buyuk ortadogu projesi nin irak savasi na etkisi baglamina kuramsal yir yaklasim the theoretical...

8/7/2019 Buyuk Ortadogu Projesi Nin Irak Savasi Na Etkisi Baglamina Kuramsal Yir Yaklasim the Theoretical Approach on Tha

1/106

KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ULUSLARARASI LKLER PROGRAMI

BYK ORTADOU PROJESNN IRAK SAVAINA ETKS BALAMINAKURAMSAL BR YAKLAIM

YKSEK LSANS TEZ

AFAK INAR

OCAK -2008

TRABZON


2/106

KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ULUSLARARASI LKLER PROGRAMI

BYK ORTADOU PROJESNN

IRAK SAVAINA ETKS BALAMINA

KURAMSAL BR YAKLAIM

afak INAR

Karadeniz Teknik niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits'nceBilim Uzman (Uluslararaslikiler)

Unvan Verilmesi in Kabul Edilen Tez'dir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 04.02.2008

Tezin Szl Savunma Tarihi : 11.02.2008

Tezin Danman : Do. Dr. Mohammad ARAFATJri yesi : Yrd.Dr.Sleyman ERKAN

Jri yesi : Do. Dr. aatay OKUTAN

Enstit Mdr : Prof. Dr. Osman PEHLVAN

Ocak 2008

TRABZON


3/106

III

0.SUNU

00.nsz

Irak Sava ve bu savan sonular hem dnya politikasn hem de Ortadounun

geleceini etkileyen nemli olayd.Bu savan ardndan ok konuulan ve ok tartlan bir

Proje olan Byk Ortadou Projesi, bu savan nedenlerinin ortaya konulmasnda nemli bir

noktadr. Bu nedenle Byk Ortadou Projesinin Irak Savana etkisini incelemek nem

tekil etmitir.

Bu amala Byk Ortadou Projesinin Irak Savana etkisi incelenmitir.Irak

Savann tarihsel olarak incelenmesi sonucu bu savan olas sebepleri ortaya

konulmutur.Byk Ortadou Projesinin bu savaa etkisi neden ve sonu balamnda analiz

edilmitir.Byk Ortadou Projesinin yakn bir tarih olmas almada yararlanlan

kaynaklarn eitliliini kstlayan bir etken olmasna ramen, bu konuda yaplan eitli ,

aratrmalardan yararlanlmtr.

Bu almann olumasnda batan sonuna kadar deerlendirmelerde bulunan danman

hocam Do Dr.Mohammad ARAFATa, bana manevi desteini veren aileme ve eime en

iten teekkrlerimi sunuyorum.

Trabzon,Ocak 2008 afak INAR


4/106

IV

01.indekiler

Sayfa Nr.

0.SUNU........................................................................................................................................ III

00. nsz.................................................................................................................................... III

01. indekiler............................................................................................................................. IV

02. zet ...................................................................................................................................... VI

03. Summary...VII

04. Tablolar ListesiVIII

05. ekiller ListesiIX

06. Ksaltmalar Listesi...X

GR ............................................................................................................................................ 1-2

BRNC BLM

1.BYK ORTADOU PROJES..3-23

10. Ortadou Corafyas ve Tarihi nemi..3

11. Byk Ortadou Projesinin Douu ve Gelimesi....5

110. Byk Ortadou Projesi Kavram....5

111. Byk Ortadou Projesinin Temel Hedefleri.10

112. Byk Ortadou Projesinin Uygulanmas .22

KNC BLM

2.IRAK SAVAININ NCESNDEK GELMELER VE SAVAIN

NEDENLER24-48

20. Irak Savann ncesindeki Gelimeler .................................................................24

21. Irak Savann Nedenleri.26

210.11 Eyll Saldrlar..26

211.Bush Doktrini ve nleyici Sava27

212.Kitle mha Silahlar.32213.Ortadou Petrollerinin Savaa Etkisi..35


5/106

V

2130.ABDnin 20.yy. ncesi Ortadou Petrol Politikas .............................. 35

2131.ABDnin 20.yy. Sonras Ortadou Petrol Politikas ............................. 35

2132.Petrol Faktr..........................................................................................40

214.Terrizm........................................................................................................... 43

215.srail Faktr .................................................................................................... 45

22.Irak Savann Balamas ...........................................................................................47

NC BLM

3.BYK ORTADOU PROJES VE IRAK SAVAI..49-63

30.Irak Savann Sonular ve Sava Sonras Irak ......................................................... 49

300. ABDnin 11 Eyll Sonras Irak Politikas........................................................... 49

301. Sava Sonras Irak ............................................................................................... 51

302. Irakta Anayasal Sre ........................................................................................53

303. Irak alma Grubu Raporu ................................................................................ 55

304. Irakta Federalizm ve Kerkk Sorunu.................................................................57

31. Byk Ortadou Projesinin Irak Savana Etkisi...................................................... 59

310. Byk Ortadou Projesinin Irak Sava ile Gerekleebilme Durumu.............. 60

311. Byk Ortadou Projesinin Irakta Uygulanamamas .......................................62

DRDNC BLM

4.BYK ORTADOU PROJESNE YNELK ULUSLARARASI TEPKLER...64-80

40. Blge lkelerinin Byk Ortadou Projesine Yaklamlar..................................... 64

41. Avrupa lkelerinin Byk Ortadou Projesine Yaklamlar .................................. 68

42. Byk Ortadou Projesi ve NATO ........................................................................... 6943. Byk Ortadou Projesi ve srail .............................................................................. 71

44. Byk Ortadou Projesi ve Rusya ............................................................................ 72

45. Byk Ortadou Projesi ve Trkiye.......................................................................... 73

5.SONU VE NERLER81-83

YARARLANILAN KAYNAKLAR..........................................................................84-95

ZGEM


6/106

VI

02.zet

Bu alma: Byk Ortadou Projesinin Irak Savana Etkisi Balamnda Kuramsal

Bir Yaklam, bu konuda yaplm olan dier eitli kaynaklarn bilimsel bir zeminde

incelenmesi ile ortaya karlmtr. Bu amala Byk Ortadou Projesi ve Irak Sava

konusunda yaymlanm olan kitap, dergi v.b. gibi kaynaklar ele alnarak incelenmitir.

11 Eyll sonras, ABDnin d politikas terrizm zerine younlamtr. Bu

terrizmin kaynan ABD, Ortadou Blgesi olarak grdn her frsatta dile getirmitir.

ABDnin saldrgan politikas, Afganistan sava sonrasnda Irak sava ile sonulanmtr. Irak

Sava sonras, Irakta ynetimi eline geiren AB, Byk Ortadou Projesi ile Ortadounun

demokratikletirilmesini istediini aklamtr. Projenin demokrasi amac bunun doru olup

olmad tartma konusu olmutur. Bu sorunun cevab olarak ABDnin bata blgedeki

ekonomik ve siyasal kazanlarnn olduunu syleyebiliriz.

Irak Sava, Byk Ortadou Projesinin yaplmak istenen bir basaman

oluturmaktadr. ABD bu Projenin gerekletirilmesi iin ncelikle Irak igal etmitir. gal

sonras Projenin demokratik hedeflerini gerekletirmek pek mmkn olamamtr. Blgeye

demokrasinin gelmesi ise bir sorun olarak devam etmektedir.

Blgede demokrasinin oluumunun salanmasnn, Byk Ortadou Projesinin

hedeflerinin gerekletirilmesinin, blgenin sosyo-kltrel dzeyi asndan kolay olmayaca

grnmektedir.


7/106

VII

03.Summary

That The Great Middle East Project acts on Iraq War, this working is composed of

examining the other various bibliographies on scientific this subject. Having with this

purpose, the boks, the magazines, e.tc. published about Iraq War and The Great Middle East

Project, have been examined.

After 11 September attacks, the foreign politics of The United States of America has

become focused on terrorizm. The United States of America always declares that Middle East

is source of terrorizm. Aggresive foreign politics of United States of America, after

Afghanistan War, concluded Iraq War. After Iraq War , The United States of America that got

control of Iraq, has declared that The United States of America wants Middle East to be

democratic with the Great Middle East Project.

Whether the aim of this Project is democracy or not is argued with this subject. We can

say that answering of this question is economic, politic profits of The United States of

America on The Middle East.

Iraq War is a step of The Great Middle East Project. The United States of America first

has occupied Iraq for making real this Project. After occupation, making real democratic aims

of this Project hasnt be possible yet.

That this region become democratic is continuing as a problem. That this region become

democratic and taht making real democratic aims of the Great Middle East Project, dont

appear to be easy because of social economic situation of this region.


8/106

VIII

04.Tablolar Listesi

Tablo Nr. Tablonun Ad Sayfa Nr.

1 Petrol Ulamnda Kritik Noktalar...................................14


9/106

IX

05.ekiller Listesi

ekil Nr. ekilin Ad Sayfa Nr

1 Ortadou Haritas .............................................4


10/106

X

06.Ksaltmalar Listesi

AB : Avrupa Birlii

ABD : Amerika Birleik Devletleri

A.E.I : America Enterprise nstitute

B.A.E : Birleik Arap Emirlikleri

B..O. : Barin Ortaklk Projesi

B..P. : Byksrail Projesi

BM : Birlemi Milletler

BMGK : Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi

B.M.G.K.D.K : Birlemi Milletler Gzetleme, Kantlama ve

Denetleme Komisyonu

BOP : Byk Ortadou Projesi

C.I.A : Central Intelligence Agency

G.K. : Gvenlik Konseyi

G.O.P. : Geniletilmi Ortadou Plan

I.A.E.A. : International Atomic Energy Agency

.K.. : slam Konferans rgt

N.A.T.O. : North Atlantic Treaty Organization

N.S.S.U.S : The National Security Strategy of United States

O.O.P.P. : Ortadou Ortak Pazar Projesi

O.P.E.C. : Organization of The Petroleum Exporting Countries

P.N.A.C. : Yeni Amerikan Yzyl Projesi-(Project for the New

American Century)

U.N.M.O.V.I.C. : Birlemi Milletler Gzetleme , Kantlama ve

Denetleme Komisyonu-(United Nations Monioring,Verification and Inspection Commission)

S.S.C.B. : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

Y.A.Y.P. : Yeni Amerikan Yzyl Projesi

Y.G.S. : Yeni Gvenlik Stratejileri


11/106

GR

Byk Ortadou Projesinin Irak Savana etkisi konulu bu almada, Byk

Ortadou Projesinin Irak Savana etkisi, savan nedenleri ve sonular sorgulanarak

incelenmitir.

11 Eyll sonrasnda dnya politikasna yn veren terrizm olgusu ile ABDnin Irakta

balatt sava, kamuoyunda olduka yank bulmu ve tartlmtr.Irak savann

gerekeleri, sonular konusunda pek ok allm eserin bulunmasna karn bu alma,

hakknda pek az kaynak bulunan ve tanmlanmas konusunda glk ekilen Byk

Ortadou Projesini, Irak Sava erevesinde ele almas ile farkl bir alma niteliindedir.

Byk Ortadou Projesi konusu, Irak Sava sonrasnda tartlmaya balanan ve

henz tam olarak aklanmayan pek ok yn ile Irak Savana etkisi bakmndan nem arz

eden bir konu zelliindedir. Bu alma ile Byk Ortadou Projesinin ne olduu,

geerlilii ve gelecei incelenmitir. Bu amala, konu ile ilgili yaplm olan nceki

kaynaklar deiik alardan ele alnm, konuyu bilimsel bir zeminde incelemek ama

edinilmitir.Byk Ortadou Projesinin Irak Sava sonrasnda geerli bir proje olupolmad, Irak Sava erevesinde incelenmitir.

Bu alma balca drt ana blmden olumaktadr. Birinci blmde Ortadou

Corafyas, Byk Ortadou Projesi kavramnn ierii, temel hedefleri ve Projenin

uygulanmas incelenmitir.

kinci blmde genel olarak Irak Sava

, sava ncesi gelimeleri ve sava

n nedenlerieitli balklar altnda incelenmitir. Bu amala petrol ve Bush doktrini gibi, Irak Savana

getirilen youn eletirilerin yan sra, savan oluabilecek nedenlerinin ortaya konulmas

hedeflenmitir.

nc blmde, 11 Eyll sonras ABDnin Irak Politikas ve Irak Sava sonras

Irakn sosyal ve siyasal durumu Irak alma Grubu Raporlar erevesinde incelenmitir.

