Her

engr

acht

Herengracht

Keiz

ersg

rach

t

Keizersgracht

Prin

seng

rach

t

Prinsengracht

Dam

rak

12

Sing

el

Am

stel

Dam

Rokin

Rembrandt­

plein

Spui

Vijz

elst

raat

3

4

5

Raadhuisstraat

6

7

8

9

10

11

12

1314

15

De eerste foto’s van Amsterdam1845 - 1875

The Royal Photographic Society Collection at the National Media Museum. Courtesy of The Art Fund (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 14 en 15) Stadsarchief Amsterdam (12, 13) Harry Ransom Center, University of Texas (9)

Benjamin Brecknell Turner Views of Amsterdam, 1857Papiernegatieven

Dienst Persoons­ en Geo­informatie

In mei 1857 kwam de Engelse waskaarsenfabrikant en amateur­fotograaf Benjamin Brecknell Turner samen met zijn zwager naar Amsterdam voor een ‘photographic tour’ van twee weken. Voor zijn generatie fotografen een ongebruikelijk reisdoel. Mogelijk had hij in Londen al contact met de boek­handelaar W.H. Kirberger die een zaak had op het Rokin en gespecialiseerd was in de import van Engelse boeken. Hoewel Turner niet van zijn foto­grafie hoefde te leven waren zijn grote foto’s wel bestemd voor de tentoonstellingswand en de portefeuille van de kunstliefhebber. Kirberger werd Turners agent in Nederland en zond in 1858 acht foto’s in naar de Tentoonstelling van Photographie en Héliographie.

Van Turners korte reis zijn zestien opnamen bekend, papiernegatieven van een voor Nederlandse begrip­pen uitzonderlijk groot formaat. Het papier – van de fijnste kwaliteit ­ werd met chemicaliën licht­gevoelig gemaakt. Bij het afwerken van de opname – ontwikkelen, fixeren, spoelen en drogen – werd de achterzijde met was bestreken om de transparantie te vergroten. De beeldzijde werd bewerkt met zilverstift om contouren scherper te doen uitkomen en met penseel en zwarte inkt om op de afdruk een effen, blanke lucht te krijgen. Slechts van een deel van Turners opnamen zijn afdrukken bekend. Voor fotografen van zijn generatie waren negatief en afdruk twee gelijkwaardige artistieke momenten. Negatieven werden ook tentoongesteld en besproken in recensies.

Speciaal voor onze buitententoonstelling ­ tot en met donderdag 20 mei ­ zijn ‘positieven’ op groot formaat vervaardigd.

1 Singel bij Lutherse Kerk Turner nam voor zijn composities vaak oudere voorbeelden als uitgangspunt. Hier koos hij hetzelfde standpunt als de zeventiende-eeuwse schilder Jacobus Storck, wiens werk door prentuitgaven een ruime verspreiding kende.

2 Spuistraat Turner stond met zijn camera op de brug boven het middeleeuwse grachtje, dat in 1866-1867 werd gedempt en omgedoopt tot Spuistraat. Veel van de pakhuizen die hij zag bestaan nog steeds.

3 Nieuwezijds Voorburgwal bij Nieuwezijds Kolk In 1857 was de kade volop in gebruik bij de slijterij rechts die blijkens het bord op de gevel handelde in wijnen, sterke dranken, likeuren en binnen- en buitenlandsche bieren. Ook nu is de horeca in deze omgeving nog steeds goed vertegenwoordigd.

Benjamin Brecknell Turner, Views of Amsterdam, 1857papiernegatieven

4 Nieuwezijds Voorburgwal bij de Nieuwe Kerk In 1884 werd de Nieuwezijds Voorburgwal gedempt ten behoeve van het verkeer. Maar het verdere beeld van de stad dat Turner zag: oude huizen, met daarboven de middeleeuwse Nieuwe Kerk, lijkt maar nauwelijks veranderd. Op de envelop waarin hij het negatief bewaarde, schreef Turner ‘Cathedral’.

