bûm-lrcbbsr.nios.ac.in/pdf/305/305_ch_6.pdfaòmû^ bò òk _âa uò®yú 54 cycû¤còk _ûvýkâc...

$: bûM-Lrcbbsr.nios.ac.in/PDF/305/305_CH_6.pdfaòmû^ bò òK _âa Uò®Yú 54 Cycû¤còK _ûVýKâc (IWÿò@û) bûM-L M\ý (_âa I eP^û) aòmû^bò òK _âa @ûRò cû^a ibýZû$
bûM-L_âa§ I eP^û

6. aòmû^ bò�òK7. iûcûRòK iciýû bò�òK8. iûjòZý I Rúa^ú bò�òK9. RûZúd iciýû bò�òK10. IWÿògû iµKòðZ

aòmû^ bò�òK _âa§

Uò®Yú

Cycû¤còK _ûVýKâc (IWÿò@û )52

bûM-LM\ý (_âa§ I eP^û) 6

_âa§ I eP^û

C_Kâc

M\ý iûjòZýe GK akòÂ aòbûM ùjCQò _âa§ö MÌ, C_^ýûi, ^ûUK Zêk^ûùe_âa§e Êeì_, eP^ûùg÷kú I @ûbòcêLý bò^Üö G[ôùe ùfLKe Pò«û, ùPZ^ûKê iêiõjZbûùa ùaø¡òK ùg÷kúùe eì_ \ò@û~ûA[ûGö ̀ kùe MÌ, C_^ýûi, ̂ ûUK _eò Gjû ijRùeùaû]Mcý ùjûA ^[ûGö _âa§ùe iekZû @ù_lû ùaø¡òKZû, aòPûeùaû], ùPZ^ûgqò@]ôK _âZò̀ kòZ ùjûA[ûGö _âa§ùe ajê aòhdKê ~êqò I aòPûe \ßûeû iõù~ûRòZ Keû~ûA[ûGöù~ùKøYiò _âiò¡ _âûa§òKu _âa§ _ûV Kùf Gjûe cj�ß C_f²ò Keòùjaö _âa§ùeù~ùKøYiò ùfLKu Pò«û I ùPZ^ûe, aòPûe I aòùaP^ûe ùcøkòKZû C_f²ò KeòjêGö@ûRòe _âa§ iûjòZýùe ajê _âKûe _âa§ ù\LôaûKê còùkö ùiMêWÿòKê aòmû^ bò�òK, iûjòZýbò�òK, iûcûRòK iciýû bò�òK, @û�kòK iciýû bò�òK, RûZúd iciýû bò�òK, aògß iciýûbò�òK, iõÄéZò bò�òK, Rúa^ú bò�òK bûùa aòbq Keû~ûA_ûùeö

_âa§ eP^ûe CùŸgý

_âa§ eP^ûùe ̂ òcÜfòLôZ CùŸgý ejò[ûG ùfLKe ùcøkòK Pò«û, ùPZ^û, aòPûe, aòùaP^û iµKðùe ]ûeYû @ûùiö ùfLKe ùcøkòKZû @^êbìZ ùjûA[ûGö _âa§ eP^ûùe aòbò^Ü aòhd iµKðùe ~êqòùaû] [ôaûeê ZûjûKê aêSòaû _ûAñ i êa ò ] û

jêGö _âa§ eP^û I _V^ \ßûeû ^òRe Pò«û]ûeûe aòKûg NùUö bûhû mû^ I aòPûeùaû] mû^e aòKûg c¤ NùUö _âa§ eP^û I _V^ \ßûeû QûZâQûZâúu c^ùe ajê iciýû I icû]û^ iµKðùe ]ûeYû

iéÁò jêGö_âa§ Kò_eò ùfLôaû

_âa§ ùfLôaûùaùk ^òcÜfòLôZ aòhd _âZò \éÁò ù\aûKê _Wÿòaö Pò«ûùg÷kú, aòPûeùaû] ijòZ bûhûe ic^ßd eLôaû @ûagýKö bûhû cûRòðZ I icé¡ ùjaû @ûagýKö

Uò®Yú

53Cycû¤còK _ûVýKâc (IWÿò@û )

bûM-LM\ý (_âa§ I eP^û)


@_âûiwòK I @gûkú^ g± aýajûe Keòaû ^òùh]ö _âa§ eP^û Keòaû _ìaðeê ùKCñ aòhd aû NUYû _âZò \éÁò \ò@û~òa Zûjûe GK iêiõjZ

eì_ Pò«û Keòaû @ûagýKö ^òRe KÌ^û I ~êqò C_iÚû_^ Kfûùaùk Zûjû icÉu \ßûeû ÊúKéZò fûb Keòaû

@ûagýKö _âa§e bûhû I bûa _âZò iùPZ^ ùjaû @ûagýKö _âa§ùe bûhûKê _âbûagûkú Keòaû _ûAñ aûKý Gaõ g±Kê iõù~ûR^û Kfûùaùk

Gjûe iõjZòKê aòPûe KeòaûKê _Wÿòaö _âa§ eP^û ùaùk @^êùz\ I aòùgh Kâc _âZò \éÁò ù\aûKê _Wÿòaö _âa§e bûhû ÆÁ I aýûKeY \éÁòeê ^òbêðf ùjaû CPòZö _âa§ ùfLôaûùaùk @ûagýK C\ûjeY aû \éÁû« C_iÚû_^ Keòaû \ßûeû Zûjû @]ôK

_âbûagûkú ùjûA[ûGö ùZYê C\ûjeY _âûiwòK ùjaû @ûagýKö _âa§ eP^û Kûkùe GjûKê @]ôK a‰ð^û]cðú ^Keò iìP^û]cðú Keòaû @ûagýKö


Uò®Yú



aòmû^bò�òK _âa§@ûRò cûâ ibýZû aòmûê gúhð iÚû^ùe _j�ô _ûeòQòö aòmû^ jó cûâ icûRe

_âMZòe cìk cª ùjûAQòö @ûce ù\÷^òK aýajûeùe aòmû^ \ßûeû _âÉêZ aÉêMêWÿòK @Zò\eKûeú ùjûA_WÿòQòö @ûRòe ~êM ùjCQò aòmûê ~êMö ÊûiÚý Vûeê @ûe¸ Keò ùiøe aòmû^,bìaòmû^ iaê jó aòmû^ \ßûeû @^êgúk^ Keòaûe _âdûi @ûe¸ ùjûAQòö aòmûê cêLý ùjCQòGjûe _âûùdûMòK \òM Gaõ cYòhe aýajûeùe Gjû ùKùZ\ìe Kû~ðýKûeú ùjûA_ûeêQòöZûjûKê @ûRòe ùfLKcûù^ aòmûê aòbò^Ü \òMKê \éÁòùe eLô aòmû^bò�òK _âa§cû^ eP^ûKeêQ«òö Gjò _âa§MêWÿòKe cìk CùŸgý ùjfû QûZâQûZâúcûûê aòmûê aýajûeòK I GjûeÊeì_ RûYòaû _ûAñ iêù~ûM iéÁò Keòaûö aòmû^bò�òK _âa§ùe aòmû^, iûjòZý I @^êgúkêcòk^ NUò[ûGö ̀ kùe QûZâQûZâúcûù^ aòmû̂ Kê RûYòaû ijòZ ùicû̂ ue bûhûmû^ I eP^ûùg÷kúiµKðùe ]ûeYû iéÁò ùjaö Gjò _êÉKùe ù~Cñ aòmû^bò�òK _âa§MêWÿòK iÚû^òZ ùjûAQòZûjû\ßûeû aòmû^ iµKðùe ]ûeYû iéÁò ùjaû ijòZ IWÿò@û bûhû I _âa§ ùfLôaûe ùfLKuecjZß I @ûbòcêLý aêSò_ûeòùaö

6.1 cûâ ùiaûùe aòmû^C_Kâc: @ZúZe aYRwfùe aiaûi Keê[ôaû cYòhKê iûµâZòK iÚòZòùe _j�ûAaû

ùlZâùe ~\ò Kûjûe aòùgh MêeêZß_ì‰ð bìcòKû [ûG, ùZùa Zûjû ùjCQò aòmû^ö a�ðcûê ~êMaòmûê ~êMö aòmû^ aýZòùeùK cYòh iµâZò cêjì�ðUòG c¤ a�ôaûKê ic[ð ùjûA_ûeòa ̂ ûjóöa�ðcû^ iÚòZò ù~ aòmûê iaðùgh iÚòZò, @ûù\ø Kêjû~ûA ̂ _ûùeö _âZò cêjì�ðùe aògßùe aòmûâkùe ^ìZ^ Cbûa^ I @ûaòÃûe PûfòQòö @ZúZùe ~ûjû [ôfû cYòhe KÌ^ûZúZ, a�ðcû^cYòhe Zûjû ùjûAQò ijRfaþ]ö aòmû^ @ûRò cYòhe GK @ZýûagýK @w ùjûA_WÿòQòö Zû’Kakeê cêqòfûb Keòaû @ûù\ø i¸a ̂ êùjñö Gjû cYòh Rúa^Kê iêL Êûz¦ýùe beòù\AQò,ZûKê KÌ^ûe iúcû _ûe KeûAQòö ùZYê ùi[ô_ûAñ a�ðcûê ~êMKê aòmûê ~êM Kêjû~ûCQòö

aòmû^ I cYòh: a�ðcû^ aòmû^Vûeê cYòhKê @fMû Keò PòjÜòùja ̂ ûjóö R à̂Vûeê céZêý_~ðý« _âZòùlZâùe aòmû^ cYòhe @ûagýKZû _ìeY KeêQòö cYòhe icd I \êeZßKê Gjû jâûiKeòQòö cYòh Rúa^ùe beòù\AQò iêL I icé¡òö aYRwfe cYòh ̂ òRe ù\÷̂ ¦ò̂ @ûagýKZû_eò_ìeY _ûAñ aûe´ûe iÚû^ _eòa�ð^ Keê[ôfûö a�ðcû^ aòmû^ \ßûeû ùMûUòG iÚû^ùe [ûAZûjûe icÉ @ûagýKZû I @bûa cYòh _ìeY Keò_ûeêQòö @agý GK[û iZý ù~ cYòh jóaòmûê Cbûa^ K�ðûö aòmûê @ûRòe iÚòZò _ûAñ cYòhe bìcòKû MêeêZß_ì‰ðö cûZâ cYòheCbûa^ I _eògâc _eòaù�ð aòmû^ ZûKê ù\AQò @ù^Kö cYòhe Rúa^Kê Gjû iµì‰ð aòa�ðòZ

Uò®Yú




Keòù\AQòö cûâ ùiaû ùlZâùe aòmûê @a\û^Kê bûhûùe _âKûg Keû~ûA ̂ _ûùeöicMâaògße iêL I KfýûY iû]^ ùlZâùe aòmûê MêeêZß @Zúa cj�ß_ì‰ðö Gjû cYòh Rúa^KêijR, iê¦e I cìfýaû^ Keò_ûeòQòö @^ý bûaùe Kjòùf, cYòh aòmûê Cbûa^K�ðûùjùfùjñ, a�ðcû^ cYòh aòmû^ ^òKUùe ^òRKê iµì‰ð aòKâò Keòù\AQòö ùi[ô_ûAñ Zû’e@bûaùe ùi ùMûUòG cûZâ cêjì�ð icd aòZûAaû _ûAñ iµì‰ð @lcö

aòaò] ùlZâùe aòmûê C_ûù\dZû: cûâ Rúaê aòaò] ùlZâùe aòmûêC_ûù\dZû ÊúKû~ðýö cYòh Rúa^ùe Gjû iêL I iù«ûh beòù\AQòö Ê_ÜKê KeòQò aûÉaö@ZúZùe ùMûUòG iÚûêê @^ý GK iÚû^Kê ~òaûKê ùjùf cYòh ^òRe _û\ Kò´û gMWÿ MûWÿòe@ûgâd ù^C[ôfûö G[ô_ûAñ Zû’e ajê icd ^Á ùjC[ôfûö ùa÷mû^òK @ûaòÃûe `kùeù~ûMûù~ûM aýaiÚû iêMc ùjûA_ûeòQòö ùcûUe, ùUâ^þ I CWÿûRûjûR Lêaþ Kcþ icd c¤ùecYòhKê Zû’e flýiÚkùe _j�ûA _ûeêQòö a�ðcû^ RùY aýqò Zû’e c¤ûjÜ ùbûR^ \òfäúùeMâjY Keò eûZâòùbûR^ fŠ^ùe MâjY Keòaûùe ùKøYiò @iêaò]û ̂ ûjóöùZYê icd I \ìeZß@ûRò @ûC cYòh @ûMùe _âZòa§K eìù_ Vò@ûùjûA ^ûjóö Gjû ù~ iµì‰ð bûaùe aòmûêaûjû\êeú, @ÊúKûe Keû~ûA^_ûùeö aû�ðûù_âeY ùlZâùe c¤ Gjû @ûce Rúa^~ûZâûKêiêMc Keò_ûeòQòö ùMûUòG iÚûêê @^ý GK \ìe iÚû^ùe aû�ðû _j�ôaûKê cûiû]ôK KûkfûMê[ôfûö a�ðcû^ ùeWòI, ùUfòù`û^, ùUfòMâûc aû ùUfòbòR^ cû¤cùe ùMûUòG cêjì�ðùeù~ùKøYiò aû�ðû ù_âeY Keû~ûA_ûùeö WûKNe cû¤cùe @ûùc \ìe iµKðúdcûû _ûLKêUuû _VûA_ûeêQê Kò´û PòVò\ßûeû i´û\ ù_âeY Keò_ûeêQêö ùeWòI Gaõ \ìe\gð̂ aògße icÉLae Lêaþ Kcþ icd c¤ùe @ûc _ûLùe _j�ôûA_ûeêQòö Gjû ùKak i¸a ùjûA_ûeòQòaòmû^ \ßûeûö Mâúhà EZêùe _âLe ùeø\âZû_eê elû _ûAaû _ûAñ aòmû^ @ûcKê ù~ûMûA ù\AQò_vû, Kêfe AZýû\òö Rò^òh iõelY ̂ òcò� @ûùc _ûA_ûeêQê [ŠûNe I `âòRþ, gúZ\òù^ c¤jòUe aû gúZ Zû_^òdªòZ Neù~ûMêñ [Šûe _âùKû_eê elû _ûA_ûeòQêö Mýûi Gaõ @^ýû^ýùeûùhA ie¬ûc @ûcKê ÊÌ icd c¤ùe Lû\ý ù~ûMûAù\A _ûeêQòö aòbò̂ Ü gòÌ _âZòÂû ù~ûMêñ@ûùc ajê _âKûe @ZýûagýK \âaý iêfb cìfýùe _ûA_ûeêQêö aòmûê aòKûg ù~ûMêñ @ù^K\êeûùeûMý aýû]ô ijRùe bf ùjûA_ûeêQòö G[ô_ûAñ aòmû^ @ûcKê ajê \êcðìfý Jh],Aù¬Kþi^ AZýû\ò _â\û^ KeòQòö GKþi-ùe \ßûeû geúe c¤ùe [ôaû aòbò^Ü ùeûM @ûaòÃûeKeû~ûA_ûeêQòö ̂ c^úd @È PòKò›û \ßûeû aòKéZ @wKê iê¦e I aòbò^Ü @wùeû_Y ijRiû¤ùjûA_ûeòQòö @ZúZùe ai« I jARû @ûc icûRùe ù\aúe @ûi^ fûb Keò[ôùfö aòmû^GjûKê GK ùeûM eìù_ _âcûY Keò Jh]\ßûeû GjûKê a�ðcû^ iµì‰ð \ìe Keò_ûeêQòö GZ\þaýZúZajê \êüiû¤ ùeûM ijRùe PòKò›û Keû~ûA C_gc ùjûA_ûeêQòö cYòhe ÊûiÚýKê ùeûMcêq Iiê¦e eLòaû _ûAñ aòmûê @a\û^ iaðûù\ø iàeYúdö @§aògßûi I KêiõÄûe \ìeúKeY