Siyasi durum, Irakta federal yap ve bu yap ierisinde Kerkkn durumu ayrca


12/106

2

incelenmitir. Ayn blmde Byk Ortadou Projesinin bu savala uygulanp

uygulanmad ortaya konulmutur.

Drdnc ve son blm: Byk Ortadou Projesine ynelik uluslararas tepkileri alt

balklar halinde iermektedir. Buna gre Projeye ynelik bata blge lkelerinin olmak

zere, Avrupa lkelerinin, NATOnun, srailin, Rusya ve Trkiyenin Projeye ynelik

tepkileri aklanarak Projenin uygulanrl aklanmtr.


13/106

3

BRNC BLM

1.BYK ORTADOU PROJES

10.Ortadou Corafyas ve Tarihi nemi

Ortadou kavram, ilk kez 2. Dnya savanda ngilizler tarafndan Msrdaki askeri

birliklerin Ortadou Komutanlolarak adlandrlmas ile kullanlmaya balanmtr.

Kastedilen blgeyi tanmlamak iin daha nce Yakn Dou kavram kullanlmakta idi.

(ORAN, 2001, s.194). Ortadou Blgesi; genel bir ifade ile Arap lkeleri ile Arap

olmayan lke olan Trkiye, ran ve srailin oluturduu bir alan olarak bilinmektedir.

Bu ifade ile Ortadou lkeleri Suriye, Irak, rdn, srail, Lbnan, ran, Suudi Arabistan,

Birleik Arap Emirlikleri, Umman, Kuveyt, Bahreyn ve Yemen gibi lkeleri iine

almaktadr.

Byk Ortadou Blgesi, ierisinde eitli blge ve alt blgeleri barndran gneybatAsyada, tarihsel ve kltrel yaknl olan, Kuzey Afrikadan ran Krfezini de

kapsayacak ekilde Pakistana, Filistine Orta Asyaya ve Kafkaslara kadar uzanan

blgeleri kapsayan alan olarak ifade edilmektedir. (AHN, 2004, s.51). Bu tanma gre;

blge ok geni bir alan kapsamaktadr.

Ortadou blgesinin dnyann en eski yerleim ve kltr merkezlerinden olduu kabul

edilmektedir. Bu nedenle Ortadou blgesi srekli olarak bir ok mcadeleye sahne olmu bir blgedir. 20.yzylda ve gnmzde Ortadounun stratejik neminin artmas ile bu

mcadeleler hz kazanmtr. Ortadounun bu neminin elbette belli nedenleri vardr.

Bu blge dnya petrol rezervinin %65ini elinde bulundurmaktadr. Blge

sanayilememi olsa da petrol bakmndan birincil blge olma zelliini srdrmektedir.

Dnya petrol rezervlerinin dalmnda Ortadou %65.3 lk bir paya sahiptir. Tarihi pek

yolunun bu blgeden gemesi ve corafi olarak merkezi bir konumu olmas itibari ile

Ortadounun nemi daha da belirginlemektedir.


14/106

4

ekil :1

Ortadou HaritasKaynak: http://www.atlasharita.com/haritalar/00098/ (10.11.2007 )

Ortadou blgesi sadece corafi ve ekonomik adan deil dini ve kltrel adan da

merkezi bir konuma sahiptir. nsanln byk ksmnn sahip olduu inan sistemi olan

semavi dinin Ortadou meneli olmas blgeye ayr bir nem katmaktadr. rnein Kuds

hem Mslmanlar, hem Hristiyanlar hem de Yahudiler iin kutsal mekanlardr.

H

ristiyanlar Kudste Hac yapmaktad

rlar, Yahudilerin Alama Duvar

Kudstedir veMslmanlarn ilk kblesi de burada yer almaktadr (EVK, 2005, s.17).


15/106

5

11 Eyll olaylar ile terrn dnya politikasna yn vermesi, terre ynelen korkulu

byk glerin gzleri enerji ve su kaynaklarnn bulunduu Ortadou blgesine

evrilmitir. Tm bu zenginlikleri ile Ortadou blgesi bir hedef blge olarak karmza

kmaktadr.

11. Byk Ortadou Projesinin Douu ve Geliimi

110. Byk Ortadou Projesi Kavram

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii(SSCB) sisteminin 1991de dalmas ile

dnyada sper g olma zelliini elinde bulunduran Amerika Birleik Devletleri(ABD)

kaynaklarnda Genileyen Ortadou kavramnn, ABD kaynaklarnda kullanld

belirtilmektedir.

1991de Sovyet sisteminin dalmas ile SSCB nfuz alanndan boalan yerleri ve

ortaya kan dengesizlikleri yeniden tanmlamak ve bir strateji gelitirme istei

dorultusunda, ABD bu konuyu gndeme getirmitir. Dnyada tek bana sper golarak kalan ABD, gelecee kendi karlar dorultusunda yn vermek iin daha da

cesaretlenerek, Genileyen Ortadou kavramn ortaya karmt. O tarihli ABD

raporlarnda ABD, Byk Ortadou kavramn, kendisine bir tehdit unsuru olarak

algladn kaydetmitir (AKAR, 2004, s.20).

1994 y

l

nda eski ABD D

leri Bakan

, H.Kissinger Washington Post Gazetesineyazd makalesinde ABD'nin ilgi alannn Hindistan bats ile Akdeniz arasnda kalan

blge olmas gerekmektedir. Ancak bu blgede demokrasinin mmkn olabilmesi iin

serbest piyasa ekonomisini blgeye yerletirmekarttr (GREL, 1979, s.105) ifadesini

kullanmtr.

lk olarak 1999 ylnda Pentagon'un raporlarnda Byk Ortadou Plan olarak yer

ald bilinen proje, bu corafyann demokratikletirilmesini yani yeniden

ekillendirilmesini ngrmtr. Plann fikir babas tarihi Bernard Lewis'tir. Plann


16/106

6

hedefi, bu corafyadaki btn milli kimliklerin zlerek, btn halklarn Ortadou

kimliinde birletirilmesi ve stanbul'dan ynetilen bir Ortadou Birleik Devletleri

kurulmas amalanmtr (KIZILIRMAKhttp://www.habusulu.com/makale27.htm, 25.08.

2004).

National Defence University (Ulusal Savunma niversitesi)nin 1998 ylna ait

raporunda Byk Ortadou Projesi(BOP) kavram, Kuzey Afrikadan, Afganistana

kadar uzanan blgeyi kapsayacak ekilde kullanlmtr. Net bir tanmn olamamas bu

lkelerin saysnn da belirli koullara gre deiebileceini gstermektedir.

Byk Ortadou kavramnn, klasik Ortadou'yla birlikte bamszln yeni

kazanm Orta Asya ve Kafkasya lkelerini de kapsayacak biimde akademik dzeyde

kullanl, 1990'larn ortalarna rastlasa da, BOP'un siyasal alanda kullanlmas 2000'li

yllarda balamtr.

Esas olarak BOPun k noktas, 11 Eyll saldrlardr. Saldrlar kresel terrizmin

boyutlarn tm dnyaya gstermitir. ABD, BOP ile terrizm sorununun altnda yatan

problemleri birlikte ele almak istemitir.

11 Eyll 2001de ABDde ikiz kulelere yaplan saldrlar sonucunda, ABD kendi d

politikasnda nemli deiikliklere gitmitir. Bu politikalarn znde Ortadou blgesi

nemli bir yer tutmaktadr. 17 Eyll 2002de The National Security Strategy Of United

States bal altnda yeni gvenlik stratejilerini duyurmutur. (EVK, 2005, s.214) 9

blmden oluan yeni gvenlik stratejilerinde baz devletlerin terrizme destek verdikleri,

ulusal kaynaklarn kitle imha silahlar retiminde kullandklarn bundan dolay, bu

devletlerin byk bir tehdit kayna

oluturduu a

klanm

t

r. Bu devletlerin hangileriolduu, Afganistan ve Irak savanda uygulamal olarak aklanmtr.

BOPun olumasnda bu blgede olan baz faktrlere dikkat ekilmitir. Buna gre:

Ortadouda var olan, kkten dinci akmlar, terr rgtleri, kitle imha silahlar, uyuturucu,

silah ve insan kaakl yapan rgtl su ebekeleri, ABD ve Bat karlarna ynelik

tehditler retmektedir. BOP'u retenlere gre, bu unsurlarn ortaya kmasnn ve taraftar

toplamasnn asl nedeni, blge halklarnn iinde bulunduklar olumsuz ekonomik ve

sosyal koullar ile, blgede varln srdren antidemokratik


17/106

7

rejimlerdir(AL,2003,s.150)(KANSU,http://www.cumok.org/html/yazidizileri/ikansu/ort

adakibuyukoyun.htm,22-25 .06.2004).

Eer, ekonomik ve sosyal koullar dzeltilir ve demokrasiye gei salanrsa,ynetime katlm olana bulan ve refah dzeyi ykselen Ortadou halklar, Bat'y tehdit

eden eylemlere destek vermeyecekler, kkten dinci akmlar zayflayacak, terr rgtleri

kecek ve ucuz petroln Bat pazarlarna istikrarl biimde aktarlmas gvence altna

alnacaktr.ABD, BOPu bu dncelerle oluturmaya almtr.

ABD, ayn zamanda blgede ekonomik bymeyi ve blge halknn hrriyetleri

destekleyeceklerini, demokrasinin yeniden yaplandrlmas gerektiini belirterek

Ortadou blgesini ifade ettiini saptamak okta zor olmamtr. ABD, Ortadou

blgesinde geni apl deiiklikler yapmay hedeflediini bu stratejilerle aklamtr.

ABD Hkmeti bu politikasn daha sonraki yllarda da srdrmtr. Bu hkmet,

Ortadou Ortaklk Giriimi bnyesinde destek programlar da hazrlamtr. BOP

kavramnn ortaya kmasndan nce, bu Projenin ekirdeini oluturan eitli tarihler

mevcuttur. 9 Mays 2002 tarihli Kuzey Carolina niversitesinde Bakan Busha ait

konumasnda Bush; Ortadou ile bir Ortaklk giriimi balatmak niyetindeolduunu(DEDEOLU,2002,s.105),(TOPUZ,http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/ker

em_topuz.doc,25.12.2006) belirtmitir. Buna gre Ortadou Blgesi ile ABD arasnda bir

serbest ticaret blgesi oluturulmas, reformlara yardmc olacak bir forum kurulmas,

irketlere daha zgr bir alan yaratlmas planlanmtr. Bu konuma ile Bush ileride BOP

olarak anlacak Projenin zn ilk kez aklamtr.

ABDde liberal gr savunan Ronald Asmus ve Kenneth Pollack

n , WashingtonPost gazetesinde, 22 Haziran 2003'te birlikte ''The Neoliberal Take on the Middle East''

(Ortadou'nun Neoliberal Adan Ele Aln) balkl makalesine yer verilmitir. Bu

makaleye gre Ortadouda faydal bir deiimin gerekleebilmesi, askeri yntemler deil

siyasal, kltrel deiimlerin olmas iin ABninde destei alnmaldr. Ancak BOP

kavram ierisine, Bush ynetiminin askeri yntemleri damgasn vurmutur. BOPun

gerekletirilmesi, Bush ynetimin politikas olmutur.


18/106

8

ABD bu politikasn her frsatta dile getirmitir. Ortadou lkelerinin demokrasiden

uzak olduklarn, onlara ABDnin desteinin salanmas gerektiini, daima ABD

hkmetlerince vurgulanmaya balamtr. 11 Eyll sonrasnda Ortadouya bakn daha

tehdit ierikli olmas, ABDnin Ortadou politikas ile rtmektedir.

26 ubat 2003te Bakan Bush; Ortadouda demokratik deerlerin yerlemesinin

nemine deinen aklamalarda bulunmutur. 6 Kasm 2003te Ortadouyu

zgrletirme Stratejisinden bahsetmitir.

7 Austos 2003 tarihinde ABD Bakannn Gvenlik Danman Condoleezza Rice

The Washington Postgazetesinde yaynlanan Ortadouyu Dntrmek isimli

yazsnda; Bush un konumalarn teyit etmitir. Rice, bu Projenin 22 lkeyi

kapsayacan belirtmitir (AKAR, 2004, s 23). Rice, Bu lkelerin say olarak fazla olsa da

Moritanya, Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Sudan, srail, Afganistan, Bahreyn, Birleik

Arap Emirlikleri, Cibuti, Filistin, Irak, ran, Katar, Kuveyt, Komor Adalar, Lbnan,

Pakistan, Somali, Suudi Arabistan, Suriye, Tunus, Trkiye, Umman, rdn ve

Yemen(EVK, 2005, s.291)olduklarn aklayarak aka, ABD d politikasnn

Ortadou zerinde ekilleneceinin iaretlerini vermitir.

