i

DAGBANI

2018 TI~BIHI BAJ!TI

2018 BAJ!TI LAHIBALI MINI B$MMA NI NYAMMA ZALIGU SH!LI DIN BE ASAMA

ii

Ti`bihi ni y1n tooi nya lahibali `4 lu6‟ sh1li di yi ni` ka b1 b4ri li

Ghana g4mnanti 2018 Baj1ti lahibali mini nyamma ni Ti`bihi baj1ti ny1 la din be intan1ti:

www.mofep.gov.gh

A yi b4ri di za6‟ b4bigu, jaande nyami “Public Relations Office of the Ministry of Finance”:

Public Relations Office New Building

Ground Floor

Room 001 or 003 P. O. Box MB 40

Accra - Ghana

Email: info@mofep.gov.gh

iii

DIN BE KUNDI ~$ NI ZILINKOM ......................................................................................................................................... iv

YA^I YINI: PILIGU ......................................................................................................................... 5

TAMAHA DIN BE 2018 BAJ!TI MAA NI (TINGBANI B$MMA NI NYAMMA TARISI) ..................... 6

LA^IBOBO MINI PINA: G$MNANTI NI DOLI SO‟ SH! ~A N-NYARI LI^IRI ............................. 7

LA^IDIBO: G$MNANTI NI DIRI LI^IRI SH!M ............................................................................. 8

2017 YA^A SH!~A KPA~MA~A NI DAA BENI NI TI NI Y!N YUUNI BINSH!~A 2018 PUUNI

........................................................................................................................................................ 10

Ni6ilimbu6um ...................................................................................................................................... 10

Soya Dolibu Ya6ili ............................................................................................................................. 12

Sabita mini Kom N1ma .................................................................................................................... 13

Shikuru ................................................................................................................................................. 14

Alaafee .................................................................................................................................................. 16

Pukparigu ............................................................................................................................................. 17

Daabiligu mini Feeranima .............................................................................................................. 19

Tingbani mini di daa]iyanima. ...................................................................................................... 20

Ya M1bu ................................................................................................................................................ 21

Pala ........................................................................................................................................................ 21

Tuma ...................................................................................................................................................... 23

}ilelini Bi1risu` .................................................................................................................................. 23

Zalisi Za` Tum: G4mnanti ni ni` nia ni o ni` Binsh1`a: ................................................................ 24

NAABU .......................................................................................................................................... 26

Bachinima Gbunni(Baj1ti Bachinima) ............................................................................................ 28

Teebulinima Pebu

Teebuli 1: 2017 la6ib4bu nyabu soya mini pina ni piri sh1m ........................................................ 8

Teebuli 2: Birijinima mini pala maalibu ni paai sh1m .......................................................................... 22

Anfoonima Pebu Anfooni 1: Baj1ti Binkpulli ..................................................................................................................... 6

Anfooni 2: 2018 Dund4`ni nyamma ni piri sh1m ............................................................................. 8

Anfooni 3: Binyara mini di la6idibo ni piri doya sh1m 2018 yuuni puli ni ..................................... 9

iv

ZILINKOM

I. 2017 Baj1ti ny1la din kahigi vi1ny1la n-wuhi G4mnanti ni kpu6i so‟ sh1`a ni o ta6i ti ti`gbani `4 daabiligu, ka ti pahi ti`gbani sh1`a ban pahiri buyi la6‟ nyabo ti`gbani, ka pali alikawuli sh1`a zaa o ni daa gbaai ni o ni ni` n-ti Ghana ti`gbaninima.

II. Chiri pia (10) din gari la ha, soya pam daa ny1la din kpu6i ni di maali ti daabiligu ka ti mi na kuli ny1la ban ]i yim ni ti gu ti ni daa nya binsh1`a maa. Ti ny1la ban biri zoosim bimbira mini tuma dama G4mnanti `4 ny1la `un tibigi Ghananima bi1risu` pam.

III. Chiraa sh1m tuun‟ kp1ma tumbu nyaa`a, G4mnanti ny1la:

~un che ka ti SHS shikuriti chandila ni` yoli n-ti sokam zaa;

~un yihi ti`gbani a]ianima bi1higu sh1hi (National Digital Addressing

System), din y1n wuhiri a]ia kam ni be sh1li Ghana ti`gbani ni; ~un yihi ti`gbaninima foto zu6u`mahi na; nti pahi Karimbanima shikuriti mini n1sibihi la6i `mahira labisibu na.

Ka kpe ban zuri gbiri salima y1lt46a ni (Galamsey).

IV. 2018 Baj1ti maa puuni, ti ny1la ban y1n kpa`si ti kaya ni ta6ada tuun‟ ba`sim din yi Ti`gbani tuum‟ ba`sim maligu la6i`gu (NEIP) puuni l, banlee ti bi „pola ban Yuma chani yuun‟ pihita ni anu (35) la. Ti ni lahi za` ti za`sim ni` li6iri di n-ni` m4bu, l1biginsim,pukparigu mini pukparigu daabiligu ni, tuma bo n-ti salo ni nuuni tibiginsim ni.

V. 2018 Baj1ti ny1la din lahi wuhiri Ghananima ni y1n za` l1biginsim soya nianima n-kp1hi tuma ni sh1m (Sustainable Development Goals) (SDGs), ni di che ka ti nya zoosim din mali dariza. Baj1ti `4 kamani SDGs ny1la din lo ni di tahi ninsalinima zu6usaa, din y4n che ka b1 la6im b1ni, zoosim ni nangbanyini andunia yaa`ga zu6u.

VI. Ti yi y1n che ka ti Baj1ti y1likpana maa ni` pali ka za` Ghana ka di l1bi nyamma ni be lu6i sh1li, n-kpa`siri ya ti Ghana bilichinnima `4 ni yi che ka ti zaa kpu6i G4mnanti nia maa, dini n-ny1 tuma yihibu na “ninsalinima kpa`sibu mini zoosim din y1n yi ti nangbanyini bi1higu ni na, din y1n yooi soli n-wuhi ni y1lima`li be ti bi1higu ni ka tahiri daabiligu zoosim na.

VII. M puhiri Ghananima zaa ni b1 kpa`ma`a b1 ni ny1 Ghananima la zu6u, }engamayilinima, ti Nanima, l1biginsim zonima,suhudooyilinima mini salinima ban nia ny1 ni bi l1bigi ti Ghana ti`gbani.

VIII. Naawunini ni` alibarika ni` sokam ni.

Minister for Finance

5

YA^I YINI: PILIGU

Bo n-ny1 Tingbani Baj1ti?

1. Ti`gbani Baj1ti ny1la soli din wuhiri G4mnanti ni y1n nya li6iri lu6i sh1li polo ni o ni y1n di li n-doli so „sh1li. Ghana ti`gbani puuni, minisa `un su la6‟ dibo ya6ili G4mnanti yiko puuni ny1la Ghana fukumsi zaligu ni gbaai so ni o maali shili ka za` o Baj1ti n-wuhi jint4riba yuuni kam puli ni, Ti`gbani Baj1ti ny1la din gbaai yuun‟ yini ko January dahin‟ yini (1

st) za`

hali ni burinya goli bi16u pihita ni yini (31st December), dini ka b1 booni la6

„dibo yuuni maa.

2. 2018 Baj1ti maa wuhirila Ghananima ni mali United Nations (UN)

L1biginsim Soya Nianima (Sustainable Development Goals) (SDGs) n-tumdi tuma ya6a zaa sh1m. September 25th bi16u pishi ni anu dali, yuuni 2015

puuni, ti`gbana ban be anduniyayili daa kpu6ila nia sh1`a ni b1 za` guli dunia namti1ri ka bo s4`sim ti ninsalinima zaa, n-kpa`si nangbanyini mini zosimli ka di zaa ny1 bin palli m-be ti l1biginsim nianima ni.

3. Ti l1biginsim soya nianima (Sustainable Development Goals) (SDGs) zaa

yi6isila pia ni ayop4in (17). Nia kam malila di ni b4ri binsh1`a di ni b4ri ni di nya za` cha` yuun‟ pia ni anu saha (15) (2015-2030). P4i ka nianima `4 ti y1n pali, sokam tu ka o ni`di di ni tu ni o ni` sh1li, bana n-ny1 G4mnanti, ]e`gamayilinima, ti`bihi ni ninsalinima kamani nyini. Lala ti`bihi Baj1ti `4 wuhirila binsh1li G4mnanti ni y1n ni` ka tooi za` l1biginsim soya nianima (SDG) n-tum tuma. Lala nianima `4 ny1la din be gbana `4 puuni, din y1n che ka salo zaa ni tooi nya li.

Bo n-lee ny1 Ti`bihi Baj1ti? 4. Ti`bihi Baj1ti ny1la b1 ni kahigi lahibali sh1`a poloni ka di mi gba be

ti`gbani Baj1ti puuni. Di ny1la soli za` ti salo zaa ka wuhiri ni Ghananima zaa ny1la ban mali milinsi pam za` cha` binsh1`a din be Baj1ti puuni.