Uò®Yú



ùlZâùe Gjûe bìcòKû aòùgh MêeêZß_ì‰ðö GZ\þaýZúZ aòbò^Ü _âûKéZòK \êaðò_ûKeê aòmû^cYòhKê elû Keò_ûeêQòö ùKøYiò \êaðò_ûK @ûe¸ ùjaû _ìaðeê Gjûe _ìaðiìP^û aòmû^ù\A_ûeê[ôaûeê cYòh ^òRKê iZKð Keò_ûeêQòö c^Kê _â`êfä eLòaû _ûAñ PkyòZâ, ùeWòI IùUfòbòR^ @û\òe Cnûa^ ùjûAQòö ù\ge Lû\ýiciýû \ìeúKeY _ûAñ @ûùc a�ðcû^ùa÷mû^òK C_ûdùe Kéhò Keò _âPêe ìf C_ôû\^ Keò_ûeêQêö ùMûUòG Rcòeê GKKûkúâjê_âKûe ìf @ûc\û^ú Keò @ûce @[ð^úZòK iÚòZòKê \éXÿ Keò_ûeêQêö aê¡ò Gaõ mûêaòKûg NUûA cYòh c^ c¤ùe [ôaû iõKú‰ð Pò«û]ûeûKê aòmû^ \ìe Keò_ûeòQòö @ûRò @ûC P¦âI cwkKê cYòh ù\aZû bûaùe _ìRû Keê ̂ ûjóö cYòh aòmû^ akùe P¦â Gaõ cwk Mâjùe_\û_ðY KeòiûeòfûYòö Gùa ùiVûùe C_ ò̂ùag iÚû_^ _ûAñ ù~ûR^û PûfòfûYòö aòmû^ \ßûeû_é[ôaúùe cYòhe Rúa^úgqò aé¡ò _ûAQòö bûMý I bMaûû C_ùe ^òbðe Keò cYòh @ûRò@ûcôiùPZ^ bûaùe ^òRe Kcð C_ùe aògßûi KeêQòö ùa÷mû^òK ~ª_ûZòe Cnûa^ \ßûeûcYòhe _eògâc jâûi _ûAQòö GKû]ôK cYòhe Kû~ðý ùMûUòG ùciò þ̂ lYK c¤ùe Keò_ûeêQòöùZYê a�ðcû^ _é[ôaúùe aòmû^ aýZòùeùK cYòh cêjì�ðUòG c¤ a�ôaû KÁKe aý_ûeö

aòmûê @^ý \òM: Gjû iù�ß aòmûê ùKùZK @_Kûe cYòh @ùw fòbûA iûeòfûYòöaòmû^ ù~_eò _âûPê~ðý I aòkûi\ßûeû cYòhe Rúa^Kê iêLcd KeòQò, ùijò_eò Zû’e @KfýûYKeKû~ðý\ßûeû cûâ ibýZû _ûAñ GK @bògû_ùe _eòYZ ùjûAQòö \êA \êAUò aògß~ê¡ùe cYòh_âZýl KeòQò aòmûê ]ßõiKûeú gqòKêö icMâ aògßKê ùMûUòG cêjì�ðùe ]ßõi KeòaûKê aòmûâjê cûeYûÈ cYòh jûZùe ]eûA ù\AQòö cYòhKê Gjû KeòQò Êû[ð_eö icÉ cûâòKMêYMêWÿòKê aòùfû_ Keò ZûKê jòõiâ _gêùe _eòYZ KeòQòö @ûRò cYòh ̂ òRe aýqòMZ Êû[ð _ûAñicMâ aògße lZò KeòaûKê C à̂ëLö Zû’e jé\d iuêPòZ ùjûA~ûAQòö @ûYaòK @ÈgÈe _âZòù~ûMòZûù~ûMêñ aògß GK bdue @§ûe @ûWÿKê QêUò PûfòQòö ùKCñ cêjì�ðùe Gjûe ]ßõi ùja Zûjû ùKjòKjò_ûeòùa ^ûjóö céZêý Pò«û cYòhKê G_eò câòdcûY KeòQò ù~ Zû’ cêê @û^¦ Cfäûibûaiµì‰ð \ìeúbìZ ùjûA~ûAQòö _ecûYê I C\þRû^ ùaûcû cûâ ibýZûe ]ßõi _ûAñ iéÁòùjûAQòö Gjûe iõ~Z _âùdûM ùjûA ̂ _ûeòùf, aògße iµì‰ð bìcò GK ù_ûWÿûbìcòùe _eòYZùjûA~òaö @ûRò ZûeKû~ê¡ cYòhKê iõPd ù\ûkûùe ù\ûkûdòZ KeòQòö ùZYê aòmû^ cYòhcêê ùiÜj, lcû, \dû I cûâòK MêYMêWÿòKe aòùfû_ KeûA Zû’iÚû^ùe beòù\AQò RòõNûiû,Êû[ð_eZû I @cûâòKZûö Gjò \éÁòeê aòmû^ cYòhKê ù~ùZ iêLÊûz¦ý ù\A[ôùf c¤Zû’c^ùe gû«ò I _âúZò beòù\A_ûeò ̂ ûjóö

cûâe aòKûgùe aòmûê bìcòKû: cûâe aòKûgùe aòmûê bìcòKûKê K\û_ò@ÊúKûe Keû~ûA ̂ _ûùeö aòmû^Kê KêcûMðùe Gjò cYòh icûR jó aýajûe KeêQòö aòmûê

Uò®Yú




Cnûa^ ùjûA[ôfû cYòhKê iêL I gû«ò _â\û^ _ûAñö cûZâ iõKú‰ðc^û cYòh ZûKê aò_eúZcûMðùe _âùdûM Keò Zû’e @c~ðýû\û KeòQòö cYòhe _âùdûMKûeú Azû C_ùe jó aòmûêi`kZû aû aò`kZû ^òbðe Keò[ûGö ù~_eò @ûUc aû @YêKê ceêbìcòùe _âùdûM Keû~ûAZûKê giýgýûckû ùlZâùe _eòYZ Keû~ûA_ûùe, ùijò_eò @ûUcþ acþùe _eòYZ Keò cYòhicûRe ]ßõiiû]^ c¤ Keû~ûA_ûùeö Gjûiù�ß aòmûê @a\û^Kê K\û_ò bêfû~ûA ̂ _ûùeö@ûRò cYòh ù~Cñ @aiÚûùe _j�ôQò, ùi[ôùe aòmûê bìcòKû iaðûù\ø MêeêZß_ì‰ðö ùZYêcûâibýZû ijòZ aòmûê iµKð @Zò ^òaòWÿ Kjòaû @^ûagýKö

C_iõjûe: aòmû^ RMZ aògßKê @ûRò ^ìZ^ bûaùe ù\LòaûKê \éÁògqò _â\û^ KeòQòöcYòhe _âùdûM C_ùe jó aòmûê C_Kûe I @_Kûe ^òbðe Kùeö ~\ò cYòhe iûcMâòK(gûeúeòK I cûîòK) aòKûgùe Gjû ijûdZû Keò_ûeòfû, ùZùa cYòhe _ec còZâ eìù_aòmû^ _eòMYòZ ùjaö ~\ò cYòhe ]ßõi _ûAñ Gjû Kae ùLûùk, ùZùa aòmû^ ùja cûâibýZûe _ec gZîö icÉ C_Kûe iù�ß Zû’e ]ßõiûcôK MêY ù~ûMêñ aòmûê @a\û^Kê ùKjòÊúKûe Keòùa ^ûjóö cYòh Pûùjñ gû«ò I @û^¦ö ~\ò aòmû^ cYòhe Gjò AzûKê _eò_ìeY_eò_ûùe, ùZùa iû[ðK ùja Zû’e Cnûa^ö ^ùPZþ cûâ RûZòe AZòjûiùe Gjû GK@bògû_ eìù_ Pòe\ò^ ̂ ò¦òZ jó ùjaö


Uò®Yú



6.2 iaêR aò_æa

C_Kâc: ùKøYiò ù\ge C^ÜZò ùi ù\ge Lû\ýgiý C_ôû\^ C_ùe ̂ òbðegúköù~Cñ ù\g Lû\ýgiý C_ôû\^ ùlZâùe ù~Cñ _eòcûYùe Êûaf´^gúk, Zû’e @û[ôðK cû^\Šùijò _eòcûYùe icé¡ö @ZúZùe aògòÁ @û[ð^úZòK cûf[êýiþ Kjò[ôùf _é[ôaúe RîõLýûaé¡ò Zêk^ûùe Lû\ýgiý C_ôû\^ aé¡ò _ûC ̂ ûjóö ùi[ô_ûAñ _é[ôaúe baòhýZ ùN ò̂ ùi iù¦j_âKûg Keò[ôùfö @agý a�ðcû^ @aiÚû ]úùe ]úùe _eòa�ð^ ùjaûKê fûMòQòö aògße ajêù\g Lû\ý_\û[ð C_ôû\^ ùlZâùe Êûaf´^gúk ùjûA_ûeòQ«òö bûeZ c¤ G ùlZâùeaòùgh KòQò _Qùe _Wÿò~ûAQò ùaûfò cù^jêG ̂ ûjóö Êû]ú^Zû fûb icdùe bûeZe Lû\ý_\û[ðC_ôû\^ Zêk^ûùe a�ðcû^ ajê @\ôK giý C_ôû\òZ ùjCQòö Z[û_ò iõ_âZò @ûjêeò @]ôK giýC_ôû\^ Keòaûe @ûagýKZû @^êbìZ ùjCQòö ùKak iaêR aò_æa cû¤cùe bûeZ GùlZâùe Zû’e flý _ìeY KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeòaö RîõLýûe \îZaé¡ò @ ê̂~ûdú Lû\ýgiýeZêk^ûcôK eìù_ @bòaé¡ò ^ NUòùf, bûeZ ù~ GK iuUR^K _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùja,G[ôùe \ßòcZ ùjaûe KòQò ̂ ûjóö Grow more food aû @]ôK giý C_ôû\^ Ke-Gjûjó@ûRò icde @ûjßû^ö Kéhò aýaiÚûùe ùa÷_æaòK _eòa�ð̂ \ßûeû Gjû ùKak i¸a ùjûA_ûeòaöG[ô_ûAñ iaê Éeùe C\ýc Rûeò ejòaû @ûagýKö iûcìjòK _âùPÁû \ßûeû KéhòRûZ _\û[ðeC_ôû\^ ùlZâùe bûeZ ̂ ò½òZbûùa CùfäLù~ûMý i`kZû fûb Keò_ûeòa ùaûfò @ûgû Gaõaògßûiö

iaêR aò_æae @[ð I CùŸgý: iaêRòcû ‘_âûPê~ðýcd Rúa^’e _âZúKöLû\ýgiýe C_ôû\^ ùlZâùe Êûaf´^gúk ùjûA ù\gKê _âûPê~ðý Z[û iaêRòcûùe beòù\aû‘iaêR aò_æa’e flýö aò_æa aû @ûù¦ûkê @[ð ̂ ìZ^ iRð̂ aû GK ̂ òŸðòÁ ùlZâùe @bòâ_eòa�ð^ö Gjû K\û_ò ]ßõiûcôK ^êùjñö Rúa^Kê iêiÚ iê¦e Keò MXÿò ùZûkòaûùe Gjûe@a\û^ PòeiàeYúdö ùa÷mû ò̂K _âYûkúùe _âPêe _eòcûYùe giý C_ôû\^ Keò ù\ge @û[ôðKùceê\ŠKê gqògûkú Keòaû Gjò @ûù¦ûkê cêLý CùŸgýö ajê aê¡òRúaúu \éÁòùe bûeZ‘giý gýûckû iêRkû iê`kû’ö @ZúZùe Gjûe _âûPê~ðý I Hgß~ðýùe _âfêaþ] ùjûA ajêùa÷ù\gòK bûeZùe _âùag Keò[ôùföùgûhY Keò[ôùf Gjûe iaêRòcûKêö icé¡ Keò[ôùf^òR ù\gKêö cûZâ \êbðûMýe aòhd bûeZe cûUòKê ùgûhY Keò aòù\gú gZî ^òR ù\gKêicé¡ògûkú Keò[ôùf ùjñ, bûeZ ùgh _~ðý« ùMûUòG \eò\â ù\ge _eòPd ùÂ ejòMfûöÊû]ú^Zû _ùe bûeZe Kéhò aýaiÚûe C^ÜZò ^òcò� _\ùl_cû^ MâjY Keû~ûA[ôùf ùjñ,@ ê̂eì_ i`kZû fûb KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeò ̂ [ôfûö \ßòZúd aògß~ê¡ icdùe icMâ aògßùe

Uò®Yú




Lû\ý iuU _eòflòZ ùjaûeê ZKôûkú^ bûeZe AõùeR ieKûe @]ôK giý C_ôû\^ (Grow

more food)_ûAñ @ûjßû^ ù\A[ôùfö G[ô_ûAñ ÊZª aòbûM c¤ iéÁò Keû~ûA[ôfûö cûZâ Gjò@ûjßû^ Rîû]ûeYu c¤ùe aòùgh KòQò _âbûa _KûAaûKê ic[ð ùjûA ^[ôfûö Êû]ú^Zûfûb _ùe ù\gúd ieKûe @]ôK giý C_ôû\ê @ûagýKZû @^êba Keò iaêR aò_æaC_ùe @]ôK MêeêZß _â\û^ Kùfö Gjû iù�ß 1960 ciòjû _~ðý« Gjû aòùgh KòQò C^ÜZòKeò _ûeò^[ôfûö 1960 ciòjûe c¤bûM ùakKê ‘iaêR aò_æa’ _ûAñ RîùPZ^Zû aé¡ò_ûAfû Gaõ Gjû GK ùiæûMû^ùe _eòYZ ùjfûö Gjò icd ùakKê ùcKþiòùKûùe Gjû GK@bòâ eì_ _eòMâj Keò[ôùfö @]ôK C_ôû\^lc aòj^ Gaõ eiûd^ iûe aýajûe \ßûeûùiVûùe CùfäLýù~ûMý _eòa�ð^ NUò[ôfûö G_eòKò `òfò_ûA^þi, [ûAfûŠ, gâúfuû _eòù\gùe Gjû ùiùZùaùk Mbúe @ûùfûWÿ^ iéÁò Keò[ôfû I ùicûù^ C^ÜZ aòj^ cû¤cùe@]ôK giý C_ôû\^ KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeò[ôùfö a�ðcû^ _âPêe _eòcûYùe giý C_ôû\^Keò _é[ôaúeê Lû\ýgiýe bdKê icì‰ðbûùa \ìeúbìZ Keòaû ^òcò� ‘iaêR aò_æa’Kê GK_âZúKûcôK @ûjßû^ eìù_ MâjY Keû~ûAQòö_ûeµeòK aòj^ _eòaù�ð @]ôK C_ôû\^lc aòj^,KúU^ûgK Jh] Z[û eûiûd^òK iûe aýajûe \ßûeû _âPêe _eòcûYùe giý C_ôû\^ ^òcò�aòbò^Ü Éeùe iùPZ^Zû iéÁò ùjûAQòöbûeZ _eò ajê RîõLýûaògòÁ eûÁâùe @]ôK giýC_ôû\^ Keò Lû\ýûbûa \ìe Keòaû a�ðcû^ icde GK aòùgh @ûjßû^ ùjûA_WÿòQòöùKak‘iaêR aò_æa’cû¤cùe bûeZ Zû’e Gjò flý _eò_ìeY ic[ð ùjûA_ûeòaö ‘iaêR aò_æa’e_âKéZ CùŸgý ùjCQò ù\gKê giýgýûckû Z[û Lû\ý C_ôû\^ ùlZâùe Êûaf´^gúk Keòaûö

bûeZe Kéhò ibýZû: bûeZe Kéhò ibýZû ajê _âûPú^ö ùa÷\òK Ehò ù\ge KéhòaýaiÚû Z[û ùMûiµ\e C^ÜZò ̂ òcò� ~ûM~m Keê[ôùfö Kéhòe aòKûg \ßûeû ù\g C^ÜZò fûbKeò[ûGö ù\ge @[ð^úZòKê ^òdªY Keòaû ùlZâùe Gjûe @a\û^ iað\û ÊúKû~ðýö Gùac¤ bûeZe gZKWÿû 70bûM ùfûK Kéhò C_ùe ̂ òbðegúkö Kéhòe C Ü̂Zò aýZòùeùK bûeZeibýZû I iõÄéZò C^ÜZò fûb Keòaû iµì‰ð @i¸aö cûZâ _eû]ú^ bûeZùe aòbò^Ü KûeYeêKéhò ibýZû aò_~ðýÉ ùjûA_Wÿò[ôfûö G ù\ge ùa÷ù\gòK gûiK Gjûe C Ü̂Zò ̂ òcò� _âgûi ò̂KÉeùe aòùgh KòQò CùfäLù~ûMý _\ùl_ MâjY Keò_ûeò^[ôùfö ùgûhY [ôfû ùicûûgûiê flýö GK\û KéhòùlZâùe bûeZ G_eò GK @aiÚûùe C_^úZ ùjûA[ôfû, ù~ùZùaùkicMâ aògß @^êba Keò[ôfû bûeZ Zû’e ùKûUò ùKûUò ùfûKuê Lû\ý ù~ûMûAaûùe @ic[ðùjaö 1945 ciòjû _~ðý« bûeZ Zû’e @]ôaûiúu Lû\ýûbûa _ìeY ^òcò� @^ýù\g^òKUùe jûZ _ZûA \û^ MâjY Keê[ôfûö bûeZe aòbûR^ Gaõ RîõLýûe @ûgûZòeòq aé¡òù~ûMêñ G_eò GK iciýûe Cba ùjûA[ôfûö ̂ òeûg Gaõ jZûg c¤ùe G ù\ge Rîû]ûeYKûkûZò_ûZ Keê[ôùfö @ZúZùe ù~Cñ Kéhò cû¤cùe bûeZ C^ÜZòe Peciúcûùe C_^úZ


Uò®Yú



ùjûA[ôfû, Zû’e aò_~ðýd ù~ûMêñ bûeZaûiú ‘jû@ Ü̂’ PòKôûeùe MM^_a^ cêLeòZ Keò[ôùföÊû]ú^Zû _ùe ù\gúd ieKûeu C\ýcùe Kéhòe aòKûg C_ùe @]ôK ¤û^ ̂ òùag KeûMfûöaòbò Ü̂ ù~ûR^û _âYd^ icdùe Kéhòe aòKûg _âZò MêeêZß _â\û^ KeûMfûö _ûeµeòK Kéhò^úZò_eòjûe Keû~ûA ̂ ìZ^ Kéhò^úZòKê MâjY KeûMfûö _ûeµeòK aòj^ _eòaù�ð ajê @cklcaòj^, eûiûd ò̂K iûe, KúU^ûgK Jh], RkùiP^ @û\ò C_ùe MêeêZß \ò@ûMfûö KéhòKê c¤ùMûUòG gòÌe c~ðýû\û _â\û^ KeûMfûö Gùa c¤ @û§â_âù\g I @^ý ùKùZK _âù\gùeKéhòKê GK aýaiûd bûaùe MâjY Keû~ûAQòö aòbò^Ü EY Z[û Kéhò C_KeY ù~ûMûA\ò@û~ûCQòö ieKûeú Z[û aòbò^Ü NùeûA C\ýc ù~ûMêñ @ûRò bûeZ Kéhò C_ôû\^ _\û[ðùlZâùe ajê_eòcûYùe Êûaf´^gúkö

