FEROZ AHMADFeroz Ahmad 1938'de Delhide dnyaya geldi. Delhi niversitesi St. Stephen Kolejinde Hindistan Tarihi eitimi aldktan sonra University of Londonda SOASta Ortadou tarihi alt. 1966da yazd The Committee of Union and Progress in Turkish Politics teziyle University of Londonda doktora derecesini elde etti. 19661967de Columbia niversitesinde School of International Affairste ders verdi ve 1967de Massachusetts niversitesinde Tarih Blmnde ders vermeye balad. Daha sonra Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz almalar Merkezinde konuk retim yesi ve Fletcher Okulunda Diplomatik Tarih konuk profesr olarak grev yapt. Emekli olduktan sonra Trkiyeye yerleen Ahmad, 2005ten itibaren Yeditepe niversitesi Uluslararas likiler ve Siyaset Bilimi Blm Bakanl grevini yrtmekte olan Ahmadin Osmanlnn son dnemi ve modern Trkiye zerine Trkeye de evrilen baz eserleri unlardr: ttihat ve Terakki (stanbul, 1971, 1984, 1986, 1994); Trkiyede ok Partili Rejimin Aklamal Kronolojisi (Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976, Bedia Ahmad ile birlikte); Demokrasi Srecinde Trkiye (Hil Yaynlar, stanbul, 1994) ve Modem Trkiyenin Oluumu (Sarmal Yaynevi, stanbul, 1995), (gzden geirilmi basksyla: Kaynak Yaynlar, stanbul, 1995). Bunlarn yan sra Trkeye evrilen baz makaleleri ttihatlktan Kemalizme (Kaynak Yaynlar, stanbul, 1985) derlemesinde yer almtr.

STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI

FEROZ AHMAD BR KMLK PENDE TRKYE EVREN SEDAT CEM KARADEL STANBUL BLG NVERSTES YAYINLARI 154 TARH 21 ISBN 975-6176-68-7 KAPAK DHLYE VEKLET, BASIN YAYIN GENEL MDRL TARAFINDAN FRANSIZCA YAYINLANAN LA TURQUlE KEMALSTE DERGSNN UBAT 1936DA 11. SAYISINDA CUMHURYETN ETM BAARILARIYLA LGL YAZIDAN BR FOTORAF. 1. BASKI STANBUL. ARALIK 2006 BLG LETIM GRUBU YAYINCILIK MZK YAPIM VE HABER AJANSI LTD. T. YAZIMA ADRES: NN CADDESI, NO: 28 KUTEPE L 34387 STANBUL TELEFON: 0212 31160 00 - 217 28 62 / FAKS: 0212 347 10 11 www.bilgiyay.com E-POSTA yayin@bilgiyay.com DAITIM dagitim@bilgiyay.com YAYINA HAZIRLAYANLAR SACT KUTLU - ASLI YALKUT TASARIM MEHMET ULUSEL DZG VE UYGULAMA MARATON DIZGIEVI DZELT SAT KIZILIRMAK - BORA BOZATU BASKI VE CLT EFK MATBAAS MARMARA SANAY STES M. BLOK NO: 291 KTELL - STANBUL TELEFON - FAKS: 0212 472 15 00 (3 HAT) stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglamtr. Ahmad, Feroz. Trkiye: bir kimlik aray / Ahmad Feroz p. cm. Includes bibliographical references and index. ISBN 975-6176-68-7 (pbk.) 1. TurkeyHistoryOttoman Empire, 1288-1918. 2. TurkeyHistory20th century. I. Title. DR440 A62419 2006

FEROZ AHMAD

BR KMLK PENDE TRKYEEVREN SEDAT CEM KARADEL

indekilerix Teekkr xi nsz xv Trke Bask in nsz

29

1 BRNC BLM Osmanllar: Devletten mparatorlua (1300-1789) 3 Osmanl Hanedannn Ortaya kmas 6 Ordunun Geliimi 8 Erken Osmanl Fetih ve Genileme Hareketleri 12 Fatih Sultan Mehmet ve Etkisi 15 Osmanl Mlknn Genilemesi 16 Kanun Sultan Sleyman 21 Bir Devrim a 25 Yenieri-Ulema ttifak 26 Artan Avrupa Etkisi

59 NC BLM Merutiyet Devrimi, Reform ve Sava (1908-1918) 61 Anayasann Dn 65 Kardevrim 68 V. Mehmetin Tahta k 70 Balkan Savalar ve Osmanl Yenilgisi 75 Yenilginin Yansmalar

KNC BLM Reformdan Devrime (1789-1908) 31 Asker Reform 36 Babli ve Kavalal 38 Batllama Hareketi 39 Yeni Bir Orta Snfn Ortaya k 40 Tanzimat 45 Gen Osmanllar Hareketi 48 flas ve Kargaa: Osmanl mparatorluunun zlmesi 50 stibdattan Meruiyete 53 Ykselen Gelenekilik

115 BENC BLM ok Partili Siyaset ve Demokrasiye Doru (1938-1960) 117 nnnn Cumhurbakan Seilmesi 120 Avrupada Sava 122 kinci Dnya Sava Sonras 123 Demokrat Partinin Kurulmas 125 1946 ve 1950 Seimleri 127 Souk Sava ve Trkiyeye Etkileri 131 Siyaset 138 Ekonomik Endieler 140 Ordu Mcadeleye Karyor

91 DRDNC BLM Kemalist Dnem (1918-1938) 93 Atatrkn Gemii ve ktidara Ykselii 98 Ulusal Bamszlk Hareketinin Douu 104 Cumhuriyetin Douu 107 Cumhuriyetilik Kk Salyor

78 Almanyayla ttifak 81 Birinci Dnya Savanda Osmanllarn Rol

145 ALTINCI BLM Asker Vasiler (1960-1980) 147 Cunta Ynetimi 150 Mill Birlik Komitesi: Geici Hkmet 151 kinci Cumhuriyet 153 Ekonomik Reformlar 155 Deien Toplumsal Yaplar 156 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas 158 Yeni Siyaset ve Daha Geni Dnya 159 Kbrs Sorunu 162 Siyasal Blnme 165 Muhtra Rejimi ve Sonras, 1971-1980 170 1973 Genel Seimleri 173 Koalisyon Hkmeti: CHP-MSP 179 Trkiyenin Yenilenen Stratejik nemi 180 Artan Ekonomik Sknt

231 233 243 263

183 YEDNC BLM Ordu, Partiler ve Kreselleme (1980-2006) 185 Siyasal Sistemin Yeniden Yaplandrlmas 189 Yeni Siyasal Partilerin Kurulmas 190 1983 Genel Seimleri 192 Eski Siyas Liderlerin Dn 195 Ekonomik Sorunlar ne kyor 198 Trkiyenin Deien Sosyo-Ekonomik Grnm 200 Krt Sorunu 204 Trkiye ve AET 205 Trkiyenin Siyas Huzursuzluu 206 Yeni Siyas Koalisyonlar 208 Sren Siyas stikrarszlk ve Ekonomiye Etkileri 210 Laikler ve slmclar 213 AB yeliinin Artan nemi 223 ABD ile likiler ve AB 226 Kbrs Hep Gndemde KRONOLOJ Osmanl mparatorluu (1300-1923) Modern Trkiye (1923-2006) Dizin

Teekkr

B

u kitap, Osmanl mparatorluu ve modern Trkiye tarihiyle uzun sreli bir iliki sonucu ortaya kt. Bir sentez almas olduu iin yllar boyu bana ilham veren akademisyenlerin, nceden dnmediim sorularyla konuyu yeniden deerlendirmeye beni ynelten rencilerin omuzlar zerinde durmaktaym. Eser taslak halindeyken Oneworld iin onu okuyarak yararl yorumlar yapan iki okuyucuya; Oneworlddeki editrlerim Rebecca Clare ve Judy Kearnse profesyonellikleri ve sabrlar iin; meslektalarma, zellikle de Tufts niversitesi Fares Dou Akdeniz Aratrmalar Merkezinden Leila Fawaza destekleri ve cesaretlendirmeleri iin teekkr ederim. Ancak, her tr madd hata ve atlamadan sadece ben sorumluyum.

nsz

O

smanl mparatorluu 19. ve 20. yzyllarda yok olmaya yz tuttuunda, Osmanllar geri dnecek bir anayurdu olmayan ender halklardand. Dier imparatorluk halklar kendi anayurtlarna dnmlerdi: ngilizler smrgelerinden kmaya zorlandklarnda kendi ada merkezlerine; Franszlar Fransaya; spanyollar spanyaya ve dierleri kendi anayurtlarna. 20. yzyla gelindiinde, Osmanllarn bir anayurdu yoktu; nk onlar, eitli sebeplerle, Orta ve Asya bozkrlarndan g etmek zorunda kalm ve farkl ynlere dalm boylard. Bu boylardan, aralarnda liderleri Osmandan (lm 1326) dolay Osmanllar olarak adlandrlanlar da dhil olmak zere bir bolm slm dnyasna g etmi ve slm dinini benimsemilerdi.

Bu topluluklar kaynatklar topluluklar tarafndan Trk olarak adlandrlmt. Ancak, onlar kendilerini bal okluklar airetin bandaki reisin adna gre adlandryorlard. Bu sayede ortaya Seluklular, Danimentliler, Menteeoullar ve Osmanllar kmtr. Osmanllar, Trk adn, henz boyun edirilmemi ya da uygarlamam, ancak kendi topraklarnda yaamakta olan gebe veya yerleik, iftilikle uraan kabile gruplar iin kullanyorlar.

Milliyetilik fikri Fransz Devriminden sonra Osmanl mparatorluunda kendine bir geit buldu. ncelikle imparatorluun gayrimslim topluluklar, sonralar da kendi Trklkleri, kendi dilleri ve kkleriyle ilgilenmeye balayan bir grup Mslman aydn bu fikirle ilgilendiler. Yine de, 1918de Birinci Dnya Savandaki kesin yenilgiye kadar, halkn byk ounluu okuluslu, ok dinli bir imparatorluu srdrmeye kararl olduundan, milliyetilik sadece aznlklarn ilgilendii bir konu olarak kald.

Yine de Osmanllarla ilikiye giren Venedik ve Cenova kentlerinden tacirler, sonralar da ngiliz ve Franszlar Osmanllar, Trk veya Turque olarak adlandrdlar. Yunan Ortodokslar, Osmanl ynetimini Turkokratya (Trk ynetimi) olarak adlandrdlar. Avrupallar ve Hristiyanlar iin, Trk kelimesi Mslmanla eanlaml olarak dnld; dolaysyla da bir Hristiyan din deitirip Mslman olursa Trkleti diye tanmland. Trkiye ayn zamanda ngilizcede Osmanl mparatorluunu ifade eden bir szck oldu, rnein Lord Byron Osmanl Arnavutluundan Kasm 1809da annesine yazarken, Bir sredir Trkiyedeyim: buras (Preveze) deniz kysnda ama Paay ziyaret etmek iin Arnavutluk vilayetinin i kesimlerine gitmem gerekti diyordu. Avrupallar arasnda, imparatorluk corafyasndan bahsederken, Osmanlnn Balkanlardaki topraklar iin Avrupa Trkiyesi; Anadolu ve Arap vilayetleri iin de Asya Trkiyesi demek yaygnd.

Ancak topyekn yenilgiden ve galip tarafn imparatorluu paralayaca ve imparatorluu oluturan topluluklarn kendi kaderini tayin ilkesini destekleyecekleri anlaldktan sonra Osmanllar, kendilerinin de milliyetilik ve millet olma kavramlarna dayal bir ekilde kimliklerini belirlemeleri gerektiini kavradlar.

Milliyetiler 1923te cumhuriyetlerini kurduklar zaman, bunu, blgesel ve dolaysyla da vatansever bir tanmla Trkiye Cumhuriyeti olarak tanmlayarak, Trk Cumhuriyeti eklinde bir etnik tanmdan kandlar. Yine de, Trkiye Cumhuriyeti ngilizcede genellikle yanl olarak Republic of Turkey yerine Turkish Republic ve Anka-

radaki Meclis de Trkiye Byk Millet Meclisi anlamnda Grand National Assembly of Turkey olarak deil, Trk Byk Millet Meclisi anlamnda Turkish Grand National Assembly olarak kullanlr. Milliyetiler, tanmlar arasndaki farkn bilincindeydiler ve kelimelerini dikkatle semilerdi. Hatta yeni Trkiyede yaayan insanlarn, Trk, Krt, Arap, erkez vd. olduklar iin Trkiyeli olarak adlandrlmas ve Trk szcnn sadece etnik Trkleri nitelemesinin zerinde de tartlmt. Trk kelimesinin ngiltereli veya Amerikal gibi bir anlam kazandrlarak kullanlmasna devam edilmitir. Dier milliyeti hareketler gibi, milliyetiler blge temelli Trkiye devletini yaratarak ve bunu 1923te Lozanda tescil ettirerek Trkiyenin milletini ve Trkleri yaratmaya baladlar. 1930larn sonlarna doru milliyetiler, Anadoludaki nfusun ounluu iin bir kimlik yaratmak konusunda, douda etnik ve dille ilgili temeller nedeniyle bu sreten etkilenmeyen Krtler ve Orta Anadoluda dinsel nedenlerle etkilenmeyen Aleviler dnda, bir lde baarl olmulardr. Bu kimlik problemleri, 1961 Anayasasnn yaratt daha liberal siyas ortamla su yzne kaca 1960larn balarna kadar geri planda kalmtr. Her ne kadar 1990larda devletin, rejimin liberalletirilmesini dnmeye balamas ve yelik kriterlerine uyum iin Avrupa Birliinin istedii reformlarn gerekletirilmesi sonucunda gelimeler yaanmsa da bu sorunlar hl zlmeyi beklemektedir. ktidardaki Adalet ve Kalknma Partisi (AKP), 12-13 Aralk 2002de Kopenhagdaki AB zirvesinde yelik iin almalar sonusuz kalnca, bu reformlar gerekletirmek ve uygulamak iin gemitekinden ok daha fazla istekli olduu izlenimi vermektedir. Boston, 2003

Trke Bask in nsz

Trkler zerine yazdm doktora tezi Oxford University Press tarafndan 1969 ylnda yaynlandnda ok az sayda, muhtemelen bin adet baslmt. Osmanl mparatorluunun son dnem tarihiyle ilgilenen, uzmanlam kk bir okuyucu kitlesine hitaben yaynlanmt. Birka yl iinde kitabn basks tkendi. Kitap bir daha baslmad ve kalan kopyalar niversite ktphanelerinin tozlu raflarna gitti. Ancak, 1971 ylnda kitabn ttihad ve Terakki, 1908-1914 adyla Sander Yaynevi tarafndan Trke evirisi yaynland ve o zamandan beri baslmaya devam etti. Okurlarn ou, ders kitab olduu iin alan isteksiz rencilerden olusa da, kitap her yl belli sayda okuyucuya ulayor. Bu benim iin gurur verici. Sonu olarak, kitaplarmn Trkeye evrilmesinden her zaman honut oldum, nk Trk okuyucularn ilgiyi canl tutaca ve eletirel bir bak as sunacan biliyorum. Son dnem Osmanl mparatorluu ya da modern Trkiye hakknda ngilizce okurlarna hitaben yazarken, asla sadece dier tarihi-

eserini olabildiince geni ou yazar,kaleme alr. Benim arzum dabir kitle tarafndan okunmas amacyla hep bu ynde olmutun Jn

ler ve sosyal bilimciler tarafndan okunan tarihilere tarih reten biri olarak yazmadm. Dardan bakan birisi olarak ve ilgi sahibi okuyucuya konuyla ilgili analitik, nesnel ve -umuyorum ki- kolay okunabilir bir inceleme sunma amacn tayarak yazdm.