Bu blgelerin n plana kmasnn sebepleri; terrn tredii kaynaklarn bu blgelerde

olduunun dnlmesi, doal enerji kaynaklarnn ve gei yollarnn bulunmas ve

dolaysyla bu blgelerin artan stratejik nemidir.

BOP konusunda ABDde Bakan Bushun ve evresinin Ortadou konulu

politikasna alternatif eitli politikalarda retilmitir. Bunlardan bir tanesi : Bush

dneminde ABD d politikasna hkim olan yeni muhafazakrlara kar yeni liberal

gr savunan Ronald Asmus 'un Kenneth Pollack ile birlikte kaleme ald ve

Washington Post gazetesinde, 22 Haziran 2003'te yaymlanan, ''The Neoliberal Take on

the Middle East'' (Ortadou'nun Neoliberal Adan Ele Aln) balkl makaledir.

Makaleye gre:


19/106

9

Ortadou'daki tehditlerin ortadan kaldrlabilmesi, ancak NATO( Kuzey Atlantik

Antlamas rgt) 'nun Souk Sava dneminde SSCB'ye kar uygulad gibi uzun

soluklu ve kapsaml bir proje ile mmkn olabilir.

Ortadou, yeni muhafazakrlarn savunduu gibi, g kullanlarak dntrlemez,

bu dnm, ancak Avrupal mttefiklerle de ibirlii yaparak ve ekonomik, sosyal,

kltrel ve siyasal boyutlar da ieren kapsaml bir projeyle mmkn olabilir

(KANSU,http://www.cumok.org/html/yazidizileri/ikansu/ortadakibuyukoyun.htm,22-

25.06.2004).

Buna gre BOPun faydal olabilmesinin n koulunun sosyo-kltrel alanda bir

deiiklii gerektirdiini ifade etmilerdir. Ancak zaman ierisinde bu alternatif grler

Bush ve ynetimince pek dikkate deer grlmemitir.

BOPa dair o zamana kadar tam olarak resmi bir belge bulunmamakla birlikte szel

olarak daha nceki yllarda, ABD tarafndan deiik amalarla ortaya atlarak tartlan bir

durum yaratlmtr. BOP, ABDde yaplan G-8 zirvesinde belirgin bir ekilde gndeme

gelmitir. Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika Giriimi adyla sunulan BOP

ifadesi, 13 ubat 2004te Londra merkezli El-Hayat Gazetesinde yer almtr. BOPungenel anlam ile Ortadou ve yakn evresi corafyasnda yer alan lkelerde, batl

anlamda demokrasinin salanmas, terrizmin ortadan kaldrlmas, ekonomik ilikilerin

artrlmas ve ekonomik ibirlikleri salanarak blgenin istikrara kavuturulmasn (AVCI,

2006, s.20) ifade ettii aklanmtr. Bu amalarn, ABDnin yeni gvenlik stratejileri ile

birebir uyumakta olduu grnmtr.

11 Eyll olaylar

sonras

nda, ABD, BOPun politikalar

n

, her f

rsatta kamuoyunasunmutur. ABD kongresindeki ocak 2004 tarihli konumasnda Bush: Amerika Byk

Ortadouda ileri bir zgrlk stratejisi takip edecektir. Reformlarn dmanlarna meydan

okuyacaz, terrn mttefiklerine kar kacaz ve dostumuzdan daha yksek standart

bekleyeceiz (AKAR, 2004, s.17) diyerek ak olarak yeni dnya politikasn dier

devletlere duyurmutur. Aka kendisinin yannda olacak devletleri dost olarak kabul

edeceklerini, dierlerini dman olarak greceklerini belirterek tm dnya devletleri ikiye

blme yoluna gitmitir. Bu szleri ile ABD, 11 Eyll olaylar sonrasnda Ortadouda ki

politikalarn, BOPun uygulamalar olarak aklamtr.


20/106

10

BOP baz evrelerce ayn zamanda siyasi ve iktisadi liberalizm olgusunun, laikliin ve

insan haklarnn ve benzeri deerlerin Ortadou ve Ortodoks dnyaya yayma ve uygulama

Projesi olarak tanmlanmakta, BOP ile Yeni Dnya dzeninin oluturulmasnn nndeki

en byk tehdit olarak grlen terr ve kitle imha silahlarnn yok edilmesini amalayan

blgesel bir giriim olarak tanmlanmtr (EVK, 2005, s.292).

BOPa ilikin olarak ABD hkmetinin hazrlad resmi bir belge bulunmamakla

birlikte, Proje ABDnin baz kurulularnn raporlarnda fikir olarak yada ABD

hkmetinin veya Bakan Bushun ve dierlerinin syledikleri, yazlan makalelerle snrl

kalmtr. ok konuulan ,ok tartlan bir proje olma zelliini hala srdrmektedir.

111. Byk Ortadou Projesinin Temel Hedefleri

Ortadouda demokratikletirme ad altnda ABD ynetimince aklanan BOP,

uygulanmas ve gerekletirilebilmesi adna eitli tartmalara sahne olmutur. nkBOPu hayata geirmek kimi devletlerce imkansz, kimi devletlerce de ABDnin

Ortadouda karlarnn bir maskesi olarak grlmtr.

BOPun aklanan k noktas; demokratik olmayan rejimlerin terrizmi d politika

arac olarak bizzat kullanmaya yada kullanlmasna gz yummaya yatkn ve kitle imha

silahlarn gelitirmeye eilimli olduklar (DUNA, 2004, s.2) ve bu nedenle bu lkelerin

terrizmin yay

lmas

nda kilit bir rol stlendikleri noktas

kabul edilmektedir.

BOPun hedefleri : 12 Aralk 2002de Colin Powell tarafndan ; terrizmle mcadele,

Irakn silahszlandrlp demokratikletirilmesi, srail Filistin atmasna son verilmesi,

Arap dnyasnda ekonomik ve siyasi eitim alanlarnda reformlara gidilmesi olarak

aklanmtr. Ayrca BM bnyesinde Arap dnyasnda Beeri Kalknma Raporu olarak

yaynlanan rapora gre: Araplarn sosyal sistemde ki eksiklikleri siyasi alanda

zgrlklerin kstlanmas, kadnlarn eitimden yoksun olmas, Arap lkelerinde bebek ve

ocuk lmlerinin oranlar, okuma yazma oranlarnn dk olmas, Gayri Safi Milli


21/106

11

Haslann sadece %0.5 ini aratrmaya ve gelitirmeye harcand gibi olumsuz durumlar

raporda yer alan dier konulardan olmutur.(TOPUZ,http://www.iksv.org/hi/genel /kg

/bildiri/kerem_topuz.doc,25.12.2006).

ABD D ileri bakan Powell tarafndan BOP konusunda yaplan aklamalarda,

Powell BMnin bu raporuna yer vererek Projenin hedeflerini ortaya koymaya almtr.

BOPun hedefleri yle aklanmtr. Bu hedefler sralandnda ilk olarak : Arap

lkelerinde bamsz seim, kadnlara oy hakknn salanmas, kiilere sivil, cezai ya da

eriat kanunlaryla ilgili bilgi veren sivil kurulular kurulmas ya da avukatlara savunan

hakk tannmas, medyann bamszlatrlmas, sivil toplum kurulularna mali destek

salanmas, Arap lkelerinde kadnlarn medeni haklarnn salanmas, okuma yazma

orann artrmak, bunun iin kadn retmenlerin grevlendirilmesi gibi sosyal hedefler

ikici olarak, Byk Ortadou Finans Merkezi kurularak, fakirlere mali yardm yaplmas,

Arap lkelerinin ticaretlerinin artrlmasnn salanmas gibi ekonomik hedefler

belirlenmitir.

BOPun gvenlik boyutu olarak dnldnde kresel sisteme ynelik, Ortadoucorafyasndan kaynaklanan tehditlere kar her trl aktif mcadelenin verilmesi, kresel

ve blgesel askeri konulanmann buna gre dzenlenmesi, blgede askeri mevcudun

artrlmas planlanan hedefler arasnda gsterilmitir.

BOP ile birlikte, Ortadou lkelerinde demokratikletirme abalar ABD ynetimi

tarafndan eitli yerlerde ayr yer ve zamanlarda aklanmtr. Buna gre BOP

uygulanmas

hedeflenen lkelerde bir ok konuda reformlar

n yap

lmas

na ynelik birproje olarak aklanmtr. Bu reformlar konusunda ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney:

Bizim zgrlk adna ileriye ynelik planmz, Byk Ortadouda reform iin alan

ve kendilerini feda eden insanlar desteklemektir. Byk Ortadouda yaayan halklara

zgrlk meselesinde yardmc olmak terrle ilgili daha geni bir savatan galip kmak

iin anahtar faktrdr. Bu gnmzn en byk devlerinden birisidir ve bir yada daha

fazla jenerasyonun kaynaklarn ve abalarn gerektirir. Bu birok yardm eli isteyen itir

(AHN, 2004, s.54).


22/106

12

Cheney bu konumas ile BOPun siyasal reform ksmn aklamtr. Cheney siyasal

olarak terrizmin nlenilmesinin blge insannn desteklenmesi olarak ifade etmitir.

Ortadouda yalnzca siyasal deil, BMnin raporunda da konu edildii zere

ekonomik reformlarn gerekletirilmesinin kanlmaz olduu, BOPun hedefleri arasnda

aklanmtr. Ortadou Blgesinde serbest piyasa ekonomisinin teviki, liberal ekonomik

sistemin yerletirilmesi, devlet denetiminde ki alanlarn zel teebbse almnn

hzlandrlmas, Projenin hedefleri olarak aklanmtr.

BOPun siyasal ve ekonomik ynnn yan sra toplumsal ve kltrel alanda da

reformlarn hedeflendii bilinmektedir. Klasik din eksenli eitim veren kurumlarn

reformasyonu ve tasfiyesi ve stratejik olarak Ortadouda kitle imha silahlar, terrizm gibi

odaklarn yok edilmesine ynelik (AKAR,2004,s.26) hedefler, BOPun belirlenen

kriterlerindendir. Blgenin gvenliini tehdit edecek btn oluumlarn ortadan

kaldrlmas, dier devletleri tehditten uzaklatrlmas aklanan hedefler arasnda

gsterilmitir.

BOP kapsam olarak rapordan alnt yapm durumdadr. Bu rapor unlardr:Dnya Bankas Raporu, BM Kalknma Raporu, Davosda Dnya Ekonomik Forumunca

dzenlenen Arap Dnyasnn Rekabet Gc Raporudur.

Birbirini tamamlayan bu rapor, petrol reten lkeler haricinde yakn ve Ortadouda

isizlik orannn %15 ile %35 arasnda oynadn, Msrdaki genlerin %90nn,

Yemendekilerin %60nn, rdn ve Fastakilerin %50sinin, birinci bir i bulamadklarn

belirtmektedir. Dnya Bankas

n

n Raporuna gre byme kalk

nma sorunlar

n

n temelindeblge lkelerinin ynetimi sorumlu tutulmutur (TOPUZ,http://www.iksv.org/hi/genel/kg/

bildiri/kerem_topuz.doc,25.12.2006).

BOPun ekonomik stratejisi, blge lkelerinin enerji gelirlerine olan bamllnn

azaltlmas, ekonomik alt yapnn zendirilmesi, ekonomik gelir dzeyinde eitliin

salanmas, blge lkelerinin ekonomik yaplarnn da ak hale getirilmesi, ABDnin

BOPu benimseyen lkelere ekonomik yardmda bulunaca aklanan ekonomik hedefler

olarak ortaya konulmutur.


23/106

13

Aklanan tm bu hedefler kamuoyuna sunulan hedeflerdir.Fakat uygulamada ABD,

bu hedeflerini Ortadou halknn gelecei asndan, demokratik hedefler olarak

kamuoyuna sunmutur.Fakat ABD ynetiminin bu aklamalarna kart olarak eitli

grler ortaya konulmutur.

Bu grlerden biri: ABDnin amacnn rakibinin pazarlarn ve rakibini gl klacak

olan bu corafyay, rakibinden nce kontrol etmek istemesi olduudur. Avrupa lkelerine,

Japonyaya, Ortadou lkelerine kar olarak ABD, u gr benimsemektedir.