Baj1ti So‟ doligu

5. 1992 Zalisi buku (Article 179 (1)) b4rimi ni G4mnanti za` Baj1ti n-wuhi jint4riba kamani goli puuni p4i ka la6‟ dibo yuuni maa naan paagi. G4mnanti la6‟ dibo minisita n-ny1 `un y1n za` Baj1ti maa n-wuhi ba. Lala Baj1ti `4 ny1la din doli soya bunahi zu6u: shili maalibu, nuu dihibu, tuma mini yulibu, vihibu mini zahimbu kamani din be anfooni din doli `4 na:

6

Anfooni yini: Baj1ti Binkpuli

6. Minisita `un su la6‟ dibo ya6ili b4rila ha`kaya Minisita sh1ba ban pahi sani, tuma du‟ zu6uri (MDAs) ni zamaatu zaa sani din nyaa`a ka che ka o miniba ]ini n-gbaai din y1n kpe Baj1ti maa ni. Minisita `un su la6‟ dibo ya6ili (MoF) y1n yimina nti s4` tuma duzu6uri (MDAs) ban be G4mnanti ya6ili ni b1 lihi b1 bu6isa din be b1 ni Baj1ti sh1li maa ka ba`si ba kadama b1 bu6isa maa mini ti`gbani l1biginsim zalisi ny1la din doli taba.

7. Lahibali sh1li b1 ni bu6isi maa ny1la b1 ni y1n za` sh1li n-ti Kabinantinima ni b1 sa6i n-ti. Minisita `un su la6‟ dibo n-y1n zani G4mnanti zaani n-za` lahibali sh1li b1 ni bu6isi gba` puuni maa n-wuhi jinaduunima ka b1 deei, n-`me nangbankpeeni, ka sa6i n-ti, ka za` li ni` zalisi puuni ka di lee zalikpani.

8. Minisita `un su la6‟ dibo ya6ili y1n bahi za`la o s4`sim n-ti tuma du‟ zu6uri (MDAs) n-doli b1 ni b4rili sh1m, ni di za` tum b1 ni daa bu6isi ni b1 ni tum tuun‟ sh1`a za` j1ndi b1 ni sa6iti Baj1ti sh1li maa. B1 y1n yula tuma du‟ zu6uri `4 tuma `4, ka vihi b1 la6‟ dibo ka lahi, zahim li ni di che ka b1 tooi za` ti`gbani a]ia n-tum vi1ny1la.

TAMAHA DIN BE 2018 BAJ!TI MAA NI (TINGBANI B$MMA NI NYAMMA TARISI)

9. Tamaha din be 2018 Baj1ti maa ni n-doli `4 na:

GDP zoosim zaasa yi6isila 6.8 k4bigi vaabu puuni; GDP din pa kpa‟ bindi zaasa zoosim yi6isila 5.4 k4bigi vaabu puuni; Yuuni bahigu n1ma daa ni duri ka si6iri sh1m ny1la 8.9 k4bigi vaabu

puuni; N1ma shaara lunzahim ni paai sh1m ny1la 9.8 k4bigi vaabu puuni; Baj1ti di n-ya6i ni paai sh1m GDP ni ny1la 4.5 k4bigi vaabu puuni;

Baj1ti Binkpul

li

Shili Maalibu

mini za` ti

Sa6i ti

Za` tum tuma

Yulibu, Vihibu mini

Zahimbu

7

La6‟ sh1li din guui yi6isila 1.6 k4bigi vaabu puuni; ni Tinduya ni la6‟ s4`da din guui ku pooi tinduya ni n1ma mini tuma gubu

chira ata ni pirigili (3.5) zu6u.

G4mnanti La6ibobo Soya 10. Di ni y1n s4` la6ibobo tuma 2018 puuni zu6u, G4mnant ny1la `un za`

soya din doli `4 na `4 m-pahi so‟ sh1`a din pun beni la zu6u;

Ni di ni` ta6ibu din mali yaa za` cha` ti farigu zalisi la polo, di bahi bahindi ti farigu din gahim la.

Ny1la `un y1n labi lihi ti farigu deebu so‟ kurala sh1`a din kuli y1n kpa`si farigu deebu;

O ni za` farigu nuu dihibu zalisi la tum tuma;

O ni pahi so‟ sh1`a b1 ni doli deeri farigu la sh1hiragbana din y1n che ka di y1ligi gbaai ]engama duzu6‟ kara ya6a la zaasa;

O ni kpa`si n1ma farigu deebu; nti pahi Ghana salim‟ b46a zu6u yulibu.

La6idili Zu6u Lihibu Soya 11. Ti yi b4ri ni ti booi ti Baj1ti dinya6i, so sh1`a din doli `4 na n-tu ni ti

doli. Ti y4ri yobu soya labi vihi vi1ny1la;

Chief Executive Officers (CEOs) mini Boards of State Owned Enterprises (SOEs) kpamba piibu darizanima;

Y4ri yobu soya zalisi gbubbu;

Ti`gbani tuma du‟ zu6uri kpamba vihibu;

Tuma duri n1ma mini motonima tibu; ni G4mnanti g4rima vihibu soya din y1n che ka b1 ti o binsh1li din y1n

kpa`si di darizatali.

LA^IBOBO MINI PINA: G$MNANTI NI DOLI SO‟ SH! ~A N-NYARI LI^IRI

12. G4mnanti nyarila o li6iri soya ayi puuni; dimb4`4nima n-ny1 dund4`ni li6‟ nyamma mini pina. Dund4`ni li6inyamma ny1la din gbaai farigu la6‟ `mahi, ti`bihi toto nima, la6i`mahi din pa farigu nti pahi la6i`mahi din pahi. G4mnanti ni y1n kpa` o ma` sh1m n-tooi nya li6iri tum o tuma y1n dolila niriba, feeranima nti pahi tuma durinima ni y4ri b1 farigu doli saha sh1m,

13. September 2017, La6ibomma mini Pina daa yi6isila GH¢28,429.20 miliyo` din daa yi6isi 14.1 GDP k4bigi vaabu puuni. Di bayana ny1la din be teebuli din do gbunni `4.

8

Teebuli 1: 2017 La6ibommanima mini Pina ni Pu sh1m

La6ibomma yuli

2017

Baj1ti ma`li Baj1ti sh1li di ni labi lihi

B1 ni di1hi la6i sh1li (Jan-Sep)

La6ibomma mini Pina ni yi6isi sh1m 44,961.63 43,096.66 28,429.20

Dund4`ni La6inyamma 43,430.11 41,565.14 27,481.10

Farigu La6inyamma 34,382.05 33,017.08 22,135.60

Ti`bihi t4hibu 296.33 296.33 296.20

Din pa Farigu La6inyamma 6,670.04 6,170.04 3,832.70

La6inyamma din pahi 2,081.69 2,081.69 1,216.60

Pina 1,531.52 1,531.52 948.10

14. Di daa bu6isimi n-ti ni la6inyamma mini pina yuuni 2018 y1n ny1la

GH¢51,039.10 miliyo` din yi6isi 21.1 GDP k4bigi vaabu puuni. Dund4`ni la6inyamma din yi6isi GH¢50,452.40 miliyo` ka pina mi ny1 GH¢586.80

miliyo`. Di ni pu sh1m zaa ny1la din be tuuli Anfooni (1) maa ni.

Anfooni 1: 2018 Dund4`ni La6inyamma ni pu sh1m

LA^IDIBO: G$MNANTI NI DIRI LI^IRI SH!M 15. G4mnanti dimma ny1la din wuhiri o ni mali nia ni o di li6iri sh1m za`

cha` o tuma polo yuuni puli ni.

Farigu La6inyamma,

39,881.60

Ti`bihi t4hibu, 419.10

Din pa farigu La6inyamma,

8,047.20

La6inyamma din pahi, 2,104.50

9

16. Bini din gbaai September 2017, dimma din gbaai paliti dehibu daa yi6isila GH¢37,705.00 miliyo`. Ka di che ka GDP k4bigi vaabu puuni yi6isi 18.7, GH¢41,036.20 miliyo` Baj1ti maa puuni. 2018 puli ni, GH¢62,010.30 milio` din yi6isi GDP 25.7 kobigi vaabu puuni ny1la b1 ni za` bu6isi nti yuuni maa dimma.

17. Ti ni tooi kpahim kadama la6inyamma mini pina din yi6isi GH¢51,039.10

miliyo` maa pala din y1n sa6i dimma sh1li di ni bu6isi ti GH¢62,010.30

miliyo` maa. Lala zu6u, G4mnanati ny1la `un y1n pa` GH¢10,971.10

miliyo` din ni che ka o tooi limsi la6inyamma sh1`a din pooi maa. Anfooni 3 ny1la din wuhiri dimmanima ni di ka pu sh1m yuui 2018 pulini.

Anfooni 2: Dimmanima ni di ka pu sh1m yuuni 2018 puli ni

18. Ti ni tooi kpahim ka dama G4mnanti nia kuli kpala di yo tumtumdiba nti pahi sam‟ sh1`a din doli G4mnanti.

Kpam Nyamma mini Dimma Pubu

19. 2017 yuuni, ti daa ny1la kpa‟ ankora kamani 5,795,014 ti kpam ya6a la ni. Ka dimb4`4 daa yi6isi kamani US$339.32 miliyo`, din ny1 GH¢1,451.39

miliyo`.