Trkiyeye dardan bakan biri olarak yazmamn tek aklamas, dardan bakmann deiik ve belki de ok farkl bir bak as sunmas olabilir. Bu noktada Nasreddin Hocann ince zeksna bavuruyorum. Hoca birok fkrasnda deiik benzetmeler yaparak, her eyin dardan farkl grndn, deiik olduunu artran olaylar anlatr. Son olarak kitabm sadece evirmeyip metin iinde baz nemli noktalar akla kavuturarak Trk okuru iin anlalabilir hale getiren Fahri Aral ve ekibine teekkr ederim. stanbul, Eyll 2006

Kz kardeim Ameena iin ve erkek kardeim Faridin (1935-2000) ansna

BRNC BLM Osmanllar: Devletten mparatorlua (1300-1789)

eluklularn nderliindeki Trk boylar, 1071den, yani ngiltereyi Normanlarn istilasnn be yl sonrasndan itibaren, Anadolu'da kendilerine yer amaya baladlar. Alparslan, Bizans mparatoru Diogenesi Malazgirt Savanda yenilgiye uratarak Konya merkezli Seluklu mparatorluunun, yani Rum (Bat) Seluklularn temelini att. 'Rum', erken dnem Mslmanlarnn Bizansllar 'Romal' anlamnda tanmladklar kelime, Bizans ise Rum', Bizans topraklar da Rum diyaryd. Daha sonralar bu kelime Asia Minoru (Kk Asya), bir dier adyla Anadoluyu tanmlamak iin kullanld ve gnmze kadar da Anadoludaki Yunanllar tanmlamakta kullanlageldi. Seluklu mparatorluu, her biri Seluklu Hanedannn hkmranln kabul etmi olan kendi lideri, beyi tarafndan ynetilen Trk boylarnn bir konfederasyonuydu. Ancak, 1243te Seluklular Moollar tarafndan yenilgiye uratlp da Moollarn vasal konumuna gelince, bu beyler kendi prensliklerinin -yani beyliklerinin- bamszln ilan etmeye baladlar. Osmanllarn da kkeni, Seluklularn beyleri Erturul'a Ankara yaknlarnda, daha sonralar gnmzdeki Eskiehir'e yakn Ste kadar uzanacak topraklar bahettii, Seluklulara tbi bir boya dayanr. Erturulun 1288de doksan yanda ld ve yerine olu Os-

S

OSMANLI HANEDANININ ORTAYA IKMASI

mann getii sylenir. Osmann ad, ardllar tarafndan benimsenmi ve devletlerinin ad Ottoman olarak ngilizceletirilmi olan Osmanl olmutur. Dier beyler bamszlklarn ilan ederlerken, Osman Bey, 1298de tahta kan Sultan III. Keykubat dneminde de Seluklulara olan sadakatini srdrd. Sultan III. Keykubatn azledilmesiyle, Osman Bey bamszln ilan etti ve bylece Osmanl Devletinin kuruluunu gerekletirdi. Osman Beyin topraklar Bizansa komuydu ve bu ona din sava -yani gaza- yapma olanan veriyordu. Bu sayede kendisi ve ardllarnn gazi -yani din savaolabilmesi mmknd ve bu sayede Anadolunun her yerinden kendilerine katlanlar bulabiliyorlard. Bu, Osmanllarn dier beyliklerle karlatrldklarnda sahip olduklar byk bir avantajd. Osman Gazi 1326da ld ve yerine, ayn yl ierisinde fethettii, stratejik adan nemli olan Bursa ehrini Osmanl Devletinin ilk bakenti yapan Orhan Gazi (saltanat 1326-1359) geti. Bu dnemde Osmanl beyleri kendilerini eitler arasnda en sekininden biraz daha nde gsteren gazi unvann kullanyorlard. Daha sultan olmalarna zaman vard. 1326ya kadar, Anadoluda Seluklularn vrisi olduunu ne sren birtakm devletler ortaya kmt ama Karamanllar Seluklularn gerek vrisi olarak kendilerini gryorlard. Dier beyler, yani Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan, Hamit, Teke, Karesi ve Kastamonu gibi beyliklerin liderleri, bunu kabule yanamamaktaydlar. O ara, Osmanllar ok kk ve ok zayf olduklarndan, Seluklularn mirasl kavgasna karmamay semilerdi. Orhan Beyin ans, dier Mslman beyler birbirleriyle savarken, zayflamakta olan bir Bizans mparatorluuyla komu olup buradan yeni topraklar elde edebilmesiydi. Orhan Bey, devletini Marmara Denizinin gney sahilleri boyunca geniletti ve 1345te de Karesi topraklarnn byk bir blmn Mslman yneticisinin elinden almak suretiyle anakkale Boazn geerek Avrupa yakasnda genilemeyi mmkn kld.

Osmanl Devletinin snrlarn genileten Orhan Bey ya da Orhan Gazi, kendi dneminde ilk kez bir devlet yaplanmasnn oluumuna nclk etti. Bizans mparatoru oannes Kantakuzenos ile yapt ittifak ise Osmanllarn Balkanlarda yaylmasn salad. Daha nce Yarhisar tekfurunun km Holophira (daha sonra Nilfer Hatun) ile evlenen Orhan Gazi, sonradan Kantakuzenosin kz Teodora ile evlendi. Bu dnn bir Yunan halk resmine gre tasviri.

1341de Orhan Bey Bizansn iilerine, Kantakuzenosun rakibine kar taht mcadelesine destek talebini kabul ederek mdahale etti. Orhan Bey, Kantakuzenosun tahta gemesini salad ve bunun karl olarak da imparatorun kz Theodora, Orhann ei oldu. Bundan sonra, en azndan III. Murat (1574-1595 aras tahtta) dnemine kadar Osmanl sultanlarnn Hristiyan eler almas neredeyse bir gelenek haline geldi. Orhan Bey, o zamana kadar anakkale Boazndaki stratejik Gelibolu Kalesini ele geirmi ve Tekirda fethederek de Marmarann kuzey tarafndaki varln emniyete almt. Osmanllar, boaz geerek Balkanlara doru ilerlemeye hazrd. Orhan Bey 1359da ldnde, devletin saha olarak temellerini kurmu olmakla kalmam, buna, Batda janissaries adyla tannan ve yeni birlikler

slm dnyas kle ordular fikrini biliyordu, ancak devirme denilen ve Hristiyan topluluklardan genleri toplayarak, onlar asker ve ynetici sekinler eklinde eitme yntemi bir yenilikti. Bundan nce Osmanllarda yerleik veya srekli ordu yoktu; Osmanllarn asker gc nderine bal boylarn katklarna dayanyordu. Osmanllar her biri kendi nderine sahip bir boylar federasyonu olduundan, sultan hl eitler arasnda en sekininden biraz daha stte bir yerdeydi ve kiisel yetileriyle fetih becerisine gvenmesi gerekiyordu. Orhan Bey, bu sorunu ilk nce kendisi iin Trkmen airetlerinden bir ordu toplamay deneyerek amaya almt, ancak Trkmenler esas olarak svari olduklarndan piyade savann disiplinine uyum salayamamlard. 1330 yl civarnda, Orhan Bey, on iki ile yirmi ya arasndaki Hristiyan genleri toplamaya, bunlara slm benimsetmeye ve sonra da bu genleri yeni birlikler olarak eitmeye balad. Bu genler, nce Trk iftliklerinde Trk-slm gelenek ve grenekleri ile Trkeyi renerek bir raklk dnemi geiriyor, ardndan Saray okulunda zenli bir eitimden geerek devletin ynetici sekinleri arasna katlyorlard. Bekta tarikatnn kurucusu Hac Bekta Veli (1210-1271), yenieri askerlerini kutsadna inanld iin, rgt 1826da datlana kadar yenierilerin pri olarak kalmtr. Bu asker yeniliin olgunlamas kuaklar boyu srd ve zamanla 'devirmeler asker ve ynetici olarak sultann gcn boy liderlerininkinin karsnda artrdlar. Devirilen bu kiiler tek bir kiiye, kendilerinin efendisi olan sultana ballk duydular ve onun kullar, hizmetkrlar oldular ki kul kelimesi genellikle kle anlamnda kullanlr. Sultann bunlar zerinde lmlerine ve yaamlarna karar verebilme yetkisi vard. Teoride bu devirmelerin geldikleri toplumORDUNUN GELM

anlamndaki Yenieri kurumunu da kurmak yoluyla devletin kurumsal temellerini de eklemitir.

Devirme ileminin eriat asndan yasall bir tartma konusuydu. eriat, slm idareyi kabul eden ve cizye yani kelle vergisi deyen gayri-Mslimlere zimm yani koruma altnda kimse stats tanyordu. Bunlar, kendi inanlarnca ibadet etmek ve kendi toplumlarnn kurallarna gre yaamak hakkna sahipti. Sultann bu insanlara herhangi bir ekilde bask yapmas ve erkek ocuklarnn kendilerinden alnmas hukuka aykryd. Ancak, baz ebeveynler kendilerini rahat ve parlak bir gelecein beklediini grerek ocuklarn devirilmeleri iin gnl rzasyla teslim ediyorlard. Byk Osmanl mimar ve kendisi de bir devirme olan Mimar Sinann, kardeinin de devirilmesi iin nfuzunu kulland sylenir. Yine de eriata bal olan sultan, slm hukukun uzmanlar olan ulema bu konuda bir ak bulup bundan yola karak eylemi yasallatrmadka yasay ineyemezdi. Ulema, bu sorunu amak zere u yolu kulland: Eer sultan kendisine verilen cizyeyi iade ederse, bu gayri-Mslim topluluklar artk koruma altnda olmayacaklard ve sultan istedii kadar devirme toplayabilecekti ki bu da sultanlarn yapt ey oldu. Bu eylem, ada hassasiyetlerimize sert hatta barbarca gelebilir ama devirme olarak toplanmak o kadar ekici bir uygulamayd ki, bazen bir Mslman aile, Hristiyan komularndan, kendi ocuklarn da Hristiyanm gibi gstererek devirilmelerini salamalarn isteyebilmekteydi!

lardan soyutlanm olmalar ve dolaysyla bunlara kar bir ballk duymamalar gerekir. Gerekteyse, devirmeler arasndan kp da vali veya sadrazam olanlardan bir ksmnn iinden ktklar toplumlar camiler, ktphaneler ve kprler yaptrarak dllendirdikleri grlmtr. Yenieri olabilme ayrcal, bu insanlardan hr bir Mslman olarak doacak -dolaysyla da devirilemeyecek- olan ocuklarna geememekteydi.

Devirmeler Anadoluda da grevlendiriliyorlard ama asl faaliyet alanlar Balkanlar, zellikle Arnavutluk, Bosna ve Bulgaristand. Devirilenlere bir meslek de retilirdi: rnein Mimar Sinan (14901588) mimarlk hakkndaki bilgilerini bir yenieriyken renmi, sul-

tanlarn mimar olmadan nce yollar ve kprler ina ederek orduya hizmet vermitir. Yenieriler ok sert bir disiplinle eitilirdi; stlerine itaat etmek, birbirlerine kar kaytsz artsz sadk olmak ve askerlik yeteneklerini kstlayacak her trl eyden uzak durmak bunun esaslaryd. Bu nedenle feodal ordulara kar savarken ok byk bir g oluturuyorlard ve dolaysyla da Bat Avrupa ordularna kar stndler. Devirmeler, Osmanl sistemine liyakat yoluyla yani hak ederek bir yere gelme ilkesini yerletirdiler. Devirmeler tamamen yeteneklerine dayanlarak kabul edilirdi ve doumun toplumdaki yeri belirledii Bat Avrupann aksine, genellikle orta halli, krsal kkenliydiler. Devirme usul, zellikle de Osmanl ynetiminin kendinden nceki ynetimden daha rahat olduu durumlarda, fethedilen Hristiyan topluluklarnn imparatorluk sistemine eklemlenmesinde kendini kantlam bir ynteme dnt. Dnemin kaynaklarna gre, Osmanllar, 14. ve 15. yzyllarda 12.000 yenieriden oluan piyade, 8.000 civarnda iyi eitimli sipahi yani svari ve dirlik sahipleri tarafndan salanan 40.000 kiilik eyalet askerleri ile on binlerce babozuktan oluan iyi rgtlenmi ve disiplinli bir gce sahiplerdi. Savalarda tutsak alnm Avrupal askerler ve paral askerler, topu birliklerini oluturmaktayd. Orhann zamanndan beri Hristiyan derebeyleri de hem Anadoluda hem Avrupada savamak zere asker vermektelerdi. 1683 kadar ileri bir tarihte, kinci Viyana Kuatmas sresince, bir Eflk birlii Tunada kpr oluturmakla grevliydi. Szmona kutsal sava (cihad) yrten bir Mslman Osmanl ordusu, Hristiyan birlikler kullanmakta hi saknca grmyordu. Osmanl fetihleri I. Murat (saltanat 1359-1389) dneminde de srd, i. Murat iki cephede savat: Mslman beyliklerin aralarndaki anlamazlklardan yararland Anadoluda ve yine ayn ekilde

ERKEN OSMANLI FETH VE GENLEME HAREKETLER

dank duran Hristiyanlarn (Yunanllar, Bulgarlar, Srplar, Bonaklar ve Arnavutlar) olduu Balkanlarda. Osmanllar, Balkanlar'a birbirleriyle savamakta olan ve Osmanllardan destek isteyen Hristiyan yneticilerin ars zerine girdiler. 1361 ylnda I. Murat, Ankaray Trkmenlerden, Edirneyi de Bizansllardan ald ve Edirneyi 1367de Osmanl Devletinin ikinci bakenti olarak ilan etti. I. Muratn Srp ve Balkan Hristiyanlarndan oluan bir birleik orduyu yendii, Bulgaristandaki Meri Irma kylarnda 1371de yaplan irmen Sava, tpk 1071de Malazgirt Savann Anadoluya yaylmay mmkn klmas gibi, Balkanlarn fethine giden yolu at. Bizans imparatoru Osmanlnn nfuzu altna girerken, Balkanlardaki Hristiyan prensler Osmanlnn vasal olmay ve sultann metbusu olarak Osmanl ordusunda grev yapmay kabul ettiler.

