatussit,teunumimprimisdoctissimumiuxtaetaequissimumdisceptatoremadimus,cuiusiudiciosineprouocationeacquiescamus.Pliniuslib[ro]XIIIcap[ite]III(liceatenimmihiperteperuulgata,tametsiPlinioignota,capitumdiuisioneuti)inM.Ciceronis,inquit,monumentisinueniturunguentagratioraessequaeterramquamquaecrocumsapient,quandoetiamcorruptissimo ingeneremagistamen iuuatipsiusuitiiseueritas.
-
188
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
[3]Fuitqui locumcastigandumputaretetpro terra caeramsubstituendum: quando apud Cic[eronem] lib[ro] IIIDe Oratoreita scriptum inueniatur:unguentisminusdiunosdelectarisummaetacerrimasuauitateconditisquamhismoderatis etmagis laudari quod aeram quam quod crocum olere uideatur.Addebat illenullumesseodorem terraeseque idPliniiauthoritateprobaturumconfidebat.Quorumutrunqueanegoiurepernegauerim,tuasit,aequissimeuir,aestimatio.
[4] Ego sane nullam esse in Pliniano codice noxam uel sacramentocontenderim,quinetCiceronislocumadPlinianaepotiussinceritatisexemplumreuocandum iudicauerim. Nam quomodo moderatius olet unguentum, quodcaeramquamquodcrocumredolet?Certenatiuaipsaaeraacerrimigrauissimiqueodorisest.Etlicetprolocorumconditioneodorilleintendaturremittaturue,ubiquetamenolfactumurgereexperimentocompertumst,utpotequom ergummiarborum et florum lentoreglutinata sit etpropoliplerunqueutpropinqua, itaetiamadmixta,utiamnihilsit,quomagiscaeraequamcrociodoreminunguentisexpetamusautcrocimagisquamcaeraereformidemus.
[5]Terraeueroodoremabessenusquam,puto,Pliniusdixit.CertelibroXV[ite]XXVIImirumessescripsit, trianaturaepraecipuaelementasinesaporeesse,sineodore,sinesucco,aquam, ignem,aerem.Quo incensunullamuideoterraehabitammentionem.Sedquidadhancremcomprobandamuelrationibusuelexternisauthoritatibusdepugnamus?quomipsePliniussibisitlocupletissimustestis,terramnoncaeramlegendumesse.
[6]Eius testimonium laudamus lib[ro]XVII cap[ite]V,ubi terraegeneraenumerat:CerteCicero,luxdoctrinarumaltera53,meliora,inquit,unguentasuntquaeterramquamquaecrocumsapiunt.Hocenimmaluitdixissequamredolent.Itastfecto:illenimeritoptimaquaeunguentasapiet.Quodsiadmonendisumusqualissitterraodor,quiquaeritur,contingitsaepeetiamquiescenteea,suboccasu solis inquo loco arcus caelestisdeiecerit capita su etquom a siccitatecontinua immaduerit imbre.Tunc emittit illum suumhalitumdiuinum ex soleconceptum,cuicompararisuauitasnullapossit.Isesseodorincommotadebebitrepertusqueneminem fallet,acde terraodoroptime iudicabit.Talis fere st innoualibuscaesaueteresylua,quaeconsensulaudantur.
53Cf.supranota18.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
189
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
[7] Quae prope omnia ex VI Theophrasti li[bro]De plantisuidenturexcerpta54.Siccitas est, inquitTheophrastus,quaodoresuelomniumuel certealiquorumfacerepotest,quodobiterinterraquoqueperspicuumest,ubitemporeaestiuosoloadustoimbresaccesserint.Humorenimadmissusferuentiquepuluereadmixtusodoremgenerat,quodidemincaeterisetiamfacit.Nametquoddearcucaelesti referunt,arboreset loca reddereodorataubicunqueconstiterit, taleest.Redditnoninomnibusmodisodorata,sedsiquamateriacombustaproximasit.Necidforsitanperseagit,sedquodammodopereuentum.Impluitenimlocisubiconstiterit, quippe materiae combustae admissus humor uaporem quendamodoremqueexcitat.Nequeenimaquaemultumdescendit,sedmagnaparteguttaeirrorant,itautcaliditatissiccitatisquemodusnondesit.Haecille.