20. Ti ni daa nya kpa‟ sh1li ti kpam gbibu tuma maa saha daa ny1la

US$362.58, din yi6isi GH¢1,552.13 miliyo`. Li6iri `4 puuni, US$127.09 miliyo` din yi6isi GH¢546.31 miliyo` daa ny1la b1 ni za` sh1li n-s4` tum

Tumtumdiba Ku`' zoo 19,595.10

Tuma mini n1ma yori,

3,532.50

Ny4ri y4ri, 14,909.80

Boommanima, 172.00

Pina din chani

G4mnanti Tuma du' sh1`a

dabam, 12,046.00

}ili1li y4ri, 257.50

Dimma Sh1`a din pani ,

2,104.50

Farigu Li6iri, 1,638.10

La6idaya Dimma, 6,896.30

Paliti Deebu, 858.50

10

2017 Baj1ti tuma, yuuni puli ni Baj1ti li6iri (Annual Budget Funding Amount, (ABFA)).

21. 2018 la6idibo yuuni maa, ti ni daa mali ti kpam ny1bu laasabu sh1m daa yi6isila US$669.41 miliyo`. Lala li6iri `4 puuni, US$235.10 miliyo` ka b1 y1n yihi n-s4`si 2018 Baj1ti maa (ABFA).

2017 YA^A SH!~A KPA~MA~A NI DAA BENI NI TI NI Y!N YUUNI

BINSH!~A 2018 PUUNI

22. 2017 yuuni maa ni, G4mnanti daa yuunila biny1ra pam ni o za` che ka ti daabiligu chani vi1ny1la, ka di ny1la o kuli zoorimi n-gindi yoori tuma tiri ban ka mini ban mali, kamani o ni daa bu6isi ti l1biginsim soya nianima SDG din pahiri anii (8) ni sh1m la. Lala tuun‟ kpema maa sh1`a n-do gbunni `4;

Ni6ilimbu6um 23. Ti yi b4ri ni ti ni6ilimbu6um be alaha, ka tumdi vi1ny1la, ka lahi y1n b1ni

ka ]emana `4 dini saha kam ka b1 ni y1li l1biginsim soya maa nima SDG

puuni din pahiri ayop4in (7) la; 2017 puuni, G4mnanti daa ny1la `un tum tuun‟ sh1`a din doli `4 na:

O daa pahila ni6ilimbu6im yaa kamani 445MW ni di s4` kpa`si ti`gba` ni6ilimbu6um: din tahiri ti ni6ilimbu6im yaa din ny1 4,132 MW cha` ti lebi 4,577MW 2017 yuuni ni;

O daa yimina n-ti k4hi wunta`a ni tiri furila sh1`a neesim la kamani 52,191 (din mali mobali chaajibu bukaata) n-ti nandaamba

li6iri din yi6isi pisop4in k4biga vaabu puuni 70;

O daa naagi mihi anu (5)

pahibu Ada East District (Pediatorkope), Krachi East (Kudorkope), Krachi West (Atigagome mini Wayokope);

N tari gaasi silinda 17,000 ni neemb4ra din daa pahi be b1 ti`kpansi toontibo la6insi tuma ni (RLPGPP);

Tinkpansi 289 ka b1 daa za` m-pahi ti`gbani ni6ilimbu6um maa zu6u;

11

Ka tu6i (Transmission System Reinforcement Project) tuma la ni di l1bigi tuma dariza, nti pahi suhudoo mini suma`a ka di pahi. Din kpa talahi sh1`a n-ny1 din doli `4 na:

o Kpando-Kadjebi 161kV Ni6ilimbu6um waayibu mihi daa ny1la b1 ni naagi sh1li

o Aboadze-Prestea Ni6ilimbu6um waayibu din mihi daa pahi kamani 330kV vaabu pisop4in (70%) k4bigi vaabu puuni din naagi.

o Prestea-Kumasi mihi daa ny1la 330kV ka di ni paai sh1m ny1 vaabu pisop4in (70%) k4bigi vaabu puuni.

o Kumasi-Bolgatanga Ni6ilimbu6um waayibu mihi yi6isi 330kV K4bigi puuni vaabu pihinu (50%) daa ny1la din naagi

24. Ti yi y1n mali ti ni b4ri ni6ilimbu6um sh1m 2018 yuuni puli ni, din `una

G4mnanti ni ni`la biny1ra din doli `4 na:

Pahi ni6ilimbu6um ni yiri sh1lina yaa kamani 484MW (Cenpower,

340MW; tuuli ya6i yini yaa 144MW);

Pahimi ni6ilimbu6im mihi yaa kamani 330kV Kumasi-Bolgatanga tuma ya6ili sahakam ka bahi naagi Aboadze-Prestea 330kV ni Prestea-Kumasi 330kV yaa;

~un tu6imi tinkpansi 1,796 ti`gbani ni6ilimbu6um mihi pahibu la, ka zali mihi pahibu ma]ina dibaa ata Ada East District mihi pahiri ya6ili tuma ni;

Ka ti palazu6u ni6ilimbu6um kamani 69,250 150W LED, ka lahi tari 300,000 (Timer Switches) ni di s4` baligi ban mali firijinima bu6um y4ri;

Gaasi nambu shee din yi Sankofa Gye Nyame ya6ili la daa ny1la o ni pili sh1li 2018 yuuni maa pirigili ni;

LED furilanima din y1n s4` tiri ni6ilimbu6um kamani o ni daa ni` nia ni o ni labisina la daa ny1la o ni tari di miliyo` pia ni ayi (12 million).

O daa lahi zali nuuni tuumba`sim b4himbu shee (TVET) ni di wumsi bihi za` j1ndi kpam mini gaasi maalibu;

O lahi pili MDAs (Solar Rooftop Programme) wunta`a bu6um furilanima tuma la ni di booi G4mnanti la6idibo za` cha` ti biny1ra polo.

O lahi yihi lala wunta`a ni tiri furila sh1`a maa na kamani bin din kalinli yi6isi 50,000 n-tari yili sh1`a ban ka yiko.

LED furilanima din kalinli yi6isi miliyo` pia ni ayi (12) lahi ny1la o ni tari sh1li ni di booi ti ni mali ti ni6ilimbu6um tumdi tuma sh1m ka di be la6i`gu sh1li din yuli booni nyamma la6i`gu la LED.

12

25. 2018 yuuni `4, G4mnanti malila nia ni o di li6iri kamani GH¢914.40 miliyo` n-ni` ya6 „sh1`a din‟ kali `4.

Soya Dolibu Ya6ili 26. Za` cha` G4mnanti kpa`ma`a soya dolibu ya6ili poplo, o ny1la `un daa

yina ni so‟ chibisi `4 yuuni 2017 din gariti `4 puuni; O yihi kompiitanima za` tum tuma ti teeku noya ni ban tumdi ti

ti`gbani dundoguliba la sani ni di s4`di daabiligu ka di ni`di yom ka lahi ka saha dibu ni di s4` yihi li6iri na;

Tema mini Takoradi teeku noya daabiligu shee la ny1la din tu6i y1ligibu ni di s4` che ka konteenanima pam tooi zani ka di pala di y1n dila saha;

Kotoka International Airporti la (KIA) so „chandiba vuhim shee

(Terminal 3) daa ny1la din tu6i y1ligibu ni di tooi deei so‟ chandiba kamani miliyo` dibaa anu (5 miliyo`) laasabu yuuni kam

Ho Alepile paaki (Airport) la tuma tumbu ni, vaabu pihinahi ni ayop4in

(87%) daa ny1la din naagi; Wa Aerodrome daa ny1la din naagi ka di l1bigi du‟ sh1`a so‟ chandiba

n1ma deebu shee;

Loori kara ban galisim paai 10.1km ]ii buyi mini 4.5km za6‟ yini pala daa ny1la b1 ni maali sh1li Sekondi za` cha` Takoradi mini Kojokrom,

ka di che ka ziliji kpebu piligi; Ziliji palli wa6ilim din paai 85km daa ny1la b1 ni pili sh1li maalibu ni

di yiri Tema Porti ni n-kuni kuligi duli Volta Lake mini Akosombo Porti la polo;

27. 2018 puuni, G4mnanti ni ni` binsh1`a dindoli `4 na:

O ni tu6i tuma din y1n l1bigi Western soya (Kojokrom-Kumasi b4bili la soya mini Dunkwa-Awaso-Nyinahin) ka tu6i lala soya `4 maalibu Tema–Akosombo soya b4ba la zaa;

HO Alepile paaki (Airport) lubu shee la mini sochandiba deebu shee la (KIA Terminal 3) daa ny1la din naagi

Sochandiba deebu shee daa ny1la b1 ni pili sh1li, ka y1ligiri b1 guubu shee mini binsh1`a din kpa talahi Kumasi Alepile paaki (Airport) la puuni;

13

(Phase II) Tamale Alepile paagi (Airport) tuma din pahiri ayi la gba paagi paaki sh1li din mali sochandiba deebu shee ni din ni tooi deei A]i chandiba kamani 5000m2, ka di ny1la din mali zu6usaa pala yihibu tirafiiki yulibu, bu6um kpihibu duu ni binsh1` din kam tu ni di beni.