Sultan I. Murat ayn zamanda evlilikler yoluyla da topraklar elde etti, rnein, olu Germiyanllardan gelin alnca, Ktahya ve alt ilesi Osmanllara eyiz olarak verildi. Ayrca Hamitoullar Beyliinden toprak satn ald, ancak, prensipte fetih esas genileme yntemi olarak kald. Ancak, iki cephede savamak zordu ve arada bir Mslman veya Hristiyan gler Osmanllar yenmeyi baarabiliyordu. Bunu frsat bilen Balkanlardaki Osmanl tebaas ayaklanarak I- Murat kendileriyle sava meydannda karlamaya zorlad. Anadolu deil de Balkanlar Osmanlnn merkez blgesi olduundan Murat bu tehdidi ok ciddiye ald. 15 Haziran 1389da, I. Murat 60.000 kiilik bir ordunun banda, Srplar, Bosnallar, Eflkllar, Bodanllar ve Arnavutlardan oluan yaklak 100.000 kiilik bir orduyla arparak onlar Kosova Savanda bozguna uratt. Muratn ordusu, Mslmanlar ve Hristiyanlardan oluan karma bir kuvvetti, iinde Bulgar ve Srp prenslerinin yan sra Trkmen beylerinin birlikleri de bulunmaktayd. Srp Kral Lazar savata can verdi ve I. Murat da muzaffer ordusunu denetlemeye gittii sava alannda, balln bildirmeye gelmi bir Srp askerinin suikastna kurban oldu. Srplarn bu yenilgisi Srp iirinde ve folklorunda efsane boyutlarna ulat; 19. yzylda bu sava bir ulusal ilham kaynana dntrlerek, bugn de olduu gibi, kullanld. Kosova Sava Osmanllarn Balkanlardaki varln

Osmanllar glendike, Bizansllar Muratla samimi ilikiler kurmay denediler. mparator onnes Palaiologos kzlarndan birini I. Murata gelin olarak verdii gibi, kzlarndan ikisini de Muratn oullaryla, Bayezid ve Yakup elebiyle evlendirmitir. Bu iki ehzade Germiyan (Ktahya) ile Karesiye (Balkesir) vali olarak yollanm, buralarda sava ve ynetim hakknda deneyim kazanmlardr. Muratn en gen olu olan ve babasnn yokluunda Bursay yneten Savc Bey, Bizans imparatorunun olu Andronikosla babalarn devirip tahta kendileri gemek zere bir komplo kurdu. Bu komplo ortaya knca Savc Bey idam edilirken, Andronikosun ise Bizans tresince gzleri daland. Muratn lmn takiben I. Bayezid (saltanat 1389-1402) Kosovada sultan ilan edildi. lk uygulamas, kendi soyunun garantisi iin, kardei Yakup elebinin katli oldu ve bylece Osmanlda karde katli geleneini de balatt. Bu uygulama eriata karyd ve ancak Fatih Sultan Mehmed zamannda yasallatrlacakt. Fatih, eer Tanr sultanl oullarndan birine ihsan ederse, bu oulun dzenin dirlii iin kardelerini ldrtebileceini ilan etti. Ulema, bu uygulamay karde katlinin devletin bekas iin meru olduunu, uygulamann istikrar saladn ve dolaysyla devleti glendirdiini savunan bir fetva ile merulatrd. Savc Bey sultana kar komplo kurduu iin katledilirken, Yakup elebinin bodurulmas ve yllar iindeki dier karde katli olaylar nleyici tedbir olarak gerekletirilecekti.

perinledi ve Kosova blgesi ise sahip olduu maden kaynaklar ve zellikle, topuluk iin ok nemli olan kurun ve inko sayesinde Osmanl ekonomisinde nemli bir yer edindi. Bu sebeple de Osmanllar ile Habsburglar blge iin uzun sre birbirleriyle savamay srdrdler.

Osmanllarn genilemesi Bayezidin parlak nderliinde devam etti ve Bayezid Anadoludaki hkmranln Aydn, Mentee, Saruhan, Germiyan ve Karaman beyliklerini yenerek glendirdi. 1391de mparator oannes Palaiologosun lm zerine Bizans kuatt ve Bizans kurtarmak iin yola kan bir Avrupa hal ordusunu 1396da

Niboluda yenilgiye uratt. Selaniki ele geirdi ve Bizans kuatmasn, kuatmay kaldrmas karlnda hara alana kadar srdrd.

Anadolunun Bayezide yenilmi ve mlksz braklm beyleri, Mool nderi Timura Bayezidin Mslman yneticilere kar sava amasn engellemesi ve kendilerini tahtlarna yeniden oturtmas amacyla bavurdular. Cengiz Handan beri en gl Mool hkmdar ve dnya tarihinin en byk fatihlerinden biri olan Timur, Orta Asyaya ve Gney Rusyadaki Altnorduya boyun edirmi; 1398de Hindistan ele geirmi; ran, Irak ve Suriyeyi igal etmiti. Timur, Anadoluya geerek 1402deki Ankara Savayla Osmanllar yenilgiye uratt. Bayezid ele geirildi ve sekiz ay sonra, tutsakken ld.

14. yzyl boyunca Osmanllar egemenlikleri altna aldklar beyliklerin gcn beyliklerin dndan Hristiyan genlerin toplanmas, sadece Osmanoullarna sadk olacak ekilde Mslmanlatrlmas ve eitilmesine dayanan devirme sistemiyle zayflatmaya baladlar. Fakat 15. yzyla varldnda, Anadoluda henz bir siyasi birlik istei veya beylikleri etkileyecek ve daha sonralar milli btnlk olarak tanmlanacak bir duygu yoktu. Aslnda, bu beyliklerin her biri dierinin byyen gcne kar kskanlk duyuyordu ve zellikle de Osmanl Hanedannn artan gc tedirginlik yaratyordu. Anadolu, rekabet halinde olan ve komularnn genilemelerine kar savaan beyliklere blnmt.

Timurun Anadoluya mdahalesi ksa sreliydi ama ok nemli sonular dourdu. Osmanl gcn yok etmi, Anadolu beyliklerine geici bir hayat hakk tanm ve Bizansn mrn bir elli yl daha uzatmt. Timur, 1405te Anadolu beyliklerini kendi kaderleriyle ba baa brakarak ld. Osmanllar yeniden toparlanmaya alrken, kimin baa geecei Bayezidin oullar arasnda kavgaya yol at ve I. Mehmed (saltanat 1413-1421) 1413te nihayet sultan olarak tannd.

I. Mehmed, 1421deki lmne kadar Timurun ele geirdii topraklarn byk ounluunu geri ald gibi Venedik saldrlarndan korunma amacyla kk bir donanma bile kurmutu.

Amasya sancak beyi olarak grev yapan II. Murat (saltanat 14211444; 1446-1451), Mehmedin yerine geti. Ancak, gcn toplayamadan biri Bizans dieri de Germiyan ve Karaman beyleri tarafndan desteklenen iki sultan adayyla uramas gerekti. 1426ya gelindiinde her iki beylik de Muratn himayesindeydi ve ona hara dyorlard. Sonralar, Murat Makedonyaya ilerledi ve 1428de stratejik adan nemli liman kenti Selniki Venediklilerden geri ald. Murat, bundan sonra, bir yandan Macar Kral Janos Hunyadi (1387-1456) komutasndaki Avrupallara, dier yandan ayaklanan Karamanllara kar iki cephede savamak zorunda kald. Murat Karaman 1444 Temmuzunda yenilgiye uratt ama Macarlarla on yllk bir atekes imzalamas gerekti. Ardndan, olu Mehmed adna tahttan feragat ederek Manisaya ekildi. Macarlar, Osmanllarn zayfln hissederek Osmanl topraklarna girdi ve atekesi bozdu. Yenieriler Murat yeniden greve dndrdler ve Hristiyan gler 1444te Varnada bozguna uratldlar. Hristiyan glerin Osmanllar Avrupadan karma umudu, 1448de byk bir orduya komuta eden Hunyadinin Kosovada yenilmesine kadar srd. Murat Edirnede ld ve daha sonra Fatih olarak nlenerek II. Mehmed (saltanat 1444-1446; 1451-1481) ikinci kez tahta kt. FATH SULTAN MEHMED VE ETKS Mehmedin n, 29 Mays 1453te Bizansn fethedilmesine dayanr. Bu, ok nemli olsa da, hkmdarlnda nihayet evresindeki Anadolu beylerinin gcn krma ve beylerden farkl olarak hizmetinde bulunan, dolaysyla kendine tamamen sadk ve hayatlar konusunda tm karar kendine ait olan devirmelerin egemenliini kurmas, Osmanl tarihi asndan daha nemlidir. Bylece, sultann gndelik ileri ve hatta ordunun ynetimi konularn sadrazama brakmasyla, Osmanl mparatorluu daha otokratik ve daha brokratik bir ynetim sistemine geti. Glerini beyliklerle aralarndaki ilikilerden alan ayanlar snf, siyasal etkilerinin, topraklarnn ve mallarnn byk bir ksmn kaybederek tamamen devlete baml hale geldiler. Belki

de bu uygulama Avrupada olduu gibi Saraya kart bir g oluturacak bir toprak sahibi soylu snfnn Osmanl mparatorluunda oluma olasln engellemitir. Sultan, zaman ierisinde kendini ynlendirecek olan sadk hizmetkrlarca desteklenen bir otokrata dnt. Ancak, slm ideolojisi sultann da eriata hesap vermesini ngrdnden, hr domu Mslmanlardan oluan ulema bamsz bir siyasi g olarak varln srdrd.

Osmanllar 1915e kadar stanbul, Dersaadet, Konstantiniye olarak da adlandrmaya devam ettikleri Bizans ele geirdikleri ve Romann grevini devraldklarn dnmeleri nedeniyle kendilerini bir imparatorluk misyonuna sahip olarak da grdler. Her ne kadar ehir zorlu bir kuatmadan sonra dm olsa da, pek ok Rum Ortodoks, iki Kiliseyi birletirerek Papalkn egemenliini salamak isteyen Katoliklerin aksine kendi inanlarn srdrme hakk tanyan Osmanllar memnuniyetle karlad. Sultan Mehmed, Ortodoks Kilisesine bir kelle vergisi vermesi karlnda tebaas zerinde tam yetki tand. Ermeni Kilisesi de yeni bakente tanarak din ve kltrel zerklik kazand. Ksa sre iinde, devlet ile din cemaatler arasnda, 18. yzylda millet sistemine, yani gerekte zerk din toplumlara dnecek olan bir iliki kuruldu. Laiklik ncesi Osmanl toplumunda, din ballk kiisel bir mesele deil, toplumlar ilgilendiren bir meseleydi. nsanlar konutuklar dile veya ait olduklar etnik gruba gre deil, doduklar Kiliseye gre tasnif ediliyorlard. Her topluluun dinsel ve toplumsal yaam geleneklerine gre ayarlanyordu ve bireyler o toplumun yasalarna uymak durumundayd. Mslman milleti, etnik zellikleri veya dilleri ne olursa olsun tm Mslmanlar' (Trkleri, Krtleri, Araplar ve mhtedileri) kapsyordu; ayns sadece Yunanllar iin deil, Balkan Slavlar ve daha sonralar da Arap dnyasndaki Hristiyanlar ieren Rum Ortodoks milleti iin de geerliydi. Ayn durum Yahudi ve Ermeni toplumlar iin de sz konusuydu. Ancak 19. yzylda, milliyetiliin ortaya kyla milletler bir etnik renk edindiler ve Srplar, Bulgarlar, Katolikler, Protestanlar kendi toplumsal rgtlenmelerine kavutular. Ancak, 1919da bile Yunanl Katolikler, Anadoluyu igal eden Yunan Ortodoks ordusundan ziyade kendileri-

mparatorluk olma ykmll, II. Mehmedi ayn zamanda topraklarn her ynde geniletmeye yneltti. Gney Srbistandaki ve Eflktaki Osmanl etkisini artrd. 14. yzylda glenmelerinden beri, Osmanllar iin ticaret nemli olmutu, ama stanbulun fethiyle, deniz gc ve uluslararas ticaret Osmanlnn hem gvenlii hem de ekonomisi iin hayati nem kazand. Venedik bir rakip haline geldi; Osmanllar donanmalarna ve ehrin gvenliine zen gstermeye mecbur kaldlar. Fatih, bu dnceyle Midilli Adasn ele geirdi ve Boazlar tahkim etti. Venediki 1479da bir antlama imzalamaya zorlayana kadar Akdenizde bask altnda tuttu. Daha sonra Krm ele geirerek Krm Tatarlarn kendine balad ve Karadenizi bir Osmanl glne dntrd. Osmanllarn genilemesi II. Mehmedin 1481deki lmne kadar Rodosa ve hatta Osmanllarn Otrantoyu ele geirdii Gney talyaya uzanan seferlerle srd.

stanbul, 1453teki fetihten sonra bir dnya imparatorluunun bakentine yarar biimde yeniden dzenlendi. II. Mehmed, tm imparatorluktan zanaatkrlar getirterek bunlar stanbulun yeniden inas iin kente yerletirdi. stanbulun nfusu, zellikle 1492de spanyada yaayan ve Yahudilerin kovulmas sonrasnda imparatorlukta yerlemeleri iin davet edilmeleri ve ounun bakenti semesiyle, giderek artt. 1500 ile 1600 arasnda stanbul Avrupann en nemli kentlerinden birine dnt; 1600de nce Paris daha sonra da Londra tarafndan geilene kadar en byk nfusa sahip kentlerden biriydi.

ni talyan Katoliklere yakn hissetmekteydi. Millet sistemi, Osmanllarn asimilasyona ynelik bir abaya girimediklerini, sadece imparatorluun rahat ilemesini salayacak pratik bir eklemlenmeye yneldiklerini dndrmektedir.