[8]Illudnonpraetermittam,PliniumquidemaCiceronemutuatum,quodadterrametunguentapertinet,nontamenexlibroIIIDeoratoreuiderimutuatum,quandoeolocoCicerocommendauitunguentanonquaesaperentterram,sedquaeolerent.SapereautemaCicerone scriptumPliniusnuncupatimobseruauit.NisifortequisauthoritatePlinianauictus,apudCiceronemsapere,nonolerelegendumcontenderit.
Valeettuquidsentiasperscribe.M.D.XVIII.Buda.___________________________________________________________________Tit.CAEL.CAL.CAMILLOVISTARINOA[1]postiudicioetacuminesignumadmirationiscorrexi:signuminterrogationisposueruntBA//uixtibiadeaB:om.tibiA[2]lib.XIII.cap.III.B:lib.3.cap.3.A [6]] lib.XVII.cap.V.B : lib.17.cap.5.A // illenimeritoptimaquaeunguentasapiet.B:itn.eritprimaquaeunguentasapitA[7]inomnibusmodisB:inomnibuslocisA[8]authoritateB:autoritateA
5.2.Traduccin
CelioCalcagniniaCamiloVistarini.
[1]Difcilmente podra expresar,mimuy docto y querido Camilo,cuntomeseduceycautivaesetalentotuyofelizmentenacidoparatodaslaspreclarasdisciplinas.Omitolosestudiosforenses,enlosquecondiferenciadestacas,omitolosarcanosdelasleyes,enlosquenohaynadaqueescapeatuexamen,nadaimpenetrable,nadaoscuro.Perocuandodesciendesaestosestudiosamenospatrios,concuntojuicolohaces,concuntaagudezalos
54GAZA(1529)343[Lib.VI,cap.XXV].Cf.etWIMMER(1866)315.
-
190
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
examinas! Tan es as que, si te dedicaras solamente a esta actividad, tepareceraquedifcilmentetendraseltiempolibresuficienteparaexplorarlos,lamemoriasuficienteparacultivarlos.
[2]As pues, cuando se cuestion un pasaje sealado de Plinio enpresencia tuya,porderechoacudimosenprimer lugara ti,elmsdoctoeigualmenteelms justorbitro,acuyo juicionosadherimossinapelacin.Plinio en el libro XIII, captulo III [ 21] (permtaseme, pues, utilizar ladivisindecaptulosmuyconocidaatravsdeti,aunqueseadesconocidaparaPlinio)dice:En losescritosdeCicern se leeque losperfumesquetienensaboratierrasonmsagradablesquelosquesabenaazafrn,puestoqueenungnero tanpropicioa lacorrupcin,vienebienciertogradodeausteridadenelpropiovicio.
[3]Hubo quien pensaba que el pasaje deba corregirse y sustituirtierraporcera,puestoqueenellibroIII[99]deCicernSobreeloradorseencuentraasescrito:Nosdeleitandurantemenostiempolosperfumescondimentadosporunfuerteypenetrantearomaqueporlosdelicadosyseelogiamselquepareceoleraceraqueaazafrn.AadaaqulquelatierranohueleanadayquelconfiabaprobarloconlaautoridaddePlinio.Siyohubierapodidorefutarporderechounayotraafirmacin,quedesometidoatuestimacion,elmsjustodeloshombres.
[4]Yociertamentehabrasostenidoinclusoconformeaderecho55quenoexisteningunapartedaadaenelcdicepliniano;dehechohabratradoa juicioelpasajedeCicernparaaducirlo comoejemplode la integridadpliniana.Puescmopuedeexhalarunolormssuaveelperfumequehueleaceraqueelquehueleaazafrn?Laceramismanativaesdeolormuyagrioypesado.Yaunque,dependiendodellugar,aquelolorsepuedeintensificaroapagar,estdemostrado,sinembargo,empricamentequeexcitaelolfatopordoquier,puestoquelacerasehacondensadoconlagomadelosrbolesylaviscosidaddelasfloresy,ascomoporlogeneralseproducecercadelpropleo,astambinsemezclaconl,demodoquenohayningunarazn
55En latn sacramentum, esto es, la cantidaddedinero que laspartes litigantes
depositabanporexigenciadelsistemaprocesalromanocuandosedirimalapropiedadsobrealgo.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
191
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
paraqueapetezcamosmsenlosperfumeselolordeceraqueeldeazafrnobienparaquerehuyamosmseldeazafrnqueeldecera.