Lû\ý iciýûe aòbò̂ Ü \òM: bûeZùe Lû\ýiciýû iéÁò ùjaûe ùKùZûUò KûeYc¤eê RîõLýû aé¡ò iaêVûeê cêLý KûeYö 1991 R^MY^û @^ê~ûdú bûeZe RîõLýû84.4 ùKûUò [ôaû icdùe a�ðcû^ Zûjû 108ùKûUòùe _j�ôfûYòö GùZ _eòcûYeùfûKcûû _ûAñ _âPêe Lû\ýgiý C_ôû\ê @ûagýKZû ejòQòö RîõLýû @^ê~ûdú Rcòe_eòcûY aé¡ò _ûC ^ûjóö aeõ RîõLýû aé¡ò ù~ûMêñ _âZòahð cêŠ_òQû Rcòe _eòcûY jâûi_ûAaûùe fûMòQòö \ò^Kê \ò^ Rwf KUû~ûC[ôaûeê Zû’e Kê_âbûa Kéhò @[ð^úZò C_ùe_WÿêQòö @^òdcòZ ahðû aû _âPêe ahðû Kéhòe _âbìZ lZò iû]^ KeêQòöbûeZ aòbò^Ü icdùe_âûKéZòK aò_~ðýd ~[û- a^ýû, ceêWÿò, aûZýû @û\òe i¹êLú^ ùjC[ôaûeê Kéhò C_ôû\^ jâûi_ûCQòöbûeZùe [ôaû Kéhò Rcò c¤eê cûZâ 40/41bûM Rcò RkùiPòZö @^ý Rcò MêWÿòKcêLýZü ahðû Rk C_ùe ^òbðegúkö @^òdcòZ ahðû ùjùf Kò´û @]ôK ahðû ùjùf KéhòC_ôû\^ jâûi _ûAaû ÊûbûaòKö RkùiPê iêaò]û Keû~ûA ^_ûeòùf Kéhò C_ôû\^ aé¡òNUòaû i¸a_e ̂ êùjñö ùKùZK ùlZâùe _eòflòZ ùjCQò, ù~Cñcûûe Rcò @Qò ùicûù^Kéhò Kû~ðý Keê^ûjû«ò;@[P ù~Cñcûûe Rcò ^ûjó ùicûù^ Kéhò C_ùe ^òbðeKeêQ«òö`kZü ^òRe Rcò ùjûA^[ôaûeê Rcò c¤ _Wÿò@û ejêQòö iûµâZòK _eòù_âlúùe bìiõÄûe aûRcòe iêhca�ê @ûagýKZû ejòQòö Gjû ùjûA ^_ûeòùf bûeZe ‘iaêR aò_æa’ i`kùjûA_ûeòa^ûjóö Gùa c¤ @]ôKûõg KéhK _ûeµeòK eúZòùe KéhòKû~ðý Keê[ôaûeê @]ôKìf @ck KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeê^ûjû«òö aûe´ûe Pûh ù~ûMêñ Rcòe C_ôû\òKû gqò jâûi_ûCQòö Meòa KéhK Kéhò ùlZâKê iak Keòaû ^òcò� ù~Cñ _eòcûYùe iûe, Jh] _âùdûMKeòaû @ûagýK, @[ðûbûaeê Zûjû Keò_ûeê^ûjû«òöùZYê Rcòeê giý C_ôû\^ jâûi _ûAaûùefûMòQòö giý C_ô^Ü icdùe ùKùZK KkûaRûeú Lû\ý giý iõMâj Keò @ûagýK ùaùkaRûeKê ̂ QûWÿòaû ù~ûMêñ KêZâòc Lû\ýûbûa iéÁò ùjCQòö ieKûeú Éeùe GjûKê ùeûKòaû _ûAñ@ûLô\égò@û _\ùl_ MâjY Keû~ûC^ûjóö iûcûRòK I eûRù ÷̂ZòK @iÚòeZû c¤ Lû\ý giý jâûie

Uò®Yú




@^ýZc KûeYö Gjò @iÚòeZû ù~ûMêñ ^òŸðòÁ Kéhò^úZò _âYd^ Keû~ûA_ûeê^[ôaûeê @ûagýK@^ê~ûdú Lû\ý giýe @bûa _eò_ìeY ùjûA_ûeê^ûjóö

bûeZe _�aûhðòK ù~ûR^ûùe Kéhòe C Ü̂Zò: 1950 ciòjûùe _ŠòZRaûffûf ù^ùjeêu C\ýcùe ù~ûR^û Kcòg^ _âZòÂû fûb Keòaû _ùe _�aûhðòK ù~ûR^û@^ê~ûdú aòbò^Ü Kû~ðýKâc MâjY KeûMfûöGjò _�aûhðòK ù~ûR^ûùe Lû\ýûbûae \ìeúKeY^òcò� Kéhò C_ùe @]ôK MêeêZß _â\û^ KeûMfûö _â[c _�aûhðòK ù~ûR^ûùe Lû\ý giýC_ôû\^ ùlZâùe bûeZ ù~Cñ _eòcûYùe i`kZû jûif Keò[ôfû, \ßòZúd _�aûhðòK ù~ûR^ûùeùijò i`kZû jûif Keò_ûeòfû ^ûjóö KûeY Gjò ù~ûR^ûùe Kéhò @ù_lû MêeêgòÌ C_ùe@]ôK MêeêZß _â\û^ KeûMfûö ùZYê \ßòZúd _�aûhðòK ù~ûR^û icdiúcû c¤ùe bûeZeùKùZK iÚû^ùe a^ýû, \êbðòl _eò _âûKéZòK aò_~ðýd , Kéhò _âZò C\ûiú^ \éÁòbwú @û\ò ù~ûMêñLû\ýgiýe C_ôû\^ ajê _eòcûYùe jâûi _ûAfûö Gjò icdùe bûeZùe icê\ûd 92 ò̂dêZU^ Lû\ý giý @ûagýK icdùe C_ôû\òZ ùjûA[ôfû, cûZâ 68^òdêZ U^ ö ZéZúd _�aûhðòK ù~ûR^ûùe c¤ Lû\ý giý C_ôû\^ jâûi _ûA[ôfûö 1964-65ùe 88.8^òdêZU^ Lû\ý C_ôû\òZ ùjûA[ôaû ùaùk 165-66 c¤ùe 19gZKWÿû giý C_ôû\^ Kcò~ûA[ôfûöùi[ô_ûAñ bûeZ @ûùceòKûeê ajê _eòcûYùe Lû\ý giý @ûc\û^ú KeòaûKê aû¤ ùjûA[ôfûö1976-68ciòjû ùakKê bûeZùe ‘iaêR aò_æa’ i`kZû \òMKê @Mâie ùjûA[ôfûö1968 ciòjûùe 92^òdêZ U^þ giý C_ô̂ Ü ùjûA[ôaû icdùe 1959ciòjûùe Gjû 95^òdêZ U^þKê aé¡ò _ûA[ôfûö 1970 ciòjû ùakKê Gjû @i¸a bûùa 108^òdêZ U^þùe_j�ô[ôfûö ^ìZ^ Kéhò^úZòe _âPk^ ù~ûMêñ G_eò i`kZû còkò_ûeò[ôfûö @]ôK @cklcaòj^, eûiûd^òK iûe _âùdûM ù~ûMêñ C_ôû\^ aé¡ò _ûA[ôfûö @û«RðûZúd giý MùahYû_âZòÂû^ \ßûeû CnûaòZ @]ôK @cklc aòj^ @ûA.@ûe.-8 Gaõ @^ýû^ý aòj^e _âùdûM KéhòùlZâùe KeûMfûö GZ\þaýZúZ 1946ciòjûùe IWÿògûùe KUK ̂ òKUa�ðú aò\ýû]e_êeiÚòZùK¦âúd ]û̂ MùahYû _âZòÂû̂ G ùlZâùe CùfäLù~ûMý bìcòKû MâjY KeòQòö 1962ciòjûùe

ò̀fò_ûA^þiùe @û«RðûZòK ]û^ MùahYû ùK¦â _âZòÂû ùjaû _ìaðeê Gjû [ôfû aògße aéjZþ ]û^MùahYûùK¦âö a�ðcû^ Gjû aògße \ßòZúd aéjZþ ]û^ MùahYûùK¦â eìù_ ÊúKéZò fûbKeòQòö Gjò ùK¦â a�ðcû^ iê¡û 48Uò @]ôK @cklc ]û^ Cnûa^ KeòQòö @]ôK C_ôû\^lcaòj^ I Rû_û^e Kéhò ùKøgke @af´^ \ßûeû bûeZùe _âPêe _eòcûYùe giý C_ôû\òZùjûA_ûeòfûö bûeZe aòbò̂ Ü iÚû̂ e cé�òKûKê flý Keò aòbò̂ Ü Kòice aòj^ CnûaòZ ùjûAQòöGjòajê @cklc ]û^ aòj^ c¤ùe aòRdû, Kâò¾û, eZÜû, _\àû, Kûùaeú, Rdû, júeû, iê_e`ûÁ,iZûeú, ]kûjúeû, ùiÜj, iûùuZ, Kkòw, ieiû, C\d, fêYògâú, iê^ûcYò @û\ò _â]û^öùKak ]û^ ùlZâùe ^êùjñ Mjc ùlZâùe c¤ bûeZ CùfäLù~ûMý bìcòKû MâjY KeòQòö


Uò®Yú



bûeZúd Kéhò ùa÷mû^òKMY aòbò^Ü _âKûe ajê @cklc Mjc aòj^ Cnûa^ KeòaûKê ic[ðùjûAQ«òö ùijò aòj^ MêWÿòK c¤eê júeû, ùcûZò, ùieû, @û\ò _â]û^ö GZ\þaýZúZ ùZ÷kaúR,aûReû, K_û, cûŠò@û, cKû, ùiûdûaò^, ^Wÿò@û aòbò^Ü _^ò_eòaû @û\ò ùlZâùe c¤ @ûceC_ôû\^ aé¡ò ùjûAQòö ^ìZ^ ]eYe ajê @cklc aòj^ ^òcò� I _eòcûYùe eûiûd^òKiûe, C_~êq Rk, KúU^ûgK Jh] @û\òe @ûagýK ùjûA[ûGö iûe Jh] I RkùiPêiêaò]ûù~ûMêñ 1975ciòjûùe 121.03 ^òdêZ U^þ, 1977-78ùe 121^òdêZ U^þgiý C_ôû\^ ùjûA[ôaû icdùe 1982-83ciòjûùe Gjû _âûd 144 ^òdêZ U^þùe_j�ô_ûeò[ôfûö 8c _�aûhðòK ù~ûR^ûùe ‘iaêR aò_æa’ ùlZâùe bûeZ CùfäLù~ûMýi`kZû jûif Keò[ôfûö Gjò icdùe iaêVûeê @]ôK _âûd 233^òdêZ U^þ giý C_ôû\òZùjûA[ôfûö aòbò^Ü _�aûhðòK ù~ûR^ûùe aòbò^Ü Kéhò C_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keû~ûC[ôaûeê G_âKûe i`kZû _âZò jaû i¸a ùjûA_ûeòQòö ùKak eûiûd^òK iûe aû KúU^ûgK Jh]ê̂ùjñ, bûeZúd KéhK Gjò icdùe UâûKÖe I _ûIßûeùUâfe \ßûeû Kéhò Kû~ðý Keòaûeê ak\cûû

@ù_lû @]ôK Gaõ gúNâ Kéhò Kû~ðý iµ^Ü KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeòQ«òö aòbò^Ü _� aûhðòKù~ûR^ûùe RkùiPòZ Rcòe _eòcûY aé¡ò _ûAaûùe fûMòQòö @]ôK giý C_ôû\^ ù~ûMêñbûeZ @û`Mû^òiÚû^, bòGZ^ûc, AùŠûùîò@û _âbéZò ù\gKê giý e¯û^ò KeòaûKê ic[ðùjûAQòö Gjû\ßûeû ùa÷ù\gòK cê\âû @Rð^ KeòaûKê @ûùc ic[ð ùjûA_ûeêQêö Gjû iù�ß KéhòC_ôû\^ ùlZâùe @ûùc iõ_ì‰ð eìù_ i`kZû @Rð̂ Keò_ûeê̂ ûjêñö ̂ ac _� aûhðòK ù~ûR^ûùeKéhò C_ùe @]ôK MêeêZß _â\û^ Keû~ûAQòö @ûgû Keû~ûG, Gjò ù~ûR^ûùe bûeZ ̂ ò½òZbûùa@]ôK Kéhò _\û[ð C_ô^Ü KeòaûKê i`k ùjûA_ûeòaö

Kéhòe aòKûg ̂ òcò� ùKùZK _\ùl_: iaêR aò_æae i`kZû ̂ òcò� KéhòeaòKûg @Zý« Reêeúö Kéhòe aòKûg ^òcò� ùKùZK Reêeú _\ùl_ MâjY Keû~ûA _ûeòùfbûeZùe giý C_ôû\^ ̂ ò½òZ bûaùe aé¡ò _ûAaö jk Kû~ðýùe ak\e aýajûe _eòaù�ðUâûKÖe Kò´û _ûIßûeUòfe aýajûe Kùf ÊÌicd Z[û Kcþ cRêeú \ßûeû @]ôK Rcòùe KéhòKû~ðý Keû~ûA_ûeòaö KéhKcûûê Kéhò aòùghmu \ßûeû aòbò^Ü icdùe _âgòlY _â\û^KeûMùf aòbò̂ Ü ̂ ìZ^ Pûh _âYûkú iµKðùe @ajòZ ùjûA_ûeòùaö KûeY bûeZe @]ôKûõgKéhK @gòlòZ aû ÊÌgòlòZ ùjûA[ôaûeê ieKûeú ù~ûR^û Z[û ^ìZ^ Kéhò^òZòe @ûaòÃûeiõ_Kðùe @âòmö aògße Kéhò ^úZòùe ù~Cñ _eòa�ð^ NUêQò aòbò^Ü MY cû¤c \ßûeû ZûjûbûeZúd KéhK ̂ òKUùe _j�ôaû @ûagýKö @agý ùeWÿòI, ùUfòbòR^ @û\òùe Kéhò iõ_KðúdKû~ðýKâce _âiûeY ùjûAQò, cûZâ Zûjûe ~[û[ð iê`k ùicûù^ _ûA_ûeê^ûjû«òö a�ðcû^GjûKê @ûjêeò @]ôK aýû_K KeòaûKê _Wÿòaö ùjKÖe _òQû ùKùZ _eòcûYùe iûe I Jh]_âùdûM Keòaû CPòZ, Zûjû @]ôKûõg KéhK @ajòZ ^êjñ«òö _êêûd @û[ðòK KûeYeê C_~êq

Uò®Yú




_eòcûYe iûe Z[û Jh] \aûKê ajê KéhK @ic[ðö ieKûeú Éeùe Kéhòe EY cû¤cùeiûe, Jh] ù~ûMûA \ò@û~ûA_ûeòùf Gaõ giý C_ôû\^ _ùe giý @ûKûeùe KéhKcûûVûeê Zû’e cìfý MâjY KeûMùf ̂ ò½òZbûaùe C_ôû\^ aé¡ò _ûA_ûe«ûö ùa÷mû^òK _âYûkúùeKéhò \ßûeû @]ôK giý C_ôû\^ ̂ òcò� ieKûeú Éeùe C\ýc Rûeò ejòaû @ûagýKö GZ\þaýZúZùMûUòG Rcòeê Kò_eò ahðùe 3/4[e ìf C_ô^Ü ùjûA_ûeòa, ùi iµKðùe KéhKcûûêaòùghmMY _âgòlY \aû CPòZö @ûc KéhK ùKak ]û^ I Mjc C_ôû\^ C_ùe @]ôKMêeêZß ù\CQ«òö ùijò Rcòeê ]û^ Gaõ Mjc ijòZ @^ýû^ý Wûfò RûZúd, ùZ÷kRûZúd aû_^ò_eòaû Kò_eò C_ô^Ü ùjûA_ûeòa, ùi[ô_âZò \éÁò _â\û^ Keû~òaû aòù]dö @]ôKûõg Pûhú\ûeò\âý iúcûùeLû Zùk [ôaûeê ‘iaêR aò_æa’ ù~Cñ _eòcûYùe iû[ðK ùjaû K[û ZûjûùjûA_ûeê̂ ûjóö EY cû¤cùe ùicûûe @û[ðòK aýaiÚûe C^ÜZò Keû~ûA _ûeòùf ieKûeu@ûjßû^ i`k ùjûA_ûe«ûö GZ\þaýZúZ Rcòe iêhca�^ a�ðcû^ _eòù_âlúùe @Zý«Reêeú ùjûA_WÿòQòö _âKéZùe ù~Cñcûù^ Pûhú, ùicûû ^òKUùe Pûh Rcò ^ûjó; @[Pù~Cñcûù^ Pûhú ̂ êjñ«ò, ùicûû ̂ òKUùe _âPêe Pûh Rcò ejòQòö ieKûeú Éeùe bêiõÄûe@ûA^þ\ßûeû Rcòe C_~êq a�^ Keû~ûA_ûeòùf, _Wÿò@û ejê[ôaû Pûh RcòMêWÿòKe c¤~ù[û_ù~ûM Keû~ûA_ûe«û bûeZùe @]ôKûõg Pûh Rcò @YRkùiPòZö RkùiP^ @]ôK_eòcûYùe KeûMùf giý C_ôû\ê _eòcûY c¤ aé¡ò _û@û«ûö @agý G_âKûe ùKùZKaòj^ CnûaòZ ùjûA[ôùf ùjñ, @ûagýKZû @^ê~ûdú Zûjû ~ù[Á C_ù~ûMú ùjûA_ûeê^ûjóö@ù^K icdùe KkûaRûeúcûû \ßûeû Meòa KéhòKìk ùgûhòZ ùjûA[û«òö ieKûeúeÉeùeKéhòRûZ _\û[ð Kâd I a�ê aýaiÚû KeûMùf KéhKcûù^ C_KéZ ùjaû iõùMiõM ‘iaêRaò_æa’e @ûjßû^ ajê_eòcûYùe iûKûe ùjûA_ûe«ûö

iûcûRòK I eR^úZòK \òM: @ù^K icdùe iûcûRòK I eûRù^÷ZòK @iÚòeZûZ[û \ê^ðúZò ‘iaêR aò_æa’e _eò_^Úú eìù_ Kû~ðý Keò[ûGö eûR^úZòK KûeYeê icûRe_âZòÂòZ aýqò KéhòEY fûb Keò[û«òö @[P ùicûù^ KéhòKû~ðý Keò^[û«òö Meòa KéhKjûZùe i´ke @bûa, @[P ]^úaýqò KéhòEY fûb Keò @]ôK ]^ú ùjaûùe fûMòQ«òöù~Cñcûù^ _âKéZùe Kéhò C_ùe ^òbðegúk, ùicûù^ C_~êq iêaò]û fûb Keò_ûeê^ûjû«òöieKûeú Éeùe ù~Cñcûù^ Kéhò ùlZâùe CùfäLù~ûMý i`kZû ^òcò� _êeÄéZ ùjCQ«òùicûù^ cêLýZü Gjò ]^ú ùgâYúeö _âKéZ KéhK C_~êq _âû_ý I ù_âû›ûj^ @bûaeê ̂ òeê›ûjòZùjCQò I ‘iaêR aò_æa’ e @[ð Zû’ ^òKUùe \êùaðû¤ ùjûA_WÿêQòö ùZYê bûeZùe KéhòaýaiÚûKê eûRù^÷ZòK aû¤aû]KZû I \ê^ðúZòeê cêq eLû~ûA_ûeòùf Gjò Kéhò @ûù¦ûk^ ajê_eòcûYùe i`k ùjûA_ûe«ûö