II. Bayezid (saltanat 1481-1512), kardei Cem Sultanla (14591495) taht iin mcadele etmek zorunda kald. nce, yenierilere, ballklarn salama amacyla clus bahii ad altnda rvet verdi; sonralar bu, tahta kan her sultann kabullendii bir uygulamaya dnt. Cem yenildi ve onu ellerinde tutmalarna karlk her yl

45.000 duka altn denen Rodos valyelerine snd. Cem daha sonra, onu gzaltnda tutmak iin Bayezide antaj yapan Papann bir tutsa olarak lecei Napoliye gtrld. Tarihiler Cemin tahtta hak iddias ve Batl glerin bunu kullanmasyla dikkati datlmam olsayd, Bayezidin neler yapabileceini tartmtr. talyada o dnemde hkm sren anari ortam ve Franszlarn talyay 1494te rahata ele geirmeleri gznne alnrsa, Osmanllar talyay dize getirerek dnya tarihini deitirebilirlerdi. Romada, kentin Konstantiniyeyle ayn kaderi paylaaca endiesi vard. 15. yzyla gelindiinde, Osmanllar kendilerini hara toplayan bir imparatorluk yerine dnya ticaretine baml bir devlet olarak yeniden biimlendirmilerdi. Cenova ve Venedik arivlerinde yaplm yakn tarihli aratrmalar Osmanllarn blgede ticareti ok ciddiye aldklarn gstermektedir. 14. yzyl balarndan itibaren fetihleri, ticaret asndan blgeden gelir getiren Gelibolu ve anakkale Boaz gibi stratejik noktalarn ele geirilmesine dayanyordu. Osmanllar, Temmuz 1496da Venediki yendikten sonra, Venediki yllk hara vermekten muaf tuttular ama bunun yerine Venedikin ihracatndan Osmanllara yzde 4lk bir vergi vermesini art kotular; ticaret Osmanllar iin hara kadar nemli hale gelmiti. OSMANLI MLKNN GENLEMES

Avrupada savamann dnda, Osmanllar Msr ile Suriyede Memlklar ve randa Safevler gibi rakiplerin tehdidine maruz kalyordu. Safevlerle olan rekabet, Osmanllarn Snn ve ortodoks slam ile Safevlerin i ve heterodoks slm arasnda bir ideolojik rekabete de dnmekteydi. Bu uzun soluklu ekime iki imparatorluun da enerjisini tketmekteydi ve Avrupa gcnn ykselii karsndan her iki devletin de greceli gerilemesinin sebebiydi. Babas Bayezidi deviren I. Selim (saltanat 1512-1520), dikkatini Douya evirmeye ve ah smailin ykselen gcnn karsna kmaya mecbur kald. 1514te Yavuz Sultan Selim Safevleri aldranda

yenilgiye uratt ve Azerbaycan ile Gneydou Anadoluyu ele geirdi. ki yl sonra, Selim Memlklara kar sefere kt ve Suriyeyi 1516da, Msr da ertesi yl Osmanl topraklarna katt. Msrdaki tarm ve ticaret, stanbula, Hindistan ve Asyayla ticaretten elde edilen gelirlerin yan sra, nemli zenginlik kazandrd. Osmanllar ayrca Mekke ve Medine kutsal kentlerinin koruyucusu oldular ve statleri dnyadaki en gl Mslman devlet olarak belirlendi. Kuds slamn nc kutsal kenti oldu ve Osmanllar burada ticaret hayatn canlandrmak iin uratlar, birok vakf kurdular; Yavuzun halefi Sleyman da Kudsn surlarn yaptrd. Kuds, am veya Halep gibi byk bir blgesel bakent olmad ama slmn kutsal meknndan biri olarak byk dinsel neme kavutu. mparatorluk, yzlmn ikiye katlamt ve slm unsuru Arap eyaletlerinin katlmasyla glenmiti. Ayrca, Msr, Osmanllar Kzldeniz ve Hint Okyanusundaki Portekizlilerle dorudan iliki iine sokmutu. 16. yzylda, dnyadaki denge Akdenizden Atlantike kayd. Kristof Kolombun 1492de Amerikay kefi ve 1498de Vasco da Gamann Afrikann gneyinden Hindistana varan yolculuu slm dnyasnn nemini ortadan kaldrmasa bile zayflatt. Sonuta Asyayla olan ticaret tamamen bitmediyse de Osmanl hzinesi daha az gelir elde etmeye balad. mparatorluk ayn zamanda sadece sultan tarafndan ynetilemeyecek kadar geniledi ve sorunlu olmaya balad; bylece sultan her gn biraz daha fazla olarak brokrasisine dayanmak zorunda kald. Devirme yntemiyle ykselen erkekler de Saraydaki kadnlar gibi daha etkili olmaya baladlar. Sultan Sleyman (saltanat 1520-1566) belki de Osmanl sultanlarnn en nlsdr. Trkler tarafndan Kanun, Batllarca da Muhteem Sleyman olarak tannr. Sleyman, seleflerinin izinden giderek imparatorluu geniletmeyi srdrd, 1521de Belgrad ald, 1529da Viyanay kuatt. Osmanllar Kutsal Roma-Germen mparaKANUN SULTAN SLEYMAN

Ticaret Osmanl ekonomisinin nemli bir paras olmutu; Mslim veya gayri-Mslim Osmanl tccarlar Avrupada zellikle talyada- ve Asyada ticaret yapyorlard. Bunun bir sonucu olarak, 1535te Sultan Sleyman, Fransz tccarlara kapitlasyonlar olarak bilinen birtakm ayrcalklar tand. mparatorluk snrlar iinde bulunduklar srece, Osmanl hukuku ihll edilmemek kaydyla kendi hukuklarna ve detlerine gre yaayabileceklerdi. Zaman iinde bu kapitlasyonlar dier Avrupa devletlerini de kapsad ve Avrupa ile Osmanllar arasnda ticaretin genilemesine yol at.

toru V. Karl ile Fransa Kral I. Franois arasndaki Avrupa atmasna aktif olarak katldlar; Osmanllarn rol, Karln Martin Lutherin Protestan reform hareketini yok edememesi balamnda hayatidir. Avrupadaki savalar Kanuni'nin 1566da Macaristana yapt bir seferi ynetirken lmesine kadar srd. Ayrca Safevlere kar da savap 1534te Badat fethetmitir.

Osmanl donanmasnn bymesi Akdenizi, blgede ticaretin gvenliini salama amacyla kontrol altnda tutmak olarak aklanabilir. Bu amala Kanuni Kuzey Afrika sahilinin hkimiyetini V. Karldan almak; Cezayir, Tunus ve Libyada Osmanl ynetimini kurmak zere Barbaros Hayrettinden yararland. Basra Krfezini denetimi altnda tutan Portekiz gcn yok etmek iin de nemli bir aba ortaya konmusa da, 1538de Osmanl donanmas Hindistanda Gucerat Yarmadasnn gneyindeki Diuya kadar yapt Hint Seferinden, Portekiz donanmas karsnda tutunamayarak geri dnmtr. Osmanl gemileri, Akdenizin daha sakin sularna gre ina edilmilerdi ve Portekiz kalyonlaryla boy lemezlerdi. Belki de bu yzden Osmanllar, haritasn karmalarna ve hakknda ok ey biliyor olmalarna ramen Atlantike almay denemediler. Tpk Dou Asyadaki inliler gibi, Osmanllar da Dou Akdenizdeki imparatorluklarndan memnundular. Kanuni Sultan Sleymann ynetimine kadar, Osmanl mparatorluu, zerk saylabilecek din cemaatlerden oluan ok dinli bir iftiler, esnaf ve zanaatkrlar toplumu zerinde hkm sren ve ki-

mi zaman ulema tarafndan ynlendirilen bir asker-brokratik ynetici snfa idare edilen istikrarl bir ekil almt. Ynetim ve yasama erkleri padiahta toplanmt ve padiaha, imparatorluk genileyip daha brokratik bir hal aldka sultann yetkilerinden daha fazlasn ellerinde bulunduran vezirler yardmc oluyordu. Kanuninin lmnden sonra sadrazam sultann pek ok yetkisini eline almaya balad ve padiah gitgide daha fazla Saray merkezli hale geldi. GayriMslim toplumlarn liderleri olarak cemaatlerinin din ve toplumsal ihtiyalarna bakan patrikler, padiahn korumasndaydlar. Farkl toplumlar asimile etmek amal almalar yaplmamt; bu toplumlar sadece gndelik etkileimlerin normallemesi ve kltrel deitoku iin bir sosyal ereve yaratmak zere sisteme katlmlard. 19. yzylda milliyetiliin ortaya kmasna kadar sistem iyi ilemekteydi ve her toplumun eer asimile edilmi olsalard olanak bulamayaca ekilde kendince yaamasna olanak tanmaktayd. Osmanl ynetimi o dnem iin Avrupayla kyaslandnda ileriydi ve Hristiyan kyller Osmanl ynetimini kendi dindalarnn feodal ynetimlerine kyasla daha rahat bulmutu. Barbar olarak dnd Trklere kar hogr beslemeyen Martin Luther (14831546), kyllerin vergiler daha hafif olduu iin Osmanllara meylettiini kabul ediyordu. Osmanl vergileri, padiah mreffeh topraklar fethettii srece hafif kalmay srdrd, ancak fetihler sona erdikten sonra arlat.

stanbulun fethiyle, Osmanllar baz Bizans ynetim uygulamalarn benimsediler. Padiah gitgide daha zor eriilir hale geldi, gndelik ileri sadrazamn bakanlnda toplanan ve dier vezirlerden oluan Divan- Hmayun'a brakt. Divan- Hmayunun balca yeleri Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, stanbul kads, defterdar, mhrdar ve de vezir rtbesindeyse yenieri aasyd. Sonradan, eyhlislm yani en st dzey din otorite, reislkttap yani d ilikilerden sorumlu vezir ve donanma komutan olan kaptanpaa da divana eklendiler. Rtbesini belirten iki tu'a sahip bir paa bir eyaletin valisi olarak atanrken, bu eyaletler tek tua sahip dier paalarca ynetilen

Toprak devlete aitti ve imparatorluk ekonomisi, devletin temel gelir kaynaklar olarak hem topran hem tarm retiminin denetimine dayanmaktayd. Topraklar, gelirleri maa olarak, yneticiler olan beylere ve vezirlere verilen tmar'lara ayrlmt. Bu tmarlar, Kanun Sultan Sleyman dneminde imparatorluun snrlar alabildimiras yoluyla gelecek kuaklara ine geniledi. Ancak bu fetih siyakalmazd ve sahibinin lm ze- setinin bir de ekonomik yn vard; rine bu topraklara el konabilirdi. nk kimi zaman fethedilen topTopraklar topra kontrol eden raklar korumak iin yaplan masrafkiinin vrislerine geemediin- lar, buralardan salanan gelirlerden daha fazlayd. Kanuninin talyan den, Avrupadaki gibi bir toprak Tiziano okuluna mensup bir ressam sahibi snf oluamad. Teoride, tarafndan yaplm bir portresi. kyller, toprak sahibine haralarn dedikleri srece, iledikleri topraklardan karlamazlard. Bu nlem, iftilere devamllk gvencesi verdii gibi, Osmanl tarihinde kyl ayaklanmalarnn olmamasn da aklayabilir. Kanun Sultan Sleyman dnemi, geleneksel olarak Osmanl mparatorluunun zirve noktas olarak kabul edilir. Sleyman, bir dnya imparatorluunun temellerini atan ilk on byk hkmdarn sonuncusu olarak tanmlanr. Bu imparatorlar sadece byk fatihler deil, ayn zamanda topraklarn dnsz bir bilgelikle yneten yetenekli yneticilerdi. Sleyman'dan sonra tahta kan sultanlarn haremin zevklerine sava alanndan daha fazla nem veren, genelde beceriksiz, sradan ve yoz adamlar olduu sylenir; ancak, IV. Murat (1623-

sancaklara blnmekteydi. Bunun altnda bir kad ve yerel halk temsil eden toprak sahiplerince ynetilen blgeler, yani kazalar yer alrd.

Bu aklama, Bat Avrupann ykseliine paralel olarak Osmanlnn gerilemesine ek bir aklama olarak sadece bir lde dorudur ve ada akademik dnya yeni aklamalar aramaktadr. 16. yzyla gelindiinde, Osmanl mparatorluu, hem kendi iinde hem darda, son derece farkl bir ortamda ilemekteydi: Devlet, asl amac topraklarn geniletmek olan ve dolaysyla bir sultan-serdarn ordularna nderlik etmesine gereksinen bir devletten ticaret ve genilemekte olan Avrupa gibi ekonomik konularla ilgilenmesi gereken brokratik bir devlete dnmt. Osmanllar, ne kadar yetenekli olursa olsun tek bir kimse tarafndan ynetilemeyecek bir dnya imparatorluu yaratmlard. ktidarn aktarlmas gerekiyordu ve sultanlar, bir sadrazam ile vezirlerden oluan bir divan, yani bir eit bakanlar kurulu kurmak zorunda kalmlard. Sleymann hkmranlnda durum net deildi ve sultan, gcnn artmasndan kskanlk duyduu sadrazam brahim Paay idam ettirtmiti. Ancak, halefi olan II. Selim, sadrazamna ve brokrasisine ylesine baml hale gelmiti ki sadrazam daha sonralar Bbli diye tannacak kendi konutunun sahibi olmutu. Ayn sebeple, imparatorluk haremi de 16. yzylda bir siyasal iktidar oda olarak ortaya kmtr. Sadrazam genelde sultana, sultann bir yaknyla yapt evlilik yoluyla balyd; dolaysyla da haremle ve haremdeki, sultann annesi veya gzde cariyesi olan valide sultan gibi gl kadnlarla dorudan balants vard. Bazen sultan reit deilken tahta kard ve bu sebeple sultann annesi, hkmdar erikin olana kadar srecek bir vesayetin banda yer alrd.

1640 aras tahtta) gibi bir sultan bunlarn arasnda istisna olarak grlr. Beceriksiz hkmdarlar, Fatih Sultan Mehmed gibi byk sultanlarn ferasetinden yoksun olduklar iin, ynetimi fel edip imparatorluu da zayflatyorlard. Ancak imparatorluk, Sokullu Mehmed Paa ve imparatorluu elli yl kadar yneten Kprl ailesinden kan sadrazamlar gibi stn yetenekli devlet adamlar veya arada bir rastlanlan IV. Murat gibi dirayetli sultanlar sayesinde ayakta duruyordu.