Dnyada bu gne kadar olan ekonomik yap ve dengeler devam etsin, siz ticaretinizi,

ekonomik ilikilerinizi benimle srdrn. Ancak bu ticareti kontrol eden ben olaym

(KAYNAK-GRSES, 2006, s.14).

Buna gre ABD, rakiplerinin bu sahay kontrol etmesi halinde kendisinin devre d

kalacan dnmektedir. ABD, Ortadou blgesini kendi himayesinde olmasn

istemektedir. ABD, sanlann aksine blge petrolne baml olmadndan ancak rakipleri

Japonya ve Avrupa lkeleri petrol ihtiyalarnn nemli blmn buradan

saladklarndan O halde musluklar elinde tutan g, rakiplerini de en can alc

noktasndan yakalam olmaktadr (KAYNAK- GRSES, 2006, s.13).

BOPta belirtilen lkelere bakldnda ABDnin sz sahibi olma politikas gtt

grlmektedir. nk: lkelerin hepsinin stratejik enerji kaynaklarnn ve ulatrma

hatlarnn denetim altnda tutulmasna ynelik ulusal karlar ile rten lkeler olduu

dikkat ekicidir (GNAL, 2004, s.159).

ABD, halen lkesinde kulland petroln % 60'n dardan ithal ederken, bu kritik

akaryakt tamaclk yollarnn gvenliini de gz nnde bulundurmaktadr. Konuyla

ilgili olarak Petrol Ulamnda Kritik Noktalar aada gsterilen tablo 1de

sunulmutur.


24/106

14

Tablo:1

Petrol Ulamnda Kritik Noktalar

S.No Yer Bulunduu Blge Geirilen Petrol Miktar Var Noktalar

1 Bab El Mendeb

Boaz

Cibuti/Eritre/Yemen

Kzldeniz'i Aden Krfezi ve

Arap denizi ve Hint Okyanusuna

balayan doal boaz

3.2 3.3 milyon varil

(425 000 450 000 ton) / gn

Avrupa, A.B.D.

ve Asya

2 stanbul ve

anakkale Boazlar

Trkiye 2.0 milyon varil ( 275

300 bin ton) / gn

Avrupa,

3 Panama Kanal

ve Trans Panama

Boru Hatt

Pasifik Okyanusunu

Karayip Denizi ve Atlantik

Okyanusuna balayan kanal

613 000 varil ( 85 000

ton) / gn

A.B.D.

4 Hrmz Boaz Oman/ran; ran Krfezini

Oman krfezi ve Arap denizine

Balayan doal boaz

13 milyon varil (1.8

milyon ton) / gn

Japonya, A.B.D ,

Avrupa

5 Malacca Boaz Malezya/Singapur, Hint

okyanusunu Gney in denizi

ve Pasifik Okyanusuna balayan

doal boaz

10.3 milyon varil (1.5

milyon ton) / gn

Japonya, A.B.D

Gney Kore ve in

6 Svey Kanal

ve Sumed Boru Hatt

Kzl Denizi Akdenize

balayan kanal(Msr, srail,

rdn, S.Arabistan)

3.8 milyon varil ( 500

bin ton) / gn. Bu rakamn 2/3

Sumed boru hattndan

kalan kanaldan gemektedir.

Avrupa, A.B.D .

7 Rusya

Petrol/Doal Gaz

Boru Hatlar ve

Limanlar

Rusya, Ukrayna, Beyaz

Rusya, Eski Rus Cumhuriyetleri

Druzhba (1.2 milyon

varil/gn); Baltk Boru hatt

sistemi (240 000 varil/gn);

CPC Tengiz-Novorossiisk

Pipeline (564,000 varil/gn)

Brotherhood,

Progress, ve Union

(her biri 28 milyar

m3); Northern Lights

(22 milyar m3);

Volga/Urals-Vyborg,

Finlandiya ( 2.8

milyar m3). Yapm

bitirilmekte olan

Yamal (28 milyarm3); Mavi Akm,

Trkiye ( 15 milyar

m3).

Kaynak: KIZILIRMAK,http://www.habusulu.com/makale27.htm,25.08.2004

Tablo 1de de grld gibi, ABDnin kendisine ulaacak petroln gvenliinin

salamas nemlidir.Bu gei yollar zerinde petroln gvenlii salanmaldr. Bu

yollarda Trkiye, ran, Kzldeniz Blgesi, Malezya gibi ou ksm Ortadouda


25/106

15

blgesinde yer almaktadr. Ortadouda ABDnin sz sahibi olmas bu adan nemli

olmaktadr.

ABD blgeyi kontrol altnda tutarak blgedeki mevcut dzeni koruyarak istikrarn,

mevcut dzenin muhafazasn salayarak, petrol fiyatlarn belli bir seviyede tutmak

istemektedir.

ABDnin lkesi dnda pek ok yerde askeri ss bulunmaktadr. Bu slerindeki askeri

glerini belli bir seviyede tutmas, gerekirse Orta Asyaya kaydrabileceini belirtmesi

Ortadouda planlar olduunun gstergelerindendir. Bu amala Trkiye, srail, Msr,

Suudi Arabistan ile iyi ilikiler ierisinde olmak istemesi bir baka nemli noktadr.

BOP ile ABD blgenin ekonomik kontrolnn kendisinde olmasn temel hedef olarak

belirledii, kamuoyuna aklanan bu kriterlerin altnda yatan nedenlerin bu ekonomik ama

olduu BOPa yneltilen eletirilerden biri olmutur.

BOPun en nemli hedefi olarak: Ortadoudaki lkelerin demokratikletirilmesi

bylelikle terrizmim nlenilebileceini savunulmas, demokratikleme olarakgsterilmitir. Ancak bunun aslnda gereklikten ok uzak bir dnce olduu Ortadou

lkelerinde demokratikletirmenin salanmasnn imkansz olduu, Projeye yneltilen

demokrasi konusunda ki eletirilerdendir.

Buna gre bir lkede demokrasi olabilmesi iin rakip taraflarn olmas gerekli olup,

rakip taraflarnda ancak ekonomik g ile ortaya kabilecei bir gerektir. Ancak

durumun Ortadou lkelerinde byle olmad

tek ekonomik kaynak olan petroln de tekelde bulunduu bylelikle ekonomiyi yani petrol elinde bulundurann gc elinde

bulunduraca, bylelikle ekonomik olarak rekabetin olamayacan, rekabetin olmamas

ile demokrasinin olmayaca (KAYNAK-GRSES,2006,s.16). BOPun demokrasi

reformuna getirilen nemli bir eletiri olmutur.

BOPun hedefleri aslnda, ABDnin blgede hegemon g konumu srdrmek amal

tasarland da dier benzer bir grtr. Buna gre ABD, artk blgede istedii politikalar

gerekletiremedii iin bu Projeyi kamuoyuna sunmutur.


26/106

16

ABD, hegemon g konumunu srdrebilmek iin Ortadouda kkten bir deiime

ihtiya duymaktadr. Bunun nedeni, ABDnin son 20 yldr, hatta daha uzun sredir

uygulad blge politikalarnn, kendisi iin srekli olarak bekledii sonular

retmemesidir (ERKMEN, 2004, s.5). Bu adan bakldnda BOPun aslnda

kamuoyuna aklanan hedeflerinden ok uzak olduu vurgulanmtr. ABDnin blgede

sz sahibi olmay istemesi blgede yrtt politikalarla rtmektedir. Bu politikalar;

ABD askerinin Iraktan bir trl ekilmemesi, ABDnin Irakn kontroln Irakl

yetkililere sava sonrasnda bir trl teslim etmemesidir.

BOPun aklanan hedeflerinin altnda daha baka nedenler olduu ve bunlarn neler

olabilecei srekli kamuoyunca tartlrken en ok tartma gtrmez ortak nokta;

Ortadounun enerji kaynaklar, su kaynaklar asndan vazgeilmez bir blge olmasdr.

Ortadou Blgesi kt kaynaklarn kullanmnda deien iklim koullarnn yaratt

sorunlar en az yaayacak blge konumunda olduu, bu zelii ile Ortadouda kontrol

elinde bulundurmann kar salamak olduu bilinen bir gerektir. te bu gerek BOPun

temelinde yatt savunulan bir dnce olarak karmza kmaktadr.Bu dnce BOPa

yneltilen bir dier eletirilerdendir.

Ortadou Blgesinin enerji kaynaklarnn zengin olmas, BOPu ortaya koyan

devletlerin bu konuda karlarnn olabilecei ihtimalini ykseltmektedir. Buna gre asl

hedef corafi alanda zellikle yeni petrol planlama istikametinde, ABDnin de gelecei de

gz nne alnarak enerji kaynaklarn kontrol altna almak ve enerji nakil yollar zerinde

hakim bir denetim salamak, BOPun derinliklerine uzanan toplumsal sistemin tm

katmanlar

nda faaliyet gstermek, ABD ynetiminin, dolay

s

ile BOPnin as

lhedeflerindendir.

Ortadouda bilinen petrol zenginlii BOPa getirilen eletirilerin byk bir

ounluunu oluturmaktadr. Ortadou blgesi dnya petrol rezervlerinin %65ini ve

doalgazn %41ini barndrmaktadr. Hesaplamalara gre dnyada retilen petroln

%39u bu blgeden temin edilecektir (AKAR, 2004, s.34). Ortadoudaki petroln kalitesi

yksek maliyeti de ucuz olmaktadr. Petroln nemli bir ksmnn bu blgeden salanmas

Ortadounun zerinde oynanan politik oyunlarn neden olduunu ortaya koymaktadr.


27/106

17

Buna gre ABD, Ortadoudaki petroln rakipleri tarafndan kontrol edilmesini

istememektedir. Buna gre bunun iki amac vardr: lk olarak dnya ekonomisini kontrol

edebilmek iin enerji kaynaklarn dorudan doruya ynlendirmek bir zorunluluktur. Bu

amaca ynelik olarak ABD blgede etkin rol oynamak istemektedir. Eer ABD uzun

vadede petrol birincil kaynak olarak kullanmann dnda alternatif enerji kayna olarak

gelitirecekse bile kendisi bunlarla urarken petrol elinde tutan egemen g, petrol

ABDnin karlarna uygun ekilde kullanmayabilir. yle ise ABDnin gelecekteki hedefi

ne olursa olsun, ABD petrol kontrol etmek zorundadr (KAYNAK, 2006, s.129). Sadece

petrol asndan deil, doalgaz bakmndan Ortadou blgesi zengindir.Dnyann

kantlanm doalgaz rezervlerinin ise %34de Ortadoudadr.

Stratejik alanda danmanlk yapm Severine de la Guignerayenin 2 Mart 2004 tarihli

yazsnda ABDnin petrol stratejisi u ekilde zetlenmitir:

Rusyay geleneksel etkinlik blgelerinde zayflatmak, rann Hazar Kaynaklarna

sahip kmasn engellemek, Hindistan desteklemek, ini blgesel iddialarndan

vazgeirmek erevesinde enerji konusunda stratejik bir izgi ekmeyi baararak, Krfezile Hazar birletirmek ve ayn anda Ortadou, Kafkaslar ve Orta Asyaya askeri olarak

yerleerek, en nemli petrol yataklar etrafnda hazr bulunmaktr(ONAY,2003,s150).

BOP, bu nedenle petro-politiin stratejik ifadesi olarak grlmtr. BOP ABDnin

blgeyi kontrol etmesine imkan salayan bir oluum olarak ne srlmektedir.

ABDnin Ortadounun petrollerinin ve sevk

yat yollar

n

n denetlenmesinden birstratejik stnlk etkeni olarak yararlanabilmesi iin bu blge petrollerine alternatif

olabilecek, baka lkelerin petrole eriiminin olmamas, yani rakiplerinin Japonya ve

Avrupa lkelerinin alternatif petrol kaynaklarna ulamalar ABDnin blgede stn bir

g olmasn engelleyeceinden, ABD eitli tanmlamalar yapmtr. Ortadou Blgesinin

alternatif kaynaklarn barndran ksmlarn da iine alacak ekilde Ortadou tanm

yerine Byk Ortadou , Geniletilmi Ortadou (AKAR,2004,s.166) gibi bir tanmlama

ortaya karmtr. Bu ihtiyacn ABDnin politikalarna hizmet ettii, ABDnin

Ortadouda daha geni bir blgeyi iaret etmesinden anlalmaktadr.