Sabita mini Kom N1ma 28. Ti ni y1n tooi ni` sh1m kpa`si sabita mini kom tuma kamani SDG

ayobu (6) ni wuhi sh1m, G4mnanti daa ny1la `un kpu6i so‟ chibisi `4 2017 yuuni pulini: Molo din ny1 (Operation

Vanguard) za` j1ndi salima gbibu (Galamsey) ka di che ka ko‟ nyuri su` nyabu kpa`si kamani lahibali din beni ni wuhi sh1m;

Pili Wa Kom tuma la ka naai (Water Supply Project) mini Cape Coast gba kom tuma la, (Water Supply Project), Essakyir (Water Supply Project)-Addendum 1, Akim Oda, Akwatia mini Winneba

(Water Supply Project) kom tuma la;

Tuun‟ sh1li din da` tooni (1) mini din pahi ayi (2) za` j1ndi ti`kpansi kom tuma mini sabita tuma la (Sustainable Rural Water and Sanitation Project) (Five District Water Supply Scheme) daa naaya nti pahi Ankrokeri kom tuma din be Ashanti Region la; ni

B1 daa kari niriba ni b1 di lahi bahi sa6iri lu6‟ sh1`a Accra Metropolis ni bi bahi noli ni b1 bahimi sa6iri la.

29. 2018 yuuni puuni, G4mnanti ny1la `un y1n pili tuma `4: Kom tuma ya6ili din pahi

ayi (phase 2) y1n j1ndi la

(Sustainable Rural Water Supply Project), pompinima sabu tinkpa`bihi pihinu 50 laasabu ni nti pahi waananima kamani k4bishita laasabu (300);

14

N tu6u yaligi kom tuma ladin be Kpong (Water Supply Expansion),

Aqua Africa, Yendi, Damongo, Tamale, Sunyani, Sekondi-Takoradi, Essiama nti pahi Navrongo kom tuma la (Water Supply Projects); ni

Y1n mi1la baanjiriti 200,000 n-ti niriba di mini bim‟ b46a 20,000 n-ti tumtumdiba ka di j1ndila b1 “so kam baanjira” (Toilet for All) tuma la ni di baligi sambanni baanjira la damdibu.

30. 2018 puuni, G4mnanti ni`la nia ni o za` GH¢183.63 miliyo` n-kpe ya6ili `4 tuma ni.

Shikuru

31. Ti yi y1n bo kari` su` n-ti shikuru ni di che ka Ghananima zaa tooi tim nuu za` cha` ti ti`gbani li1biginsim polo kamani SDG ya6ili anahi (4), ni wuhi sh1m G4mnanti ni ny1la `un kpu6i so‟ chibisi `4: O y1n ti la li6iri ka b1 yo

shikuriti li6‟ `mahi sh1`a din na bi yo ka pahili kobigi puuni kobigi vaabu zu6u (100

percent) ka di yihi li GH¢4.50

la ni n-tahi GH¢9.00;

O deela 2017 BECE sabibu y4ri la k4bigi puuni vaabu pisop4in (70 percent) zu6u n-ti bihi ban be G4mnanti mini bihi ban be ]engama shikuruti la ni (JHSs);

Bibihi Shikuriti Kpa`sibu (Complementary Basic Education (CBE))

kari` tuma la ny1la din daa che ka bihi kamani 182,652 yuuni (2013/14-

2016/17) tooi nya s4`sim. CBE tuma `4 ny1la din wuhi ni kobigi puuni, pihiyobu ni ap4in (67 %) n-daa yina ka pihiwei ni ayi (92 percent) k4bigi puuni daa kpe shikuru ma`li;

Pilila tuma ni o labi maali ka mi1 shikuruduri pisop4in ni awoi (76)

sh1`a din lura nti pahi bibihi shikuruduri pihinii (80);

S4` tampu6ili za` cha` SHS Yoliyoli chandi la polo September goli ni ka di ny1la o y1n deela yuun‟ yini shikuru bihi kamana 353,053 fiisi sh1li (GES Council) kpamba ni sa6i nti ni b1 yo la ka lahi booi shikurubi kura ban pun be Senior High shikuruti maa ni shikuru y4ri;

15

Ny1la `un ti SHS yuun‟ yini bihi b4himbu bukunima; SHS yoliyoli tuma `4 puuni Secondary Education Improvement

Programme (SEIP), mi1 la Senior High Shikuru pala pishi ni ata (23%)

din paagi pihinii ni ayobu (86%) k4bigi puuni ni di naai, ka pihinahi ni ayobu (46) bini pihinu (50) puuni sh1`a di ni daa kpa`si la mi naai, ka b1 galisi li n-ti ka lahi tahi bihi kamani 10,027 lala shikuriti `4 ni yoloyoli, nti pahi

Ka lahi labisi chichabihi kamani 49,000 ban be G4mnanti Shikuriti pihinahi (41) la ni li6‟ `mahi na b4himbu yuuni 2017/18 pulini.

32. 2018 Yuuni pulini, G4mnanti ny1la `un y1n:

Y1ligi Shikuriti li6‟ `mahi la ka di paagi shikuru gahinda sh1`a din beni ka lahi ti b4himbu bukunima mini wuhibu mini karimbu ni1ma;

Y1ligi Bibihi Shikuriti Kpa`sibu (Complementary Basic Education programme) tuma la ka di paai distrikti pia ni anahi (14) ka di tooi s4` bihi kamani 40,000 ban be shikuriti ni. GES shili maalibu yuuni 2018

puuni, b1 ny1la ban pili CBE distriktinima pishi (20) puuni; N-ti G4mnanti Shikuriti sabibu bukunima kamani 25.2 miliyo`;

Valigi shikuriti pihinu (50) labi maali ka lahi me bibihi b4himbu duri k4bishiyi (200) KG duri;

Tu6i SHS yoliyoli kari` la nti shikurubihi ban y1n doli na ka lahi me duri din ni tooi baligi shikurubihi kpu6ibu galisim la;

Chicha Shikurubihi kamani 52,000 n-y1n deei chicha Shikurubihi Kpu6ibu Li6‟ `mahira la anfaani kari` yuuni 2017/18 pulini; ka

Deei BECE bihi ban be G4mnanti Shikuriti ni zahimbu y4ri zaa (100%).

33. 2018 yuuni pulini, G4mnanti ni`la nia ni o ku li6iri kamani GH¢9,258.84

miliyo` n-ni` ya6ili `4 tuma ni.

16

Alaafee 34. Ti yi b4ri ni ti salo mali alaafee ka tumdi ni ti nya SDG din pahiri ata (3)

din ny1, “b4mi alaafee ka kpa`siri bi1ri vi1li salo zaa sunsuuni”, G4mnanti daa ny1la `un kpu6i tuma din doli `4 na yuuni 2017 pulini: O daa bola li6iri din ny1 GHS0.6bn cha` ti ti`gbani alaafee b4mma la

(National Health Insurance Scheme (NHIS)) polo. Dimb4`4 ny1la din kpa`si ti daashibitinima tuma ka di chani vi1ny1la;

ti yi kana alaafee ya6ili tuma duri polo, ti ni daa nya binsh1`a m-b4`4: o o daa m1la alaafee karim duri naai ti` sh1`a din doli `4 na; Sampa,

Asankragua, Pantang mini Korle-Bu d4rikp1ma yulibu shee; o District dibaa anahi ashibiti duri gba ny1la din sa6i naabu. Lala

ashibitinima maa mini di ni pahi ni paai sh1m m-b4`4, Kumawu

vaabu pihiyobu (60%), Fomena pisop4in ni ayi 72%, Abetifi vaabu pihita ni anu (35%), Takoradi European Hospital vaabu pihinu

(50%), ni b1 tumtumdiba bi1higu shee gba ny1la din paagi vaabu pihiwei ayika (89%) ni naabu; Tuma din pahiri ayi ny1la b1 ni pili sh1li Tamali Ashibiti titali ni ka di gba paai vaabu pihinu ni anu (55%) ni naabu;

o Ashibiti bin pia (10) daa ny1la b1 ni m1ri sh1li Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong ni Potsin; di zaa bela Central Region, amaa pump4`4 di ni chani sh1m zaa paai vaabu pihiyobu ni ata (63%) k4bigi vaabu puuni; ni

o Ashibiti anu (5) daa ny1la b1 ni m1ri sh1li Oduman, Sege, Bortianor, Ashaiman mini Adenta; din be Ankara ya6ili. Di gba m1bu zaa ni paagi sh1m ny1la vaabu pishi ni anu (25%) k4bigi vaabu puuni.