Uò®Yú



C_iõjûe: bûeZ Kéhò C_ôû\^ ùlZâùe ajê _eòcûYùe Êûaf´^gúk ùjûA_ûeòQòöcûZâ ù~Cñ _eòcûYùe RîõLýûe aé¡ò NUêQò, ùi[ô_ûAñ @ûjêeò @]ôK giý C_ôû\ê @ûagýKZûejòQòö Kéhò MùahYû ^òcò� ù~Cñ ùKùZK _\ùl_ MâjY Keû~ûAQò, Zûjû ^ò½òZò bûaùe@ûgßûi^ûe aòhdö GjûKê @]ôK iKòâd I icûùRû_ù~ûMú Keòaûe @ûagýKZû ejòQòöKéhKcûûê ù_âû›ûj^ I EY ù~ûMûAù\A ‘iaêR @ûù¦ûk^’Kê @]ôK iKòâd KeòaûKê _WÿòaöKéhòKê c¤ GK aýaiûde c~ðýû\û _â\û^ KeòaûKê _Wÿòaö KûeY bûeZùe KéhòKê RúaòKûbûaùe MâY KeòùÂ[ôaû KéhK @û[òðK \éÁòùKûYeê icé¡ ̂ êj«òö ùicûù^ @ù^K icdùeùgûhY gòKûe ùjûA[û«òö KéhKcûû _âZò @ûc icûRùe ejò[ôaû \éÁòbwúe c¤ _eòa�ð^@ûiòaû iaðûù\ø @ûagýKö ùicûù^ icûRùe C_~êq c~ðýû\û fûb Keò̂ _ûeòùf, G ùlZâùeC›ûjòZ ùjùa^ûjóö _âûKéZòK aò_~ðýd icdùe KéhKcûûê EY QûWÿ, ^ìZ^ EY _â\û^@û\òe aýaiÚû Keû~òaû iõùMiõùM ^ìZ^ KéhòùKøgk ù~ûMûAù\A C_ôû\òZ giýe aRûe^òcò� ieKûeúÉeùe C\ýc Rûeò ejòùf bûeZùe ‘iaêR @ûù¦ûk^’ aû ‘iaêR aò_æa’^ò½òZ bûaùe i`k ùjûA_ûeòaö

Uò®Yú




6.3 aòmû^ I Kéhò

C_Kâc: Lû\ý I Rk cYòhe _âû[còK @ûagýKZûö ùaû]jêG cûâe G \êAUòiciýû _eò_ìeY ùjûAMùf @^ýû^ý iciýû Zû’ ^òKUùe GùZ aòeûU ùjûA ù\Lûù\a^ûjóö _âûPú^ Kûkùe cYòh ù~ùZùaùk aYRwfùe aûi Keê[ôfû, Kéhò iµKðùe @^bòm[ôfû, ùiùZùaùk lê]ûe C_gc _ûAñ Rwfe ̀ kcìk LûC[ôfû I Zéhû ̂ òaûeY _ûAñ SeYûaû ^\úKìkKê ]ûCñ[ôfû, Lû\ýe @bûa Zûuê ~û~ûae Rúa^~û_^ _ûAñ aû¤ Keê[ôfûöaûe´ûe Lû\ýûù^ßhYùe ùMûUòG iÚûêê @^ý GK iÚû^Kê ~òaûKê _Wê[ôfûö ùKøYiò GK gêbfMÜùe Kéhò _eòaûe iûcû^ý C_ûd ùi Cnûa^Kfûö Kéhò iµKðùe @aMZ ùjaû _ùe ùi@ûe¸ Kfû Zû’e iûcûRòK Rúa^~û_^ _âYûkúö cûâ ibýZûe aòKûgùe ù~Cñ ùKùZKaòùgh KûeY aò\ýcû^, Z^à¤eê Gjò Kéhò KûeYUò jó iaêVûeê cêLýö

_âûPú^ bûeZe Kéhò_¡Zò: ùføj ~êMùe cYòh fêjû iûjû~ýùe ~ª_ûZò ̂ òcðûYKeòaû _ùe Kéhòe C^ÜZò _ûAñ ùPÁû KeòQòö cûZâ a�ðcû^ _eò ùiùZùaùk Kéhòe G_eòaòKûg ùjûA _ûeò̂ [ôfûö _âKéZò C_ùe ̂ òbðe Keò ùi PûhKû~ðý Keê[ôfûö cêLýZü ahðû\òù^jó KéhòKû~ðý ùjC[ôfûö fwk I ak\ iûjû~ýùe aòf PûhKeò KéhK Zû’e ahðK _ìaðe i�ôZaòj^Kê Rcòùe aêYê[ôfûö iûe bûaùe _âùdûM KeêZôfû LZ I ùMûaeö cûZâ ù_ûKe@ûKâcYeê elû _ûAñ Zû’_ûLùe ùKøYiò C_ûd ̂ [ôfûö VòKþ _ûMù~ûMùe Pûh Keò ̂ _ûeòùf_êYò @ûC ùMûUòG ahð _ûAñ @ù_lû KeòaûKê _Wê[ôfûö cUûk aû _[êeò@û cûUòùe Pûh KeòaûKÁ ùjûA _Wê[ôfûö RkùiPê iêaò]û ^[ôaûeê ahðûRk C_ùe ^òbðe Keò PûhKû~ðýKeòaûKê ùjC[ôfûö icùd icùd VòKþ icdùe ahðû ùjC ̂ [ôaûeê ceêWÿò _Wê[ôfû I ̀ ifjû^ò ùjC[ôfûö G_eòKò a^ýû I aûZýû \ßûeû [ùe ̀ if jû ò̂ ùjùf ‘Pûhú jêWÿòùf aeùh’^ýûdùe ZûKê @ù_lû KeòaûKê _Wê[ôfû @^ý ùMûUòG ahð _ûAñö Pûh Kû~ðý ahðK _ùe cûZâùjC[ôfûö a�ðcû^ icd Zêk^ûùe ùfûKiõLýû Kcþ[ôaûeê ùKøYiò C_ûdùe ùicûù^ Rúa^^òaðûj KeòaûKê ic[ð ùjC[ôùfö ]úùe ]úùe RîõLýû aé¡ò ùjaûeê _âûPú^ _¡Zò PûhcYòhe @ûagýKZû _ìeY Keòaûùe ic[ð ùjûA_ûeòfû ̂ ûjó Kò´û i\ûùaùk _ûYò_ûMKê PûjóPûhKû~ðý i¸a ùjfû ^ûjóö Gjò @ûagýKZûeê KéhòùlZâùe ùa÷_äaòK _eòa�ð^ @ûiòfû Iùa÷mû^òK _¡Zòùe PûhKû~ðý @ûe¸ ùjfûö

Lû\ý iciýû: ‘@ûagýK Cnûaê R^^ú’- Lû\ý iciýûe @bûa ù~ûMêñ cYòh^ìZ^ Rwfùe Pûh KeòaûKê C_ûd ùLûRòfûö @ZúZùe RîõLýû GùZ @]ôK ^[ôùföa�ðcû^ bûeZe ùfûKiõLýû 100ùKûUòeê @]ôKö GùZ iõLýK ùfûKu_ûAñ ùijò _ûeµeòK


Uò®Yú



Kéhò _¡Zò C_ù~ûMú ùjûA_ûeòfû ̂ ûjóö@ûagýK _Wÿòfû _âPêe _eòcûYe Lû\ýgiýö PûhRcòe_eòcûY ù~ZòKò [ôfû, Zûjûe aé¡ò NUòfû ^ûjó; cûZâ ùfûKiõLýû @ûgûZúZ _eòcûYùe aé¡ò_ûAfûö ù\gKê Gjò Lû\ý iõuUeê elû Keòaû _ûAñ ùa÷mû^òKcûù^ ^ìZ^ _¡Zòùe KéhòKeòaûe C_ûd @ûaòÃûe Kùfö Rû_û^ @û\ò ù\g Gjò ^ìZ^ Kéhò _¡Zò \ßûeû ùicûûù\gKê Êûaf´^gúk KeûA_ûeòùfö ùMûUòG Rcòeê Kò_eò GKû]ôK[e Kéhò _\û[ð C_ôû\^Keû~ûA_ûeòa, ùi[ô_ûAñ MùahYû Pûfòfû Gaõ _eòùghùe Gjò ùa÷mû^òK _¡Zòùe Kéhòù~ûMêñ @ûùc @ûce CKôU Lû\ýgiý iciýûKê ùKùZK _eòcûYùe icû]û^ Keò_ûeòfêö

ùa÷mû ò̂K _âYûkúùe Kéhò aýaiÚû: ùa÷mû^òK _âYûkúùe KéhòaýaiÚû ù~ûMêñ@ûùc @ûce @bûaKê ùKùZKûõgùe \ìeúbìZ Keò_ûeòQêö Kéhò Kû~ðý _ûAñ _â[c @ûagýKùjCQò Rcòö cûZâ Rcò _eòcûY aé¡ò _ûAaûe i¸ûa^û ^ûjóö _ìaðeê ù~Cñ Rcòeê 80ùKûUòcYòhu _ûAñ Lû\ý ù~ûMûWÿ KeòaûKê _Wÿê[ôfû, a�ðcû^ ùijò Rcòeê 108ùKûUò aýqòu _ûAñLû\ý ù~ûMûWÿ KeòaûKê _Wÿòaö ùZYê ahðKê jûeûjûeò ùMûUòG Rcòeê Zòù^ûUò ìf C_ôû\^Keòaûe @ûagýKZû ejòQòö ̂ ìZ^ Pûh _âYûkú @^ê~ûdú a�ðcû^ KéhK ]û^Pûh _ùe ùijòRcòeê WûfòRûZúd ìf aû aòbò^Ü _eòaû_Zâ @ck KeêQ«òö KéhòKê @]ôK aûÉacêLú Keòaû_ûAñ Kéhò MùahYû ùK¦â, Kéhò aògßaò\ýûkdcû^ iÚû_^ Keû~ûAQòö _ûeµeòK aòj^ \ßûeûPûhKû~ðý Keòaûe icd ieò~ûAQòö ùi[ô_ûAñ @ûaòÃûe ùjûAQò ajê @cklc aòj^cû^öKUKe aò\ýû]e_êe I @^ýû^ý iÚû^ùe iÚû_òZ ùjûA[ôaû ]û^ MùahYû ùK¦âMêWÿòK MùahYûKeò aòbò^Ü Kòice aòj^cû^ @ûaòÃûe KeòQ«òö Rdû, _\àû, @ûA @ûe @ûV, eZÜû, Zòùkû�cû@û\ò @]ôK @cklc aòj^ iûjû~ýùe Pûhú @]ôK _eòcûYùe giý C_ôû\^ KeòaûKê ic[ðùjûAQòö GZ\þaýZúZ _ûeµeòK fwk I ak\ iûjû~ýùe Pûh ^Keò a�ðcû^ UâûKþUe,_ûIßûeùUâfe iûjû~ýùe Kcþ icdùe @]ôK Rcò Pûh Keò_ûeêQ«òö cUûk aû _[êeò@û cûUò,~ûjû fwk \ßûeû Pûh KeòaûKê KÁ ùjC[ôfû, Zûjû UâûKÖe iûjû~ýùe iêMc ùjûA_ûeòQòöRcòùe jòWÿ ù\A ZûKê lê\â lê\â @õgùe aòbq Keòaû \ßûeû ajê_eòcûY Rcò @~[ûùe ^ÁùjCQòö ùKûV Pûh Reò@ûùe Rcòeê jòWÿ CVûAù\A Pûh Kùf Pûhú @]ôK KòQò _eòcûYùePûh Rcò _ûA_ûe«ûö ùZYê a�ðcû^ ùi[ô_âZò \éÁòù\aûe icd c¤ @ûiòQòö Gjû ù~ûMêñ KòQò_eòcûYùe PûhRcò iciýû icû]û^ ùjûA_ûe«ûö @ZúZùe KúU^Á KeòaûKê ùKøYiò Jh]@ûaòÃéZ ùjûA ^[ôaûeê ajê icdùe ìf jû^ò NUê[ôfûö iµâZò MùahYû \ßûeû ajê_âKûeKúU^ûgK Jh] @ûaòÃéZ ùjûAQòö ùWùcûKâò^þ, `fWÿò^þ, MâûcûKþiò^, G�òâ^þ @û\ò Jh]e@ûaòÃûe \ßûeû Pûhúcûù^ Gjûe _âùdûM Keò ̀ ifKê KúUcûû @ûKâcYeê elû Keò _ûeêQ«òöGZ\þaýZúZ aòbò Ü̂ _âKûe cìfýaû^ iûe @ûaòÃéZ ùjûAQòö ùijò iûeMêWòK c¤ùe ùMâûùcûe,Kûfiòdc, _Uûi, @ûùcû^òdc ifþùÙ, ìèi @û\ò _â]û^ö Pûhú Gjò iûee _âùdûM

Uò®Yú




\ßûeû @]ôK _eòcûYùe ̀ if C_ôû\^ KeòaûKê ic[ð ùjûAQòö GZ\þaýZúZ Kéhò MùahKcûùâòbò^Ü iÚûê cûUò _eúlû Keò ùKCñ cûUòùe Kò_âKûe iûe _âùdûM Keû~òa Gaõ ùKCñ _âKûeìfe C_ù~ûMú, ùi iµKðùe Pûhúcûûê iìP^û _â\û^ KeêQ«òö MâûcùiaKcûûê ̂ ò~êqKeû~ûA Pûhúcûûê aòbò Ü̂ Pûh _ûAñ _eûcgð I C_ûd aZûA \ò@û~ûCQòö aòj^ iõelY _ûAñJh] @ûaòÃûe ùjûA[ôaû ù~ûMêñ ^Á ùjaûe i¸ûa^û ejê ^ûjóö G_eòKò ieKûe ùa÷mû^òKC_ûdùe [Šû Nùe ahð ahð ]eò aòj^ iõelY Keòaûe aýaiÚû KeòQ«òöÿ ieKûeu \ßûeûa�^ Keû~ûC[ôaû aòj^ Leû_ ùjùf Pûhúcûù^ lZò_ìeY \ûaò Keò_ûeêQ«òö Kéhò _ûAñaòbò^Ü EY ù~ûMûA \ò@û~ûC[ôaûeê ]úùe ]úùe ùfûKcûûe Kéhò _âZò @ûMâj iéÁò ùjaûùefûMòQòö iµâZò ieKûe KéhòKê GK gòÌe cû^ýZû ù\aû _ûAñ Pò«û KeêQ«òö Gjû\ßûeû gòlòZùaKûecûù^ Kéhò _âZò @ûMâj _âKûg Keòùa ùaûfò @ûgû Keû~ûCQòö ùZYê KéhòùlZâùeaòmûê @a\û^ @Zúa Zû_ô~ðý_ì‰ðö aògße ajê eûÁâ Gjò ùa÷mû^òK Kéhò _âYûkú \ßûeû ^òRù\gKê Lû\ýgiý ùlZâùe Êûaf´^gúk Keò_ûeòQ«òö

RkùiP^: Kéhò _ûAñ RkùiPê MêeêZß_ì‰ð bìcòKû ejòQòö ahð_ûYò C_ùe ̂ òbðeKeò iµâZò Kéhò Kû~ðý Keòaû i¸a_e ^êùjñö a�ðcû^ _é[ôaúe _ûYò_ûMùe ù~_eò N^N^_eòa�ð^ NUêQò, ùi[ôùe ahðû C_ùe @ûù\ø ^òbðe Keû~ûA^_ûùeö ùijò KûeYeêùa÷mû ò̂Kcûù^ aòbò̂ Ü _âKûe aòj^ @ûaòÃûe KeòQ«òö Lêaþ Kcþ Rkùe c¤ Pûh Keû~ûA_ûeê[ôaûaòj^ @ûaòÃûe ùjûAiûeòQòö ieKûe Zûue aòbò^Ü ù~ûR^ûùe RkùiP^ C_ùe MêeêZß@ûùeû_ KeòQ«òö 7c, 8c, 9cI10c _�aûhðòK ù~ûR^ûùe G[ô_ûAñ _âbìZ @[ðe aýaiÚûKeû~ûAQòö ù~CñVûùe ùK^ûf aû Rke iêaò]û ^ûjó, CVûRkùiP^ \ßûeû ùiVûKê Rk_VûAaûe aýaiÚû ùjûAQòö Gjòiaê KûeY _ûAñ a�ðcû^ bûeZ @ù^K _eòcûYùe Lû\ýgiýùlZâùe ̂ òRKê Êûaf´^gúk Keò_ûeòQòö

C_iõjûe: bûeZ GK Kéhò_â]û^ ù\gö Gjûe @¡ðû]ôK aýqò cêLýZü Kéhò C_ùe^òbðe Keò Rúa^ ^òaðûj Keò[û«òö cûZâ GK[û iZý, G~ûaZþ @ù^K KéhK ùa÷mû^òK_âYûkúùe Kéhò Kû~ðý Keòaû iµKðùe @^bòmö ùijò _êeêYû _¡Zòùe Kéhò Keê[ôaû icdùeùicûù^ ajê lZòe i¹êLú^ ùjûA[û«òö @ûRò aòmûê ijûdZûùe Kéhòe ajê @MâMZò ùjûAQòö_ûeµeòK Kéhò^úZò iµì‰ð @Pk ùjûA_WÿòfûYòö ieKûe aòbò^Ü MYcû¤c ~[û ùeWÿòI IùUfòbòR^ùe G iµKðùe ajê iìP^û c¤ ù\CQ«òöGjû iù�ß ajê KéhK G i´§ùeRûYò_ûeê ^ûjû«òö ùZYê ieKûe ùÊzûùiaú iwV^ aû Kéhò @]ôKûeúu cû¤cùe cìf@�kùe aiaûi Keê[ôaû KéhKcû̂ uê Gjò ùa÷mû ò̂K Pûh_âYûkú i´§ùe @aMZ KeûA_ûeòùf@ûce Lû\ý iciýû ù~ ajê_eòcûYùe \ìeúbìZ ùjûA_ûe«û, G[ôùe iù¦j ̂ ûjóö