28/106

18

BOPun, Geniletilmi Ortadou Plan(GOP) olarak adlandrlmasna ynelik olarak

bu iki kavram arasnda ki farkn ne olduu konusunda bir soru belirginlemitir. Cevap

olarak denilebilir ki, ABD ynetimi BOPu, G-8 Zirvesinde Almanya ,Fransa, Rusya ve

Japonyann eletirilerine karn Byk sfat yerine Geniletilmi sfatn kullanmay

tercih etmitir.

BOPun, GOPdan farknn: demokrasi iin gerekli olan deiimin lkelere zorla

dayatlmayaca, diyalog ve dayanmann nemine dikkat ekilmesi olduu

vurgulanmtr. Filistin sorununun zlmesi gerektii, Irakta BMnin oynamas gereken

rol vurgulanmtr. Demokratikletirme konusunda dayatmac deil gelenekselci

yaklamlarn benimsenecei (AVCI, 2006, s.70), bylelikle Projenin blge lkeleri ile

ibirlii salanarak yaplmasnn amalanmas, GOP kavramnn anlam farkn ifade

etmektedir.

BOPun grnen hedefleri arasnda %1.6 oran ile dnyadaki en dk nternet

kullanm seviyesine sahip Ortadouda Bilgi toplumu inaa etmek erevesinde dijital

bilgi yaygnlnn salanmas mevcuttur. Kamuoyuna aklanan amalar arasnda

gsterilen; an yakalanmas ve bilgiye ulaan toplum seviyesine getirilmesi tm lkeleriin gerekli ve yararldr. Ancak madalyonun teki tarafnda ise sermayenin ABDye yeni

bir ticaret yolu bularak kazancn artrmas(CHOMSKY,2002,s.123),(AZER,

http://www.netpano.com/newsdetail.asp?NewsID=81, 02.03.2005). Projenin aklanan

hedeflerine getirilen eletirilerdendir.

BOPun siyasi ve iktisadi olarak nedenlerini ele alan bir eletiri konusu da ayn

yakla

mla bak

ld

nda Projenin, bir yandan nihai mal ve hizmet sat

n

, bir yandan daretim anlamnda yeni pazar yaratmak anlamda kapitalizme hz kazandrmak (ZTRK,

2004, s.3) amacnda olduu belirtilmitir. Buna gre, ABD, blge lkelerini

bilgilendirmek, bilgi ana ulatrmak adna kendisine bir anlamda yeni bir pazar imkan

sunmak istemitir.

BOPun, ABDnin kendi ulusal karlarna hizmet ettiine ynelik eletiriler bunlarla

snrl kalmamtr. ABDnin esas hedefinin 21.yzyl ABD yzyl yapmak olduu, 11


29/106

19

Eyll saldrlarnn da bunu hzlandrd, bu Projenin ilk admnn Afganistan, ikinci

admnn ise Irak olduu (TAMRAK, 2004, s.2) bir dier eletiri konusudur.

BOPun hedeflerinden uzak olduu, hedefledii koullar gerekletirmenin tesinde

bunun bir hayal rn olduu grleri hakim olmutur. Ayrca Projenin belirli bir takm

kii ve kurulularn dnce rn olduuna dair, kamuoyunda pek ok gr ifade

edilmitir. Bu dnce kurulularndan en nemlisi ve ABD politikasna yn verdii

bilinen Think-Thank kurululardr. ABD Bakanlarnn ynetimine destek veren ve

dnce olarak destekleyip ekillendiren, ABD politikalarnda nemli etkileri olduu

bilinen Think Tank Dnce Kurulularnn, Yeni Amerikan Yzyl Projesinin(YAYP),

(Project for the New American Century-PNAC) olumasnda etkisi olduu getirilen bir

dier bak asdr.

Buna gre Bu dnce kuruluunun esas amac, ABDnin 21. yzylda kresel bir

imparatorluk kurmasdr (AVCI, 2006, s.112). Buna gre Think-Thankin asl politikas,

Irak, in, Kuzey Kore ve randa rejim deiikliine gidilmesi, ulusal fze savunma

sistemi kurulmas, savunma harcamalarnn artrlmas, silahlarn snrlandrlmas

grmelerinden geri ekilme politikalar, ABD liderliinin dnyada korunmas gibitamamen gce dayal olan politikalardr.

Bu dnce kuruluunun iinde yer alanlar ABD hkmetinde nemli yerlerde olan

Dick Cheney, D.Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Lewis Libby ve W.Cohen gibi isimler olup, bu

kiilerin grlerini, Bakan Bush ile paylatklar bilinmektedir. BOPun bu politikalar

temelinde oluturulduu, Projeye yneltilen eletirilerdendir. Bu konuda ABDnin

hegemonyas

n

glendirdii grn destekleyen teoriler bulunmaktad

r. 1997'deoluturulan YAYP iinde odaklanan ve Bush ynetimince odaklananlara gre: ideolojik ve

akademik dzeydeki etkinliklerini karar alc mekanizmalara aktarmada daha rahat hareket

etme olana bulan yeni muhafazakr evrelerce; ABD'nin rekabet edilemez gc ana

k noktas olacaktr.

YAYP(PNAC)i destekleyenlere gre; Kresel ABD hakimiyetini srdrmek,

uluslararas gvenlik dzenini ABD ilke ve karlarna uygun olarakekillendirmek temel

hedeftir. BOP ise bu hedeflerle birebir rten bir projedir. BOP, ABDnin tek bana


30/106

20

dnya hakimiyetini ngren YAYP(PNAC)nin bir uzants olarak, daha da kapsamls

olarak ortaya kmtr. BOP baarl olmazsa YAYP(PNAC) de baarszla mahkum

olabilir.

2004te ABDye yeniden Bakan seilen Bush, ABDnin Irak politikasnn demokrasi

zerine ekilleneceini askeri yntemlerin dnda demokratik yntemlerin uygulanacan

aklayarak aslnda BOP a ilikin planlarn dolayl olarak ifade etmitir. yle ki: Her

ulus ve kltrde demokratik hareket ve kurumlarn gelimesine almak ve desteklemek

Birleik Devletler'in politikasdr, ta ki dnyamzdaki zorba ynetimleri sona erdirme

hedefine ulancaya kadar."(FALK, http://www.zaman.com.tr/webapp-tr/haber.do?haberno

=600853, 15.10.2007) diyerek, ABDnin dnyada demokrasiyi ina etmeye alacan

aka dile getirmitir.

ABD demokrasi sylemleri ile dnya kamuoyunda ykselen ABD dmanlnn nne

gemek istemektedir. Demokrasi sylemlerini kullanarak blge lkelerinin slamc

oluumlarla mcadele etmesini salamak, ABDnin, BOP ile gerekletirmek istedii

amalardan olduu, BOPa getirilen kar bir dier eletiridir. (EVK, 2005, s.294)

Bu politika yaklamlarnn anlalmas konusunda ABDnin, Carter Ynetimi Ulusal

Gvenlik Danman Zbigniew Brzezinski, 8 Mart 2004 tarihinde yazd makalede

slami geleneklere, dini inanlara ve kltrel alkanlklara sabr ve saygyla yaklalmas

gerektii, Ortadouda demokrasinin bunun ardnda gelebilecei (AHN, 2004, s.100)

dnceleri bize ABDnin blgedeki ar slamclarn nne gemek konusunda

oluturulmu eitli politikalardan bir tanesi konusunda fikir vermektedir.

ABDnin Ankara Bykelisi Eric Edelman ise BOPun hangi hedefleri ortaya

koyduu konusunda aklamada bulunmutur. Edelman, ABD seimlerinde bir deiiklik

olmas halinde de BOPun devam edeceini, hedef kitlenin slam corafyas olduunun

hatrlatlmas zerine Biz radikal olmayan, toleransl, lml Mslmanlarn seslerini

duyurmalarna destek vermek istiyoruz (AH N, 2005, s.101) diyerek ABDnin,

Ortadouda ar dinci gruplara ynelik politikasn aklanan boyutlar ile iaret etmitir.


31/106

21

Prof.Dr.Anl een : blgede egemenlik mcadelesi olduunu, ran, Anadolu,

Mezopotamya yada Msr merkezli siyasal yaplanmalarn daha byk bir g olmak iin

ortaya ktklarnda, dnyann jeopolitik merkezi olan Ortadou alann daha byk snrlar

erevesinde kendi kontrollerine almak istediini tarihteki pek ok devletin ayn yoldan

giderek btn blgeye egemen olmak istediklerini dolays ile BOPu bu tarihsel arayn

gncel bir versiyonu olarak tanmlamtr (AKAR, 2004, s.233).

BOPun asl nedeninin srail ve onun Byksrail Projesi(BP) olduu belirten grler

mevcuttur. ABDnin ynetiminde etkili olan Yahudi lobisi dikkate alndnda BOPun

hedefinin bu olmas bir ihtimal olarak karmza kmaktadr. Buna gre; Ortadoudaki

Mslman varlnn dlanmas, srailin topraklarnn geniletilmesini hedefleyen BP bir

teori olarak mevcuttur.

Esasen Anti-slami bir yaylma ve ama gden BOP asndan ABD, ncelikli olarak

srailin etkisi ile Anti-slami bir strateji izlemekte olduu ve bu dnceye gre gerek

srail, gerekse tarafsz kaynaklar her eyden nce Irakn igalinin srailin gvenlii iin

yapldn (AVCI, 2006, s.49) ilan ederek, Projenin asl hedefinin srail olduu Projeye

getirilen bir dier aklama olmutur.

BOPun nasl ve ne zaman sonlanaca ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadr.

Kamuoyuna aklanan hedeflerin gerekletirilmesi, Projenin nihai hedefi olarak

gsterilirken, Projenin amacnn baka nedenler olduklarn savunanlar bu Projenin zaten

uygulanmazlna dikkat ekmilerdir.

BOP kapsam

nda dntrlmesi planlanan corafyay

, asl

nda 19.yzy

ldan berizerinde oynanan byk oyunlar sonucunda her geen gn biraz daha karmak hale gelen

bir sorunlar btn olarak nitelendirmek, BOPun ne kadar zamanda tamamlanabileceini

anlatmas asndan faydal olacaktr (KULOLU- SALKAYA, 2004, s.5) .

BOP ekonomik anlamda ABDnin, blgede birka lke ile imzalam olduu ikili

ticaret anlamalarnn haricinde, imdilik gemii ve ayrntlar olmayan bir Proje olarak

gzkmektedir. ABD, d ticaretinin %2si, ABD d yatrmlarnn %1den az bu blge

ile ilgilidir. Krfez lkeleri, Pakistan, Afganistan ve Moritanya da dahil edildiinde tm


32/106

22

Byk Ortadounun ABD d ticaretinde ki pay %3.9a kmaktadr

(TOPUZ,http://www.iksv.org/hi/genel/kg/bildiri/kerem_topuz.doc,25.12.2006).

Bu rakamlar ile aslnda ABDnin, BOPun aklad hedeflere ulamakta geciktiini

grmekteyiz ve bu durum Projenin uygulanabilirliine ynelik inanc azaltan bir faktr

olarak karmza kmaktadr.

112. Byk Ortadou Projesinin Uygulanmas

BOPu gerekletirmek iin mutlaka gerek blge lkelerinin gerekse bat ve dier

lkelerin ibirlii gereklidir. Bunun iin ABD hkmeti toplant dzenleyerek ve G-8

zirvesinde projesini aklama yoluna gitmitir. Bu amala ABD haziran ay 2004de

ABDnin Georgia eyaletinde genelde gelimi lkelerin katld G-8 zirvesine BOP

damgasn vurmutur. Bu zirveye deiik olarak Trkiye ve balca blge lkeleri

katlmtr. Bu davete Trkiye,Afganistan,rdn,Irak,Yemen,Bahreyn ve Cezayir

katlmtr. Dier davet edilen blge lkeleri zirveye katlmayarak aslnda BOPatepkilerini ortaya koymulardr.

Ayn yl 28-29 Haziran 2004 ylnda yaplan NATO zirvesini BOPun uygulamaya

geirilmesi iin bir adm olarak grebiliriz. nk: Zirvede BOP gndeme damgasn

vurarak, NATOnun grev tanm yenilerek kresel terrizm zerine younlamtr.

Bylelikle Ortadouda terrizm tehlikesi oluturabilecek lkelere yada glere kar

ABD, NATOyu yan

na alm

t

r. Sadece salt iddet kullan

m

n

n yeterli olamayaca

,sosyal ve ekonomik yntemlerin de kullanlmas, demokratikleme ve sivillemeye arlk

verilmesi gerektii, yaklamnn benimsenmi olmas (GNAL, 2004, s.160)

NATOnun grevinin deiime uradnn , BOPa dahil edilmek istendiinin ak

gstergeleri olmutur.