16. yzyln ortalarna gelindiinde imparatorluk zellikle krl biimde, ekonomik kar iin kullanlabilecek topraklar asndan genilemesinin u snrlarna ulamt. Bu, Osmanl emperyalizmi ile spanya, ngiltere, Hollanda gibi Avrupal glerin emperyalizmleri arasndaki farkt; bu glerin emperyalizmdeki amalar genelde ekonomikti ve smrgelerini sonuna kadar yamalamaktaydlar. Osmanllar ise, emperyal ar genileme durumunun klasik bir rneiydiler. Orta Avrupada, Kuzey Afrikada, Kbrsta byk kuvvetler ve Akdenizde, Egede, Kzldenizde gl donanmalar bulundurmalar gerekiyordu. Kutsal Roma-Germen imparatorunun ve mttefiklerinin yan sra, Osmanllar Rusyann Krmda ykselen gcnn yaratt tehditle de yzlemek zorundaydlar. Anadoluda Safevler gebe Trkmen airetleri arasnda yaptklar ilik propagandasyla bir tehdit unsuruydular. Tm bunlar hazine zerine byk bir yk oluturmakta, Osmanllar mali ykmllklerini yerine getirmek iin yeni yollar bulmaya zorlamaktayd.

D dnyada arlk merkezinin Akdeniz havzasndan Atlantik dnyasna kaymasyla byk bir dnm olumaktayd. Keifler ayla birlikte Osmanllarn yzyllardr ellerinde tuttuklar ticaret yollar nemlerini yitirmi, imparatorluun ticaretten elde ettii gelir azalmt. Ancak bu kademeli bir sreti ve imparatorluu hemen etkilemedi. Yine de, imparatorluun siyasal ve sosyal yapsna bal olarak, ortada bariz bir zm yoktu. Osmanl ekonomik sistemi, Batnn merkantilizminin ve endstrilemesinin tehdidine kar durmaktan cizdi. BR DEVRM AI Bat dnyasnda, feodalizmden ticar kapitalizme dnm, devrimle betimlenmiti: ykselen orta snflar -yani burjuvazi- siyasi iktidar iin savamak zorunda kalmt. Bu, ngilterede 1640 ile 1688 arasnda Muhteem Devrimle sonulanm, Fransada devrim 1789 ile 1815 arasnda gereklemiti. Feodal snfn gcne kar kacak

kuvvette bir burjuvazinin olmad spanya ve Rusya gibi lkelerde devrim olmad ve eski ynetici snflar iktidarda kaldlar. Bu durum Osmanllarda da aynyd. Dzeni salayarak tccar ve reticilerin servet kazanmasna izin verecek kadar gl bir ynetimi korudularsa da bunlarn kendi karlarn savunabilecek bir siyasi g olmasn engellediler. Osmanldaki durum, tccarlarn din ballk zerinden Rum Ortodoks, Katolik, Ermeni, Yahudi ve Mslman olarak- ayrlm olmasyla daha da zorlamt, nk tccarlar haklarn savunacak ortak bir grup olarak hareket edemiyorlard. Osmanllar, ekonomi asndan ticaretin nemini kavrasalar da hibir zaman sadece ticaret snflarnn karlaryla ilgili olmadklar gibi, ekonominin hzl bymesine dair bilinli bir ilgi de gstermediler. Yine de tketicinin hakknn koruyucusuydular; en nemli grevlilerden biri, ar ve pazarlarda fiyatlar, mallarn kalitesini, l ve arlklar denetleyerek tketicinin aldatlmadndan emin olmakla grevli muhtesip'ti. Bu bile, kendi znde kapitalizmin ve bir pazar ekonomisinin gelimesini engelliyordu. Yine de, teoride ellerine frsat verilse, bir burjuvazi dnmn gerekletirme roln oynayabilecek birtakm zengin tccarlar vard. rnein, eytanolu olarak bilinen ve saygn bir Bizans ailesinden gelme bir Rum tccar, krk ticareti ile imparatorluk apndaki tuz tekelinden bir servet elde etmi, bu sayede Osmanl do-

Valide-i muazzama diye de bilinen Mahpeyker Sultan ya da Ksem Sultan. Osmanl saray kadnlar arasnda en ihtirasl olarak, zellikle taht kavgalar srasnda eitli entrikalar evirmekle n salmtr. Turhan Sultann bir tertibi sonucunda ldrlen Ksem Sultann dneminde Avrupal bir ressam tarafndan izilmi gravr.

nanmasna altm gemi donatmt. Ancak, onun artan servetinden ve kudretinden tedirgin Olan III. Murad onu 1578de idam ettirdi. Daha baka zengin Osmanl Sarraf ve tccarlar da vard ama Osmanl ynetici snf bunlarn devletin veya ekonominin karakterini etkilemesine asla msaade etmedi. Avrupada bile byle bir deiiklik bir devrim gerektirirken, Osmanl Devleti bylesine radikal bir siyasal ve toplumsal dnme izin vermeyecek kadar kuvvetliydi. Dolaysyla, eitli bakaldrlar olduysa da siyasal dzenin ve bunu destekleyen toplumsal sistemin bandan, var olan ynetici snf bir bakasyla deitirecek, imparatorlua yeni bir grnm ve yn getirecek iddetli bir dnm gemedi.

Bu, Osmanllar etraflarnda olan biteni anlamad' demek de deildi; Avrupada olan bitenden haberdardlar. Devaml olarak Avrupadan gelen bir yabanc akn vard ve bu gelenlerden bazlar, genelde asker uzman olarak, burada yerleip imparatorluun hizmetine giriyorlard. Cenova ve Venedik gibi talyan kent-devletleriyle Osmanlnn ilk gnlerinden beri ticari ilikiler vard ve Mslman tccarlar da talyan kentlerine yerlemilerdi. Fatih Sultan Mehmed, sanat almalar iin talyaya renciler gndermiti ve papayla yazmaktayd. Sonu olarak, Osmanllar, yaknlarndaki gelimelerden aka haberdardlar ama bu gelimeleri kendi karmak, ok dinli toplumlarna uygulayamyorlard. Ayn zamanda, Avrupadaki deiikliklerin kendi toplumlarn nasl etkilemeye baladn da kavrayamadlar, ama bu, imparatorluun ve imparatorluk ynetici snfnn karakteriydi: tutucu ve statkoya balydlar, bu yzden bir tccar snfnn ortaya karak devleti dntrp eski ynetici sekin tabakay yerinden etmesine izin vermezlerdi. Osmanllarda devletin ekonomik politikasn belirleyen ilke vard: kent ekonomisini, zellikle de stanbul'unkini dzenli tutarak ordunun, brokrasinin ve Sarayn iyi beslenmesini salamak; kentsel ve krsal kesimlerden vergilerle gerekli geliri elde etmek; kentlerde ve krsal kesimde etkin kontrollerle statkoyu srdrmek. spanyol imparatorluu da 16. yzylda ve daha sonralar benzer bir politika gtt, ancak imparatorluk olmasna ve byk servetine karn, burjuva toplumuna geii yapamayarak

tccar snflarca ynetilen bir lke olarak, Hollanda ve ngiltere gibi Avrupa devletlerinin gerisinde kald. Bu, bazlarnn iddia ettikleri gibi bir din meselesi (slm veya Katoliklik kaynakl) deildir; Aydnlanma ncesi emperyalizminin znde vardr.

Ancak, Osmanl gerilemesi sert ve hzl bir biimde gereklemedi. mparatorluk 17. yzyl boyunca kendini savunabilecek ve hatta 1683te Osmanl ordularn ikinci kez Viyanann surlarnn nne kadar getirecek bir sefer dzenleyebilecek kadar glyd. 15701571de Osmanllar Tunus ile Kbrs ele geirdiler ve Avrupa gleri bu tehdidi glerini birletirerek 1571de Osmanl donanmasn nebahtda (Lepanto) byk bir yenilgiye uratacak kadar ciddiye aldlar. Osmanl mparatorluunun gc ylesine bykt ki Sadrazam Sokullu Mehmed Paa, Sultan II. Selime, nebahtda yok edilen donanmann kolaylkla yeni ve daha iyi gemilerle yenilenebileceini bildirdi. Ancak, yenilginin sonucunda II. Selim Venedikle ve Kutsal Roma-Germen imparatoruyla bar antlamas yapmak zorunda kald. II. Selimin (saltanat 1566-1574) ynetimine gelindiinde, iktidarda, Sokullu Mehmed Paann (1505-1579) yan sra sz sahibi olanlar oalmt, ancak bunlarn hibiri Sokullu kadar byk devlet adam deildi. Sokullu Mehmed Paa, Bosnann Sokol kasabasnda domu ve devirme sisteminden yetimiti. Brokraside ykselerek 1565te sadrazam olmadan nce Sleymann torunu ve II. Selimin kzyla evlenmiti. mparatorluu, sultan deil, 1579daki lmne kadar o ynetmiti.

ranla 1578-1590 arasndaki, Avusturyayla 1593teki gibi olaan savalarn yan sra, Osmanllar ayn zamanda 17. yzyl krizi olarak tanmlanan bir skntyla da ba etmek zorunda kaldlar. Bu kriz, bir araya gelmi birtakm faktrlerin birlemesiyle stesinden gelinmesi gereken zorlu bir durum olarak Osmanllarn karsna kt. Daha nceki aratrmaclar, bunun, Amerikadan gelen altn ve gmn Akdeniz sistemine Batyla olan ilikisi sayesinde girmesi sonucunda Osmanl ekonomisinde enflasyona ve baskya sebep olduunu savunuyorlard. Hazinenin ordu ve ynetimin masraflarn karlamak iin

daha fazla para bulmas gerekiyordu. Yeni aratrmalar, nakit para ekonomisinin Balkanlarn ve Anadolunun ky blgelerinin byk blmne yayldn, bu srecin 16. yzylda Yeni Dnya altnnn gelmesiyle hzlandn ve bunun sonucunda da ticarilemeyi artrdn iddia etmektedir. Bylelikle vergiler mal yerine nakit olarak toplanmakta ve bu imparatorluun baz blgelerinde topra elde tutma yntemini deitirmekteydi. Nfus art ve kentlemede yaanan genileme; ekonominin para odakl hale gelmesinin artrd paraya talep ve imparatorluun kstl kaynaklarna uygulad bask, enflasyonist hareketi hzlandrmtr. Devlet, Habsburglara ve Safevlere kar srdrd ypratc savalar iin daha byk bir asker gc finanse etmek zorunda kalmaktayd ve acil bir zm yolu, sikkelere gmten ok pirin koyarak parann deerini azaltarak paray devale etmekti. Bunun sonucu sosyal kargaayd ve 1589da stanbuldaki yenieriler ayaklanarak azalan maalarn, den yaam standartlarn protesto ettiler. Bu ayaklanmalar, 1592de bastrlana kadar srd. 1590larda, Orta Anadolu toplumsal kargaayla, adn ilk isyan balatan din liderin adndan alan Celali syanlar olarak bilinen kyl ayaklanmalar araclyla tant. iddetli memnuniyetsizlik devletin otoritesini de sarsarak 1650lere kadar srd. YENER-ULEMA TTFAKI Tm bu sorunlara ve asker gerilemelere karn, Osmanllar 17. ve 18. yzyllarda kendilerini korumay baardlar. Bu uzun soluklu krizin en ciddi sonularndan biri, devlet ve toplumda herhangi bir yapsal reform olaslnn nne geen ulema ile yenieriler arasndaki bir ibirliinin ortaya kmasyd. Askerler, tam anlamyla silah zoruyla iktidar ynlendirirken, ulema da ideolojik meruiyet salyordu, rnein, Osmanllar 1627de bir matbaa kurmu olan Rum toplumunun izinden gidememiti, nk ulema, matbaann eriatn ihll edilmesi demek olduunu bildirmiti. Bundan yzyl sonra, bir Macar dnmesi olan brahim Mteferrika matbaay kurdu, ancak bu matbaa kartlarn youn tepkisi sonucunda kapatld 1742ye kadar ayakta kala-

bildi. Matbaann yeniden kurulmas 1784 bulmutu. Bu dnemde imparatorluun sorunlarn doru saptayan reformcular bile, sultandan Kanuni Sultan Sleymann yntemlerini geri getirmesini istiyorlard, nk Kanun dnemi imparatorluun zirve noktas olarak dnlmekteydi. Durum kritik grndnde, tpk IV. Muradn (1623-1640 aras tahtta) dneminde olduu gibi, gl bir sultan dzeni salayabilse de kkl reformlara giriemiyordu. IV. Murad, 1623te karde katline son verdi nk kardei brahim, kendi dnda hayatta kalm tek Osmanlyd ve onu ldrmek hanedann bekasn tehlikeye atacakt. brahim bu nedenle Sarayda tecrit edildi ve siyasi iktidardan uzakta buhranl bir hayata terk edildi. 1632ye gelindiinde, Murad devlet zerinde denetimini salamt ve Badat Safevlerden alarak bir fetih politikas yrtmeye balamt.

stikrarn geici olduu grld, nk reit olmayan IV. Mehmed 1648de tahta kt zaman, yenierilerin basks altndaki bakent anari iindeydi, Orta Anadolunun byk ksmn asi paalar ynetiyordu ve Venedikliler anakkale Boazn ablukaya almt. Ancak, 1656da Kprl Mehmed Paa sadrazam olarak atand ve kendine tam yetki verildi. Kprl Osmanl liyakat sisteminin bir rneidir; kendi yetenei ve Saraydaki koruma sayesinde Saray mutfanda bir mm hassa alar neferi olarak greve balayp, buradan valilie ve daha sonra da sadrazamla kadar ykselmitir. 1661deki lmne kadar sadece be yl sadrazamlk grevinde kalabilmitir. Ksa sren bu grevi boyunca, yenieriler ve Anadoludaki asiler zerinde kontrol salam, anakkale Boazndaki Venedik ablukasn kaldrtm ve Erdel ile Eflk zerindeki Osmanl hkimiyetini yeniden salamtr. Kprl Mehmedin cesur politikalar, olu Kprl Fazl Ahmet (1635-1676) ile Kara Mustafa Paa (1676-1683 aras sadrazam) tarafndan srdrlmtr. Ancak, bu yllarn siyasi istikrar uzun srmemi, Habsburglarla 1683teki kinci Viyana Kuatmasn da ieren uzun ve ypratc savalar Osmanllarn gerilemesini hzlandrmtr.