Uò®Yú



6.4 @û]ê̂ òK aògß I KµêýUeC_Kâc: icMâ cûâ icûRKê aòmûê @a\û^ @Zêk^údö aòmûê aòbò̂ Ü @ûaòÃûe

c¤ùe KµêUee @ûaòÃûe ù~_eò ùKøZêjk_ì‰ð, ùijò_eò aòiàdKeö @û]ê̂ òK RMZe @]ôKûõgKû~ðý @ûRò KµêýUe \ßûeû icûjòZö ùZYê KµêýUe aýZòùeùK iûµâZòK aògßùe @MâMZò @ûgûKeòaû iµì‰ð ̂ òe[ðKö KéhòVûeê @ûe¸ Keò gòlû, gòÌ, aûYòRý, ÊûiÚý G_eòKò @ù^K ùaø¡òKKû~ðý iµ Ü̂ Keòaû ùlZâùe KµêýUee @a\û^ @Zúa cj�ß_ì‰ðö ùUâ̂ þ UòùKUVûeê CWÿûRûjûRe@aZeY _~ðý« _âZòùlZâùe Gjûe ̂ òbêðf MY^û cûâ icûRe ajê C_Kûe iû]^ KeêQòöiê_e KµêýUee Cnûa^ _ùe @û]ê^òK aògß @^ý GK ^ìZ^ RMZKê _âùag KeòQò Kjòùfbêfùja ̂ ûjóö Gjò KµêUe AzûKùf, ùMûUòG cêjì�ðùe icMâ aògßKê ]ßõi Keòù\A_ûùeö_êYòcûâicûRe @ùgh cwk c¤ iû]^ Keò_ûùeö @ûRò aògßùe ù~Cñ eûÁâ KµêýUe C_ôû\^ùlZâùe ù~ZòKò _eòcûYùe Êûaf´^gúk, ùijò eûÁâ aòbò^Ü ùlZâùe ùijò_eò _âMZògúköaûÉaùe Kjòùf KµêýUee RMZ jó _âKéZ @û]ê^òK RMZö

cYòhe @ûaòÃûe _âaYZû ijRûZö _âZò ùlZâùe cYòh @]ôKeê @]ôK RûYòaûKê Azû_âKûg Kùeö @Ì _eògâc I ijRùe ùi @]ôK Kû~ðý iµû\^ KeòaûKê Pûùjñö Gjò _âùPÁûeêjó KµêýUee R à̂ö MY^û Kû~ðýeê jó _âKéZùe KµêýUe Cnûa^ö \êAjRûe ahð _ìùað MûYòZòKjòiûa _ûAñ iéÁò ùjûA[ôfû @ûaûKiþ (Abacus)eö Gjû jó _é[ôaúe _â[c MY^û ~ªö ùhûWÿggZûŸúùe ÄUfýûŠe R^þ ù^_òdeu ‘ù^_ò@e ùaû^þ’ Gjò @û]ê^òK KµêýUe ^òcò� bò�òiÚû_^ Keò[ôfûö 1720ciòjûùe AõùeR MûYòZòK CAfòdcþ @CMþùUâWÿu ‘ÄûAWÿþeêf’@ûaòÃûeGjûKê @ûC \êA_û\ @Mâie KeûA[ôfûö `âû^þie ùaæûAiþ _ûiþKûf 18ahð adiùe _â[c~ûªòK MY^û~ª 1642ciòjûùe Zò@ûeò Keò[ôùföZûu aû_ûuê jòiûa Kû~ðýùe ijûdZûKeòaû _ûAñ Gjò ~ªUò aûjûe Keò[ôùfö 1671 Lâú.ùe Rcðû^úe aòLýûZ MûYòZòK C þ̂fòaþ̂ òR@^ý GK MY^û~ª Cnûa^ Keò[ôùfö 1820 ciòjûùe ̀ âû þ̂ie ùa÷mû ò̂K Pûfðiþ ùRbòdeUcûiþ @^ý GK MY^ûKûeú ~ª Cnûa^ Keò[ôùfö _âKéZ KµêýUee R à̂jêG 1823ciòjûùeöGjò ahð aòLýûZ AõùeR ùa÷mû^òK Pûfðiþ aûaûùR _â[ùc ~ûªòK KµêýUe Cbûa^ KùföGjûKê Kêjû~ûC[ôfû aòùdûMKûeú ~ªö Gjû iûjû~ýùe aúRMYòZ I \gcòK ùKûWÿòG iÚû^_~ðý« ^òbêðf MY^û Keû~ûA_ûeòfûö 1880ciòjûùe @ûùceòKûe ùa÷mû^òK Wü jecýû^þùjûùfeò[ Cnûa^ Kùf Qò\âòZ KûWÿð ~ªö 1906 ciòjûùe fòWÿò `ùeÁ Cbûa^ Kùf[ùcðû @ûùdû^òKþ bfþa ~ûjû AùfKþùUâû ò̂Kþ KµêýUe ̂ òcò� @ûgûZúZ ijûdZû Kfûö 1946ciòjûùe ù_^þiòfùb^ò@û aògßaò\ýûkde ùa÷mû^òK ùR._ò.GùKðU GaõùR. Waæë cûCPòfò@û]ê^òK KµêýUe Zò@ûeò Keò[ôùfö ùicûû CnûaòZ ~ªe ^ûc [ôfû G^òdûKö jùweúe_âiò¡ MûYòZòK R^þ I^þ ^òCcýû^þ GjûKê @]ôK C^ÜZ KùföZûu ùKøgkKê @^êieY Keò1949 ciòjûùe ùK ò́âR aògßaò\ýûkdùe KµêýUe Zò@ûeò ùjfûö CAfòdc iKþùf 1948ùe

Uò®Yú




Uâû¬òÁe Cnûa^ Keòaû _ùe KµêýUee eì_ùe @ûiòfû _eòa�ð̂ ö 1960ùe ̂ òcðòZ KµêýUeùebfþb a\kùe Uâû¬òÁe aýajéZ ùjfûö 1965ciòjû ùakKê G[ôùe @ù^K RUòk~ª_ûZòe aýajûe ùjfûö 1975-80ùakKê @]ôK C^ÜZcûê KµêýUe _âÉêZ ùjaûKêfûMòfûö

KµêUee _âKûeùb\ I _eòbûhû: _âKûe I Kû~ðý_âYûkú \éÁòeê cêLýZüKµêýUe Zò ò̂_âKûeö ~[û-WòRòUûf KµêýUe, @û^ûùfûM KµêýUe I iue KµêýUeö WòRòUûfKµêýUe \ßûeû iû]ûeYZü MûYòZòK jòiûa Keû~ûA[ûGö aògße iaêVûeê gqògûkú I aòbò^ÜKû~ðý Keò_ûeê[ôaû KµêýUe ùjCQò Gjò ùgâYúeö @û^ûùfûM KµêýUe \ßeû Zêk^û Keû~ûAMY^û `k RûYò ùjûA[ûGö cUeMûWÿòe ÆòùWûcòUe @û^ûùfûM KµêýUe _¡Zòùe MY^ûKeò[ûGö iue KµêýUeùe C_ùeûq \êAUò KµêýUee icÉ iêaò]û ejò[ôaûeê Gjû @]ôKcìfýaû^ I Kû~ðýlcö KµêýUee Kû~ðýKûeòZû _ûAñ GK ÊZª bûhûe aýajûe ùjûA[ûGöGjò bûhû aýZòùeùK @^ý bûhû _âùdûM Kùf KµêýUee icÉ Kû~ðý ZîUò_ì‰ð ùjûA[ûGöKµêýUee bûhûKê cêLýZü _û� bûMùe aòbq Keû~ûA[ûGö ùiMêWÿòK ùjfû- ùaiòKþ,ùKûaf, _ûiKf, ̀ eUâû^þ I @ûfùMûfö KµêýUe ù_âûMâûce Gjò bûhû RûYò[û«ò I ùicûù^KµêýUe Pûk^ icdùe ùijò bûhûKê ù~ûMûA ù\A[û«òö

aòbò Ü̂ ùlZâùe KµêUe: @ûRò KµêýUee Kû~ðýùlZâùe aòÉêZò NUòQòö Rúaêù~ ùKøYiò ùlZâùe @ûRò Zû’e @bûa @^êba Keò ùjûA[ûGö cêLýZü MY^û CùŸgýùeGjûe Cnûa^ ùjûA[ôùfùjñ, _ea�ðú icdùe aòbò^Ü ùlZâùe Gjû _âùag Keò @ûceRúa^~û_^ _âYûkúKê ijR I Êz¦ Keò_ûeòQòö CWÿûRûjûR Gaõ ùUâ^þ @û\òùe iÚû^ iõelY_ûAñ KµêýUee aýajûe Keû~ûA aòbò^Ü ZîUòKê iê]ûe Keû~ûA_ûeòQòö ùMûUòG iÚû^ùe [ûAù~ùKøYiò \ìe\ìeû«e iÚû̂ Kê Gjû\ßûeû iÚû^ iõelY Keû~ûA_ûùeö ùUfòù~ûMûù~ûM ùlZâùeKµêýUee _âPk^ ù~ûMêñ Gjû @ûgûZúZ bûaùe @MâMZò fûb KeêQòö KêZâòc C_Mâje iûjû~ýùâû_ûAñ KµêýUee jó iûjû~ý ùâûKê _WêQò I Zûjû\ßûeû ù~ùKøYiò \ìeiÚû^ ijòZ ù~ûMûù~ûMKeòaû i¸a ùjûA_ûeòQòö Gjò KµêýUe ù~ûMê jó @ûRò aòeûU _é[ôaúe @ûdZ^ iµì‰ð iuêPòZùjûA_WÿòQòö ù~ ùKøYiò cêjì�ðùe _é[ôaúe ù~ùKøYiò iÚûê Lae ijRùe RûYò ùjûA[ûGö@ûRò CWÿûRûjûRe RUòk Kû~ðýKê KµêýUe ijR I iek Keò_ûeòQòö \òMMY^û, _âZòa§K I_ûM iµKðùe _ûAfUuê Gjû @ûMeê iZKð KeûA ù\A[ûGö aòbò Ü̂ Qû_û ùlZâùe KµêýUee_âùdûM ù~ûMêñ Gjû iêcûRðòZ, _eòz^Ü, iê¦e I ̂ òbêðf ùjûA_ûeòQòö _ûM _~ðýùalY ùlZâùeGjûe bìcòKû @Zúa cj�ß_ì‰ðö iê_e KµêýUe iûjû~ýùe _ûMe VòK jòiûa Keû~ûA_ûeêQòö~ê¡ùlZâùe KµêýUee aýajûe Keû~ûA ~ê¡ iµKðúd aòaeYú iõMâj Keû~ûA_ûeêQòö~ê¡Kê VòKþ cûMðùe _eòPûkòZ Keòaû ùlZâùe c¤ Gjûe bìcòKû @Zúa cj�ß_ì‰ðö aýaiûdI MùahYû ùlZâùe KµêýUee iûjû~ý @Zêk^údö aýaiûd Z[û aWÿ aWÿ @^êÂûê VòKþ


Uò®Yú



jòiûa eLòaû, @ûdaýd Z[û aòbò^Ü aòhdùe Z\ûeL Keòaû ùlZâùe Gjûe ijûdZû MâjYKeòaûKê _WêQòö Rúaâúcûe _fòiò, @`òiKûMR_Zâe iêelû, cUeMûWÿò Z[û @^ýû^ý ~ûªòK~ûê eì_ùeL, gòÌ I KkKûeLû^ûe aòbò Ü̂ Kû~ðý, R^MY^û, ùbûUMY^û, bûhûe @ ê̂aû\,UûA_þ, aýûu @û\òe Kû~ðý, cjûKûge MùahYûKû~ðý, aòaûj ùlZâùe aeK^ýûue RûZKùck^, G_eòKò K^ýû ^òaðûP^ ùlZâùe c¤ KµêýUe ajêbûaùe iûjû~ý Keò_ûeêQòöiaêVûeê @û½~ðýe K[û ùjCQò, @ûRò KµêýUe c¤ KaòZû eP^û KeòaûKê ic[ð ùjûA_ûeòQòö@ûùceòKûe Rù^÷K KµêýUe PûkòKû gâúcZú ùKæ@ûe `òfò_þ 100ùMûUò @leKê ùÂ@ûe.iò.G.301KµêýUe \ßûeû 500ùMûUò KaòZû eP^û KeûA_ûeòQ«òöGZ\þaýZúZ KµêýUecû¤cùe aòbò^Ü ùLk, ùeûM ^ò‰ðd I PòKòiôû, gòlû\û^, cjûKûg @bò~û^, ~ûâûj^PkûPk, Uâû`òKþ bòWÿe \ìeúKeY, ùPûe WKûdZ ]eòaû Kû~ðý, _eúlûLûZû _~ðýùalY @û\òaòbò^Ü Kû~ðý iû]ôZ ùjûA_ûeêQòö KµêýUe cYòh ùeûaûU GK @nêZ @ûaòÃûeö cYòh _eò IZû’Vûeê @]ôK iûõNûZòK Z[û KVò^ Kû~ðý Gjû ijRùe iû]ôZ Keò_ûùeö ~ûjû cYòh _lùe[ôfû @KÌ^úd, KµêýUe \ßûeû Zûjû ijRiû¤ ùjûA_ûeòQòö @ûRò G_eò ùKøYiò Kû~ðý ^ûjó,~ûjû KµêýUe \ßûeû iû]ôZ ^ ùjûA_ûeòaö

@û]ê ò̂K RMZùe KµêUee bìcòKû: @û]ê̂ òK ~êMe KµêýUee bìcòKû @ZúaMêeêZß_ì‰ðö ~ê¡ùlZâVûeê @ûe¸ Keò gòlû I cjûKûg _~ðý« Gjû aòÉéZö cYòhe Kû~ðýKê Gjûù~_eò ijR Gaõ iek KeòQò, ùijò_eò bûaùe KeòQò \îZZeö cYòhe aê¡òeê Gjû iéÁòfûbKeò[ôùf c¤ cYòhVûeê Gjû @]ôK aê¡òcû^ I KcðVö Gjû ùKùa cYòh _eò ùeûMYû Kò´û\êaðk ùjûA_ùWÿ ^ûjóö ù~ùZ KÁiû¤ ùjùf c¤ @Pòùe KµêýUe \ßûeû Zûjû iû]ôZùjûA[ûGö cYòhe aòKûge Pec i`kZû jó KµêýUeö @û]ê̂ òK ~êMùe KµêýUe aýZòùeùKcYòh ùMûUòG cêjì�ð PkòaûKê @lcö @^ý bûaùe Kjòùf @û]ê^òK _é[ôaú jó _âKéZùeKµêýUee _é[ôaúö

C_iõjûe: @ûRò icMâ _é[ôaúùe ù~ZòKò KµêýUe ̂ òcðûY ùjCQò, Zûjûe gZKWÿû85bûM @ûùceòKûùe Zò@ûeò ùjûA[ûGö _é[ôaúùe Rû_û^, AõfŠ, eêhò@û, Rcðû^þ @û\òù\gMêWÿòK c¤ KµêýUe ̂ òcðûY ùlZâùe ùagþ @MâMZò fûb KeòiûeòQòö icMâ Giò@ûùe Rû_û þ̂_ùe bûeZ KµêýUe ^òcðûY ùlZâùe \ßòZúd iÚû^ fûb KeòQòö bûeZùe _âûd GKjRûeeê@]ôK C Ü̂Zcûê KµêýUe ejòQòö aûwûùfûee Indian Institute of Science ùe C Ü̂ZcûêKµêýUe Zò@ûeò ùjûAQòö bûeZùe ùi[ô_ûAñ Electronics Corporation of India ùaûfò iõiÚûiÚû_òZ ùjûAQò I Gjû KµêýUe Zò@ûeò Keò[ûGö ù\gKê aòmûê @MâMZò ijòZ _û\ còkûAPûfòaûKê ùjùf KµêýUee aòKûg @Zý« Reêeúö ùZYê C^ÜZ]eYe KµêýUe ^òcðûY _ûAñbûeZ aòùgh MêeêZß _â\û^ Keòaû CPòZö