Shikuruti pisop4in ni ayop4in (77) din ny1 Nesibihi Shikuriti daa ny1la b1 ni labisi sh1ba la6‟ `mahira ti ban kanli din yi6isi 54,840 ti`gbani `4 zaa puuni;

Kpa6i]i16u doro daa lahi ny1la b1 ni booi sh1li, kamani (0.36%) ka di labina (0.22%) k4bigi vaabu puuni. B1 daa lahi ny1la ban kpa`si pa6id46isonima Ashibiti chandi ka b1 kalinli din daa ny1 9,658 pa cha`

10,101, ka booi tuma du‟ zu6uri pa6id46isonima kpibu, ka di yi kalinli din ny1 100,000 la ni n-labisi na

167.5 za` chani 149.7.

17

o lahi tahi Nesinima ban ny1 yinyahi tibbu ti`kpansi zaasa ka ka o nia ny1mi ni di s4` baligi ti ti`gbani maa Ashibiti sh1`a din ny1 yinyahi ashibitinima mu6ibu;

O lahi bahi noli ni b1 kpu6imi tuuntumdiba ban kalinli yi6isi 15,667,

nesinima 11,573, d46itenima 247, ban y1n s4`di kalinli kamani niriba 1,883 ban tuma kpini nesi tuma kanli din ny1 938 ni ninvu6u sh1ba ban y1n s4`di d46itenima bin pia ni anahi (14) ni di s4` kpa`si tuma ti tinkpansi ashibininima ni CHPS; ni

o daa lahi zali zalisi din j1ndi taba nyubu baligibu yuuni 2016 (L.I 2247)

puuni ka y1ligi alaafee tumayili sh1`a din pun beni m maani tima.

35. 2018 yuuni `4, G4mnanti ni ni` din doli `4 na: O ny1la `un y1n tu6i tihiri

tid4hiri kalinsi la, din y1n che ka ti‟ dohira maa mini tish1`a din pahi zaa beni din y1n che ka ti mali alaafee saha kam;

O ny1la `un y1n kpu6i vihigu sh1li din y1n wuhi o dini y1n ni` sh1m n-tooi nya li6iri ti G4mnanti kparib46‟ sh1`a ka b1 tooi tumdi b1 gama zu6u;

O ni lahi tu6i Ashibitinima din na m1ri zaa; ni

o ny1la `un lahi tu6i ashibitinima pia (10) m1bu din zoosim paai pihiyobu ni ata (63%) kobiga puuni, ka di be tinkpansi kamani Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong ni Potsin.

36. 2018 yuuni `4 puuni, G4mnanti loya ni o za` li6iri din ny1 GH¢4,422.25

miliyo` n-tum tuun‟ sh1`a din be ya6ili `4.

Pukparigu 37. Ti yi b4ri ni ti kpa`si bindirigu b1nibu mini pukparilim y1ligibu kamani di

ni bu6isi sh1m SDG tuma din pahiri ayi (2) la ni, ka lahi nam tuma n-ti bipola, 2017 yuuni pulini G4mnanti y1n:

Yihila „Bindira K4bu mini tuma na‟, nirabi 201,000 daa ny1la b1 ni sabi sh1ba yuya ni` di puuni ti`gbani `4 ni zaa; 2,160 daa ny1la ban naagi University, ka kpu6i bipolar kamni

18

1,070. Kulum 121,000mt daa boomi kamani 4,454.98mt, bimbira kamani kariwana, shinkaafa, chikaba, solobiisi, mini ]evarivari daa ny1la b1 ni za` sh1li n-tari pukpariba ban ka zaasa;

Traatanima din kalinli yi6isi k4bishiyi ni pishi (220) daa ny1la b1 ni za` sh1li n-tari pukpariba ni neensh1`a kamani mashina din pu6isiri kawana kamani bin k4bigi ni pihinahi ni yini (141) puuni ni din pi6isiri bindira balibu bin‟ pisop4in ni ayop4in (77) n-ti pukpariba ni b1 mali tumdi b1 tuma;

Di lahi tu ni ti gu ka ta6i zunzuya ban diri ti bindira (FAW) ka tooi nya bindira ti 123,232ha ti`gbani `4 puuni;

O daa lahi s4` pukpariba pisop4in

(70) ban guli bink4biri ka di ny1la bink4bihi balibu k4bishi ta ni pihinu (350) ban mali yaa ni nyina ka b1 ti pukpariba ban be ny4` polo; Bink4bi baligu `4 k4bishinahi ni pihita (430,000)

daa ny1la b1 ni d4hi sh1ba, ka k4bishita ni pihita ni anu (335,000) ny1 b1 ni d4hi sh1ba, ni di gu ka ta6i ba za` j1ndi “Pest des Petite Ruminants” (PPR) ni d4ri bi1ri kamani “Contagious Bovine Pleuro Pneumonia” (CBPP) zaasa;

O daa yihila m46‟ b46a k4biga ni pihiwei ni ayi (192) ti districtinima pihiyobu ni anahi (64) l1biginsim din yuli booni „One-Village-One

Dam‟ tuma tumbu ti tudu polo la;

O lahi ny1la `un na kuli che kookoo daa ti pukpara ka di ny1 GH¢7,600

kpala`a kam zu6u ni li6iri hali di yi ni`mi ka kookoo daa booi ti`duyani gba, din kuli y1n che ka di vi1li ti kookoo k4riba.

O lahi ny1la `un kpu6i kookoo daabiligu ti asanzalinima mini sambaninima zaa sani ka tiri di pukpariba la6‟ bihi ni di yihi tuma polo ka kpa`si kookoo k4bu din y1n che bi1higu cha` vi1ny1la ti`gbani `4 ni;

O daa lahi labimi yina ni so‟ sh1`a b1 ni y1n doli n-tari kookoo kobu n1ma mini binni1ma tuhi ku (CODAPEC) din y1n che ka pukpariba tooi k4ri nyari bindira mini li6iri tiri b1 ma`a.

19

38. G4mnanti daa loya ni o tum tuun‟ sh1`a din doli `4 na 2018 yuuni `4 puuni: O daa sabila niriba 500,000 yuya ka b1 ti kpu6i niriba 2,700

tuuntumdiba ni b1 be bindira wumsibu mini tuma ya6a (Planting for Food and Jobs Programme);

O daa lahi tila kulum din yi6isi 413,323mt, bimbira 24,898mt ni pukparigu n1ma;

O daa lahi gbila m46a pihinu (50) ka naagi Tamne, Kornorkle mini vasi wuuni k4bu la tuuli ya6ili;

O daa lahi yihila p4mpinima pihita (30) na, ka gbi kobilisi k4biga (100)

k ache ka b1 ni` vihigu za` cha` tudu polo kom soya zu6u;

O daa lahi yihila miliyo` pishi ni ay4bu (26 million), nti ti‟ d4hira mini PPR (ND1-2, La Sota ni din pahi) din y1n s4` n4gulibo mini bink4bi baligu wumsibu;

O daa lahi s4` no‟ guliba kamani 2,000 ti ti`gbani `4 ya6a pia (10) `4 zaa, ka 70,000

cha` bink4bi gulibu sani balee ban guli (buhi mini pi1ri)

O daa lahi maali n1ma kp1hili shee kamani k4bigi ni pihinahi(140), ka pahi za6i pala pishi ayi ka (18), ka pahi ba din y1n pa6iri bin]i, din kuuri n1ma ni din y1n zahindi b1 puzuri.

O lahi ny1la `un mi1 bindira tima b1higu shee din kuli y1n che ka tima maa beni sahakam, di yi ti ni` ka binn1ma mu6isiri ti bindira di zoobu saha.

o lahi ny1la `un s4` ]i`gamayilinima ni di s4` y1ligi b1 pukparilim tuma din y1n y1ligi li ka di yi 58,880mt m-paai 73,220mt; ka

di lahi yihila wunta` ni s4`di p4mpi sh1`a la (solar-powered pump), din y1n s4` kookoo pukpariba yuuni 2017/18 `4 ka di ny1la salo mini ]engamayilinima la6i`gu sunsuuni.

39. Yuuni 2018 `4 puuni, G4mnanti ni` nia ni o di li6iri din yi6isi GH¢598.62 miliy4` n-ni` ya6ili `4 ni.

Daabiligu mini Feeranima

40. Ti yi b4ri ni daabiligu zooi, ka ti niriba tuma, ka lahi y1ligi nuuni tuunmba`sim kamani SDGs ya6a anii (8) mini awei (9) ni bu6isi li sh1m la, G4mnanti ny1la `un kpu6ila soya `4 2017 yuuni `4;

20

O le ninvu6u sh1ba ban b4hindi tuma kamani niriba k4bishi y4bu ni pihiy4bu (660) ba`sim ka yina ni neen sh1`a din pa pukparigu n1ma mini din ny1 pukparigu n1ma kamani (900), ka di 820 ny1 b1 ni mali sh1li n-tumdi sabita tuma.

O lahi gbaai alikawuli kadama, o ni bo polo yika k4bigi ni anu(105), ka di za` me simiinti duu, din y1n s4` che ka ya mebu ni` alaha.