[5] Plinio, no obstante, pienso que dijo que el olor de la tierra enningunaparteestausente.Ciertamenteenel libroXV,cap.XXVII[108]escribi que era extraordinario que los tres elementos principales de lanaturalezacarecierandesabor,deolorydejugo,elagua,elfuegoyelaire.Noveoyoqueenestecensohayahechomencinalgunadelatierra.Peropor qu a fin de comprobar esta cuestion contendemos bien conrazonamientoslgicos,bienconautoridadasexternas,yaqueelpropioPlinioeseltestigomsfidedignodequehayqueleertierraynocera?
[6]CitamosuntestimoniosuyolocalizadoenellibroXVII,cap.V[37],dondeenumera los tiposde tierra:CiertamenteCicern, luzsegundadelconocimiento,dice:Sonmejoreslosperfumesquetienensaboratierraquelosquetienensaboraazafrn.Prefiridecirestoadecirqueexhalanunolor.Ysiesnecesarioqueindiquemosculesaquelolordelatierraquesebusca,aconteceamenudoenelmomentoenquedehechoelladescansa,bajo lapuestadelsol,enellugarenquelosarcorisdejancaersusextremidades,ycuando,despusdeunalargasequa,sehaempapadoconlalluvia.Entoncesemite aquelhlitodivino concebidodel sol, con el cualningn aroma escomparable.Estedeberaparecerdespusdequelaremuevanynoengaaraquienloencuentre,siendoelolorelmejorindiciodecalidaddelatierra.Taleslaquedeordinariosedaenlosterrenosnovalestraslataladeunviejobosquelaqueporconsensoseelogia.
[7]CasitodoestepasajeparecehabersidoextractadodellibroVI[25]deTeofrastoSobrelasplantas:LasequedadesdiceTeofrastolaquepuedehacerelolordetodaslascosasodealgunas,loquetambinsepuedeaplicaralatierra,cuando,quemadoelsueloporeltiempodelesto,lleganlaslluvias.Pueselhumor,unidoymezcladoconelpolvocaliente,engendraolor,locualacontecetambinenlasdemscosas,porqueloquerefierendelris,quehaceolorososlosrbolesylugaresdondesehaposado,ciertamenteesas.Noloshaceolorososdecualquierforma,sinocuandosehallacercaalgunamateriaquemada.Ynoactaquizadeestaformaporsmismo,sinoenciertamaneradeformaeventual.Puesllueveenloslugaresdondesehaposado;realmenteel humor aplicado a la materia quemada levanta cierto vapor oloroso.
-
192
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
Tampoco,pues,caemuchaagua,sinoquesongotaslasqueirriganunazonagrande, de modo que no falte algo de calor y sequedad. Hasta aquTeofrasto.
[8]Nopasarporaltoesto,queaquelpasajequePliniociertamentetomdeCicernreferidoalatierrayalosperfumes,noparece,sinembargo,que lohaya tomadodel libro IIISobre el orador,puestoque en esepasajeCicernnorecomend losperfumesque tuvieransaboratierra,sinoquetuvieran olor. Que Cicern escribi tener sabor, Plinio lo observexpresamente,ano serqueporazaralguien, convencidode laautoridadpliniana,defiendaenCicernlalecturatenersaborfrenteatenerolor.
Adisyescrbemeconloquetopinesdeltema.1518.Buda.
5.3.LaopinindeCalcagnini sobreelolorde la tierrayelpasajedeCicernyPlinio
LaepstoladeCelioCalcagniniaCamiloVistariniqueacabamosdeeditarytraducirmuestraalasclarasquesetratadeunintercambioepistolarentreespecialistasdePlinio,talcomosededuce,paraelcasodeljurista,porlamencinquehaceelcientficodeFerraraalaexistenciadeuna(alparecer)edicindePlinioenposesindeVistariniconunadivisinencaptulosdiferentedelaempleadaporelpropioautordelaNH.Enesteintercambiodeopinionesentreespecialistases,sinembargo,laautoridaddeljurisconsultodeLodilaqueparecesobresalirsobreladequienesparticipaneneldebatedecrticatextual.PerosienlosdebatesmodernosprcticamenteningnestudiososeplanteacorregiraPlinioenestelugar,sinoaCicernapartirdeloque se leepordos veces en laNH, en la cartadeCalcagnini el temadediscusineslaconvenienciadecorregiraPlinio,comoalgunoapunta,nosoloapartirde loquese leeen laobradeCicern,sinotambinapelandoa larealidad de la naturaleza, pues la tierra no huele a nada (nullum esseodoremterrae),comoelpropioPliniodemuestra.