6 Westermarkt Op de Westermarkt stond vanaf 1619 de Westerhal, die in gebruik was als vleeshal en wachthuis. In oktober 1857, een half jaar na Turners bezoek aan Amsterdam, werd het gebouw onder groot protest van de burgerij voor de sloop verkocht. De huidige brug hoort bij de laat negentiende-eeuwse Raadhuisstraat.

8 Keizersgracht bij Felix Meritis Het gebouw van het genootschap Felix Meritis was in het midden van de negentiende een belangrijk centrum van wetenschap en cultuur. Wellicht bekeek Turner tijdens zijn bezoek de hier aanwezige collectie natuurkundige instrumenten.

9 Singel naar de Munt Met zijn gezicht op de Munt volgde Turner een compostie die al eerder door kunstenaars was gekozen. Turner stond met zijn statief ongeveer halverwege de huidige Bloemenmarkt, een standpunt dat door de huidige bebouwing op de kade niet meer goed bereikbaar is.

7 Raadhuisstraat bij Herengracht De Warmoesgracht verdween in 1894 voor de aanleg van de Raadhuisstraat, waarvoor ook de huidige brede verkeersbrug werd gebouwd. Tegenwoordig is de achterzijde van het Koninklijk Paleis geheel in zicht, maar in 1857 werd dit nog grotendeels aan de blik onttrokken door de huizenrij aan het Singel.

5 Singel bij Raadhuisstraat Vrijwel alles op Turners foto is verdwenen als gevolg van de doorbraak van de Raadhuisstraat in 1895 en latere nieuwbouw. De opening links is de Donkere Sluis, een zeventiende-eeuwse doorvaart naar de Nieuwezijds Voorburgwal, onder de huizen door.

10 Keizersgracht bij de Reguliersgracht De kruising van de Reguliersgracht en de Keizersgracht wordt tegenwoordig regelmatig gefotografeerd, maar in Turners tijd hoorde deze nog niet tot de topografische traditie.

12 Amstel met de Halvemaansbrug De schilderachtige houten brug werd enkele jaren na deze opname, in 1862-1863, vervangen door een stenen constructie. Turner fotografeerde een locatie die al sinds de zeventiende eeuw kunstenaars had aangetrokken. Zijn compositie gaat dan ook terug op geschilderde voorbeelden.

14 Rokin bij Nederlandse Bank In het Rokin lag een drijvend bad- huis (‘Bade Anstalt’) waar zowel mannen als vrouwen terecht konden. Op de kade aan de overkant stond een wachthuis ter beveiliging van de Nederlandse Bank, die gevestigd was aan de Oude Turfmarkt. Daar tegenover, op Rokin 134, bevond zich de boekhandel van W.H. Kirberger. In 1858 waren daar afdrukken van Turners Amster-damse foto’s te koop voor f. 3,45 per foto (omgerekend € 32,10).

15 Rokin bij Grimnessesluis In mei 1857 werd volop gewerkt aan de vernieuwing van de Langebrug. Tegelijkertijd stond ook het hoek- huis Rokin 123 in de steigers. De bebouwing aan de linkerzijde van de Grimnessesluis lijkt tegenwoordig nauwelijks veranderd, maar de overzijde onderging een complete metamorfose. De huidige Oude Turfmarkt werd aangeplempt in de Amstel in 1860-1861. De huizen en de oude overbrugging van de sluis zijn gesloopt voor de bouw van de kraamkliniek van het Binnengasthuis in 1868.

13 Amstel naar de Munt In 1857 was de kade langs de Amstel veel smaller dan tegenwoordig. Het standpunt van Turner bevindt zich nu midden op de rijweg ter hoogte van Amstel 34. Het bord met Turners foto is daarom geplaatst op een rustiger punt van waaraf de topografische situatie goed zichtbaar is.

11 Keizersgracht bij de Amstel De lange gevelwand van de Keizersgracht tussen de Amstel en de Utrechtsestraat behoorde niet tot de topografische canon, maar werd door Turner verkozen boven meer gebruikelijke grachtgezichten, zoals de Gouden Bocht.