10-11 Aralk 2004 tarihleri arasnda Fasta G-8 topluluunun yan sra Ortadou

Kuzey Afrika lkeleri ve ABden katlmclar olmutur.Yine bu zirvede somut olarak

BOPa ilikin konular grlmtr.


33/106

23

Projenin hayata geirilmesi iin, Blge lkelerinin rejim, islam ve demokrasiye bak

alarna gre, ABD, BOPda belirttii lkeleri gruplandrma yoluna gitmitir. Bu

hususlarn BOPnin gerekletirilmesinde dikkat edilecek hususlar olduu aklanmtr.

ABD kaynaklarna gre bu lkeler: Baty tamamen kendilerine dman gren Taliban

ncesi Afganistan, Saddam ncesi Irak, Suriye, ran olarak belirlenmitir. Bu lkelerde

demokrasiye geilmesi ve gerekli reformlarn balatlmas iin halihazrda ynetim

kadrosu askeri yolla ABD tarafndan uzaklatrlmas planlanmtr.

kinci ksmda yer alan Baty dman grmekle birlikte, batnn askeri gcnden

ekinen rejimler olarak Sudan, Moritanya, Suudi Arabistan ve Libya gibi lkeler

belirtilmitir. nc srada ise kalknmann sadece bat medeniyetindeki zgrlk ve

demokrasi ile gerekleeceini kabullenen, fakat rejimleri her ne kadar baty destekleseler

de, ilerindeki slami gruplarla mcadele eden rejimler olarak Fas, Tunus, Msr, rdn,

Kk Krfez lkeleri ve Pakistan belirtilmitir. En son kategoride ise tam demokratik

lkeler yer alrken bu lkeler, srail ve Trkiye olarak belirtilmitir. ABD bu lkelerle tam

bir yardmlama ve ibirlii yaplmasn ngrmtr (AVCI, 2006, s.27).

BOPun uygulamaya geirilmesi erevesinde, ABD D leri Bakan Yardmcs

Grosman, BOPu lkelere anlatmak iin 22 lkeye ziyaretler dzenlemitir (Sabah

Gazetesi, 29.02.2004, s.16). Trkiyede nemli konumu ile bu ziyaretler de ev sahiplii

yapan lkelerden olmutur.

BOPun uygulanabilmesi a

s

ndan ncelikle Ortadouda kal

c

bir bar

nsalanabilmesi iin srail-Filistin savann sonlanabilmesi, Projenin uygulanabilirlilik

lt olduu grnmektedir. ABDnin 1940 ve 1950li yllarda blgede denemek istedii

fakat yarm kalan Projelerinin baarsz olmasndaki en temel sebep Filistin srail

sorununa bir zm bulunamamas olmutur. Blgedeki bu kalc sorun yllardr

Ortadounun kanayan bir yaras olarak karmza kmaktadr.


34/106


35/106

25

ABD ve ngilterenin dndaki bata Fransa, Almanya, Rusya ve in olmak zere

dier BMGK (Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi) yeleri bu aamada g

kullanlmasna kar olduklarn belirtmilerdir. Bununla beraber Avrupa lkeleri, srail

hari tm Ortadou ve islam lkeleri Trkiye ve Endonezyada bu savaa aka kar

olduklarn belirtmilerdir (ARI, 2004, s.503).

14 ubatta, Irak ynetimi, tm kitle imha silahlarnn yasaklandn belirten bir

yasann onayland kamuoyuna aklanmtr. Blix ve Bradai tarafndan sunulan ikinci

rapora gre; Irakn ibirlii konusunda istekli olduu, Irakta henz kitle imha silahlar ile

ilgili bir bulguya rastlanmad, belirtilmitir. Bu arada Fransa, Rusya ve in denetimlerin

srmesi gerektiini, g kullanlmasn gerektirecek bir durumun olmadn

belirtmilerdir. Ancak ngiltere ve Avustralya ise raporun savan kanlmaz hale

geldiini belirterek bu konuda hazrlklarnn sreceini belirtmilerdir.

Irak Ynetimi, 1 Mart 2003ten itibaren el-Samud fzelerinin imhasna balamtr.

Fakat, ABD asndan asl olumsuz gelime, Trkiyenin Iraka ynelik ikinci cephenin

Trkiye zerinden almasn kabul eden ikinci cephenin almasna izin verecek

tezkerenin Meclisten gememesi olmutur (ARI, 2004, s.507).

ABD Bakan George Bush, ABD halkna Irak Ynetiminin BM kararlarn hie

saydn, silahszlanmak bir yana kitle imha silahlar yapmak iin aralksz altn ve

gerekirse ABDnin Irak silahszlandrmak iin harekete geeceini, ABD D leri

Bakan Powellin, 5 ubat 2003te BMGKye Iraka kar kantlar sunacan aklamtr.

ABDnin kaderinin baka lkelerin verecei kararlara bal olmadn belirten Bush,

konumas

nda zgrlmz ve ABD halk

n

n korunmas

iin hangi nlemlerinalnmas gerekiyorsa onu alacaz (TAKUN, 2006, s.157) diyerek ABDnin , bu sava

balatmakta ne kadar kararl olduunu da ortaya koymutur. ABD Dleri Bakan Colin

Powellin Iraka Mdahale iin BM kararart deil ifadesi savaa hazr olan ABDnin

bir gstergesi olmutur.Yeni Irak hukuku ve dzenlemesine ilikin, 1000 sayfalk bir metin

hazrlanmtr (GRLER, 2005, s.50).

ABD Dleri Bakan Colin Powell, BMde ki konumasnda, Irakn elindeki silahlar

saklayarak, BMGKnin 1441 sayl kararn ihlal ettiini, Irakn tanabilir biyolojik kitle


36/106

26

imha silahlar olduunu, bununla ilgili resimlerle beraber, Irakl yetkililerin kendi

aralarnda yapt telefon konumalarn da delil gstererek, Iraka mdahale etmekte

kararllklarn ortaya koyan bir konuma yapmtr.

Saddam Hseyin ise sava ncesinde lkesinin El-Kaide ile balantsnn olduu

iddialarn yalanlyor, elinde kitle imha silah olmadn vurgulamasnn yan sra ABD

ynetiminde ki Siyonizm yanls ile petrol kaynaklarn ele geirmeye alan kiiler

yznden dnyann savaa srklendiini savunmutur (TAKUN, 2006, s.190).

Fransann Iraka kar sava kararn BMde veto etmesi, ABD hkmetini zora

sokmutur. Bakan Bush 16 Mart 2003te Azor Adalar Zirvesinde Irak Rejiminin ya

kendi kendisini silahszlandraca yada gle silahszlandrlacan belirten bir

aklamada bulunmutur. Azor Adalar Zirvesinde ngiltere, ABD ve spanya hkmetleri

bir araya gelerek BMGK, Saddam Hseyine kar gereken tedbiri almazsa, diplomatik

abalarn tesinde gerekenin yaplaca mesajn vermilerdir (TAKUN, 2006, s.273).

18 Mart 2003te Bush, Saddam Hseyin ve oullarna Irak terk etmeleri iin sre

tandn aksi takdirde askeri operasyonun kanlmaz olacan vurgulamtr.

21.Irak Savann Nedenleri

210 .11 Eyll Saldrlar

ABD tarihinin en byk terrist saldrsn, 11 Eyll 2001de ikiz kulelere yaplan

sald

r

ile yaam

t

r. 11 Eyll olaylar

siyasi olarak ok nemli sonular dourmutur.ABDnin gvenlik anlay tmden deimitir. ABD halk ve dnya, terrn ne derece

tehlikeli boyutlara ulatn grmtr.(TUN,2004,s.103),(ERTEM,http://www.cnnturk.

com/ OZEL _DOSYALAR/haber_detay.asp?pid=524&haberid=84058, 11.09.2006).

Sava kavramnn manas deiime uram, Avrupa lkeleri ve ABD bu yeni terre

kar birliktelik bilincini oluturmulardr. Terrist saldry yapanlarn Ortadou kkenli

olduklar dnlmtr. Saldrnn batnn demokratik deerlerine yapld

varsaylmtr. Bu durumda Dou Blounun dalmasndan sonra, Bat toplumu tekrar


37/106

27

ortak hareket edecek bir neden bulmu oluyordu yada en azndan, ABDnin kendi amalar

dorultusunda yalnz Bat toplumunu deil, tm uluslararas toplumu harekete geirecek

bir gereke domutur ( ARI, 2004, s.149).

ABD, Ortadou ile dnya devletlerini kar karya getirme amacn gtmtr. Bu

politikasn yeni belirledii gvenlik stratejilerinin birer basama olarak belirlemitir.

11 Eyll saldrlarna kadar, Bush ynetimi, Irak konusunda ki kurumlararas gzden

geirmeyi srdrmektedir. Ancak henz herhangi bir sonuca varlamamtr. 11 Eyll

sonrasnda, ABD ynetimi olay masaya yatrarak ald kararlar neticesinde Afganistan ve

El-Kaideye ynelik askeri harekat sonras, ikinci aamann Irak olmas konusunda fikir

birliine varmlardr. Ynetimin oluturaca zel bir birim, Saddam Hseyinin, El-

Kaide rgtleri ile balantlarn incelemek amal oluturulmutur. (ZKAN, 2003,

s.228).

Yeni Bush ynetimi, Clinton ynetiminin uygulad politikadan daha mdahaleci bir

politika izlemi, lkeleri terre destek veren haydut devletler veya er ekseni (Axis of Evil)

olarak ayrtrmtr. 11 Eyll olay sonrasnda ABDnin Afganistana mdahalesi merumdafaa hakk olarak dnldnden uluslararas sistem ierisinde herhangi bir

meruiyet sorunu yaratmamtr. (EVK, 2005, s.219) ABD terre kar dier devletlere

ya bizimle berabersiniz ya da bizim karmzdadiyerek devletleri bir tercih yapmaya

zorlamtr.

11 Eyll ncesinde ABDnin blgedeki politikas: ksaca petroln gvenli bir ekilde

ula

m

n

salamak iin Basra Krfezi ve srailin gvenliinin salanmas

olarakgrlmektedir. Ancak 11 Eyll sonrasnda ABD, Ortadounun kitle imha silah deposu

haline gelmesini nlemek ve terrn kayna olmasna mani olmak politikas gtmtr.

ABD Bakan Bush, temelinde uluslararas terrizm ile savamay ne sren yeni bir

doktrin belirlemitir.

211. Bush Doktrini ve nleyici Sava


38/106

28

11 Eyll olaylar sonrasnda gndeme gelen Bush Doktrini, ABDnin bu terrist saldr

sonrasndaki ABD d politikasn oluturan kararlardan olumaktadr. George W.Bush, 27

Eyll 2001de Kongrenin ortak oturumunda tarihte Bush Doktrini olarak anlacak u

ilkelerini ortaya koymutur:

Elimizdeki tm kaynaklar, her trl istihbarat aracn, her trl hukuki yaptrm, her

trl mali etkiyi ve gerekli her trl silah kullanarak global terr ebekesini

mahvedeceiz. Terristlerin mali kaynaklarn kurutacaz, birini dierine dreceiz,

onlar bir yerden baka bir yere kaacaklar ve snacaklar bir yer kalmayncaya kadar

sreceiz, terristlere yardm eden ve onlar barndran devletleri takip edeceiz. Dnyann

neresinde olursa olsun, devletlerin bir karar vermesi gerekir:bizimle misiniz? Yoksa

terristlerle mi? Bu gnden itibaren terristleri barndrmaya ve desteklemeye devam eden

bir devlet, ABD tarafndan dman bir rejim olarak dikkate alnacaktr. Ulusumuzun unu

bilmesi gerekir ki: Saldrdan muaf saylamayz; fakat terristlere kar Amerikallar

korumak iin gerekli savunma nlemlerini alacaz (ARI, 2004, s.249).

ABD bakan George Bush, bu konumas ile bundan sonra ABDnin d politikasnn

nasl olaca konusunu da aklamtr. Buna gre; ABD dier dnya devletlerineseslenerek terre kar birliktelik arsnda bulunmu, bu arya uymayacak devletleri de

terrist gz ile bakacaklarn ifade etmitir. ABDnin bundan sonra artk kendi

gvenliini salama konusunda ok tarafl giriimlere ak olduunu ancak, dier

devletlerin bu arya uymamasnn ABDnin tek bana hareket etmesini

durduramayacan belirtmitir. Busha gre uluslararas terrizm izole edilmeli ve

Taliban, El Kaide ibirliindeki terrebekesi kertilmelidir.