Calcagnini,porsuparte,apelaalaautoridadyarbitrajedeVistariniyleexponesuopininpersonalafirmando,porelcontrario,queestencondicionesdeasegurarque,dadosuconocimientodeltextopliniano,elpasajedellibroXIIIsehatransmitidointegramenteysinlecturascorrompidasyqueesellugardeCicernsobreelolordelosungentoselquedebesercorregido
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
193
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
deacuerdoconelautordelaNH.Yparaellonosoloapelaalarealidaddelanaturaleza(elolordelaceranoesmssuavequeeldelazafrn,sinomsbien fuerteypenetrantey,porende,menospreferiblequeeldelazafrn),sino tambinacudea laautoridadplinianaquien,encontrade laopininexpuesta,nodiceenningunapartede laNHque latierracarezcadeolor,sinotodolocontrario,puesademsdeenotroslugares,PlinioporsegundavezcitaenellibroXVIIelpasajedeCicernsobrelosungentosyelolordelatierra,pasajeesteasuvezextractadodeTeofrasto,dondesedescribecondetallecmoesesesuaveolorquedesprendelatierrasecaycalientecuandolleganlaslluvias.
Finalmente, el humanista de Ferrara apunta la posibilidad de quePlinionotomaradirectamentedelDeOratoredeCicernelpasajesobrelosungentosyelolorde la tierra,puesusaelverbosapereen lugardelolere empleado en ese lugar por el arpinate, un uso tan consciente yexpreso por parte de Plinio, que quiz tambin cabra la posibilidad decorregirenelDeOratoreolereporsapere,convencidodelaautoridaddePlinio,posturaalaquepareceadherirsenosinciertainseguridadCalcagnini,puesfinalizasucartasolicitandoaVistarinisuopinindeexperto,respuestaquedesgraciadamentenuncallegaremosaconocer,pues,quesepamos,estamisivanosehaconservado.
6.Conclusiones
AnalizadoslospasajesdeCicernyPlinioelViejoquecontienenunproblemadecrticatextual,noresueltoanenlasedicionesmodernasdelaobradelarpinate,yobservadas las lecturasde losmanuscritos,de lasedicionesconservadasydeloscomentariosrealizadosporhumanistasyestudiososposteriores,entrelosquedestacamosaCelioCalcagnini,queexponeen una epstola, fechada en 1518, el problema en cuestin, habra queconsiderarqueloextractadoporPlinioenNat.13,21:
sitamenethaecaliquadifferentiasignandasunt,inM.Ciceronismonumentisinvenitur unguenta gratiora quae terram quam quae crocum sapiant, quandoetiamcorruptissimoingeneremagistameniuvatquaedamipsiusvitiiseveritas
yenNat.17,38:Cicero,luxdoctrinarumaltera,Meliora,inquit,unguentasuntquaeterram,
quamquaecrocumsapiunt.Hocmaluitdixissequamredolent.
-
194
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
sicontienelalecturaoriginaldeloqueCicerndebiesribirendeOrat.3,99,debemoscorregirenconsecuenciatantoterramcomosapereenelpasajedelarpinate:
Licethocvidereinreliquissensibus,unguentisminusdiunosdelectarisummaetacerrimasuavitateconditisquamhismoderatis,etmagislaudariquodterramquamquodcrocumsaperevideatur;inipsotactuessemodumetmollitudinisetlevitatis.
salvoque,comoapuntanCalcagniniensuepstolayalgnqueotroestudioso(JeanHardouin,ZachariasPearce),PliniotomaralareferenciadeotraobradiferentedeCicernhoyperdida(loquepareceimprobable),encuyocasohabraquemantenerolere(unaglosamsbiendeloriginalsapere)ydefendersoloterram56.