Uò®Yú




6.5 bûeZ I _ecûYê gqò

C_Kâc: @ZúZe cYòh @ûeYýK _eòùageê cêqòfûb Keò @ûRò ibýgòlòZ ùjûA_ûeòQòöaòmûê @ûaòÃûe \ßûeû cYòh _é[ôaúùe ùgâÂ Rúa eìù_ @ûcô_âKûg Keò_ûeòQòö Zû’@ûMùemûâòmûê icÉ \ßûeû @ûRò cêqö ùi _ûYòùe aêWÿò_ûeêQò, @ûKûgùe CWÿò_ûeêQòö ~ûjû@ZúZùe [ôfû Ê_Ü, a�ðcû^ Zûjû aòeûU aûÉaZûö Gjò aûÉaZûKê @ûLò@ûMùe eLò ùi ̂ òReiað̂ òcÜ Kû~ðýKâc _âÉêZ KeêQòö aòmû^ \ßûeû cûâ ibýZû ù~ mû^ûùfûKe ùgh ùiû_û^ùe_j�ôiûeòfûYò, @ÊúKûe Keû~ûA^_ûùeö cûZâ Gjû ijòZ ùi c¤ _ùeûlùe ̂ òRe ]ßõieeûMòYú ùZûkòQòö _ecûYê ùaûcûe @ûaòÃûe \ßûeû _é[ôaúùe ~ê¡e bduûeòZû ù\Lûù\AQòöaògß]ßõi _ûAñ Gjò _ecûYê aû C\þRû^ ùaûcû ^òcðûY ùjûAQò Kjòùf @Zêýqò ùja ^ûjóöc^ùe _âgÜ CùV, cûâ ibýZûe ]ßõi _ûAñ ̂ û cwk _ûAñ aòmûê iéÁò? C�e @Zò ijRöcûZâ ù~Cñcûù^ Gjûe _âùdûMK�ðû, ùijòcûù^ jó Kjò_ûeòùa, aògß]ßõi ùjaû CPòZ Kò ̂ êùjñöbûeZ G iµKðùe Zû’e ÆÁ ^úZò ùNûhYû Keò iûeò[ôùfùjñ, iûµâZòK aògßKê flýKeò ùiZû’cZe _êâðòPûe KeòaûKê aû¤ ùjCQòö

bûeZe ùa÷ù\gòK ^úZò:bûeZe ùa÷ù\gòK ^úZò gû«ò_ì‰ð ijûaiÚû^öùZYêcêLýZü _�gúk ^úZò C_ùe bûeZe ùa÷ù\gòK ^úZò _âZòÂòZö ùKCñ _âûPú^ Kûkeê Gjûecê^òEhòcûù^ RMZe KfýûY _ûAñ I gû«òùe aiaûi _ûAñ ù\aZûcûû CùŸgýùe ~mû\òKâòdû Keê[ôùfö Gjò bìcòùe _\û_ðY Keò PŠûùgûK _eòYZ ùjûA[ôùf ]cðûùgûKùeö cjûcôûMû§ògû«ò I @jòõiû @ûù¦ûk^ùe bûeZKê Êû]ú^ Keò[ôùfö ùZYê bûeZ ùKøYiò cêjì�ðùe ~ê¡Pûùjñ ̂ ûjó; aeõ gû«ò iÚû_^ _ûAñ ùi aûe´ûe ~êqò Keò@ûiòQòö ùKùZK bûeZe Gjò ~êqòKê\êaðkZe ~êqò ùaûfò @ûùl_ KeòQ«òö Gjû iù�ß bûeZe ùa÷ù\gòK ̂ úZò ajê eûÁâu \ßûeû_âgõiòZ ùjûAQòö

_ecûYê gqò (ùaûcû) aòùeû]ùe cZaû\: bûeZ @ûYaòK ùaûcû _âÉêZKeòaû CPòZ Kò ̂ êùjñ, G iµKðùe \êA_âKûe cZ _eòflòZ ùjûA[ûGö ùMûUòG \k @ûYaòKùaûcû _âÉêZòe aòùeû]ùe cZ ù_ûhY Keê[ôaû icdùe, @ûC \ùk Gjû i_lùe ~êqòKeò[û«òö ù~Cñcûù^ Gjû aòùeû]ùe cZ ù_ûhY Ke«ò, ùicûûe ~êqò ùjCQò, icMâaògßùe bûeZ GK gû«òKûcú ù\g eìù_ _eòPòZö G[ô_ûAñ aògße aòbò^Ü eûÁâ ZûKê i¹û^_â\gð̂ Keò[û«òö @ZúZùe ùKøYiò eûÁâ C_ùe @ûKâcY ùjùf bûeZ ùNûe _âZòKâòdû _âKûgKeòQòö iõNhðKê gû«ò_ì‰ð bûaùe icû]û^ KeòaûKê ùi _eûcgð ù\C[ôaû icdùe ^òùR_ecûYêùaûcû _âÉêZ Kùf Zû’e ù^÷ZòKZûe @ù]ûMZò ùjaö aògßùe ùi ù~Cñ i¹û^ fûbKeòQò, Zûjû jâûi _ûAaö _êêûd bûeZ GK aòKûggúk eûÁâ ùjûA[ôaûeê, @]ôKûõg @[ðù\ge @û[ðòK aòKûg _ûAñ Lyð ùjCQòö Kéhò_â]û^ ù\g bûaùe Gjûe @û[ðòKZû @aiÚû ùi_eò


Uò®Yú



iê\éXÿ ^êùjñö ~\ò _ecûYê ùaûcû ^òcðûY ùlZâùe ùi @[ðaýd Kùe, ùZùa Zû’e @ù^Kù~ûR^û _Š ùjûA~òaö @û[ðòK iÚòZò ù\ûjfò _Wÿòaö Gùaaò bûeZe gZKWÿû 36bûM ùfûK\ûeò\âý iúcûùeLû Zùk aiaûi KeêQ«òö _ecûYê ùaûcû ̂ òcðûYùe ù~Cñ _âbìZ _eòcûYùe@[ðaýd ùja, ZŸßûeû Gjò \ûeò\âý iúcûùeLû @ûjêeò C_eKê aé¡ò _ûAaö _êêûd bûeZaògßùe gû«ò _ûAñ ~êqò Keê[ôaû icdùe ̂ òùR _ecûYê gqòe @]ôKûeú ùjùf, Zû’e bûacì�ðòùe@û� @ûiòaö ùZYê ^òRe i¹û^ I @û[ðòK \éÁòKê aòPûe Keò bûeZ _ecûYê ùaûcû ^òcðûYùlZâùe @[ðaýd Keòaû @^êPòZ ùaûfò cZ _âKûg _ûA[ûGö

i_laû\úu ~êqò: ù~Cñcûù^ bûeZ _ecûYê gqò aû ùaûcû ^òcðûY Keòaû@^êPòZ ùaûfò cZ_â\û^ Keò[û«ò, ùicûù^ cêLýZü Gjûe ù^÷ZòK \òMUòKê aòPûe Keò[û«òcûZâ aûÉa \òMUòKê bêfò~ûA[û«òö aûÉaZûKê ùÂ a�ôaû cYòhe K�ðaýö gû«ò _ûAñ ~êqòKeê[ôaû bûeZ C_ùe 1962 ciòjûùe Pú^ @ZKòðZ @ûKâcY Keò Zûjûe GK aòeûU @õPk^òR @]ôKûeKê ùÂ@ûiòfûö ùKCñ ù^÷ZòKZû ùiùZùaùk bûeZKê iûjû~ý Kfûö a�ðcûâògßùe ù~Cñ eûÁâ ù~ùZ _eòcûYùe @ûYaòK gqòe @]ôKûeú, aògßùe ùijò ù\g ùiùZ_eòcûYùe i¹û^òZö Pú þ̂ \ßûeû _eûRòZ ùjaû ù~ûMê aògßùe bûeZ i¹û^ jâûi _ûAQòö cûZâ1971 ciòjûùe bûeZ _ûKòÉû^ ~ê¡ùe @ûùc Rdfûb Keò[ôaûeê, @ûce i¹û^ aé¡ò_ûAQòö \êaðk eûÁâ ùKøYiò ùlZâùe aògßeê i¹û^ @ûgû Keò^_ûùeö ù^÷ZòKZû @ûRò ùKakGK cêLùeûPK g±ùe _eòYZ ùjûAQò, Gjûe aûÉa cìfý @ûù\ø ^ûjóö @ù^K ùlZâùe~êqeûÁâ @ûùceòKû icÉ ̂ úZòKê aòiRð^ ù\A @^ý eûÁâ C_ùe @ûKâcY KeòQòö KòQò icd_ûAñ ùi iûcû^ý icûùfûPòZ ùjûA[ôùf ùjñ @û[òðK ÊzkZû Gaõ @ûYaòK gqòe @]ôKûeúùjûA[ôaûeê Gùa c¤ aògße icÉ eûÁâu Vûeê Zû’e i¹û^ D¡ßðùeö ùMûUòG iûaðùbøcMYZª eûÁâ bûaùe bûeZ c¤ ̂ òRe ̂ òeû_�û _âZò \éÁò ù\aû iaðûù\ø @ûagýKö ~ê¡ _ûMkeûÁâcûûê iZKð KeûAù\aû _ûAñ bûeZ _ecûYê ùaûcûe @]ôKûeú ùjaû CPòZþö ùKakùiZòKò ^êùjñ, bûeZe \êA _ùWÿûgú ù\g Pú^þ I _ûKòÉû^ @ûYaòK ùaûcûe @]ôKûeúùjûAiûeò[ôaû icdùe, bûeZ G ùlZâùe \ßò]ûùaû] KûjóKò Keòa? Gùa c¤ Pú^þ I_ûKòÉû^ bûeZKê ̂ òRe gZî ù\g ùaûfò bûaò PûfòQ«òö ù~ùKøYiò cêjì�ðùe Gjò \êA ù\gZeèê bûeZ _âZò aò_\ @ûguû Keû~ûA_ûùeö ùZYê bûeZ ̂ òRe ̂ òeû_�ûKê @ûLôùe eLô^òRe @ûYaòK Kû~ðýKâce _êâòðPûe Keòaû @ûagýKö @ZúZùe Cbd ~êqeûÁâ @ûùceòKû Ieêhþ bûeZKê ̂ òcªY Keò[ôùf @ûYaòK Kû~ðýKâc ùlZâùe ùicûûe ijûdZû MâjY _ûAñöbûeZ ùi_eò _âÉûa MâjY ̂ Keò aê¡òcZûe _eòPd ù\AQòö ̂ ùPZþ a�ðcû^ iê¡û ùicûûeùMûWÿûYò@û ùjaûKê _Wÿê[û«ûö bûeZ c¤ G^þ._ò.Uò.ùe Êûle ̂ Keò \ìe\éÁòe _eòPd _â\û^KeòQòö ~\ò ùi[ôùe Êûle Keò[û«û, baòhýZe bûeZ K\û_ò @ûYaòK @ÈgÈ ^òcðûYKeò_ûeò^[û«ûö G_eòKò iò.Uò.aò.Uò.ùe c¤ Êûle ̂ Keòaû bûeZ _ùl cwkKe ùjûAQòöGK[û iZý, @ûYaòK @ÈgÈ ^òcðûY \ßûeû _âPêe _eòcûYe @[ð aýd ùjaö bûeZe @û[òðK

Uò®Yú




iÚòZò \êaðk ùjûA[ôaûeê, Gjû Zû’ C_ùe GK ùaûS i\ég ùjaö Gjû iù�ß Êû]ú^Zû elû_ûAñ bûeZ @ûYaòK @ÈgÈ ̂ òcðûY Keòaû @ûagýKö a�ðcû^ Giò@û bìLŠùe ù~Cñ _eòcûYùe@ÈgÈ _âZòù~ûMòZû @ûe¸ ùjûAQò, ùi[ôeê bûeZ ^òRKê \ìùeA eLôùf Zû’e iÚòZò aò_^ÜùjûA_Wÿòaö cò[ýû i¹û^ I ù^÷ZòKZûe \ßûjò ù\A @^ý \éÁòùe jú^_âb ùjûA_Wÿòaûeù\gaûiú ùMûUòG ùakû ̂ LûA @Yê@È ̂ òcðûY Keòùaö bûeZ c¤ VòKþ ùijò ̂ úZò @af´^Keòaû @ûagýKö

iûµâZòK aògß I _ecûYê ùaûcû: iûõ_âZòK aògßùe @]ôKûõg eûÁâ @Yê@Èe@]ôKûeú ùjûAiûeòùfYòö @ûùceòKû, eêh, Pú^þ, AõfŠ, Rcðû^þ, ̀ âû^è, _ûKòÉû^ @û\ò ù\gùicû^u ̂ òKUùe ajê _eòcûYùe @Yê@È MzòZ eLôQ«òö Gjò @È_ûMk ù\gcûù^ ù~ùKøYiòcêjì�ðùe aògß ]ßõi Keòù\A_ûe«òö gû«ò _ûAñ @ûjßû^ ù\C[ôaû ù\g _ùeûlùe cûeûZàK@ÈgÈ ̂ òcðûY Keòaûùe fûMòQ«òö @ûùceòK, eêhþ, ̀ âû è̂, Rcðû þ̂, AõfŠ, Pú þ̂ @û\ò ù\gMêWÿòKajê[e _ecûYê ùaûcû _eúlû Keò ̂ òR gqòe _eòPd ù\AiûeòQ«òö _âZò ùlZâùe ùicûù^cêKûaòfû cìkK _\ùl_ MâjY KeòaûKê _âÉêZö Gjû\ßûeû icMâ aògß ù~ Kò _âKûe @ûZuei¹êLú^ ùjCQò, Zûjû ùicûù^ RûYò_ûeê^ûjû«òö aògße Gjò ~ê¡ _ûMk ù\gcû^u MZòeúZòKêò̂eúlY Keò bûeZ C_~êq _\ùl_ MâjY Keò̂ _ûeòùf _Qùe @ ê̂Zû_ Keòaû jó iûeþ ùjaö

C_iõjûe: @agý iõ_âZò aògßùe @^ýZc gqògûkú eûÁâeìù_ bûeZ ^òRe iÚòZòRûjòe KeòiûeòQòö 1974 ciòjûùe _â[c @ûYaòK ùaûcû _eúlû Keò bûeZ ^òRe gqòe_eòPd ù\A[ôfûö 1998 ciòjûùe fMûZûe _ûù�ûUò _ecûYê I C\þ~û^ ùaûcû _eúlû Keò^òRKê aògße @^ýû^ý _ecûYê gqògûkú ù\gu icKl Keò_ûeòQòö GZ\þaýZúZ _é[ßú, @MÜò@û\ò ùl_YûÈ ^òcðûY Keò ^òRe ^òeû_�û aýaiÚûKê iê\éXÿ Keò_ûeòQòö bûeZ iaê icdùeKjò@ûiòQò, ùi Zû’e _ecûYê PêqòKê ù\ge icé¡ò I cwk ùlZâùe jó aò̂ òù~ûM Keòaö KûeYbûeZ ~ê¡^úZòKê NéYû Kùeö cûZâ ù~ùZùaùk Zû’e Êû]ú^Zû I iûaðùbøcZß C_ùe aò_\ù\Lûù\a Kò´û ùKøYiò _ùWÿûgú ù\g aû ajòügZî bûeZKê @ûKâcY Keòùa, ùiùZùaùkù\ge Êû]ú^Zû elû _ûAñ ùi Gjò _ecûYê gqòe _âùdûM KeòaûKê aû¤ ùjaö _ecûYê gqòe@]ôKûeú ùjaû iù�ß bûeZe iõ~c @ûPeY aògßùe ù~ Zû’e i¹û^ aé¡ò KeòQò, Kjòaûaûjêfý cûZâö


Uò®Yú



6.6 _eòùag _â\ìhY

C_Kâc: _âùZýK cYòh GK ^òeûcd I iêLcd Rúa^ @ûagýK Kùeö ‘~ûaZþRúùaZþ iêLcþ RúùaZþ’ - Gjû jó _âZòUò cYòhe ù¤dö cûZâ @ù^K icdùe cYòh RûYòRûYò^òR Rúa^Kê aò_\û_^Ü Keò[ûGö ^òRe aýqòMZ aû eûÁâúd Êû[ðiû]^ CùŸgýùe icMâcûâicûRKê ]ßõi \òMKê MZò KeûA[ûGö cûâe @ûagýKZû _eò_ìeY CùŸgýùe _âKéZòZû’e M«ûNeKê ùKCñ @ûaûjcû^ Kûkeê cêq eLôQòö _âKéZòe ùijò cjû^ZûKê @ûRòe Êû[ð _âaYcYòh aêSòaûKê @ic[ðö ùi[ô_ûAñ aòKûg I aòmû^ @ûkùe ^òRe @jõ Z[û @ûZàaWÿòcûe_eò_âKûg ^òcò� ùi ù~Cñ _\ùl_cû^ MâjY KeêQò, _ùeûlùe Zû’eò cû¤cùe ùi ^òRe]ßõiKê ÊûMZ KeêQòö iêL cYòhUòG _ûAñ iêiÚ _eòùagUòG ùfûWÿûö iêiÚ _eòùag _ûAñ@ûagýK C\ûeaû\ú \éÁòbwúö @ûRò icMâ aògß GK bdû^K baòhýZ \òMKê Lêa lú_âùaMùe ]ûacû^ö KûeY ùi ù~Cñ _eòùag c¤ùe aiaûi KeêQò _âZò^òdZ Zûjû \ìhòZùjaûùe fûMòQòö _eòùagaòZþcûù^ icMâ aògßKê G iõ_Kðùe iùPZ^ KeûA iûeòùfYòö ~\òcûâicûR GùaVûeê iZKðZû @af´^ ^Kùe, ùZùa Zûe baòhýZ ù~ iõ_ì‰ð eìù_aò_\û_^Ü ùjûA_Wÿòa, G[ôùe ZòùkcûZâ iù¦j ̂ ûjóö

_eòùag K’Y?: iû]ûeY bûaùe _eòùag Kjòùf @ûce _ûeò_ûgßòðK @aiÚòZòö@ûce PZêŸòðMKê â@ûùc _eòùag ùaûfò Kjò[ûCö @ûùc ù~CñVûùe aiaûi Keê Zû’eò aòbò^Ü@aiÚòZò _eòùag @«bðêqö Zûjû jêGZ ùjûA_ûùe ùMûUòG Méj, Mâûc, ije Kò´û ù\gùe_eòùagö ùKøYiò KûeYeê Gjò _eòùag \ìhòZ ùjùf _eòùag _â\ìhY ùjfû ùaûfòKêjû~ûA[ûGö iûõ_âZòK Kûkùe cûâicûRe aò_~ðýd _ûAñ Gjò _eòùag _â\ìhY GK cêLýbìcòKû MâjY KeòQòö _eòùage _eòa�ð̂ ù~ûMê _é[ôaúe ijûdZû _â\û^ Keò[ûGö ùi[ô_ûAñ_eòùage C_~êq iêelû cûâicûRe ^òcò� GK aòùgh @ûjßû^ eìù_ ù\Lûù\AQòö

cûâ I _eòùag: _�cjûbìZeê RMZe iéÁò I aòKûgö cûâicûR c¤ G[ôeêaû\þ _Wÿò^ûjóö @ZúZùe GK iêiÚ _eòùageê cYòh G _é[ôaúùe R^àfûb Keò[ôfûö ̂ Me IgòÌ ibýZûe aòKûg _ìaðeê _âKéZòe @û^¦cd _eòùag c¤ùe cYòh Rúa^~û_^ Keê[ôfûöùeûM, aýû]ô ZûKê Ægð Keò_ûeê̂ [ôfûö GK iêiÚ, iê¦e _eòùag jó Zû’ Rúa^Kê @û^¦ c]êeKeê[ôfûö _âKéZòe i«û^ cYòh _ûAñ _âKéZò iaêKòQò iRûA eLô[ôfûö cYòh ù~ùZùaùkaÉêaû\ú ùjûA_Wÿòfû, _âKéZòKê aòbò^Ü bûaùe fêY×^ KeòaûKê fûMòfûö ibýZû ̂ ûcùe iê¦e_âKéZòKê ùi aòKéZ KeòPûfòfûö ùbûMaû\ú cYòh ̂ òRe iúcûjú^ @ûgûe _eò_ìeY _ûAñ ̂ òRe