41. Yuuni 2018 `4 puuni, G4mnanti ny1la `un y1n; Tu6i wumsi ban kperi biny1ra, ban b4hindi tuma mini ban maani

pukpariba n1ma zaa. O ni lahi za` saawara gbaabu n-tum tuma din y1n kpa`si Feeranima

mini ]engamayilinima za` j1ndi ti nianima `4 polo;

o O ni pili tuma ka di doli “district” k4biga (100), feeraduri k4biga (100) ti`gbani `4 puuni.

o Ka labi neei tuma duzu6uri din daa kpiri bin pihinii (80) ka di ny1la o y1n tiri ba la s4`sim bi1labi1la.

o Ka zali feeraduri Ashanti, Western mini Northern Region. o Ka pili peetro kpam feeraduu Western Region.

42. 2018 yuuni `4 puuni, G4mnanti loya ni o ku li6iri din yi6isi GH¢418.54 miliy4` n-ni` tuun sh1`a din be ya6ili `4 ni.

Tingbani mini di daa]iyanima. 43. Ti yi y1n nya gbubiri ma`li mini tuun‟ suma ti ti`gbani a]ianima ni, ka di

che ka ti bi1higu zooi n l1bigi doli SDG 15, G4mnanti daa kpu6ila so‟

chibisi `4 2017 yuuni maa: Abe tihi kamani 450,000 ka b1 daa

wumsi ka tari 440,250, ka ko yika

7,337.50 ka di daa bo tuma n-ti niriba kamani 7,500 din daa baligi ti ti`gbani sa6imbu la, ka lahi filim tuma kalinsi ti ti`‟ sh1`a b1 ni gbiri salima la;

450ha din daa ga b46abihi din gbaai salima gbibu shee, b1 ni s46iri k4ri lu6‟ sh1`a y4ri ni nti pahi lu6‟ sh1`a din mali tam zaa daa ny1la ti tuma du‟ zu6u ban su tihi ni bi`k4biri tuma ni fa ka tiligi sa6imbu ni; ni

Tihi kamani 6,300ha ka b1 daa sa ka 2,458.75ha ban daa pun b1ni la gba daa nya maaligu.

21

44. 2018 yuuni, G4mnanti ny1la `un y1n yaligi tuma ti salim‟ b46a tinsi la ni kamani niriba 7,500 ban pun tumdi la ka b1 paai 10,000 ka pili tihi sabu kamani 30,000ha n-gili ti`gbani `4 zaa. Dimb4`4 ny1mi ni di bo tuma ti niriba 15,000 ka s4`si ti bindirigu k4bu polo.

45. 2018 yuuni puli ni, G4mnanti y1n za`la li6iri kamani GH¢347.34 miliy4` n-

tum ya6ili `4 tuma.

Ya M1bu

46. Ti yi b4ri ni ti nya` gootanima ni kom chandi y1lt46a din tuma ya6ili j1ndi biny1ra ta6ibu ni ya m1bu din be SDGs nima tuma pam puuni la, G4mnanti ny1la `un kpu6i soya `4: O naai Aboadze mini Nkontompo teeku ta6ibu tuma la, ka na be soli ni

o naai Adjoa, Blekusu, New Takoradi/ Elimina tuma ya6ili din pahi ayi la, ka Dansoman dini la gba kuli be soli chani naabu.

Tu6i mi1ri gootanima ni di ta6i ko‟ dili mini ti`gbani sa6imbu tinsi kamani Akora moali tuma din be Agona Swedro, Sakaman, Ejura, Tepa mini Goaso.

Di daa za`la yili din yi6isi duri k4bishiyi ni pia ni ayobu (216) la n-ti Ghana polinsi ni b1 bahi naai, ka yili sh1`a tuma din be Borteyman-

Accra ni Asokore-Mampong, Kumasi gba zaa daa ny1la b1 ni za` sh1li ti SSNIT nima ni b1 bahi naai; ka

1,502 duri yili sh1li din be Saglemi-Old Ningo din paai 5,000 la gba ny1la din paai k4bigi puuni vaabu pisop4in ni anu (75) ni di naai.

47. 2018 puuni, G4mnanti ny1la `un y1n:

Ny1la `un y1n pili m1ri teeku ta6ibu gooni din be Axim, Cape Coast, Ningo-Prampram, Shama mini Mensa Guinea din be Accra la.

M me konkireeti goma Abuakwa South, Tano North, Subin, Effiduase din be Sekyere East District la, Okaikoi Central, Asutifi, Hwidiem, Tafo,Tamale, Ofoase-Korkorben, Odorkor, Bodi, Boanim, Dwinase, Asankragua, Nkrankwanta, ni din kam pahi: ni

Yiya m1bu din duri paai 10,000 Ghana ti`‟ zu6u (Regional Capital) kam.

48. 2018 yuuni pulini, G4mnanti ni`la nia ni o za` GH¢91.48 miliy4` tum ya6ili `4 tuma:

Pala

49. Ti yi y1n l1bigi ka maali ti soya kamani SDGs ya6ili din pahiri awei (9) ni wuhi sh1m, G4mnanti ny1la `un y1n kpu6i sochibisi kamani din be 2017 la, kamani dimb4`4:

22

B1 kuli y1n tu6imi maani so‟ bihi kara kamani 10,250km nti pahi pali jihi kamani soya kamani 10,679km:

Toontibo n kuli ny1li za` cha` pala mini kodorikonima maalibu, ni `a nima m1bu ka di pam ny1la din be soli ni di naai kamani teebuli din do gbunni `4 ni wuhi sh1m;

Teebuli 2: Pala mini Kodorikonima ni m1 m-paai sh1m

Tuma 2016 2017

Nsawam - Apedwa Road, Kwafokrom– Apedwa 77% 87%

Tarkwa Bogoso-Ayamfuri 96% 100%

Agona Junction – Elubo 98% 100%

Ayamfuri – Asawinso 92% 97%

Wa – Han 58% 74%

Kansaworodo Bypass Phase 3 0% 30%

Kasoa Interchange and Ancillary Works 58% 100%

Dualisation of Ho Main Road 0% 21%

Construction of Ho Bypass 9% 67%

Bolgatanga-Bawku-Polmakom 0% 13%

Nkwanta-Oti Damanko (Km0 -50) 35% 39%

Nkwanta-Oti Damanko (Km50-62.3) 13% 35%

Berekum-Seikwa 81% 88%

2018 yuuni `4 puuni, tuma din doli `4 na ny1la din y1n pili: Maalibu maalibu na kuli ny1la din y1n beni kamani 11,900km,

22,500km ni 6,500km so‟ bihi kara, ni pali kara zaa nangbanyini; So‟ bihi kara kamani 56km, 30km pali kara nti pahi Volta Kuligi din be

Volivo biriji la maalibu kuli bela soli, palikpeen‟ sh1`a din maalibu kuli ]ia n-ny1, Nsawam–Apedwa palli (Kwafokrom–Apedwa palli), Tamali–Yendi palli, Bolgatanga–Bawku–Polmakom, Nkwanta– Oti, Damanko palli Oti Damanko–Nakpanduri palli, Berekum– Sekwa palli, Enchi–Dadieso palli, pali kara maa pala ayi ni`bu, Ho palli zu6usaa tin` chandiba palli ni`bu, Pokuase pali‟ karili, Kumasi pala nti pahi gootanima yihibu tuma.

50. Yuuni 2018 puuni, G4mnanti ni`la nia ni o za` li6iri kamani GH¢532.69 miliy4` n–kpe ya6ili `4 tuma maa ni.

23

Tuma

51. G4mnanti ni kpa`di o ma`a ni o bo tuma ti bipolar la, din be SDGs ya6i yini ni(1) la mini ya6ili din pahiri anii(8) la zu6u, tuma `4 mini ya6i sh1`a daa ny1la din pili: B1 daa bola tuma n–ti 107,115 ka di

ny1 ya6i sh1li b1 ni boli bipolar tuma kpu6ibu pubu la (YEA), ka niriba

62,115 be YEA pubu ni, ka 45,000 bi‟ pola mi be sabita kpa`sibu pubu

MMDAs ni daa yi sh1li ni na. O daa lahi ny1la `un kpa`si niriba

16,238 kalinli za` tahi b4ba ni ya6a ni, ban daa sabi b1 yuya ni b1 b4ri tuma la n–ti b4ba ni ya6a tumadurii (PECs) la, ni ]engamayili tumaduri (PEAs) la. Niriba pihiwei (90) zu6u daa ny1la (PEAs) ni tahi sh1ba sambani ni tuma zu6u p4i ka b1 naan kpari tuun‟ tumdiba ban be sambani ni kpu6ibu soli la.

O daa lahi le bipola 7,639 ba`sim za` j1ndi nuuni tuun‟ ba`sim polo ni b1 ni y1n ni` sh1m ka lala ba`sim maa zoo b1 tuma tumbu ya6a puuni. O daa lahi zahim niriba 35,051 za` j1ndi b1 tuun‟ ba`sim maa polo, ka niriba 2,007 ny1 masanima ka b4hindiba ban pa masanima maa daa ny1 170 ka ny1 ban kp1ra.