56LacienciamodernaparecedarlaraznaPlinioenestacontroversiadecrtica
textual.Elnombrequerecibeelolorqueproduce lalluviaalcaersobresuelossecosespetricor(delgriegopiedra,ecomponenteetreo;enlamitologagriegasedicequeeleslaesenciaquecorreporlasvenasdelosdiosesenlugardesangre),trminocreadooriginalmenteeningls(petrichor)pordosgelogosaustralianosBEARTHOMAS (1964) 993995 y (1965) 14151416, quienes en sendos artculos obtuvieron laconclusindeque loqueproduceelaromaes lacoleccindeaceitesqueproducen lasplantasdurante losperiodosdesequa.Aquellosaceites inhiben lagerminacinde lassemillas,detalmaneraquesonabsorbidosporelsueloyporlasrocas.Alllover,elaguasemezcla con los aceites liberando su aroma, y produciendo por tanto ese olor tancaractersticoymaravilloso.Amboscientficosencontraronotraposibilidadrelacionadaconelaromadelalluviaenlaszonasdondehaymuchoverde:unabacteriaquemoraenel suelo conocida como streptomyces coelicolorproduceuna sustancia qumica llamadaGeosmina(delgriegoaromadelatierra),queasuvezproduceunasesporasenpocasdesequa,lascualessehidratancon la lluviaysemezclanconelaireproduciendoeseinconfundiblearomaa tierramojada.Noesdeextraarporelloquemuchascasasdeperfumeshayanelegidoelaromade lluviapara inspirarse.Enalgunas regionesde laIndia,porotrolado,colocansuperficiesdebarrohmedoydejanquelalluvialosinunde.Deesamanera lomezclandespus conaceitedemaderade sndaloy estamezcla esconocidacomomattikaattar(Perfumedelatierra).
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
195
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
BibliografaALDROVANDI,U. (1602),De animalibus insectis libri septem,autoreVlysse
Aldrovando,Bonon[Bologna].ApudIoan.Bapt.Bellagambam.BAYFIUS,L.(1549),AnnotationesinLegemIIdeCaptivisetpostliminioreversis,inquibus tractaturde renauali.Eiusdem annotationes in tractatumDe auro etargento legato, quibus Vestimentorum et Vasculorum genera explicantur,Lutetiae.ExoficinaRobertiStephani.
BEAR,I.J.THOMAS,R.G.(1964),Natureofargillaceousodour: Nature 201 (1964)993995.
BEAR,I.J.THOMAS,R.G.(1965),Petrichorandplantgrowth:Nature 207(1965)14151416.
BODAEUSASTAPEL, J. (1644),TheophrastiEresiiDe historia plantarum liberdecem,Graec&Latin,Amstelodami.ApudHenricumLaurentium.
BORNECQUE,H. (1930),Cicron.De lOrateur, libre III, textetabliparettraduitparE.CourbaudetH.Bornecque,Paris,LesBellesLettres.
BRODAEUS,IOANNES(1555),Miscellaneorum librisex.Basileae,perIoannemOporinum,132133.
CALCAGNINIFERRARIENSIS,CAELIUS(1544),Operaaliquot.AdillustrissimumetexcellentissimumprincipemD.HerculemsecundumducemFerrariaequartum,Basileae.
CALCAGNINI FERRARIENSIS, CAELIUS (1608), Caelii Calcagnini FerrariensisEpistolarumcriticarumetfamiliarumlibriXVI,studioetimpensisMartiniGaysslinger,Ambergae,exoficinaSchnfeldiana,MDCVIII.
CALCAGNINI,T.G.(1818),DellavitaedegliscrittidiMonsignorCelioCalcagniniprotonotarioapostolico:comentario,Roma,nellaStamperiadeRomanis.
C.A.L.M.A. (2000),CompendiumAuctorumLatinorumMediiAevi (5001500)cur. Michael Lapidge Gian Carlo Garfagnini Claudio Leonardi FrancescoSantietal.,Firenze.
D.B.I.(1960)=Dizionariobiograficodegliitaliani, Roma.DELLANEVA, J. (2007), Ciceronian Controversies (English transl. by Brian
Duvick),The ITattiRenaissanceLibrary26,HarvardUniversityPress,CambridgeLondon.
DILIBERTO,O.(20122013),CelioCalcagnini:umanistadelsedicesimosecoloe giurista dimenticato: Rendiconti Pontificia Accademia Romana diArcheologia85(201213)1325.
ERNOUT,A. (1956),Pline lAncien.HistoireNaturelle.LivreXIII.Textetabli,traduitetcomment.LesBellesLettres,Paris.
-
196
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
GAZA,TH. (1529),TheophrastiDe causisplantarum libriVI,TheodoroGazainterprete,Luteciae,ExofficinaChristianiWechel[Lib.VI,cap.XXV].