1699un ocak aynda imzalanan Karlofa Antlamas, OsmanlHabsburg ilikilerinde bir dnm noktasdr. Saldrgan rolndeyken Osmanllar savunmac rolne gemeye zorlanm ve artk Avrupa rneini ciddiye almaya balamlard. Sultan III. Ahmed (saltanat 1703-1730), Lale Devri olarak bilinen dnemde reform hareketinin ncln yapmtr ama orduya Avrupa yntemlerini benimsetme abalar, ulema-yenieri ittifak tarafndan engellenmitir. Osmanllar, 1729da Avusturya ve Rusya ordularnn tehdidiyle kar karya kalnca, modern sava yntemlerini yerletirmek zere Batl uzmanlar davet etmeye baladlar. Bir Fransz subay olan Kont Alexandre de Bonneval, Humbarac Ocan yeniletirmek zere stanbula geldi. ini kolaylatrmak iin olsa gerek, Mslman olmu ve bylece reformlardan bir Hristiyann deil bir Mslmann sorumlu olmasn salamtr, Ahmet adn alarak, 1731de Osmanl hizmetine girdi ve 1734te bir askeri mhendislik okulu kurdu. Kendine paalk rtbesi ve ertesi yl da Humbarac (topu) unvan verildi. Ancak reformlar kk salamad ve bir Avrupal reformcu, Baron de Tott 1768de stanbula geldiinde, Humbarac Ahmet Paann abalarnn neredeyse hibir izine rastlayamad; Humbarac orduyu yeniletirmeye almam gibiydi.

ARTAN AVRUPA ETKS

Baron de Tott, imparatorluk Rusyayla savarken asker reformlar gerekletirmek amacyla geldi. Rus donanmas 1770e gelindiinde Ege Denizine hkimdi, Rus ordusu Osmanl ordusunu Tuna boylarnda yenilgiye uratm, Krm igal etmiti. Osmanllar o kadar byk bozgunlara uramt ki, 1774te arie II. Katerinayla kltc bir antlamaya zorlanmlard. Kk Kaynarca Antlamas, Krm ve Karadenizin kuzey kysn Osmanl egemenliinden bamsz klyordu. II. Katerina, ayrca stanbuldaki Ortodoks Kilisesini himaye etme hakkna, dolaysyla da Rusyay Osmanl iilerine kartrma bahanesine kavutu. Bu antlama, daha sonralar Dou Sorunu olarak bilinecek olan hareketin, yani Batl glerin, Hristiyan topluluklarn ne srerek Osmanl mparatorluumun ok dinli ka-

Hilafet makamna etkinlik kazandrlmas, nemli bir bulutu ve imparatorluun gelecekteki politikalar asndan hayatiydi; muhafazakrlar glendirmi ve onlara reformlarn nne gemek zere slam kullanma olana vermiti. 1258de Badat, Abbasi halifeliinin ortadan kalkmasndan sonra kimi birbirinden bamsz sultanlar hilafet unvanna sahip km, hatta 19. yzyl gibi erken bir tarihte bu unvan I. Murad tarafndan bile kullanlmt. Yine de, Osmanllarn bu unvana nem vermesi, 1774ten, yani II. Katerinann Osmanl mparatorluundaki Ortodoks Hristiyanlarn koruyucusu olduu makamna etkinlik kazandrlmas sonraya dayanr. Buna karlk olarak, padiahlar da Hristiyan toplumlarda yaayan Mslman cemaatler zerinde din yetki sahibi olduklarn iddia ettiler ve bunun Avrupayla ilikilerinde yararl bir ara olduunu kefettiler. 18. yzyl boyunca sren ve kar kanlarca engellenen blk prk reform hareketleri, Avrupa devletlerinin artan gc karsnda imparatorluun durumunu dzeltmekte ciz kald. Katerina ile yaplan antlama ne bar getirdi ne de Rusyann genilemeye ynelik itahn kreltti. 1783te arie II. Katerina, Krm Hanln ilhak etti, yl sonra da Osmanllar Rusyayla yeniden savaa girdi. III. Selim, 1789da sorunlu imparatorluun tahtna oturduunda, hkmdarl, 1908de devrimle sonlanacak olan imparatorluun en uzun sreli reform yzyln balatt.

rakterini smrmesinin de balangcn belirler. Bunun karlnda, Sultan I. Abdlhamid (saltanat 1774-1789 aras tahtta) Rusya -ve daha sonra dier Avrupa gleri- tarafndan Tm Mslmanlarn halifesi olarak tannd. Antlamann nc maddesine gre, padiah artk Rusya tarafndan ele geirilmi olan Krmdaki Mslmanlar zerinde tm dini yetkilerini muhafaza edecekti. Sultann halifelik yetkisi byk glerle yaplan daha sonraki anlamalarda onaylanmtr.

Leslie P. Peirce, Harem-i Hmayun Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlan, 2002. Daniel Goffman, Osmanl Dnyas Ve Avrupa 1300-1700, ev. lkn Tansel, stanbul: Kitap Yaynevi, 2004.

Halil nalck, Osmanl imparatorluu Klasik a (1300-1600), ev. Ruen Sezer, stanbul Yap Kredi Yaynlar, 2003.

Stanford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, Osmanl imparatorluu ve Modern Trkiye: Gaziler imparatorluu Osmanl mparatorluunun Ykselii ve k, 1280-1808 [Cilt: 1], ev. Mehmet Harmanc, stanbul: E Yaynlar, 1982.

OKUMA NERLER

KNC BLM Reformdan Devrime (1789-1908)

III.

Selim (saltanat 1789-1807) Nisan 1789da tahta ktnda Fransz Devrimi balamaktayd. III. Selimin imparatorluu darboazdayd: Rusyayla sava halindeydi, Habsburglar Belgrad' almt. Napoleon Franszlarn Msr igalini 1798de balatmt, slm kktenciliinin kurucular olan Vahhabiler Hicazda glenmekte ve Osmanllar gevek din uygulamalar nedeniyle eletirmekteydiler, ayanlar da ayn zamanda Balkanlarda huzursuzluklara neden oluyordu. Yanyada isyan eden Tepedelenli Ali Paa dier ayanlar gibi bir yandan merkezi otoriteye meydan okuyor, dier yandan zerklik olmazsa bamszlk - isteyerek padiah mlk gelirlerinden yoksun brakmak istiyordu. Ancak, devlet iin tekrarlanaduran baka bir sorun, yenierilerin gcnn nasl trpleneceiydi. 17. yzyl krizi boyunca devirme yntemi dzensizlik iine girmiti. Enflasyondan ve parann deer kaybndan olumsuz etkilenen yenieriler, onlarn da maa alabilmeleri amacyla oullar ile akrabalarn Yenieri Ocana kaydettiriyorlard. Ayrca, birer zanaat loncasna girip bir meslek renerek gelirlerini artrma yoluna gidiyorlard. Sonu olarak, onlar Avrupann imrendii, korktuu g yapan disiplin ve birlik ruhu ortadan kalkarak yenierileri sultana bir tehdit haline getirmiti. Yenieriler kendi kadrolar da ekonomik kriz nedeniyle imi olan ule-

mayla ittifak iinde, konumlarn tehdit edebilecek her tr toplumsal veya askeri reforma kar muhalefete baladlar. Selim, hem baaryla savap hem de yann gitgide byyen gcn kstlamak amacyla asker reformun art olduuna kanaat getirdi. 1801de, Srp kylleri, Osmanl memurlar ile yenieriler topraklarna el koyduklar iin ayaklandlar. stanbul, kyllerin mlkiyet haklarn vermeyi denediyse de bu baarl olamad. 1815te Srbistan Prenslii ne zerklik tannd. 1804te Ruslar Kuzey Azerbaycan ile Ermenistan ele geirerek Anadolu kaplarna kadar ilerlediler. Bir yl sonra, Kavalal Mehmed Ali Paa Msrda kendi otoritesini oluturdu ve Temmuz 1952 asker darbesine kadar srecek olan hanedann kurdu. Mehmed Ali Paa, Msra III. Selim tarafndan Memlklar yok eden ve 11. yzyldan beri ilk defa slmn merkezine girmeyi baaran Franszlar lkeden karmak zere gnderilmiti. III. Selim, bu buhranl dnemde asker reformlar uygulamaya koydu. stanbulda da etkisi hissedilen Fransz Devriminden esinlenerek, yeni ordusuna Nizam- Cedit, yani yeni dzen adn verdi. Fransadan uzmanlar ard, yeni klalar ve talimhaneler ina ettirdi, temkinlice ilerlemeye balad. Ancak, reformlarn srdrebilmesi iin vergileri artrmas gerekiyordu ve bu giriim byk muhalefetle karlat. 1805te yeni ordusunu Balkanlarda oluturmaya kalknca, yan snf ayakland. syan bastramayan padiah, ayn zamanda yenierilerin de kazan kaldrdn grd. Reformcular yalnz braklmlard ve bir kez daha yenieri-ulema ittifak zafer kazanmt. III. Selim, 1807de tahttan indirildi ve Nizam- Cedit ordusu da datld.

III. Selimin genelde brokratlardan oluan reformcular iinden Dersaadette yenierilerce katledilmekten kurtulanlar, Rusuk yan Alemdar Mustafa Paaya (1765-1808) sndlar. Alemdar Mustafa Paa reformu desteklemeye ve IV. Mustafay (saltanat 1807-1808) tahttan indirerek Selimi yeniden tahta karmaya karar verdi. stanbula yrd, ancak padiah sarayda katledilmi olduundan yerine II. Mahmudu (saltanat 1808-1839) geirdi ve kendi de yeni padiahn sadrazam oldu. Amac, yann hak ve grevlerini yeniden dzen-

leyen bir szlemeyi sultana onaylatarak, yan snfn imparatorluk sistemine katmakt. Alemdar Mustafa Paann imparatorluun yan ve reformcularyla grmelerinin sonucunda, Osmanlnn Magna Cartas olarak da adlandrlan Sened-i ttifak belgesi dodu. yan bu belgeyle padiaha yasalar inemedike bal kalacan belirtiyordu. yan snf birlikleri desteklemeye, modern bir ordunun kurulmasna, ayn zamanda kendilerine danldktan sonra salnacak vergileri demeye raz oldu. Son olarak, sultan tarafndan uygulanan keyf cezalarn sona erdirilmesini istediler. Sanki sonunda yan ve brokratlar iktidar devirmelerin elindeyken elde edemedikleri yetkileri elde ediyor gibi grnyordu. Ancak, bunun sadece gz boyayc olduu ortaya kt, nk yenieriler yeniden ayaklanarak Alemdar Mustafa Paay ldrdler. II. Mahmud, IV. Mustafay ldrtt ve dolaysyla hayattaki son Osmanolu olarak kald iin hayatn kurtarabildi. Yenieriler bylece Sultan Mahmudu kabullenmek zorunda kaldlar ama buna karlk o da yeni orduyu datma sz verdi. O an iin, asker reform birka yl sonra tarihi durum uygun olana kadar durduruldu.

Bir lkenin tarihinde ender zamanlarda, toplum dengesini ve statkoyu srdren gler tkezleyince, tarih rastlantlar ortaya kar. Sava ve yenilgi bu tr kntlerin kaynadr ki bu, Msrda 1798de bu Osmanl eyaleti Napolon tarafndan igal edildiinde yaanann ta kendisidir. Napolon Memlklar yenmi ve onlarn toplumsal gcn yok etmiti ki bu da bir dier toplumsal muhafazakrlk gc olan ulemay korumasz ve iktidardan uzak brakmt. Dolaysyla, 1805 ylnda Mehmed Ali Paa siyasi iktidar ele geirdiinde zerinde kendi programn yazabilecei tam bir siyasi tabula rasa elde etmiti. Rejimine gelebilecek bir tehdidi de 1811de Kahire kalesinde ayaklanmac Memlk beylerini idam ettirerek ortadan kaldrmt. II. Mahmudun saltanat dnemi 1821de balayan Yunan bamszlk savana denk geldi. 1820de Tepedelenli Alinin isyann glkle bastrld, ama bylece de blgedeki Osmanl pozisyonunu zayf-

latt ve Tuna vilyetleri ile Moradaki Yunanllar bu frsat deerlendirip isyan kararak bamszlklar iin savamaya baladlar. Yenieriler asileri alt edemeyince, Atina Yunan ayaklanmaclarn eline geti. 1824te II. Mahmud, Msrdaki zerk valisi Mehmed Ali Paaya bavurdu ve modern ordusunu asilere kar yollamasn istedi. Mehmed Alinin olu brahim Paa isyan abucak bastrd. Ancak byk gler -ngiltere, Fransa ve Rusya- Yunanllarn lehine olaya mdahale ettiler ve Osmanl-Msr filosunu 1827 Ekiminde yakarak yok ettiler. Rusya Osmanl Devletine sava at ve sava 1829da imzalanan Edirne Antlmasyla sona erdi. Sonuta Mahmud, Yunanistan, Srbistan ve Romanyaya zerklik tanmaya zorland ve byk glerin istei dorultusunda 1830da Yunanistan Krall kuruldu.

Yunan Sava, Osmanl Mslmanlarna, deil dzenli bir orduyu, Msr valisinin rgtledii bir modern ordunun yardm olmakszn bakaldrm isyanclar bile yenemeyen yenierilerin yetersizliini gsterdi. II. Mahmud iin bu, tpk Msrda Memlklarn yenilgisi gibi, bir tarih tesadft. Yenieriler hem kk dmler hem stanbul esnafnn desteini yitirmilerdi. Yenieriler 1826da kazan kaldrdklarnda, bakentte halk desteinden yoksunlard ve hatta ulema bile onlardan yz evirmiti. Hem ulema hem de esnaf Yenieri Ocann kaldrlmasn ve yerine modern bir ordu kurulmasn memnuniyetle karlamaktayd. Yenierilerin ldrlerek ortadan kaldrlmas hareketi Vaka-i Hayriye olarak anld ve II. Mahmud, yenieri aas yerine bir serasker tarafndan ynetilecek olan yeni ordusuna muhafazakr evrelerin de desteini almak zere Asakir-i Mansure-i Muhammediye adn verdi. Genelde hayvan resimleri tayan yenieri flamalar, yerlerini zerinde ay-yldz motifi bulunan ve daha sonralar Cumhuriyet tarafndan da benimsenecek olan tek bayraa braktlar. II. Mahmud ayn zamanda modern niformalar, brokratlarca giyilecek bir frak ve yeni dzenin -yani yeni bir snfn ykselip, eskisinin yitmesinin- bir simgesi olarak fesi tantt. 1831 de Mehmed Ali Paann izinden gidilerek imparatorluun ilk gazetesinin kurulmas da toplumun modernlemesinde nemli bir admd.

Devlete kar ayaklanmalarn ban eken, bakent stanbul'da her trl asayisizlii tevik eden yenieriler III. Selimle II. Mahmudun ordu iinde balatt yenilikleri kendilerine ynelik giriimler olarak grdkten sonra eylemlerini arttrdlar. Sonunda dikkatli bir politika izleyerek, ocan stne giden II. Mahmud, 15 Haziran 1826da Vaka-i Hayriye diye bilinen ve binlerce yenierinin ldrld bir atma sonunda oca ortadan kaldrd. Dnemin Batl ressamlar tarafndan izilmi bir gravrde Vaka-i Hayriye.