52. Yuuni 2018 `4 puuni, tuun‟ sh1`a b1 ni y1n pili m–b4`4: o y1n pahila YEA niriba kpu6ibu ka di yi 62,115 n-cha` 120,000; o lahi ni le ban b4hindi ba`sim kamani niriba 8,000 za` j1ndi nuuni

ba`sim ya6a sh1`a, ka niriba 1,400 ny1 ban deei ba`sim j1ndi biny1ra gbubbu mini di maalibu ba`sim ka zahim ka paasi niriba tusa anahi ni anu (45,000) ban sa6i naabu la puuni.

B1 daa ni`la vihisi kamani 350 ka ti niriba 4,000 ban daa b4ri tuma ka di s4` m–baligi tuma kalinsi fabila k4biga puuni vaabu pihiwei (90).

53. Yuuni 2018 puuni, G4mnanti loya ni o di li6iri din yi6isi Gh¢388.62 miliy4` n–ni` tuun‟ sh1`a din be ya6ili `4 ni.

}ilelini Bi1risu`

54. O ni lo nia ni o tuhi n–nya` fara, din mini SDGs nia din pahiri anu (5) mini za6‟ yini (1) la. 2017 `4 puuni, G4mnanti daa kpu6ila tuma `4 sh1`a o tuma puuni ni:

24

o lahi yina n–ti bo alaafee s4`sim n–ti Kaayaayobihi k4bishinu (500) ban be Kumasi ni di s4` n–ti ba alaafee ka lahi le b1 k4bishinahi (400) ba`sim din y1n kpa`si b1 bi1higu mini b1 nuuni tuun‟ ba`sim polo.

Ka sabi bihi shikuriti k4bishiyi ni pihinu ayi kani (248) yuya ka ti shikuriti din pun beni k4bishita ni pihiyobu ni ayi (362) sh1hiragbana, ka lahi s4` bi‟ sh1ba ban mali y1limu6isira bihi k4biga ni pihinii ni anahi (184). Bihi ban ka alaafee (PWDs) gba bihi k4bishiiyi ni pihinii yini kani (279) daa ny1la o ni s4` sh1ba ka di ny1la o s4` ba mi n–j1ndi b1 yi`a bi1higu mini tuma ba`sim.

o daa lahi yina ni goli kam LEAP la6i`mahira yobu;

o lahi faagi ninvu6‟ sh1ba b1 ni zu n–k4hi la niriba k4bigi ni pihinu ayi kani (148) ka b1 niriba k4bigi ni pihinahi yini kani (139) ny1 bihi, ka niriba awei (9) mi ny1 za6‟ kura. B1 lala niriba `4 na ny1la ban nyari yuligu mini gulibu lu6‟ sh1`a din maha shee:

Bihi 1,677,322 lahi ny1la G4mnanti ni dihiri sh1ba yim bi16u kulo kam puuni, ka di daliri ny1la o ni daa gbaai alikawuli ni o ni tum tuun‟ sh1li din yuli booni Ghana shikuriti dihibu tuma ti ti`gbani `4 ya6a zaa la.

55. 2018 `4 puuni, G4mnanti ni tum tuun; sh1`a din doli `4 na: o ni yina ni la6insi din y1n che ka niriba ba` ti ni y1n doli so‟ sh1`a n–

nya suhupi1lli ti yi ti y1n ni` ti daasambilimananima piibu piibu mini di nyaa`a 2018 maa ni:

o ni lahi yina n–kpa`si pa6aba ni vi1ny1la din y1n che ka b1 ni tooi s4` m–bo maaligu n–ti zaba din beni.

ni lahi tu6i dund4`ni zoobu wuhibu ni wuhibu za` j1ndi tuma bobu ba`sim ni din y1n s4`di bibihi shikuriti ka b1 tooi kpa`di b1 ma`a m–

paari di ni tu ni b1 kpa`di b1 ma`a sh1m. Ka na kuli lahi che ka shikuru bihi dihibu maa na kuli beni sahakam.

56. 2018 yuuni `4 ni, G4mnanti loya ni o di li6iri Gh¢61.38 miliy4` ni di s4` ka o tooi pili tuma ya6ili `4:

Zalisi Za` Tum: G4mnanti ni ni` nia ni o ni` Binsh1`a: 57. O ni`di kpa`ma`a ni o l1bigi ti daabiligu ka bo tuma ti niriba maa zu6u,

zalisi din y1n s4` daa ny1la o ni yihi sh1li na 2017 yuuni maa, ka di ny1la dimb4`4nima ka b1 daa za` na ka di tumdi tuma 2017 maa:

o daa za6isila farigu sh1`a din doli `4 na:

o K4bigi puuni vaabu yini sh1li b1 ni daa za` pa binsh1`a ti ni ]iri kp1rina ti maani biny1ra mini mashina zu6u la.

o Kpam farigu za6isibu;

25

o Loorinima neemb4ra ]i n–kpena farigu za6isibu. o Fandi din ny1 y1lima`li ka di VAT/NHIL ny1 5.0 k4bigi puuni vaabu

la gba daa ny1la din yihi. o Ti‟ sh1`a b1 ni bi maali ya`4 ka di ny1la b1 ]ili mi kp1na sambani ni

ka di VAT/NHIL ny1 17.5 k4bigi puuni vaabu la gba daa ny1la b1 ni yihi sh1li; ka

Fari‟ sh1`a di ni daa ]ia ni kaayaayonima y4ma, ka di pa G4mnanti zaligu la daa ny1la din yihi.

17.5 k4bigi puuni vaabu din ny1 di VAT la daa ny1la b1 ni yihi sh1li ka za` VAT/NHIL din zaligu ny1 ata (3) k4bigi puuni vaabu la n–ti ban k4hiri bi1la bi1la mini pampamnima zaanima.

Jint4riba daa yina ti zali zaligu ni di yihiri li6iri s4`di Zo`goninima li1biginsim tuma.

„District‟ za6‟ yini, feeraduu za6‟ yini zaligu la daa ny1la jilimalana zu6ulana ni daa yihi sh1li na silimiingoli „August‟ bi16u pishi ni anu dalibisili yuuni 2017, (25th August, 2017), ka lahi naagi ba`sim mini la6idibo zahimbu din bu6isibu ny1 462 ka 191 di puuni gbaagi 102 „Districts‟ sh1`a b1 ni daa pii sh1`a ni di pili tuma la. Dimb4`4 ny1la din ni tooi che ka b1 kpu6i niriba 250,000 tuma ni.

58. Yuuni 2018 puuni, G4mnanti ny1la `un y1n pili s4`sim `4 sh1`a din y1n s4` kpa`si ti Ghananima bi1higu toontibo: M–boogi ni6ilimbu6um farigu din be 2018 ni, ni di s4` n–che ka

ni6ilimbu6um farigu be alaha n–ti ban mali li kuri b1 bukaatanima. Ka kpa`si li6iri din yi lotonima ni na deebu, di mini b1 ni y1n yihirila

farigu sh1li din ]i VAT zu6u maa zaa yoli. N yi6isi pili MDA wunta`a ni chaajiri laati sh1`a duu zu6usaa la n1ma

la6imbu, din yuli booni G4mnanti chani ni o laati, “Government goes Solar” din y1n booi G4mnanti ni diri la6i sh1li n–ni`di o ni tiri salo binsh1`a ni.

59. Di y1n yihila nambanima na din ni tooi kpe ti (National Identification System) maa puuni. National service nima kamani 4,000 ny1la b1 ni y1n za` sh1ba ka b1 kpehi a]ia kam din be ti`gbani `4 ni Kompiita ni.

26

b1 ny1la ban y1n za` b1 kpalanzuya gbuni GET FUND nima m–bo li6iri s4` shikuru kari` ka di che ka Ghanima tooi yina ni b1 ku`zoo din y1n s4` shikuru karimbu;

Kpu6i biny1ra za` haayi mini G4mnanti niriba za` kpehi tumani ka di ny1la nap4` sh1li din y1n s4` ka ti nyari li6iri din ni che ka ti filim ]i‟ sh1li din ]i G4mnanti tuma ya6ili maa;

Pili (National Builders Corps (NBC)

) la, ni di ti niriba tuma. Akufo Addo tuma din ny1 daabilim

li1bigibu (AAPET) ny1la din y1n: Ku arizichi n–ni` pukparigu mini di daabiligu tuma ni, din kuli y1n che ka tuma yi polo lala ya6ili maa;

M–baligi farigu ti bi‟ pola ban na ny1 yuun‟ pihita ni anu polo bee ban na bi paai ka pili walima b1 ma`ma`a la;

NAABU

60. Yuuni 2018 `4 puuni, G4mnanti ny1la `un kpu6i nap4` ni o li1bigi daabiligu din cha` ti tam daantalisi anu sh1`a din beni `4: Pukparigu, Mi1bu, Feera tuma, Tuma nambu, daabiligu mini biny1ra li1bigibu. Di ny1la din y1n tum j1ndi ]il1li puuni y1lib4ra kamani shikuru, alaafee, kom ni sabita. Baj1ti `4 ny1la din yooi soli ti Ghana bilichini kam, ni ninsali kam `un y1n be ti`gbani `4 ni yuuni maa zaa.