GOLBERG, S.M. (2010),Resea de: JakobWisseMichaelWinterbottomElaineFantham,M.TulliusCicero,DeoratoreLibriIII.ACommentaryonBookIII,96230,Heidelberg,Winter,2008,pp.xx+438,enExClass14(2010),34735.
GONZLEZMARN,S.(2003),UnalistadeautoresliterariosenPlinioelViejo:NaturalisHistoriaVII,107117:EmeritaLXXI,1(2003)95114.
HARDOUIN,J.(1741),CaiiPliniiSecundiHistoriaeNaturalislibriXXXVII,quosinterpretationeetnotis illustravit JoannesHarduinus,TomusI,Parisiis.ImpesisSocietatis.
JAN,L.MAYHOFF,K. (19671988),C.PliniiSecundiNaturalisHistoriaeLibriXXXVII.6Vols.Editiostereotypaeditionisprioris18921909,StuttgartLeipzig,Teubner.
KLIEN,N. (1830),Dionysii LambiniMonstrolinesis Tullianae emendationes exeditione Ciceronis operum Lambiniana principe repetitas accurauit Franc.NicolausKleinSilesius,Confluentibus,ImpensisIacobiHoelscher.
KROON,C.(1995),DiscourseParticlesinLatin:a study of nam, enim, autem, vero, and at:StudiesinClassicalPhilology4,Amsterdam,1995,202ff.
KUMANIECKI,K.F.(1969),M.TulliCiceronisScriptaquaemanservntomnia.Fasc.3,Deoratore,Leipzig,Teubner.
LAMBINO,D.(1566),MarciTulliiCiceronisOperaomniaquaeexstantaDionysioLambinoMonstroliensiexcodicibusmanuscriptisemendataetaucta,Parisiis,ExofficinaIacobiduPuys.
LEFEBVRE,TANNEGUY(1670),PrimaScaligerana,numquamantehacedita,cumpraefationeT.Fabri,Ultrajecti,ApudPetrumElzevirium.
LEGURER,ANNICK (2005), Le parfum des origines nos jours,Paris,OdileJacob.
MARCHETTI,V.DEFERRARI,A.MUTINI,C.(1973),s.v.CALCAGNINI,Celio,in Dizionario Biografico degli Italiani, Volume 16, Roma, IstitutodellEnciclopediaItaliana,p.492etss.
MOURECASAS,A.M(2010),PlinioelViejo.HistoriaNatural.LibrosXIIXVI,TraduccinynotasdellibroXIIIrealizadaporI.GarcaArribas,Gredos,Madrid.
PEARCE,Z.(1816),M.TulliiCiceronisAdQuintumfratremDialogitresdeoratore,cum integris notis Zachariae Pearce edidit et aliorum interpretum
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
197
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
animadversiones excerpsit suasque adiecitGottliebChristoph.Harless,Lipsiae,inlibrariaWeidmannia.
PETERSON,W.(1911),M.TulliCiceronisOrationes.Vol.5.Oxford,ClarendonPress.
PIDERIT,K.W.HARNECKER,O.(1886),Cicero.Deoratore,BuchIII,Leipzig,VerlagvonB.G.Teubner.
PINKSTER,H. (2005),The languageofPliny theElder:T.REINHARDT,M.LAPIDGE&J.N.ADAMS(eds),AspectsoftheLanguageofLatinProse,Oxford,UniversityPress,2005,239256.
RACKHAM,H.(1942),Cicero.OntheOrator:Book3.OnFate.StoicParadoxes.Divisions of Oratory, Volume IV. Loeb Classical Library, LondonCambridge,WillianHeinemannHarvardUniversityPress.
RAMOSMALDONADO,S.I.(2013),ErasmoyPlinio:apropsitodelacartaprlogoa laedicinfrobenianade laNaturalisHistoria(Basileae1525):HumanisticaLovaniensiaJournalofNeoLatinStudiesLXII(2013)34337.
RAMOSMALDONADO, S. I. (2014), De stilo presso: Plinio el Viejo en lascontroversiasciceronianas:RELat14(2014)119139.
RAMOSMALDONADO, S. I. (2015), Nemo dulcius, nemo aptius: CicernextractadoporPlinioelViejo:C.MACAS,J.M.MAESTRE,J.FCO.MARTOS(eds.), Europa Renascens.La cultura clsica en Andaluca y su proyeccineuropea,Zaragoza,FederacinAndaluzadeEstudiosClsicosInstitutodeEstudiosHumansticosLibrosPrtico,2015,409447.