Yenierilerin destei olmadan, ulemann elinde reformlar engelleme gc kalmamt ve dolaysyla da reformlar hzlanmaya balad. Modern yntemleri renmeleri iin Avrupaya renciler yolland. Aralarnda Tbbiye (1831) ve Harbiyenin de (1834) bulunduu yeni okullar kuruldu; tm hkmet yaps kurumsallatrld, brokrasiye katld. Yeni ordu, gemile tm balarn kopararak tamamen yeni bir yntemle eitildi; Bekta tarikat yasakland, bylece ordu ile din arasndaki iliki ortadan kalkm oldu. Osmanl subaylar, aldklar modern eitim ve grnmleriyle, laik ilerlemenin ncleri oldular. Ulemann mal bamszl vakflar zerinde denetim kurulmasyla

Gazete, sadece sekin tabaka tarafndan okunsa da, kamuoyu oluumunu ve dilin geliimini etkiledi.

ortadan kalkt ve eyhlislm da grevini hak ederek alan bir memura dnt. Osmanl ynetiminin merkezi olan Dersaadet, daha sonradan nezaretlere (bakanlklara) dnecek olan ve sadrazam tarafndan ynetilen birtakm dairelerle (toplum ileri, iileri ve dileri) modernletirildi. II. Mahmud, Yunan bamszlk sava ncesinde Yunan aristokrasisi ve Fener Rum tarafndan yrtlen tercmanlk ilerini grdrmek zere Mslman evirmenler yetitiren bir tercme odas da kurdurdu. Osmanl Rumlar ve Ermenileri dilerinin ynetiminde nemli bir rol oynamaya, elilik yaparak hatta bir hariciye nazr da kartarak devam etseler de, Mslmanlar da yabanc dilleri renmeye baladlar ve bu dillerin, zellikle de Franszcann renilmesi, dili renenleri hrriyet ve anayasaclk gibi kavramlarla yz yze getirmesi bakmndan radikal sonular douracak bir gelimeydi. III. Selim dneminde kurulmu olan nemli Avrupa bakentlerindeki elilikler II. Mahmud dneminde yenilendiler ve bu da Batnn brokratik snf zerindeki etkisini artrd. Gerek bu reformlar gerekse sonrakilerden krl kanlar, padiahn otokratik glerini anayasal reformlar isteyerek rselemeye balayan Bblinin adamlaryd. Tpk devirme sisteminin 16. yzyln ikinci yarsnda n plana kan adamlar gibi, Bbli grubu da kendi iktidar taleplerini 19. yzylda ortaya koyuyorlard. Osmanl toplumunda deiim isteyen bir ykselen orta snf olmadndan, brokratlar sultana isteklerini benimsetebilmek iin Avrupann mdahalesi olasln kullandlar. Avrupann byk gleri -ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya; 1870 sonrasnda Almanya ve talya- Dou Sorununun geliiminde ok nemli oyunculard. Bunlar, bamsz bir Yunan devletini ortaya kartmlard ve Bblinin, Bat dnyas dndaki ilk baarl modernlemeci olan Msr Hdivi Mehmed Ali Paann emellerini dizginleyebilmek iin bu glerin desteine ihtiyac vard. BABIL VE KAVALALI

Bu yllarda imparatorluun Avrupaya diplomatik adan bamllnn yannda, zellikle de ngiltereye olan ekonomik bamll da artt. Bbli, 18. yzylda yanna Avrupal tccarlara dorudan mal satma ayrcal tanmaya zorlanmasyla beraber ekonomik tekelinden vazgemeye balamt. 1829 Edirne Antlamas devleti ykselen krsal burjuvazi mensuplar olan Eflk ve Bodan yanna da tarm rnlerini yabanc tccarlara devletin belirledii daha dk fiyatlarn zerinde cretlerle satma ayrcal vermeye zorlad. 1838 tarihli ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, 1914te bu kapitlasyonun kaldrlna kadar Osmanl iktisat politikasn oluturdu. Bu antlama, o srada ikinci sanayi devrimini yaamaya balam olan ngiltereye nemli ticar ayrcalklar tand; ngilterenin o dnemde yeni pazarlara ihtiyac vard, bylece Osmanllar domakta olan bir endstriyel

19. yzyln ilk yarsnda Mehmet Ali ada bir orduya ve endstriyel ekonomiye sahip olan bir devlet yaratmt. Aslnda Mehmed Alinin, II. Mahmud ve -Msr, ngilterenin Hindistan ve Dou yolunda bir tehdit oluturduu iin- ngiltere, Msr gibi stratejik bir lkenin gl bir modern devlet tarafndan kontrol edilmesine msaade edemeyeceinden, Osmanllarn ve ngilterenin emelleriyle atan blgesel alanlar vard. Msrllar, 1831de Osmanllara kar sava ap, Anadolunun ilerine ilerleyip, sadrazamn komuta ettii Osmanl ordusunu yenerek bakenti tehdit ettiler. II. Mahmud bu durumda Rusyaya bavurmak zorunda kald ve ar da buna karlk, stanbulu savunmak zere deniz ve kara birlikleri gnderdi. Ancak, Ruslardan bir dier Mslman lkeye kar asker yardm almay halka kabul ettirmek iin, eyhlislmdan bir fetva gerektiriyordu. II. Mahmud, bunun sonrasnda Rusyayla 8 Temmuz 1833 tarihinde Hnkr skelesi Antlamasn imzalad ki bu stanbul zerindeki Rus etkisinin en st noktaya ulat and. Ancak, ngiltere ile Fransa stanbul zerindeki Rus nfuzunu sineye ekmeyi reddettiler ve 18391841 Osmanl-Msr savandan sonra mdahale ederek, Mehmed Aliye Suriyeyi Bbli ynetimine geri verdirttiler, ama buna karlk da Kavalal Mehmed Alinin soyunun Msr ynetecek hanedan olduunu kabul ettiler.

uygarln ekonomik ve siyasal ana dhil etti. Antlama tm devlet tekellerini ortadan kaldrd gibi ngiliz tccarlara da Osmanl mparatorluunun 1914te resmen ngiltere himayesine girene kadar ismen imparatorluun bir paras saylan Msr dhil her kesinden mal alma hakk tanyordu. Bylelikle, Msrn devlete ynlendirilen ekonomisi de yok edildi. Gmrk harlar ithalatta yzde 5e, ihracatta yzde 12ye ve transit geilerde yzde 3e ykseltildi. Antlama balangta sadece ngiltereyle imzalanmt ama ksa sre iinde dier Avrupa glerine de ayn ayrcalklar tannd. Bbli ithalat vergisini 1861-1862 grmelerinde yzde 8e ve 1907de yzde 11e ykseltmeyi baard. Bu vergileri yzde 4 daha artrma denemeleri umut brakmayacak ekilde sonusuz kald. Ksacas, konulan vergi ve harlar endstrilemek iin korumaya ihtiya duyan i pazar koruyamad gibi, 1847den sonraki endstrileme teebbs de byk bir baarszlk yaad ve asla tekrarlanmad. Har ve vergiler tek tarafl olarak stanbul tarafndan arttrlamyor, bunun iin tm imzaclarn onayn gerektiriyordu. Bu, ngilterenin 1809da bir antlama srasnda kapitlasyonlar iin zorunlu kld bir kouldu; kapitlasyonlar artk sultan tarafndan yabanclara bah edilen haklar olarak deil, byk gler tarafndan pazarlkla elde edilen ve yalnzca iki tarafl antlamayla deitirilebilecek haklar olarak grlmekteydi. Kapitlasyonlar ve dier antlamalar, Bbli zerinde nemli bir yk -Osmanllarn ancak 1914te Avrupa savatayken zerinden atabilecei- oldu. Osmanl devlet adamlar, Mehmed Alinin adalama deneyini yok etmek istemelerine ramen, imparatorluun ngilterenin kurduu dnya pazarna eklemlenmesinin imparatorluk asndan krl olacana inanmlard. 1824 ylnda II. Mahmud, Osmanl tccarlarn koruyan ayrcalklar kaldrarak bunlar yabanc tccarlarla devlet korumas olmadan rekabete zorlamt. Bu durum, Osmanl ticaretini ve BATILILAMA HAREKET

retimini zayflatmaya balamtr ki bu sre 1838 Ticaret Antlamasyla sona erecektir. Devletin dedii cretlerden daha yksek fiyata mallarn satma olanana kavuan krsal orta snf ticaretin liberallemesinden yararland. thal mallar satan ve Avrupa firmalar iin araclk yapan tccarlar da yine zenginletiler. Ancak birok geleneksel zanaat, Avrupadan gelen ucuz ve makine yapm mallarla rekabete dayanamayarak yok olmaya yz tuttu. zmir, stanbul, Selanik, Beyrut gibi limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zenginleti, bu, Rumlarn tl bir Yunanistandan dinamik Osmanl mparatorluuna gne sebep olan canl bir ekonomik iklim yaratt.

Serbest ticaretten dengesiz bir biimde imparatorluun Hristiyan topluluklar fayda salad, nk bunlar Osmanl topraklarnda yaayan yabanc tccarlarn himayesi altna alnmlard. Byk glerin yorumuna gre, kendi dinlerinden olan kiileri himayeleri altna alarak onlar kapitlasyonlardan elde ettikleri haklar paylaan kiiler haline getirme yetkisine sahiptiler. Fransz konsoloslarnn Osmanl Katoliklerini, ngiltere konsoloslarnn Protestanlar, Ruslarn da Ortodokslar himaye altna alma haklar vard. Yalnzca Osmanl Yahudileri darda braklmt, nk bir Yahudi devleti yoktu. talyann birlemesi sonrasnda talyan konsoloslar baz Osmanl Yahudileri ne para karl onlar talyan himayesine almay nerdiler. Bylelikle, Osmanl Yahudi cemaati, yeni bir yurtsever kimlik aray da dhil olmak zere Mslman Osmanllarn sorunlarn iselletirmeye balad. Bu statler, yalnzca Hristiyan Osmanl tccarlarnn daha dk vergilerden yararlanmasna yol amad, ayn zamanda Osmanl yetkililerinin -bu kiiler statleri gerei sadece konsolosluk mahkemelerinde yarglanabileceklerinden- Osmanl hukuk kurallarn uygulayamamasn da beraberinde getirdi. YEN BR ORTA SINIFIN ORTAYA IKII mparatorluun ekonomik liberallemesi ve dnya ekonomisine eklemlenmesi sonucunda ortaya bir ticari-endstriyel Mslman orta

snf kmad iin Bbli, brokratlarn biimlendirmekte olduu yeni devlete tamamen bal olacak yeni bir snf yaratmak amacyla toprak sahiplerine yneldi. 1858 Arazi Kanunnamesi, topran zel mlkiyete geii asndan nemli bir adm oldu. Daha nceleri, 1847de, Bbli, iftilerin tl devlet arazilerine ekim yapabilmesine olanak veren bir yasa karmt, ancak bu yasa, topra olmayan iftilere yarayacana, ellerindekini artrmak amacyla toprak aalar tarafndan kullanlm ve onlar daha mreffeh, siyaseten de daha gl klmt. Airet hayatnn srd yrelerde, araziler airet reisinin adna kaydedilmiti; bylece reisler toprak aas olmu, airetin yeleri de kyllere dnmlerdi. Bu toprak kanununun amalarndan biri de airetleri yerleik dzene geirmekti. Toprak aalarndan ou, kyllerini ortak olarak altrmaktaydlar ki bu da topra ilemede yeniliklere olanak tanmyordu. Yine de bu toprak aalarndan bir ksm kapitalist iftilere dnerek ttn ve pamuk gibi para eden rnler yetitirmeye baladlar, zellikle de Amerikan Sava srasnda ve sonrasnda Avrupa piyasasnda rettikleri pamua rabet artnca zenginletiler. Bunlar, 20. yzylda, 1908 Merutiyet Devrimi sonrasnda ortaya kan yeni orta snf oluturdular. II. Mahmudun 30 Haziran 1839da lm sonrasnda reformlar iin giriim gc tamamen brokratlara geti. Mahmudun halefi Abdlmecid (saltanat 1839-1861) tahta ktnda daha on alt yandayd ve dnemin nemli reformcu devlet adamlarndan Mustafa Reid Paa tarafndan ynlendiriliyordu. Abdlmecid, Mehmed Aliyle yaanan krizin nemli bir noktasnda tahta kmt ve Mustafa Reid Paa Abdlmecidi, sadece reformlar srdrp imparatorluu adalatrrsa Avrupann, zellikle de ngilterenin desteini alabileceine ikna etti. Abdlmecit bunu destekleyince, genelde Tanzimat adyla bilinen ve 1839-1876 arasn kapsayan bir reform dnemi balad.

Tanzimat, Glhane Hatt- Hmayunu diye bilinen bir fermanla 3 Kasm 1839da duyurulmutur. Bu ferman, Mslim ve gayri-Mslim herkes iin eitlik ieren bir an balangcn; rvetin, yozlamann ve yarglanmadan ceza grmenin sonunu ngryor, yani hukukun stnln kuruyordu. Tm Osmanl tebaasnn hayatlar, onurlar ve mlkleri garanti ediliyor, padiahn buyruuyla herhangi bir grevlinin ortadan kaldrlabildii ve mallarna el konulabildii kulluk anlay ortadan kaldrlyordu. Bu tr son olay 1837de, II. Mahmud un Pertev Paay bir Saray entrikas yznden ldrtmesiydi ve Mustafa Reit Paa bundan dersini karmt. Kararnameyle, can ve mal gvenlii salanan devlet grevlileri bylece kendilerini gvence altna aldlar. ltizam men edildiyse de birka yl iinde bu yasa kaybedecek ok fazla eyi olan mltezimler tarafndan sabote edilerek, uygulama imparatorluun sonuna kadar devam ettirildi.