Bakan Bush, 29 Ocak 2002de Kongrede yapt konumasnda terr tehdidi olarak

grd devletlerin isminin vererek bu lkeleri, er Ekseni (Axis of Evil ) veya haydut

devletler olarak nitelemitir. Bu lkeleri Kuzey Kore, ran ve Irak olarak

belirtmitir(STEIN,2002,s.140),(KEMAL,http://www.londragazete.com/index.php/cat/1/co

l/7/art/482/PageName/Ana_sayfa, 14.09.2006). Daha sonra bu listeye Suriye, Kba ve

Libyada eklenmitir. ABD bu lkeleri terrist devletler olarak grdn, demokrasiden

uzak olduklarn her frsatta belirtmitir. Bush Ynetimi Saddam Hseyini risk almaya


39/106

29

hazr bir kumarbaz olarak nitelendirmi, bu rejimi devirerek yerine, Irakta demokrasi ina

etmek istediklerini her frsatta dile getirmitir.

Sadece rejim deiiklii deil, sonraki byk deiim sreci iinde hazrz.

Demokratik bir Irak iin bir araya geldik. Irakta Saddam terrne son verilecek

(TAKUN, 2006, s.70) bu szler, 11 Temmuz 2002de Irakl rejim muhalifi asker ve

brokratlarn, Londra Zirvesinde bir araya gelerek yaptklar toplantda Irak Ulusal

Koalisyonu Halkla likiler Sorumlusu, Albert Yelda tarafndan sylenmitir.

Grlmektedir ki ABDnin demokrasi gtrme plan blgedeki baz muhaliflerce de

benimsenir olmutur.

ABDnin bu gelimeler karsnda 20 Mart 2003te, Irakta balatt savan temel

argmanlarndan birisi de; nsan haklar konusunda olmutur. Irak Operasyonuna Iraka

zgrlk Operasyonuad vermitir. Grld gibi ABD, kendi yeni gvenlik

stratejilerini insan haklar ad altnda yaama geirmek istemitir.

Irakn igali sonrasnda Bush, Irak iin unlar sylemitir: Demokratik, tm Irak

halkn temsil eden, komular ile bar iinde ve kendini savunabilen bir lke istiyoruz(RUSSELL,2003,s.150),(ACHCAR,http://www.zmzg.org/Turkey/ga250205.htm,25.02.20

05).

ABDnin, sava ncesi ve sava esnasnda ayn demokratikletirme sylemini her

frsatta ileri srerek, Irak savann gerekelerini kendince oluturmaya altn

syleyebiliriz. Irak savann sebepleri arasnda ayrca; Bakan Bush, kabinesinde Irakta

ki rejim deiikliinin blgede Domino etkisine yol aacan iddia etmitir (TAKUN,

2006,s.31) .

ABD, 17 Eyll 2002de Bush Doktrinin ana ilkelerini ifade eden, Yeni Gvenlik

Stratejileri(YGS)(The National Security Strategy of United States-NSSUS) bal altnda

YGS(NSSUS)leri duyurmutur (ATAY, 2003, s.36).

ABD Bakan tarafndan imzalanarak yrrle giren YGS(NSSUS), 9 blmden

olumaktadr: Birinci blmde ABDnin uluslararas stratejisi gzden geirilmitir. Bu

ksmda, ABDnin dnyada bir einin ve benzerinin olmad belirtilmitir. Buna gre


40/106

30

ABD, 1991 sonrasnda kendini dnyann tek belirleyici gc olarak grmekte olup, askeri

gc ile bir yandan dnya apndaki konumunu pekitirmek istemektedir.Yeni yzyla

askeri ve stratejik olarak hazrlk planlarnn ipularn vermitir ( EVK, 2005, s.215 ).

YGS(NSSUS) olarak adlandrlan bu doktrin aslnda 11 eyll ncesinde ABD ynetimi

ierisinde muhafazakar grup olarak adlandrabileceimiz grubun benimsedii u gibi

ilkelerden olumaktadr.

Uluslararas ilikiler hukukun deil, gcn ilikisidir. G, hkmeder, hukuk

hkmedeni meru klar. ABD, Souk Sava sonrasnda dnyadaki tek sper gtr. Bu

nedenle grlerini, karlarn ve deerlerini dnyaya dayatabilecek konumdadr. Dnya

ABDnin stnln kabul etmekten fayda salayabilir. ABD dnyadaki stnlnn

vurgulamak zorundadr (SOROS, 2005, s.21).

Bu d politika gr muhafazakar olarak bilinen kapsaml bir ideolojinin bir paras

olup YAYP(PNAC) olarak adlandrlmaktadr. Bu ideolojiyi Bush ynetimin btn yeleri

onaylamaktadr, Bush ynetiminin etkisi 11 Eyll sonrasnda da art gstermitir.

11 Eyllden nce, YAYP(PNAC)nin yeleri bu projenin uygulanmas iin gerekli

zemini bulamamalarna karn, 11 Eyll saldrlar, ABD asndan projeyi harekete

geirmek iin bir bahane olmutur.

Gerekte Donald Rumsfeld, Bakan Yardmcs Dick Cheney ve kk bir grup ideolog

YAYP(PNAC)i desteklemilerdir (AVCI, 2006, s.53). 11 Eyll savandan 4 yl nce

kurduklar

think-thank kurulular

ile 1998de Bakan Clinton

, Irak

igale ikna etmeyealmlardr. 11 Eyll saldrlar tm engelleri tek bir vurula ortadan kaldrm olup,

ABD stnl ideolojisi terrizme kar sava ad altnda uygulamaya konulmaya

allmtr.

Yeni doktrinin de u cmle: uluslararas hukuk asndan nem arz etmekteydi.

Dman devletler, ABDi ve mttefiklerini kitle imha silahlar ile tehdit eder hale

gelmeden nce ABD, onlar durdurabilmelidir. Dier bir ifade ile nleyici Sava ve


41/106

31

nceden Vurma Stratejisi ad verilen bu politika 2002 eyllnde kamuoyuna

aklanmtr (AVCI, 2006, s.253).

Buna gre Bakan Bush, ABDnin savunmasnn evreleme ve caydrclk

politikalarnn geen yzylda kald, artk yeni stratejilerin oluturulmas gerektii, nk

caydrlcln savunacak vatanda veya lkesi olmayan terristler iin bir mana ifade

etmeyecei, elindeki kitle imha silahlarn fzelerle kullanacak veya gizlice terrist

mttefiklerine verecek dengesiz diktatrler karsnda evreleme stratejisi uygulamasnn

artk mmkn olamayacan sylemitir. ABDnin gvenliinin ABD halknn nleyici

eylem (ZKAN,2003,s.264) almada kararl olmas ile salanabileceini belirtmitir

ABD, kendisine dman grd tm devletleri kendisine bir saldr olmasa da bunun

olabilme ihtimali ile bu devlete saldr yapma imkann kendisinde grmtr. Bu strateji

ile ABDnin, Souk Sava sonrasndan beri uygulad: kendisine saldr olduunda

mdahale etme politikasnn deitiini, bundan sonra ABDnin mdahalesi iin herhangi

bir saldrnn olmasnn gerekmediini gstermektedir. Bu durumda sadece Irak potansiyel

dman tanm ierisine girmeyebilmektedir.

ABD bu politika ile kendisine rakip baka bir gc istememektedir. ABD yeni gvenlik

stratejisi ile kresel lekte ekonomik ve siyasi olarak bir etki yaratarak bunu askeri g ile

desteklemek istemektedir. Bunu da tek tarafl olarak yapmay istemediini belirtmitir

(EVK, 2005, s.217).

Bakan Bush, nleyici sava doktrininde kastettii lkelerin ismini sylememitir.

Ancak kitle imha silahlar

n

bar

nd

ran lkeleri hedef gstermitir. nleyici sava doktriniilk olarak Afganistan Operasyonunda uygulanm, sonrasnda da, Irak sava bunu takip

eden bir sava olmutur.

ABD ynetiminin kararll, Bushun yannda, Bakan Yardmcs Dick Cheney nin

yapt aklamada da grlmtr. Cheney, Saddam Hseyinin kitle imha silahlarn elde

etmeye alan ve bunlar kullanmaya alan bir diktatr olduunu, bugnn dnyasnda

gvenlie kan tek yolun harekete gemek olduunu ve ABDnin eyleme geeneini

sylemitir (ZKAN, 2003, s.264).


42/106

32

212. Kitle mha Silahlar

Irak savann temel gerekelerinden biri olarak, Irakta kitle imha silahlarnn yok

edilmesi argman ileri srlmtr. ABD, bu savata ayn zamanda Irakn

silahszlandrlmann temel amalarndan biri olduunu ifade etmitir. 11 Eyll ncesinde

ABD ynetimi blge petrolnn gvenli olarak ulamna ynelik bir politika izlemitir.

ABD, 11 Eyll sonrasnda ise Ortadounun kitle imha silahlarndan temizlenmesi ve

terrn kayna haline gelmesine mani olmak amalarn ne sren bir politika izlemeyi

tercih etmitir. Bu balamda ABD ynetimi kendisince belirledii er ekseninde olarak

kabul ettii devletleri uluslararas sisteme tehdit olmaktan karmaya altklarn ne

srmtr. Irak Savann sebepleri arasnda sayd er ekseni kavram tamamen Bush

ynetimince belirlenmi bir tanm ifade etmektedir. Irakta bu kapsamda deerlendirilen

temel lke olarak kabul edilmitir.

ABD, Saddam ynetiminin devrilmesi konusunda, Bush ynetimine kadar genel olarak

Irakl muhaliflerle ibirlii yolu ile politika yapmtr. Ancak Bush ynetimi, BM silah

denetimi kararlarna uymas zerine Irak zerinde daha aktif politika yrtmtr (EVK,2005, s.220).

Saddamn askeri bir tehdit olmaktan karlmas amacyla, BM Gzetleme , Kantlama

ve Denetleme Komisyonu( BMGKDK) (United Nations Monioring ,Verification and

Inspection Commission UNMOVIC), 1999da, Hans Blix bakanlnda Irakta silah

denetimini yapmaya balamtr.

Irakn silah denetilerinin gzlemlemesinin tesinde Bushun Iraka ynelik bir

sulayc politikas mevcuttur. Bu politikay Bushun konumalarnda grebilmekteyiz. 11

Eyll olay sonrasnda 7 Ekim de yapt konumada Bush:

Baz kimseler Iraktan kaynaklanan tehdidin kitle imha silahlarna sahip dier

lkelerden neden farkl olduunu sormaktadrlar. Dnyann bir ok tehlikeyi barndrd

gerektir. Ancak, Irak zel bir durum tekil etmektedir, nk bamszlmzn birok

tehlikesini ayn anda barndrmaktadr. Irakn kitle imha silahlar, bu silahlar binlerce


43/106

33

insan ldrmek iin kullanm bulunan cani bir diktatrn elindedir. Bu tiran ABDye

dinmeyen bir kin ve dmanlk gtmektedir. Bazlar bu tehlikenin ABD ve dnya

asndan ne kadar muaccel olduunu sormaktadrlar. Tehlike ciddidir ve gn getike

daha da derinlemektedir. Saddam Hseyinin kitle imha silahlarna sahip olduunu

biliyorsak-ki bilmekteyiz-Saddama kar koymak iin daha da glenmesini ve daha da

tehlikeli silahlar gelitirmesini beklemenin ne anlam olduunu sormalyz. Kantlar

Saddam Hseyinin yeniden bomba yapmaya altn iaret etmektedir. Uydu

fotoraflar, Saddam Hseyinin daha nceki nkleer programn paras olan tesisleri

yeniden ina ettiini aa karmtr. Irak rejimi, bir tenis topundan daha kk miktarda

zenginletirilmi uranyum retebildii yada satn alabildii veya alabildii takdirde, bir

yl iinde bomba yapabilecektir. Bu gereklerin farknda olduktan sonra ABD giderek

byyen tehdit karsnda hareketsiz kalamaz. Tehlikenin somut emareleriyle burun buruna

geldikten sonra, bir mantar kafaseklinde ki bir bulutla gelecek nihai delili bekleyemez

(ZKAN, 2003, s.302).