Uò®Yú




aò_~ðýdKê WûKò @ûYòfûö cYòhe aõPòaû ̂ òcò� @ûagýK jêG aûdì, C�û_, Rk,@ûùfûK @û\òajê C_û\û^ö ~\ò ùKøYiò KûeYeê Gjò C_û\û^MêWÿòK \ìhòZ ùjûA_ùWÿ, cYòhe Rúa^ùjûACùV aò_~ðýÉö ùi[ô_ûAñ _âZò ùlZâùe cYòh iZKðZû @af´^ Keòaû CPòZþö aòùghbûaùe ̂ òRe _eòùag _ûAñ _âZò cêjì�ðùe iùPZ^ ejòaû @ûagýKö _eòùag ijòZ cYòheRúa^ @wûwú bûùa RWÿòZ ùjûA[ôôaûeê iêiÚ _eòùag iéÁò ^òcò� cûâ ^òR Éeùe iað\ûiùPÁ ejòaû @ûagýKö

_eòùage @ûagýKZû: cYòh a�ôejòaû _ûAñ ù~Cñ ùKùZMêWÿòG G Rò^òhe@ûagýKZû ejòQò, Z^à¤eê _eòùag @^ýZcö aûdê, C�û_, @ûùfûK, Rk aýZòùeùK cYòhaõPòejòaû @i¸aö ù~Cñ _âKéZòe ijûdZûùe cYòhe Rúa^ iêiÚ iê¦e ùjûA[ôfû, @ûRò ZûKêò̂üùgh Keò cYòh ̂ òùR ̂ òüÊ ùjûA~ûAQòö Zû’e baòhýZ @§Kûecdö Zû’e bûaú C�eû]ôKûeú

GK i¸ûa^ûjú^ baòhýZKê ù\Lô aúZÆéjö Zû’e gßûiKòâdû ̂ òcò� ù~Cñ gê¡aûdêe @ûagýKZûejòQò, Zûjû a�ðcû^ \ê¿âû_ýö geúe MV^ ̂ òcò� @ûagýK ùjC[ôaû Rk c¤ _â\ìhòZö G_eò@aiÚûùe _eòùage iêelû Keòaû Zû’e _â[c K�ðaýö MZ KòQòahð ùja _é[ôaúe _ûYò_ûMùeN^N^ _eòa�ð^ flý Keû~ûCQòö ~\ò Gjò_eò _eòa�òðZ _ûYò_ûM fûMòeùj, KòQòahð _ùeGjò _é[ôaúùe iRúa _âûYú aû Cnò\ Rúa^]ûeY Keòaû KÁiû¤ ùaûfò _eòùagaòZþ Iùa÷mû ò̂Kcûù^ cZ_â\û^ KeòiûeòùfYòö cYòhe aõPò ejòaû cìkùe _eòùage bìcòKû cêLýùjûA[ôaûeê Gjûe iêelû I gê¡Zû ^òcò� Gùa Vûeê cûâ icûR iùPZ^ ùjaû GKû«Reêeúö

_â\ìhYe aòaò] KûeY: _eòùag _â\ìhYe ajêaò] KûeY ejòQòö Gjûe cìkKûeY cYòhe aÉêaû\ú Pò«û]ûeû I Êû[ð _eûdY cù^ûaé�òö aòmûê bìùdûaòKûg _eòùag_â\ìhY ̂ òcò� ajê_eòcûYùe \ûdúö gòÌ aò_æa _ùe ibý cYòh @^êba Kfû ù\ge @û[òðK_âMZò ajê _eòcûYùe gòÌ @bòaé¡ò C_ùe ̂ òbðegúkö ùZYê icMâ aògßùe gòÌe aòKûg ̂ òcò�ùa÷mû^òK C_ûdùe MêeêZß _â\û^ KeûMfûö gòÌe aòKûg \ßûeû aûdìcŠkùe @wûeKûcæ@bòaé¡ò NUòfûö GK iùaðlYeê RYû~ûG 1900 ciòjû _eVûeê @wûeKûcæ aé¡ò _ûAaûùefûMòQòö 1900eê 1925 c¤ùe aògß aûdê cŠkùe @wûeKûcæ Mýûie _eòcûY 10flbûMùe [ôfû 148 bûMö 1950 c¤ùe Gjûe aé¡ò NUò ùjfû 203 bûMö 1975c¤ùe Gjûe _eòcûY ùjfû 305 bûMö 1996 ciòjûùe Gjû aé¡ò _ûA 360 bûMùe_jñPòQòö _eòùag aòmû^úMY cZ_âKûg Keò KjòQ«ò 2010 c¤ùe Gjûe bûM 600eê1000 c¤ùe _jñPò_ûùeö ~\ò 2010 ciòjû ùakKê @wûeKûcæ Mýûi Gjò Éeùe_jù�, icMâ cûâicûR _ûAñ Gjû ^ò½òZ bûaùe iõKU iéÁò Keòaö Mâú^þjûCi _âbûaebdûajZûeê elû _ûAaûKê ùjùf ùKùZûUò Mýûie aé¡òKê ùeûKòaûKê _Wÿòaö Gjò MýûiMêWÿòK


Uò®Yú



c¤ùe cêLý ùjCQò @wûeKûcæ, còù[^, ^ûAùUâUþ @KþiûAWþ AZýû\òö bûeògòÌ I lê\âgòÌeêajòMðZ ùjC[ôaû ]ì@ûñ aûdêcŠkKê _â\ìhY Keê@Qò Gaõ G[ôeê aûjûeê[ôaû \ìhòZ Rk ̂ \úùe_âùag Keò ^\úRkKê c¤ \ìhòZ KeêQòö Rwf ]ßõi ùjaû\ßûeû Zû’e ajê _âbûa _eòùagC_ùe _WÿêQòö iû]ûeYZü cYòh Gaõ _âûYúcûù^ @cæRû^ MâjY Keò @wûeKûcæ _eòZýûMKeê[ôaû icdùe aélfZû @wûeKûcæ MâjY Keò @cæRû^ QûWÿò[û«òö Rwf \ßûeû aûdêcŠk_eòùgû]ôZ ùjûA[ûG Gaõ aûdêcŠkeê @wûeKûcæ _eòcûY Kcò[ûGö cûZâ @aû] Rwf ]ßõi\ßûeû aûdêcŠkùe @wûeKûcæ aXÿò aXÿò PûfòQòö ù_ùUâûf, WòùRf @û\òe @Zý]ôK aýajûec¤ aûdêcŠkKê _â\ìhòZ KeêQòö _eòa�ðòZ _ûYò_ûM ù~ûMêñ _é[ôaú C�¯ ùjûACVêQòöKkKûeLû^ûeê ^òMðZ ùjC[ôaû Kûað^ cù^ûKþiûAWþ, ù_âûù_^þ, Kûað^-WÿûA-@KþiûAWÿþ,còù[^þ, ̂ ûAùUâU @KþiûAWþ, ùKæûùeûù`äûùeû Kûað^þ @û\ò Mýûiþ aûdêcŠke ̂ òcÜbûMùe GK@ûaeY iéÁò Keòaû \ßûeû _é[ôaú_éÂùe iéÁò ùjC[ôaû C�û_ aûdêcŠk aûjûeKê ~ûA_ûeê̂ [ôaûeêGjû ]úùe ]úùe C�¯ ùjûA _é[ôaúe ^û^ûaò] @_Kûe iéÁò Keò[ûGö_é[ôaúùe a�ðcû^Zû_cû^ ]úùe ]úùe aé¡ò _ûAaûùe fûMòQòö 1960 ciòjû Zêk^ûùe a�ðcû^ Zû_cû^0.5 ùi�òùMâWþ aé¡ò _ûAQòö _eòùag aòmû^úMY @^êcû^ KeòQ«ò2010-15ùakKê Gjûaé¡ò_ûA 2.0WÿòMâú ùi�òùMâWþ 4.5WÿòMâú ùi�òùMWþùe _j�ô_ûùeö Gjû\ßûeû _é[ôaúùe aòbò Ü̂_âKûe _âûKéZòK \êaðò_ûK iéÁò ùjaö @\ò̂ ò@û a^ýû, aûZýû, @^ûaéÁò, \êbðòl @û\ò ù\Lûù\aûei¸ûa^û ejòaö RîõLýû aé¡ò _eòùag _â\ìhYe @^ýZc KûeYö RîõLýû aé¡ò ùjC[ôaûeêùicûû aûiiÚû^ Z[û a�ðcûê iciýûKê @ûLò@ûMùe eLò Rwf ]ßõi Keû~ûA eûÉû, gòÌ@û\òe _âZòÂû Keû~ûCQòö 1985 ciòjûùe bûeZ ijòZ icê\ûd 40Uò eûÁâcêLý RîõLýûiÚòe eLòaûKê ‘RîõLýûiÚòeZû’ eûRò̂ ûcûùe Êûle Keò[ôùfö RîõLýû ̂ òdªòZ ùjûA^_ûeòùfbaòhýZ aõg]eMY Lû\ý, aûiMéj, ÊûiÚýùiaû @û\ò ùlZâùe ajêaò] @iêaò]ûe i¹êLú^ùjùaö 1960-90 ciòjû c¤ùe RîõLýû aé¡ò ù~ûMêñ bûeZe _âûd \êAjRûe aMðcûAfRwf ̂ Á ùjûAQòö Gjò_eò bûaùe Rwf ld ùjùf, ùghùe bûeZ GK ̂ ò_U ceêbìcòùejó _eòYZ ùjûA~òaö ùKùZK _eòùagaòZþ cZ _â\û^ Keò KjòQ«ò RîõLýû aé¡ò ^òùeû]Keû^Mùf @cæahðû Z[û IùRû^þ cŠkùe M�ð iéÁò ùjaûe ajê i¸ûa^û ejòQòö RîõLýûaé¡ò ù~ûMêñ cYòh ^òRe @ûagýKZû _eò_ìeY ^òcò� Rwfeê aûCñg, KûV @û\ò KûUò[û«òö_êêûd Gjò Rwf ldù~ûMêñ _âZòahð bûeZùe _âûd 6jRûe 334 ^òdêZ U^þ cé�òKû ldùjCQòö ~\ò Gjò _âKâòdû Pûfêeùj, ùZùa 2015 ciòjû ùakKê bûeZe GK ZéZúdûõgPûhRcò ^Á ùjûA~òa ùaûfò cé�òKû aòùghmMY cZ_â\û^ KeòQ«òö iµ�ò _âZò cò^òUþùe6ùjKÖe Rcòe cé�òKû @ald NUêQòö _ûaðZý @�kùe 93.06 ^òdêZ U^þ cûUò ]iò~ûA^\úcûû C_ùe _âZòKìk _âbûa _KûCQòö 2025 ciòjû ùakKê _é[ôaúe RîõLýû

Uò®Yú




GKjRûe ùKûUò Z[û bûeZe RîõLýû gùjùKûUòeê ajê @]ôK ùja ùaûfò @^êcû^Keû~ûCQòö@ûMûcú gZûŸú ùghùakKê bûeZe RîõLýû \êAgjùKûUòeê @]ôK ùjûA~òaöRîõLýûe G_eò @bòaé¡ò ù~ûMêñ _eòùag C_ùe Zû’e búhY Kê_âbûa _Wÿòaö aòKgòZeûÁâMY aòbò̂ Ü icdùe icê\â Z[û ceêbìcòcûûùe @ûYaòK ùaûcûe _eúlû KeêQ«òö Gjûe_âZòKìk _âbûa _eòùag C_ùe _WêQòö aûdêcŠk _â\ìhòZ ùjaû iùw iùw aòbò̂ Ü ùeûMaýû]ôiéÁò fûb KeêQòö ~ê¡ icdùe aòbò^Ü eûiûd^òK @ÈgÈe ^òcðûY Z[û _âùdûM _eòùagC_ùe _âZòKìk _âbûa iéÁò KeêQòö Rkaûdêe _eòa�ð^ ù~ûMêñ aòbò^Ü _âKûe Kê-Kâòdû iéÁòùjCQòö \ìhòZ Rk, eûiûd ò̂K iûe Gaõ aòhûq Jh] \ßûeû C_ôû\òZ ̀ if \ìhòZ ùjûA~ûC[ôaûeêGaõ ZûKê Lû\ýeìù_ MâjY Keê[ôaûeê cûâicûRùe aòaò] ùeûMe @ûaòbðûa ùjCQòö@_cògâòZ Lû\ý cûâe ajê @_Kûe iû]^ Keòaû iùw iùw _eòùag C_ùe Zû’e Kê_âbûa_KûCQòö aòkûiú cYòh aòbò̂ Ü _âKûe ~ûê aýajûe Keò _eòùagKê _â\ìhY KeêQòö ajê_âKûecUe~ûê aýajûe Gaõ WÿòùRf, ù_ùUâûf @û\ò A§^\ßûeû G[ôeê ^òMðZ ùjC[ôaû ]ì@ûñ_eòùagKê \ìhòZ KeêQòö ije Gaõ MûñMjkùe ajê_eòcûYùe @ûaRð^û _ìeò ejò[ûGö ZûKê~[ûicdùe ^òÃûi^ Keû~ûA ^[ôaûeê ùiMêWÿòK _eòaùgKê aòhûq Keòù\aû iùw iùw^û^ûaò] ùeûMe KûeYeìù_ ù\Lûù\A[ûGö ùLûfû iÚû^ùe gaKê `òwòaû, ckcìZâ ZýûM,eûÉû _ûgßðùe @ûaðR^û ^òùl_, cÂzû ùQ_Luûe ^òùl_ @û\ò c¤ _eòùagKê \ìhòZKeò[ûGöaòWÿò, iòMûùeUþ, Mù¬A, PêeU @û\òe ùia^ \ßûeû ùi[ôeê ^òÃûiòZ aòhûq ]ì@ûñ_eòùag \ìhòZe @^ý GK KûeY ùaûfò Kêjû~ûA[ûGö @ùa÷mû ò̂K C_ûdùe ̂ òcðòZ ùjûA[ôaû_ûALû^û Z[û _eòiâûMûeeê aûjûeê[ôaû CKôU Mýûiþ _eòùagKê _â\ìhòZ Keò[ûGö ̀ ifKê elûKeòaû ^òcò� ù_ûKceû Jh]e @]ôK aýajûe \ßûeû bìZk _ûYò aòhûq ùjûA~ûCQò I Zûjû_û^úd C_ù~ûMú ùjûA ejò_ûeê ̂ ûjóö ùijò _ûYòe aýajûe \ßûeû cYòh aòbò̂ Ü ùeûMe gòKûeùjCQòö

_eòùag _â\ìhYe @_KûeòZû:_eòùag _â\ìhY cûâicûR _ûAñ GK @bògû_i\égö Rwf ld ù~ûMêñ cé�òKû ld ùjCQò Gaõ _âZòahð 6gj ùKûUò Uuûe cûUò ù]ûAùjûA~ûCQòö iaêR aò_æa ù~ûMêñ 1963-83c¤ùe bûeZùe _âPêe _eòcûYùe Lû\ý C_ôû\^ùjaû iùw iùw Lû\ýùlZâùe Êûaf´^gúk ùjûA_ûeò[ôfûö@]ôK RîõLýû _ûAñ @]ôKLû\ýe _âùdûR^ö Gjò icdiúcû c¤ùe Lû\ýûbûa ùc�ûAaû _ûAñ bûeZùe gZKWÿû40bûM RcòKê Pûh _ûAñ @]ôKbûùa aýajûe Keòaû \ßûeû Zû’e C_ôû\^ lcZû Kcò~ûAQòöCVû RkùiPê _âiûe ù~ûMêñ C�e_âù\ge Mûùwd C_ZýKûe Caðe @�k ]úùe ]úùeC_ôû\^ lcZû jeûCQòö_eòùag aòmû^úMY iZKð KeûAù\A KjòQ«ò- ‘eûRiÚûê beZ_êec¤ù\A ceêbìcò C�e_âù\g @ûWÿKê cûWÿò@ûiêQòö’ Gjò iZKðaûYú Kcþ C\þùaMe KûeY