TANZMAT

1839 Tanzimat Ferman, laikleme konusunda nemli bir adm ve imparatorluk paralanana kadar devam edecek bir sreti. Ferman, din cemaatlere ayrcalklar tannmasna dayanan geleneksel millet sistemi prensibini zayflatt, ama eitliin salanmasndan memnun olsalar da cemaatler ayrcalklarndan vazgemek istemediler. Byk glerden fermann uygulamasn izlemeleri, hatta bunlardan stanbul ynetiminin szlerini yerine getirip getirmediine bakmak amacyla Osmanl eylemlerini zmnen denetlemeleri istendi. Bylelikle, byk gler, reformlarn garantr oldular. Tanzimat devlet adamlar, eer padiah reform yolundan saparsa, onu yeniden ayn yolu izlemeye yneltebilecek i gler olmadndan Avrupal elilerin bunu yapabileceini hesapladlar. Batllama iin bask yapmada yabanc eliliklerin yardmna itimat ettiler. zellikle ngiltere Bykelisi Stratford de Redcliffe Canning (1786-1880) brokrasinin Batllatrlmasnda nemli bir rol oynad; hatta kimi akademisyenler, Osmanl Batllama reformcular arasnda en etkili isim olduundan, Tanzimat Fermannn byk lde onun eseri olduunu ne srmektedirler. 1847de ngiltere bykelisi olmadan nce diplomatik

yaamnn byk ksmn stanbulda geirmiti ve 1858e kadar da stanbulda kalm, burada Byk Eli (Grand Ambassador) diye adlandrlarak diplomatik camiann duayeni olmutu. Rusyadan ve Rusyann Ortodoks Hristiyanlar araclyla sahip olduu etkiden holanmamaktayd; bu yzden de Protestanln yaylmasn bir alternatif olarak ne srmt. Ayn zamanda reformlar ve Batllama iin abalarken, 1850 ylnda Protestan Kilisesinin ve cemaatinin bir millet olarak tannmasn baarmt. 1839 Fermannn Mehmed Ali krizini izlemesi gibi, Islahat Ferman da 28 ubat 1856da, Paris Kongresi Krm Sava sonras Dou Sorununu halletmek iin toplanrken (ubat-Mart 1856) ilan edilmiti. Krm Sava, Bbli hkmeti, Rusyann imparatorluktaki Ortodokslarn koruyucusu olmasna izin verilmesi isteinin reddi sonrasnda kmt. ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenen Osmanllar, 4 Ekim 1853te Rusyaya sava ilan etmiti. ngiltere ve Fransa savaa 1854 Martnda katlm ve arpmalar Krm Yarmadasnda yaanmt. Avusturyann da Rusya kart ittifaka katlma tehdidi ve yenilme tehlikesi karsnda bar yapmay kabul etti; ubat 1856da atekes ilan edildi ve 30 Mart 1856da Paris Bar Antlamas imzaland.

Krm Savann baka yerel sonular da oldu. Avrupa ordular bakent yaknlarnda konulannca Bat mallar ticaretinde nemli bir gelime yaand. zellikle Avrupa ile Osmanl mparatorluu arasndaki ticari iletiimde bir devrim yaratan ilk telgraf hatlar da bu vesileyle kurulmu oldu. Modern savan ve Florence Nightingalein Krmdaki almalarnn sonucu olarak 1868 Hazirannda, Kzlhan Osmanldaki muadili olan rgt kuruldu. Bu rgt, nceden sadece Yaral ve Hasta Osmanl Askerlerine Yardm Cemiyeti olarak adlandrlrken, Haziran 1877de Hilal-i Ahmer Cemiyeti, 1935te de Kzlay adn alarak gnmze kadar grevine devam etti. Krm Sava sonunda yaplan Paris Antlamasyla Rusya Tuna Nehrinin azn ve Besarabyann bir blmn gelecein Romanyasna; Kars vilyetini Osmanllara brakt ve ayn zamanda Osmanl

mparatorluundaki Ortodokslarn koruyucusu olma iddiasndan vazgeti. Karadeniz, antlama 1871de gzden geirilene kadar, tarafszlatrld. Osmanllar, Avrupa uyumuna dhil edildi, byk gler Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve bamszln garanti ettiler. Ancak, Osmanllar bir Avrupa devleti olarak kabul edilmediler ve dolaysyla da kendilerine eitlik tannmad. Osmanllarn kapitlasyonlarn kaldrlmas istekleri kabul grmedi, nk byk gler, Osmanl toplumu ile yasalarnn Avrupallarn altnda yaayamayacaklar kadar farkl olduklarn ne sryorlard. Nitekim Batllama ve laikleme konularnda gelime salamak amacyla, 1856 Islahat Ferman, 1839 Tanzimat Fermannn koullarn yineleyerek Mslman ve Hristiyan kullar arasndaki eitlii daha kesin ekilde ifade etmekteydi. Ancak, Avrupal gler eitlik sorununu tamamen farkl gryorlard. Osmanllar iin eitlik, tm Osmanl tebaasnn yasalar nnde eit olmas, cemaatlere ynelik ayrcalklarn din konularna ve millet kavramnn da cemaat'e indirgenmesiydi. Ruslar iin eitlik, din cemaatlere tannan haklarn bamszlk mmkn olmazsa zerklik olarak geniletilmesiydi. ngilizler iin eitlik, Bablinin nerdii gibi Mslman ve Hristiyan tebaalar iin Osmanl yurttalar olarak deil, kurumsal topluluklar olarak milletler arasnda eitlikti. Bbli ayrca toplumlar arasnda anlay salayacak ve padiahn ahsna ve hanedana ballk zerine bir ideoloji olan Osmanlcln baarsna yardm edecek eitim kararlar da ald. 1868de Mekteb-i Sultaninin (Galatasaray Lisesi) alndaki ama, tm topluluklarn entelektellerini laik bir ortamda birlii destekleme amacyla bir araya getirmekti. Balangta neredeyse tm topluluklardan tepki almasna karn, Mekteb-i Sultani zamanla glendi ve bunu baka yabanc din temelli kurumlar, rnein Amerikal misyonerlerce kurulmu olan Robert Kolej izledi. Bu kurumlar imparatorluun kozmopolit renci grubu ierisinde Osmanlcln deil ama ulusal hissiyatn glenmesini tevik ettiler. 1856 Ferman Hristiyan nfusun -zellikle de Mslman orta snf zayfladka ykselen Hristiyan orta snfn- konumunu glendirdi. Hristiyan topluluklar laiklemiti ve bylece din adamlarnn

Krm Sava'nda ngiltere ve Fransa'yla birlikte arlk Rusyasna kar savaan Osmanl Devleti galip gelmesine ramen, ilerde maddi kayplar byk olacak ve borlanmay artracak ykmllklerin altna girdi. Bunlar bir anlamda ilerde kurulacak Dyun- Umumiye'nin de habercisiydi. Savata Osmanl paalarn gsteren bir gravr.

etkisi de azalmt. Cemaatler bireysel uluslarn zelliklerini gstermeye balad ve kendi tarihlerini, dillerini ve edebiyatlarn kefettikleri bir rnesans dnemi geirdiler. 1863te, Ermeni toplumu kendi anayasasna ve ulusal meclisine sahip oldu ve bu da milli zlemleri kuvvetlendirdi. 1870 ubatnda Bbli Fener Patrikhanesinden bamsz bir Bulgar Kilisesinin kurulmasna izin verdi, Bulgar piskoposu (eksarh) Bulgar milletinin ba olarak atand ve piskoposluk bir Bulgar devleti ve Bulgar bireyi yaratma abalarna giriti. Bundan itibaren kilise trenleri Bulgarca yaplmaya baland, yerel lehelerin kullanm zellikle okullarda dil eitimi baladktan sonra desteklenmedi. Mslmanlar Tanzimat reformlarnn bu faydalarndan hibirine sahip olamadlar. Kendileriyle ilintilendirebilecekleri bir ulusal ibadethane yoktu, nk slm bir evrensel din olarak devam etmektey-

di. ktisat alannda, kollanan Hristiyan tccarlara kar rekabette zorlandlar. Bylelikle de artk ticaret ve retimi brakarak devlet memuriyetinde ve askerlikte grev aramaya baladlar. Ancak, 1860lara gelindiinde, Osmanl brokratik kadrolar doyma noktasna ulamlard; i bulmak zorlamakla kalmamt, ayn zamanda ykselmek de himayeye balyd. Bu yeni eilimden etkilenenler, yani yeni entelektel snf, imparatorluun zayflamasndan ve kendilerinin kt durumlarndan, Osmanl Hristiyanlarna verilen dnler gerekesiyle Tanzimat devlet adamlarn sorumlu tuttular. YEN OSMANLILAR HAREKET Bu toplumsal memnuniyetsizlikten, Yeni Osmanllar olarak bilinen yeni bir hareket dodu. Bu, rejimi eletiren ilk modern muhalefet hareketiydi. Yeni Osmanllar, yksek brokratlar, paalar, Avrupallar, Levantenleri (imparatorlua yerlemi Avrupa kkenlileri) ve baz Hristiyanlar ayrcalkl bir grup haline getirerek Mslman nfusu ihmal ettikleri iin ikaz ettiler. Bbliyi, Avrupaya ekonomik dnler verdii ve imparatorluk ekonomisini gszletirdii iin eletirdiler: Tanzimat reformlar modern bir ekonominin domasn salamam, Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisine boyun emesine yol amt. mparatorluun baz blgeleri tamamyla bir Avrupa lkesinin ekonomisine eklemlenmi ve stanbulla ilikileri zayflamt. Suriyenin ekonomisi Fransaya, Iraknki de ngiltereye kenetlenmiti; Osmanl mparatorluu paralandnda da bu blgeler ad geen lkelerin mandasna verildiler.

Yine de, Yeni Osmanllar da Tanzimat dneminin bir rnydler. O dnem basnnn ve eitiminin bir entelektel snfn geliimini salayan etkisiyle ortaya kmlard. brahim inasi (1824-1871) gibi aydnlar yeni fikirlerini okuryazar aznln okuduu gazetelerde ifade ediyorlard ama bu gazete yazlar ehir ve kasabalarn kraathanelerinde herkese okunduundan geni bir kitleye ulaabiliyordu. Bbli buna basn snrlamaya alarak ve ynetimi eletiren her

smail Paann 1867de Msrn verasete dayal hdivi olarak kabul edilmesinin, Yeni Osmanllar iin nceden hesaplanmam sonular oldu. lk doan erkek ocuun tahta gemesi kuralnn kabul edilmesiyle, smail Paann kardei Mustafa Fazl Paa dland Avrupaya eitim iin renci gnderme ilk kez 1827'de II. Mahmudun giriimle- ve hem bir rejim muhalifi riyle balad, zellikle tp ve mhendislik oldu hem de Yeni Osmanlladallarnda alan okullarn ihtiyacn kar- rn liderlerinden birine dlamak iin balatlan bu aba, Tanzimat'la nt. 1867 ylnda Avrubirlikte artarak srd. Aralarnda daha pada srgndeyken Sultan sonra sadrazam olacak Edhem Paann da Abdlazize (1851-1876 bulunduu ilk giden renciler. aras tahtta) yazd bir mektupta anayasal monariyi imparatorluun tm sorunlar iin zm olarak gsterdi ve tm liberal haklarn tannd bir hkmet arsnda bulundu. Yeni Osmanllar devletin mutlakiyeti bir ynetim altnda slah edilemeyeceini dndkleri iin, sultann ve brokratlarnn otokratik ynetimini sonlandrmak istiyorlard. Bbli, muhaliflerine kar sert tedbirler alarak karlk verdi; Namk Kemal (1840-1888) ve Ali Suavi (1839-1878) gibi gazeteciler stanbuldan srgn edildiler. stanbulda hkmeti ele geiremeyen muhalefet Pariste yeniden biraraya geldi ve burada Yeni Osmanllar Cemiyetini kurdular ve Bbliye kar muhalefetlerini daha uygun bir ortamda srdrdler.

tr fikri yasaklayan yasalar kararak engel olmaya alt. Bu da aydnlarn rejimi ykma amal gizli dernekler kurmalarna yol at.

Yaptklar yaynlarda Yeni Osmanllar defalarca sultan ile tebaas arasnda bir szleme oluturacak bir anayasa ile imparatorluun meselelerini tartacak ve yasa karacak bir temsil hkmet istediler. Halkn ekonomik hayatndaki gerilemenin ve devletin mal durumunun zerinde durdular ve Bblinin byk glere dayanmasndan ve bunlarn da Osmanl ilerine gitgide daha fazla karmasndan yakndlar. Bu faktrler Mslmanlar ile gayri-Mslim cemaatlerin arasn amaktayd ve her iki taraf ta gelecekten mitvar deildi. Onlar iin zm, halkn katld ve sultann hukuka tbi olduu bir ynetim kurmakt. Ancak, Yeni Osmanllar devrim yaratacak deiiklikler istemiyorlard. Amalar dzeni ykmak deil, dzeni daha kapsayc ve Avrupann genilemesine daha dayankl hale getirmekti. Yeni Osmanllar aydnlar grubuna aitlerdi ve sekinlerden ayr olarak hareket edecek bir toplumsal dayanaklar yoktu. Eitimleri ve kltrleri onlar kyllerden, kentlerdeki esnaf ve zanaatkrlardan ayryordu. Devrimi tetiklemek bir yana, gerek deiim getirmenin tek yolunun fikirlerine sempatik yaklaan bir hkmdar tahta karmak olduuna kanaat getirmilerdi.

Namk Kemal Osmanl liberalizminin fikirlerini tutarl bir ekilde ifade etmekteydi, dolaysyla da Yeni Osmanllar arasnda en nemli dnr olarak yer ald ve fikirleri hem yaamnda hem de lmnden sonra nemini korudu. iirleri, tiyatro oyunlar, eletiri eserleri ynetim tarafndan yasaklanmasna ramen aydnlar arasnda yaygn biimde okunmaktayd. Hrriyet fikrini gelitirmesinin yan sra, doal haklar kavramn da, tpk vatan; topraa bal vatanseverlik, halk egemenlii kavramlar gibi -herhalde slm dncesinde ilk kez- tantt. Fikirleri arasnda en etkilisi vatanseverlik/Osmanlclkt: Tm Osmanllarn, dinleri ve dilleri ne olursa olsun, Osmanl Hanedanna deil de Osmanl vatanna ballk borcu vard. Fikirleri genelde Devrim sonras Fransasndan gelmekteydi ama Namk Kemal bunlar slami evrede anlalabilir klyordu, nk bu fikirleri eriatla badatrmt. Rousseaunun toplum szlemesi kavram, yneten ile

ynetilenler arasnda bir szleme oluturan bir slm sadakat yemini, yani biat olarak aklanmt. eriat, kolayca biimlendirilebilir ve nereden gelirse gelsin gelimeye adapte olabilirdi. Osmanl gerilemesinin kendinden nceki eletirmenlerinin aksine, Namk Kemal hayali bir anl gemie dnmenin imknsz olduunu, ama Batda hlihazrda baaryla denenmi anayasaclk gibi uygulamalar kabullenmenin meru olduunu ne sryordu. Avrup