Bu konumas ile Bush, Saddam Hseyinin kendileri ve dnya iin nasl bir tehdit

olarak grdklerini ifade etmi ve daha da nemlisi, BMnin harekete gememesi halinde,

ABDnin gerekeni yapaca mesajn vermitir. ABD Kongresinin Temsilciler Meclis

kanadnn, Bakan Busha, Iraka kar askeri g kullanma izni vermesi, Irak Savana

doru ilk adm olmutur. BMGK, 8 Kasm 2001de kabul ettii hkmle, 1441 sayl

kararla UNMOVICin Irakta denetimlere balamas, Irakn biyolojik, kimyasal ve

nkleer silahlar gelitirmeye ynelik programlarnn ayrntlar hakknda eksiksiz

bildirimde bulunmas gereklilii karar kabul edilmitir.

Bush bylelikle BMde kendi politikalarn uygulamaya geirmitir. Bush, Irakn kitle

imha silahlarndan tamamen arndrlacan, Irak rejiminin bunun ne ekilde

gerekleeceine karar vermesi gerektii, ABDnin her trl koulda bunu salayacan

vurgulamtr (ZKAN,2003, s.315).

ABD Bakan Bush, Irakta, 1441 sayl karar uygulayacan, bir mektupla, Kofi

Annana bildirmitir. Bu mektuba cevap olarak Irak, ABD ve ngiltereyi knadn

belirterek, BM silah denetilerinin, 1998 ylndan bu yana Irakn kitle imha silahlar


44/106

34

retmediini ve bu silahlara sahip olmadn ifade etmitir (TAKUN, 2006, s.90). Ancak

verilen cevaplar Bakan Bushu politikalarndan vazgeirmemitir.

Irak, 8 Aralkta BMGKe Kitle mha Silah Program hakknda tam ve eksiksiz

yaklak 12.000 sayfalk bildirim ile ABD tatmin olmam durumu, BM ile istiare

edeceklerini belirtmitir. BM silah denetileri Bakan Hans Blixin, 27 Ocak 2003de

BMde okuduu 16 sayfalk raporda; Irakn sunduu 12.000 sayfalk silah bildirim

raporunun eksiklikler ierdii, kaybolan kitle imha silahlar ve kimyasal maddelerin akbeti

konusunda ikna edici kantlar bulamadklarn ne srerken, ayn zamanda Irakta

duman tten silah bulamadk ifadesini de kullanmtr (TAKUN, 2006, s.149).

Kitle imha silah arama almalar daha sonra da devam etmitir. 23 Aralk 2002de,

denetiler yeni 45 gnlk bir denetim iin Iraka gnderilmitir. Ancak, ABD, denetleme

faaliyetleri devam ederken, BMden, Irakn denetilerine kolaylk salamad ileri

srerek g kullanmak iin karar kartmaya almtr. ABD D leri Bakan Colin

Powellda, Iraka mdahale iin BM kararnn art olmadn belirtmitir. Bu aklamalar

sadece Bushun deil, ABD ynetiminin de sava politikasn benimsediklerini

gstermitir.

BM kitle imha silah denetilerinin, hibir bulgu bulamamasna ramen, ABD, 20 Mart

2003de, Iraka sava amtr (ARI, 2004, s.255). Ancak savatan sonra Irakta ciddi

manada kitle imha silah bulunamamtr. Kitle imha silah bahanesinin dier lkeleri ikna

amacyla sylendiini, ABD ynetiminin aklamaya ekindii bir durum olmutur.

Aralar

nda Merkezi Haber alma Ajans

( Central Intell

g

nce Agency-CIA)Uzmanlarnn da bulunduu yzlerce bilim adam tarafndan yrtlen almalarnda,

bilim adamlarnn Irakta kitle imha silahna rastlanmadn belirten aklamalar bu

gerei ortaya karmtr. Bush ynetimince, Irak savann sebeplerinden biri olarak

gsterilen, Irakta kitle imha silahlar olmas, Iraka gerekletirilmesi dnlen

muhtemel bir savan oluturulan bir gerekesi olduu savatan sonra itiraf edilmitir


45/106

35

213.Ortadou Petrollerinin Savaa Etkisi

2130.ABDnin 20.yy. ncesi Ortadou Politikas

ABDnin d politikas 19.yzyldan 20. yzylnn bana dek izolasyonist bir nitelik

gstermitir. ABDnin Ortadouya ilgisi 1920lere rastlamaktadr. Bu tarih ncesinde

ABD petrol irketleri Ortadou petrol ile ilgilenmemilerdir. ABD 1.Dnya savann

sonuna kadar petrol ihtiyacn yurt ii rezervlerinden karlamtr.

1.Dnya Sava sonunda ngiltere tekelinde bulunan Ortadou petrolleri ABDnin

tepkisini ekmi olup, 1928 y

l

nda birok ABD irketinin Avrupal

ortaklar

ile blge petrollerini iletmesiyle, ABDnin blge ile ilgisi ekonomik adan balam olmutur

(EVK, 2005, s.94). Ortadounun petrol endstrisine tam olarak girii, zelikle ABD

irketlerinin bu blgede faaliyetlerini younlatrmas ile olmutur (ZKAN, 2003, s.42).

Tarihsel olarak bakldnda, ABDnin d politika ve milli gvenlik stratejisini

jeopolitik temeller zerine kurduu grlmektedir. 20. yzyln sonlarna doru bilinen

dnya hakimiyet teorilerinden ayr olarak enerji kaynaklarn kontrol eden dnyay

kontrol eder tezine dayal yeni bir stratejik anlay olumaya balamtr

(CEVZOLU,2003,115),(KULOLU,http://www.kerkukvakfi.com/analizler.asp?id=121,

12.10.2006).

2131. ABDnin 20. yy. Sonras Ortadou Politikas

20.yzyln balarnda, ABD izolasyonist politikasn terk etmeye balamtr. 2.Dnya

sava

sonras

nda Almanya ve Japonyan

n savatan yenik

kmas

, ngiltere ve Fransan

nda savatan nemli lde, maddi ve insani adan byk kay plar vererek kmalar

sonucunda, ABD ve SSCByi uluslararas sistemde kar karya getirmitir. Bata

ideolojileri olmak zere, ekonomik ve siyasi olarak birbirine zt olan bu iki lke dnyann

eitli blgelerine nfuz alanlar oluturmada adeta bir yar ierisine girmilerdir. Bu yar

erevesinde Ortadou da, en nemli yerlerden birisini oluturuyordu.

ABD Bakan Eisenhower, 1951de Bat Asyann dnyann en nemli stratejik blgesi

olduunu ifade etmitir. Sovyetler petrole ihtiyac olmasa da kendi ideolojilerini


46/106

36

Ortadouya yayma abasna derken bu dnce ABDyi, blgede fazla etkili olamayan

ngiltere ve Fransann yerine birincil konumda etkin bir hale getirmitir.

ngilterenin 2. Dnya Sava sonrasnda, blgedeki yerini alan ABD, o tarihte Vietnam

ile savatndan, blgede askeri olarak yer almasa da ran ve Suudi Arabistana dayal bir

politika izleyerek blge zerinde etkinliini hissettirmitir.Bilinen en fazla petrol rezervi

ve retimi ile Suudi Arabistan, ABD politikasnn en nemli ayan oluturmutur. Suudi

Arabistan ayrca Arap milliyetiliinin de merkezinde yer almas bakmndan ABD

asndan nem tamtr.

Kresel hkimiyetin yeni belirleyici unsurunun enerji kaynaklar

n

n kontrolnedayand, bu anlay erevesinde ABDnin, Souk Sava dnemi boyunca tam olarak

etkinlik salayamad Orta Asya ve Orta Dou blgeleri zerine odaklanarak, yeni bir

blgesel etki alan oluturmaya alt grlmektedir.

1970lerin bana kadar, ABDnin Krfeze ynelik politikas Ortadou politikasnn bir

paras gibi grnse de tarihsel sre ierisinde ilikilere baklrsa ABDnin blgeye

verdii nem anlalmaktadr (ARI,2004, s.183) . ABD D leri Bakan H.Kssnger 14

Kasm 1974de yapt bir konumada ,petrol , Dnyann en nemli stratejik maddesi

olarak(KOCAOLU, 1995, s.178) tanmlamtr.

1971e kadar ham petroln varilli 2 dolar gememitir. Ancak 1970lerde yaanan

gelimelere bal olarak petroln 35 dolara kmas, blgenin nemini bir anda

farkllatrmtr. nk Bat Avrupa lkeleri ve Japonya petrol gereksinimlerinin %75ini,

ABD de %25ini blgeden karlamaktayd. Artk gcn retici lkelere kaydn gsteren

bu durum, 1973 Arap-srail sava sonrasnda sraile yardm eden devletlere kar

uygulanmas, artk petroln siyasal bir g olarak kullanlabileceini gstermiti.

Petrol fiyatlarnda ikinci bir ykselme, 1979 ran devrimi ve arkasndan yaanan ran-

Irak sava dolaysyla sz konusu olmutur. Dolays ile ABDnin blgeye ynelik

politikasnn belirlenmesinde temel kaygnn ekonomik karlarn korunmas olduu

dnldnde, ilginin odak noktasn doal olarak petrol oluturmutur. nk petrole

bamlklar giderek artan ABD ve Bat lkeleri, petrol gereksinimlerinin nemli birksmn dnya petrol rezervinin yaklak %65inin bulunduu bu blgeden salamlardr.


47/106

37

ABD petrol tketiminin %25-30unu, Almanya %32sini, ngiltere %45ini, Japonya

%76sn ve Fransa %89unu bu blgeden salamaktadr (ARI, 2004, s.189). Dolays ile

batl lkelerin bu blgeye olan bamllklar ve blgeye ynelik politikalarn nedenlerini

daha bir anlalr klmaktadr.

Petrol arznn azalmas yada durmas dnya ekonomisini olduka olumsuz ynde

etkilemektedir. Nitekim bu durum ran-Irak sava srasnda olduu gibi, 1.Krfez Krizi

srasnda da yaanmtr. Ayrca petrol gelirlerinin belirli bir petrol reticisi lkenin elinde

topland, petrolden elde edilen gelirlerin sirklasyonunun salanamad durumlarda

dnya ekonomisi beklenmedik zararlara da urayabilmektedir. Ayrca OPEC( Petrol hra

Eden lkeler rgt) lkelerinin, zelliklede Krfez lkesi olan Suudi Arabistan,

Kuveyt, BAE( Birleik Arap Emirlilikleri) uluslararas ekonomik sisteme nemli lde

entegre olduklar grlmtr (ARI, 2004, s.191).

Ortadou blgesi bata petrole ilikin karlar olmak zere, ekonomik olarak ABD ve

Batl lkeler asndan nemini korurken, bu karlarn srekliliinin salanmas asndan

blgede siyasal bir stnln salanmas gerekliliini de beraberinde getirmitir. Dolaysile ABD, Batnn karlarn tehdit edecek bir gcn, blgeyi denetlemesine hegemonyas

altna almasna srekli kar kmtr.

ABDnin, SSCB ye kar bu politikas 2.Dnya Sava sonrasnda evreleme politikas

olarak anlmtr. ABD bu erevede Ortadounun ve SSCB etkisine girmesine kar, bir

taraftan blge lkeleriyle ilikilerini gelitirirken ,dier taraftan da kuzey lkelerini

Sovyetlere kar

tampon blge olarak kullanarak, blge lkelerine askeri ve teknikyardmlar yapmtr (ARI, 2004,s.195).

ABD, Arap-srail atmasnda iki tarafla da iyi ilikiler ierisinde olmutur. ABD,

Araplarla srail arasnda bir uzlama salayacak ortam yarattktan sonra, Ortadoudaki

atma alanlar, Dou Akdenizin baka blgesinden baka bir blgeye Basraya

kaymtr. Basra krfezi hem doal kaynaklar petrol hem de corafi konumu dolays ile

Ortadounun en nemli yerlerindendir.


48/106

38

1973 sonrasnda hzl bir ekilde silahlanan ran, Irak ve Suudi Arabistan petrol

gelirlerini uluslararas bir g haline getirmeye alarak bir rekabet ortam ierisine

girmilerdir. Bu rekabetin sonucu, 22 Eyll 1980de balayan ve 17 Temmuz 1988de

BMGKnin 598 sayl kararnn kabulyle biten ran-Irak sava olmutur (KOCAOLU,

1995, s.182).

Sava srasnda Bat dnyasnn tamam Irak desteklemitir. Bu savala

buyuk ortadogu projesi nin irak savasi na etkisi baglamina kuramsal yir yaklasim the theoretical...

Documents