Uò®Yú



ê̂ùjñö _é[ôaúùe @wûeKûcæ Mýûie aé¡ò ù~ûMêñ _ûYò_ûM C_ùe Gjûe _âbûa _WÿêQòö aûdêcŠkC�¯ ùjûA~ûCQòö Gjû\ßûeû _é[ôaúe C�e I \lòY ùceê @�kùe MzòZ [ôaû ae` iaêZekòaûKê @ûe¸ KeòQòö @û�KðUòKûVûùe Gjò _âKâòdû @ûe¸ ùjûAMfûYòö ùiVûùe MùahYûKeê[ôaû ùa÷mû^òK ùeûWÿùfù`û ùWÿfbûfò @ûùRð�ò^û @]úîÚ fûeþùi^þ @ûAiþ ùif`þùeùMûUòG `ûu iéÁò ùjûA ae` Zekê[ôaûe iìP^û ù\AiûeòùfYòö Gjû\ßûeû ùcøiêcú aûdêC_ùe _âbûa _Wÿòaö bûeZùe _âûd 60bûM Rcò ùcøiêcú ahðû C_ùe ̂ òbðe Kùeö _ê̂ eûdGjò aûdêe @ ò̂dcòZZû ù~ûMêñ ùMû-Lû\ý C_ôû\^ jâûi _ûAa Gaõ Méj_ûkòZ _gêu iõLýû c¤jâûi _ûAaö bûeZùe cêŠ_òQû Rke jûe c¤ Kcò~ûCQòö aògßaýûue C_ibû_Zò AiþcûAfiìP^û ù\A KjòQ«ò @ûMûcú gZûŸúùe Rk _ûAñ iNõhð ùjaö Êû]ú^Zû icdùe bûeZecêŠ _òQû Rk _âû¯ò [ôfû 5236 KêýaòKþ còUeö 1991 ciòjû ùakKê Gjûe _eòcûY jâûi_ûA 2267 KêýaòKþ còUeùe _j�ôQòö aò\êýZþgqò C_ôû\^ ̂ òcò� _âZòahð 20KêýaòKþ KòùfûcòUe@]ôK Rk @ûagýK KeêQòö ùZYê _û^úd Rke iciýû c¤ baòhýZùe GK CKôU iciýûùjûA ù\Lû~òaö ~ûâûjê CKôU MRð̂ , ù\ûKûâRûecûûùe CyÊeùe cûAKþ aýajûe\ßûeû gŸ _â\ìhY ùjCQòö Gjû\ßûeû cYòhe jé\þ~ª I Pò«û]ûeû VòKþ bûaùe Kû~ðý Keò_ûeê^ûjóö ù_ùUâûf M§ ù~ûMêñ cYòhe ̀ êiþ̀ êiþ ùeûMûKâû« ùjûA_WêQòöi´û\ _â\ìhY \ßûeû cûâeù^÷ZòK @ù]û_Z^ NUêQòö \ê^ðúZò aòKU KûdûaòÉûe Keò cûWÿò@ûiêQòö aòbò^Ü eûiûd^òK@ÈgÈe _âZòù~ûMòZû ù~ûMêñ aòhûq aû¿ iì~ðýu Pûeò_ùU GK Ée iéÁò Keòaû \ßûeû ùiVûeê@ûiê[ôaû @fUâû bûIùfUþ ùeRþ _é[ôaúKê VòKþ eìù_ @ûiò_ûeê ̂ ûjóö _eòùag _â\ìhòZ ùjùf,Rkaûdêùe Zû_cûZâû @]ôK ùjùf, aòbò̂ Ü _âKûe @iêaò]ûe i¹êLú^ ùjaûKê _Wÿòaö ùcøiêcúaûdêe @^òdcòZZû Z[û cûUòe Caðe gqò Kcò~òaö aélfZûMêWÿòK VòKþ icdùe `êf`kC_êRûAaûKê ic[ð ùjùa ^ûjóö _aðZùe Rcû ùjûA ejò[ôaû ae` Zekò @\ò^ò@û a^ýûùja, Caðe @�kùe @^ûaéÁò ù\Lûù\aö a�ðcû^Vûeê iZKð ̂ ùjùf, cYòhe baòhýZ ù~@§Kûe ùjûA~òa G[ôùe ZòùkcûZâ iù¦j ^ûjóö

_â\ìhYe ̂ òeûKeY: R^ iùPZ^Zû iéÁò ̂ ùjùf _eòùag _â\ìhYKê ùeûKòaûi¸a ̂ êùjñö a�ðcû^ bûeZùe ̂ ìZ^ Rwf iéÁòe @ûagýKZû @ ê̂bìZ ùjCQòö bûeZahðùegZKWÿû 33bûM Rwf [ôaû icdùe a�ðcû^ Gjû cûZâ 8 bûMùe _j�ôQòö ùijò_eòIWÿògûùe gZKWÿû 43bûM Rwfeê a�ðcû^ 16 bûMKê Kcò@ûiòQòö ^ìZ^ @eYý iéÁò fûbùjùf aûdêcŠkeê @wûeKûcæ Mýûie _eòcûY Kcò~òa, cé�òKûldKê ùeûKû~ûA_ûeòa GaõùcøiêcúaûdêKê c¤ ̂ òdªòZ Keû~ûA_ûeòaö RîõLýûe ̂ òdªY Keû~ûA_ûeòùf _eòùagKêajê_eòcûYùe \ìhòZúKeYeê elû Keû~ûA _ûeòaö Gjû\ßûeû @ûagýKZûVûeê @]ôK _eòcûYeRwf KUû~ûA _ûeòa ^ûjó Kò´û RâiZò iéÁò _ûAñ Rwflde @ûagýK ùja ^ûjóö

Uò®Yú




Lû\ý\âaýe @]ôôK C_ôû\^ _ûAñ aòùgh KúU^ûgK Jh] I eûiûd^òK iûee _âùdûM Keû~òa^ûjóö gòÌe ajêk _âZòÂû Keû~ûA @wûeKûcæ Mýûie _eòcûY aé¡ò Keû~òa ̂ ûjóö cYòh ̂ òRe@jõ I gqòe _âZòÂû _ûAñ ajê_eòcûYùe @ûYaòK ùaûcû I eûiûd^òK @ÈgÈ ̂ òcðûY KeêQòöZûjû\ßûeû _eòùag ajê_eòcûYùe \ìhòZ ùjCQòö @û«RðûZòK Éeùe RîùPZ^Zû iéÁò KeòcYòhKê Gjò @ÈgÈ ̂ òcðûYeê ̂ òaé� KeòaûKê _Wÿòaö ̂ \ú C_ZýKû _âKÌ ù~ûR^ûùe @aaûjòKûeaòKûg _âZò @]ôK ¤û^ _â\û^ Keû~ûA cé�òKû @aldKê ùeûKû~ûA_ûeòaö ieKûeú ÉeùeGjò ù~ûR^ûe Kû~ðýKûeòZû _ûAñ iù´\^gúk cù^ûbûa iéÁò ùjaû @ûagýKö iµâZò aûdêê_â\ìhY GK cêLý iciýû ùjûA ù\Lûù\AQòö G[ô_âZò iaê Éeùe ¤û^ _â\û^ Keû~òaû@ûagýKö ~ûâûj^MêWÿòKeê ^òMðZ ùjC[ôaû aû¿úd aRðý I KYòKûe _eòcûYKê ^òdªYKeòaû @ûagýK Z[û ~ûâûj^cûûe iõLýûaé¡ò ^ NUûAaû ^òcò� aòbò^Ü Éeùe C\ýcùjaû aû‚^údö a�ðcû^ ù~Cñ ~ûâûj^MêWÿòK ̂ òcðòZ ùjCQò, Zû’e ̂ òcðûY _¡Zòùe _eòa�ð̂NUûA @Ì A§^ Lyð ùjC[ôaû ~ûâûj^ iéÁò ^òcò� _âdûi ùjaû @ûagýKö iòiû aòjú^ù_ùUâûfe aýajûe _âZò MêeêZß _â\û^ KeûMùf aûdê _â\ìhY @ù^K _eòcûYùe ^òdªòZùjûA_ûeòaö _[e ùKûAfûe RûùkYò icdùe ùi[ôùe aûfò I Pì^_[e MêŠ cògûAùf~alûeRûê @KþiûAWþ Z[û ifè WÿûA@KþiûAWþ Kcþ iéÁò ùjaö KkKûeLû^ûeê ^òMðZùjC[ôaû _â\ìhKMêWÿòKê ̂ òdªòZ Keò_ûeòùf aûdê _â\ìhYKê c¤ ùeûKû~ûA_ûeòaö [kò QYû~ª,ùa÷\êýZòK @aùl_K \ßûeû c¤ KûeLû̂ ûMêWÿòKe _â\ìhYKê KòQò _eòcûYùe ̂ òdªY Keû~ûA_ûeòaö^ìZ^ gòÌ _âZòÂû icdùe _eòùag I _~ðýûaeY ^úZò _âZò @]ôK ¤û^ ù\aûKê _WÿòaöùKæûùeûù ä̀ûùeû Kûað̂ _âùdûM C_ùe ieKûeú Éeùe aòbò̂ Ü _âZòa§K iéÁò Keû~òaû CPòZö`âòRþ, Mýûi UaðûA^þ, ]êùfA ~ª @û\òe ̂ òcðûY icdùe ùKæûùeûù_äûùeû Kûaðê aýajûeùjûA[ûG Gaõ ùi[ôeê Gjû ^òMðZ ùjûA _eòùagKê \ìhòZ Keò[ûGö ùZYê Gjò aÉêMêWÿòK^òcðûY icdùe ùa÷mû^òK C_ûdùe Gjûe Kò_eò ^òeûKeY Keû~ûA_ûeòa, ùi[ô_âZò ¤û^ò̂ùag Keû~òaû aû�^údö iaðùghùe iaê Éeùe R^ iùPZ^Zû iéÁò ̂ òcò� ieKûeú Z[û

icûRòK Éeùe C\ýc Rûeò ejòaû @ûagýKö Gjû ùjûA_ûeòùf ajê_eòcûYùe _eòùag_â\ìhYKê ̂ òdªY Keû~ûA_ûeòaö

_eòùag _â\ìhY I aògß iùPZ^Zû: @ûRò aògßÉeùe _eòùage iêelûò̂cò� RîùPZ^Zû iéÁò ùjûAQòö ~êqeûÁâ @ûùceòKû G ùlZâùe _â[ùc ùPZûa^ú gêYûAQòö

1972 ciòjûùe ÁKþùjûc I 1992 ciòjûùe eòIWÿò ùRùêòIVûùe aògß _eòùag i¹òk^ú@^êÂòZ ùjûA Gjûe aòbò^Ü \òM iµKðùe @ûùfûP^û ùjûAQòö _eòùage iêelû ^òcò� RîùPZ^Zû aé¡ò Z[û aòbò^Ü _\ùl_ MâjY ̂ òcò� _âÉûa MéjúZ c¤ ùjûAQòö1995 ciòjûcûyð 28 ZûeòLVûeê @ù_âf 7ZûeòL _~ðý« afðò̂ þVûùe aògß _ûYò_ûM i¹òk^ú @ ê̂ÂòZ ùjûA


Uò®Yú



_ûYò_ûMe \îZ _eòa�ð^ ^òcò� C\þùaM _âKûg Keû~ûAQòö G[ôùe aògße 150Uò ù\ge_âZò^ò]ôcûù^ ù~ûM ù\A _é[ôaúùe ù~_eò @wûeKûcæ aû¿ aé¡ò _ûCQò, ùi[ô_ûAñ ùlûb_âKûg KeòQ«ò Gaõ 2000 ciòjû iê¡û @wûeKûcæ aû¿e jâûi _ûAñ iaðiµZò ^ò¿�ò MâjYKeû~ûAQòö~\ò ~ê¡Kûkú^ bò�òùe _\ùl_ MâjY Keû^~ûG ùZùa @ûMûcú 50ahð c¤ùeaûdêcŠkùe @wûeKûcæ _eòcûY a�ðcû^Vûeê \êAMêY ùjûA~òaû iùw iùw aûdêcŠkeC�û_ 4WÿòMâúeê @]ôK ùja ùaûfò @ûguû _âKûg Keû~ûAQòö RûZò, ]cð, a‰ð I iûcûRòK iÚòZò^òaðòùghùe aògßùe _eòùage C^ÜZò ̂ òcò� iûcìjòK I iùPZ^ _\ùl_ MâjY Keû~ûA ̂_ûeòùf aògß ^ò½òZ bûaùe GK @gêb iÚòZò \òMKê @Mâie ùjaö

bûeZ I _eòùag _â\ìhY: bûeZùe @ù^K aòk´ùe _eòùag _â\ìhYC_ùe MêeêZß @ûùeû_ Keû~ûAQòö 1980 ciòjûVûeê G ùlZâùe ùKùZK CùfäL^úd_\ùl_ MâjY Keû~ûAQòö Gjò ciòjûùe _eòùage _~ðýûùfûP^û, _âZòKûe Z[û @ûgê_\ùl_ MâjY ^òcò� GK ÊZª aòbûM ùLûfû~òaû iùw iùw _eòùag \ìhòZúKeYKêGWÿûAaû ^òcò� RûZúd Éeùe ùMûUòG KcòUò MV^ Keû~ûAQòö Gjû\ßûeû _eòùage aòbò^Ü_eòa�ð^ _âKâòdûKê flý Keû~ûA_ûeêQòö iûcûRòK a^úKeY cû¤cùe ^ìZ^ Rwf iéÁòùjaûe C\ýc ùjCQòö @eYý iµ\e iêelû ̂ òcò� aòùghKeò aél ùQ\ê _âZòùeû] _ûAñÊZª aòbûMcû^ MVòZ ùjûAQòö aél ùQ\^Kê GK @_eû] eìù_ MâjY Keû~ûAQòö ^òKU@ZúZùe cûùfiò@û I AùŠûùîò@û Rwfùe ^ò@ûñ fûMò ù~Cñ aò_êk a^ýiµ\ ld ùjfûGaõ Zû’\ßûeû _eòùag C_ùe ù~Cñ _âZòKìk _âbûa _Wÿòfû, ùi[ô_âZò @û«RðûZòK Éeùe MêeêZß@ûùeû_ Keû~ûAQòö bûeZ c¤ Gjò Rwf ldeê KòQò gòlû KeòQò ùaûfò aògßûiö @ûc ù\gùeù~Cñ 80Uò RûZúd _ûKð Gaõ 44Uò @bdûeYý ejòQò, Zû’e iêelû ̂ òcò� ieKûeú ÉeùeiùPZ^Zû flý Keû~ûAQòö ù\ge 4.5% @�kùe iêelòZ RúaRMZe C_~êq Z�ß ùâû^òcò� _eòùag aòmû^úcûù^ MêeêZß @ûùeû_ KeòQ«òö 1993 ciòjûùe bûeZúd iû]ûeY_âgûi^ _âZòÂû^ Zeèê Keû~ûA[ôaû GK iùbðùe bûeZúd Cnò\ RMZ Z[û Rwf iµ\eiêelû _ûAñ aûhðòK 5gj ùKûUò Uuû @ûagýK ùaûfò Kêjû~ûA[ôaû icdùe G[ô_ûAñ cûZâGKgj ùKûUò Uuû còkêQòö ùZYê ieKûeú Éeùe @]ôK @[ð aeû\ _ûAñ aýaiÚû ùjaû@ûagýKö ùKak ieKûeú Éeùe KûjóKò, G[ô ^òcò� iaê Éeùe c¤ C\ýc Rûeò ejòaûaû�^údö

cûâ Rúa^ùe _â\ìhY ò̂eûKeYe @ûagýKZû: cûâ Rúa^ùe_eòùag _â\ìhYe ̂ òeûKeY @Zý« Reêeúö G[ô_âZò C_~êq _\ùl_ MâjY Keû~ûA ̂ _ûeòùfa�ðcûê cYòh I ùicûûe baòhýZ aõg]eu Rúa^ aò_~ðýÉ ùjûACVòaö @ù^K aýqò@PòjÜû ùeûMe gòKûe ùjûA @Kûkùe _âûY aòiRð^ Keòùaö C_~êq _òAaû Rk I aûdê@bûaeê cYòhe geúe ~[û~[ bûùa _êÁ ùjûA_ûeòa ^ûjóö @icdùe _âûKéZòK aò_~ðýd

Uò®Yú




cYòhe Rúa^]ûeYe cû^\ŠKê bûwòù\aö _âPêe aûeò_ûZ, a^ýû, @^ûaéÁò, cé�òKûld@icdùe fûMò ejòaö ùcøiêcúaûdêe @^òdcòZZû Kéhò @[ð^úZòKê aò_~ðýÉ Keòù\aö ùZYêcûâ Rúa^Kê iêiÚ, iê¦e, ^òeûcd I ÊûiÚýKe KeòaûKê ùjùf _â[ùc _eòùage iêelûC_ùe MêeêZß _â\û^ Keû~òaû @ûagýKö

C_iõjûe: iûµâZòK icdùe _eòùage iêelû aògß i¹êLùe GK aòùgh iciýûùjûA ù\Lûù\AQòö ùKak RûZúd Éeùe aû @û«RðûZúd Éeùe C\ýc Rûeò ejòùf Gjòiciýûe icû]û^ ùjûA_ûeòa ̂ ûjóö ù~_~ðý« iµì‰ð bûaùe RîùPZ^Zû iéÁò ̂ ùjûAQò,ùi_~ðý« Gjû GK iciýû ùjûA ejò[ôaö Gùa c¤ @ûc icûRùe gaKê _Wÿò@ûùeù`û_ûWÿòù\aû aû ^Bùe biûAù\aû Kû~ðý PûfòQòö Gjû\ßûeû Cbd aûdê I Rk _â\ìhYùjCQòö ̂ ûk^Ÿðcûe ]ûeKê ùK^ûf Gaõ ̂ B c¤Kê QûWÿò \ò@û~ûCQòö eûÉûKWÿùe aû ùLûfû_Wÿò@ûùe @aû] ckZýûM PûfòQòö ùQ_, Luûe aû iòõNûYò ù~CñVûùe ̂ ûjó ùiVûùe _KûA\ò@û~ûCQòö ùa÷mû ò̂K C_ûdùe _ûALû̂ û _âÉêZ ùjC ̂ ûjóö RîùPZ^Zûe @bûaeê Gjò_âKûeaòaò] iciýû iéÁò ùjCQòö aògß RûZòiõN (U.N.O) Zeèê _âZòahð Rê^cûi 5 ZûeòLKêWorld Day aû ]eòZâú \òai aû aògß _eòùag \òai eìù_ _ûk^ Keû~ûCQòö Gjò \òai_ûkê CùŸgý ùjCQò _eòùag _â\ìhYe bdûajZû iµKðùe Rîû]ûeYuê @aMZ KeûA_eòùag iêelû ^òcò� ùicûûê CiôûjòZ Keòaûö iaê Éeùe Gjò RîùPZ^Zû iéÁòùjûA_ûeòùf, aògß ^ò½òZ bûaùe GK @ûgê aò_\eê ù~ elû _ûA_ûeòa, G[ôùe ZòùkcûZâiù¦j ̂ ûjóö

bûm-lrcbbsr.nios.ac.in/pdf/305/305_ch_6.pdfaòmû^ bò òk _âa uò®yú 54 cycû¤còk _ûvýkâc...

Documents