ROSATI, G. (1997), Profumo di terra: valori e simboli dellimmaginarioromano: ALESSANDRA AVANZINI (ed.), Profumi dArabia. Atti delconvegno,LErmadiBretschneider,Roma,1997,515528.
SALMASIUS,CL. (1629),Plinianae exercitationes inCaii IuliiSoliniPolyhistoria.Pars altera. Parisiis. Apud C. Morellum Typographum Regium viaIacobaeiadinsigneFontis.
SOMOLINOS DARDOIS, G. (1999), Historia Natural de Cayo Plinio Segundo,TrasladadayanotadaporelDoctorFranciscoHernndez,contrad.deG.delaHuertade los libros2637,2ed.1vol.Madrid (1ed.,3vols.,Madrid.1998,quecorrespondealostomosIV,VIyVIIdelasObrasCompletasdeFranciscoHernndez,editadasenMxicoporlaUNAMen976).
VILLARI,S.(1996),GiovanniBattistaGiraldi.Carteggio,Sicania,Messina.WILKINS,A.S.(1902),M.TulliCiceronisRhetorica.TomusI.Librosdeoratore
trescontinens,eTypographoClarendoniano,Oxonii.
-
198
SandraI.RamosMaldonado
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
WIMMER, F. (1866), Theophrasti Eresii Opera quae supersunt omnia Graecarecensuit, Latine interpretatus est, Indices rerum et verborum absolutissimosadjecit,Parisiis,editoreAmbrosioFirminDidot.
WISSE, J.WINTERBOTTOM,M.FANTHAM,E. (2008),M.TulliusCicero,DeoratoreLibriIII.ACommentaryonBookIII,96230,Heidelberg,Winter.
WOLVERTON, R. E. (1964), The Encomiun ofCicero in Pliny the Elder:HENDERSON,Ch.(ed.),Classical,MedievalandRenaissanceStudiesinHonorofBertholdLouisUllman,Rome,1964,I159164.
-
Deterraeodore:unaepstolalatinadeCelioCalcagninisobreunpasajecontrovertidodecriticatextualenPlinioelViejoyCicern
199
gora.EstudosClssicosemDebate20(2018)
*********
Resumo:AnlisedeumproblemadecrticatextualapropsitodeumapassagemsobreosperfumeseocheirodaterralocalizadoemCic.deOrat.3,99,referenciadoporPlnioemNat.13,21eNat.17,38.Paraestaanliseanalisamseasopiniesexpressasporhumanistaseestudiososposterioreseutilizaseoprimeiroestudo,ediocrticaetraduodeumacartadeCelioCalcagninidirigidaaCamiloVistarini,datadadeBuda,em1518,ondesediscuteestapassagemdeCcero luzda sua transmissoe receoemaNaturalisHistoriadePlnio.
Palavraschave:Ccero;PlniooVelho;ediocrtica;crticatextual;Humanismo;CelioCalcagnini.
Resumen:AnlisisdeunproblemadecriticatextualapropsitodeunpasajesobrelosperfumesyelolordelatierralocalizadoenCic.deOrat.3,99,extractadoporPlinioenNat.13,21yNat.17,38.Paraesteanlisisseexaminanlasopinionesvertidasporhumanistasyestudiososposterioresyseacometeelprimerestudio,edicincrticaytraduccindeunacartadeCelioCalcagninidirigidaaCamiloVistarini,fechadaenBuda,en1518,donde sediscute estepasajedeCicern a la luzde su transmisin y recepcin en laNaturalisHistoriadePlinio.
Palabrasclave:Cicern;PlinioelViejo;edicincrtica;crticatextual;Humanismo;CelioCalcagnini.
Rsum :Analyse dun problme de critique textuelle au sujet dun passage sur lesparfumset lodeurde la terre situdansCic.deOrat.3,99,mentionnparPlinedansNat.13,21etNat.17,3.Pourcetteanalyse,onexamine lesopinionsexprimespardeshumanistesetdesspcialistesultrieursetonutiliselapremiretude,ditioncritiqueettraductiondunelettredeCelioCalcagniniadresseCamiloVistarini,closeBuda,en1518,oondiscutecepassagedeCicronlalumiredesatransmissionetrceptiondanslaNaturalisHistoriadePline.
Motscls: Cicron; Pline lAncien; dition critique; critique textuelle;Humanisme;CelioCalcagnini.
- 9.Deterraeodorebranca