61. Din bahindi nyaa`a, Baj1ti maa ti ti la yolisim din mali yaa ni di s4` ti ka ti tooi la6im tum m–pali ti li1biginsim nianima la. Cheliya ka ti zaasa mali tahima dama “tahama ni be sh1li, soli kuli y1n benimi saha sh1li kam”.

27

28

Bachinima Gbunni(Baj1ti Bachinima)

Vihi wuhi tuma ni tum sh1m: Di ny1la saha sh1li G4mnanti ni y1n yina nti wuhi ti`bihi o ni tum tuun‟ sh1`a ka wuhi di ni daa tum sh1m, ni din yi di ni na. Dimb4`4 ni tooi j1ndila ti`gbani n1ma ni arizichi mini a]ia sh1`a b1 ni za` ni` o nuu ni.

Baj1ti: Baj1ti ny1la laasabu sh1li din sabi doya n–wuhiri li6iri ni y1n di yi lu6‟ sh1li na ni di ni y1n di sh1m. Sh1hira kamani, yilinima yi maali laasabu n–wuhi b1 ni mali li6‟ sh1li, ka lahi wuhi b1 ni y1n piri li sh1m n–doli b1 ni y1n di li sh1m, (Kamani yili y4ri, laati mini kom y4ri ni bindirigu).Di yi ni` ka b1 na b4ri li6iri sh1li, din`una, b1 ni bola soli m–pahi b1 nyamma, ka lahi filim b1 ni diri li6iri sh1m bee ka b1 deei la6‟ pa`da.

Baj1ti li6iri di n–ya6i: Dimb4`4 ni`dimi saha sh1li G4mnanti ni yi di li6iri ya6i o ni nya sh1li la.

Bingahinda zu6u y4bu: Dimb4`4 ny1la la6‟ sh1li G4mnanti ni di tuun‟ gahinda zu6u kamani palo, shikuriti, ashibitinima, k4dorikonima, soli chanda, kom soya, ma]ina ni din kam pahi.

Tuun‟ tumdiba la6‟ `mahira y4bu: Lala y4ri `4 maa n–ny1 tuun‟tumdiba y4ri, li6iri y4bu din j1ndi tuun‟ tumdiba y4ri, p1nshin, la6iyora. Di ni y4ri sh1li n–tiri G4mnanti tuun‟ tumdiba.

L1biginsim yikp1rilaannima (DPs): `4 wuhirila ti`gbani sh1`a mini la6i`gu sh1`a ban pahiri ti`gbani sh1`a ban b4ri l1biginsim zu6u ni b1 tooi pali b1 li1biginsim nianima. DPs nima `4 ni tooi ny1la tinduyanima la6in‟ b4bigu kamani Andunia li6iri p4` (IMF), Andunia Banchi, Africa l1biginsim Banchi(AFDB). Bee din ny1 la6i`gu ayi ko ti`gbani kamani Germani, United States of America (USA), ni din pahi.

Yuuni Bahigu N1ma daa dubu mini di si6isibu: Yuun‟ sh1li b1 ni kpahinda maa n1ma daa dubu mini di si6isibu December goli ni.

Li6iri din ya6i: Dimb4`4 ny1la saha sh1li G4mnanti ni diri li6iri ya6iri di baj1ti zu6u sh1m.

Pina: Dimb4`4 ny1la li6iri s4`sim sh1li li1biginsim yikp1rinima ni ti G4mnanti ni o za` tum tuma ka bi yoli sh1m.

29

Pina din chani G4mnanti ya6i sh1`a ni: Dinnima n–ny1 la6‟ sh1`a y4bu din ny1 zaligu n–ti G4mnanti kam ni District Assemble Common Fund (DACF), Road Fund, Ghana Education Trust Fund (GETFUND), Petroleum Related Fund, National Health Fund, ni din kam pahi.

Dund4`ni tuma laasabu dariza (GDP): Dimb4`4 y1rila ti`gbani `4 ni1ma mini tuma zaa laasabu dariza ni ny1 sh1li saha sh1li puuni.

Tinduya ni La6is4`da: Dimb4`4 wuhirila ti ti`gbani maa ni mali tinduya ni la6‟ `mahira ka di y1n tooi da n1ma mini tuma sh1m tinduya ni saha sh1li. Di lahi ny1la din s4`di dund4`ni li6iri ka di mali yaa di yi ma6isi di taba.

N1ma daa dubu mini di si6ibu: Dimb4`4 ny1la n1ma daa ni duri ka si6isiri sh1m ti`gbani puuni. Ny4ri y4bu: Dimb4`4 ny1la ny4ri sh1li G4mnanti ni yora o yi ti pa` li6iri.

La6ipa`da sama labi yo: Dimb4`4 ny1la la6‟ sh1`a di ni y4ri tiri ti`gbani sh1`a Banchinima, ni li6iri la6i`gunima ban pa` G4mnanti li6iri ni o za` tum l1biginsim tuma. La6‟ pa`diba `4 ni tooi ny1 ban be ti`gbani `4 ni bee ti`duya ni.

Ti`gbani b4mma ni nyamma tarisi: Dimb4`4 ny1la zahimbu so‟ sh1`a di ni mali zahindi ti`gbani maa b4mma ni nyamma ni chani sh1m. Sh1hiranima ny1; B4mma ni nyamma zoobu, n1ma shaara, tuma nyabu zaash1hi ni ta6i sh1m, daabiligu ni ti`duya ni chani sh1m, G4mnanti b4mma ni nyamma ni diri nasara bee di ni luri sh1m ni Ghana zaa banki nianima ni che ka li6iri y1la be sh1m za` cha` b1 ni b4ri ka nyari li6iri sh1m.

GPD sh1li Kpam y1la ni bi pahi: Dimb4`4 ny1la b4mma ni nyamma laasabu sh1li dund4`ni n1ma ni tahiri shaara ni paai sh1m.

La6‟ nyara din pa farigu: G4mnanti la6‟ nyara din bi yi farigu ni na, kamani la6‟ sh1li nira ni y1n y4ra a yi b4ri soli bee laansiisi, biny1ra za` tum tuma y4ri, ni y4ri din lahi pahi pahi.

La6‟ diri sh1`a din pahi: Dimb4`4nima ny1la la6‟ sh1`a din yo za` j1ndi b1 ni mali ni6ilimbu6im tumdi tuma ka farigu sh1li be di puuni.

Li6iri din gba kp1rina: Ni6ilimbu6im farigu din yi kpam nyabu ni na.

La6‟ sh1`a din gba kp1ri na: Dimb4`4 ny1la ti ni nyari sh1li ti ni6ilimbu6im ya6ili farigu ni ka di ]i ti kpam n1ma zu6u.

30

Tuma zoosim ni paai sh1m: Ghana b4mma ni nyamma ni y1n zooi sh1m yuuni puli ni.

G4mnanti mini Sabiila kpalanzuya gbunibu (PPP): Dimb4`4 ny1la G4mnanti mini Sabiila ni la6im ni b1 tum tuma bee n-ti s4`sim sh1li di ni tu ni G4mnanti tum.

Li6iri nyabu: Dimb4`4 ny1la la6‟ sh1li zaa G4mnanti ni deeri ni di tumdi tuma din ny1 din yi dund4`ni mini tinduya ni zaa.

Salo S4`sim: G4mnanti boori y4ri li6iri n-tiri ni6ilimbu6im mini kom tuma yilinima, ni kpama zu6u n-tiri salo.

Salo t4hibu: Bi1risu` toto (Social Security) mini ti`gbani insurance yilinima(SSNIT) yina ti t4hi k4bigi puuni vaabu 2.5 n-ti ti`gbani alaafee b4mma yilinima (National Health Insurance Schem).

S4`sim: Dimb4`4 ny1la li6iri s4`sim sh1li G4mnanti ni tiri ti`bihi ni di s4` baligi b1 y1limu6isira.

Kasitali: Dimb4`4 n-ny1 saha sh1li G4mnanti ni y1n tiri lahibali din pali, ka lahi doli saha za` cha` o ni tumdi tuun‟ sh1`a n-tiri ti`bihi.

N1ma mini Biny1ra za` tum tuma: Dimb4`4 ny1la la6‟ sh1li G4mnanti ni y4ra za` cha` n1ma mini tuun‟ sh1`a o ni tumdi tiri salo.

Fukumsi La6‟ y4ra: Fukumsi la6‟ y4ra ny1la din j1ndi alikauli din be Asambulinima (MDAs) mini b4mma ni nyamma minister tumayilinima sunsuuni ni sam‟ sh1`a din na zaya ni di yo n-j1ndi 2016 Baj1ti la n-ti tuma du‟sh1`a. Dariza Pahibu Farigu(VAT): Dimb4`4 ny1la la6‟ sh1`a b1 ni pahiri n1ma zu6u b1 ni maani li saha sh1li.

31