arkeoidea8.pdf
TRANSCRIPT
-
ARKEOIDEAISSN 1308 8106Sahibi ve Yaz leri MdrH.brahim YILMAZEditrlerMurat ZYILDIRIM (ozyildirim[at]arkeoidea.com)H.brahim YILMAZ (yilmaz[at]arkeoidea.com)Web TasarmH. brahim YILMAZYazma Adresi:Piremir Mah. iek Cad. No:1 Kat:416340 YILDIRIM / BURSA arkeoidea[at]arkeoidea.com
*Arkeoidea, hakemli bir dergidir ve ylda bir say olarak yaynlanr.
I
-
Arkeoidea Dergisi Bilim Kurulu
Prof. Dr. Erendiz ZBAYOLU stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.
Prof. Dr. Halit AL Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.
Prof. Dr. idem DRKEN stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.
Prof. Dr. Turhan KAAR Pamukkale niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Do. Dr. Tansu AIK Ankara niversitesi DTCF Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Yunan Dili ve Edebiyat Anabilim Dal.
Do. Dr Salim AYDZ Senior Researcher at Foundation for Science, Technology and Civilisation (FSTC) in Manchester, Visiting Scholar at the University of Manchester and Associate Professor at Fatih University, stanbul.
Do. Dr. Efrumiye ERTEKN Mersin niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Do. Dr. Emel ERTEN Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm.
Do. Dr. Glgn KROLU Mimar Sinan GS Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.
Yrd. Do. Dr. Sema SANDALCI Trakya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arkeoloji Blm.
Yrd. Do. Dr. Sibel NALAN Adnan Menderes niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.
Yrd. Do. Dr. Kvan ZORLU
Dr. H. Murat ZGEN
Mersin niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii Blm.
Mimar Sinan GS Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.
II
-
III
NDEKLER
Erendiz zbayolu, (Kitap Tantm) Arkeoloji Szl 1 6. Turhan Kaar (ev.): S. Mitchell: Erken mparatorluk Dneminde Romallar ve Yahudiler: Paganlk, Yahudilik ve Hristiyanlk Arasndaki Snrlar zerine Dnceler 7 20. Glgn Krolu Yumuktepe Kazlarndan Ortaa Taklar 21 - 45. Sevim Ayte Canevello (ma) (ev.): A.G. Downey: Constantinopolis ve evresindeki Depremler MS 3421454 46 57. Fatih Yavuz, Byzantion ve evresinde Yeralan Kutsal Alanlar 58 77. Fikret zbay Tarihsel Veriler Inda Klazomenai - Kythondaki Yerleim
78 97. Nida Nayc Arkeolojik Alanlarda Bilimsel Koruma Yaklamlarnn Kuramsal Geliimi ve Trkiyedeki Mevcut Durum zerine Bir Deerlendirme 98 143. Salim Aydz & Nurgl nald, (Kitap Tantm) A Historical Archaeology of the Ottoman Empire: Breaking New Ground, ed. Uzi Baram and Lynda Carroll 144 150.
Didem Demiralp, Aristotles Ideas On Art 151 162.
-
Arkeoidea Dergisi Yazm Kurallar
Editrln Okt. Murat zyldrm (ma) ve arkeolog H. brahim Ylmazn yapt Arkeoidea Dergisi, http://www.arkeoidea.com adresinden ylda bir say olarak yaynlanan hakemli internet dergisidir.
Arkeoidea, konu olarak arkeoloji, eskia tarihi, klasik filoloji, bilim tarihi ve sanat tarihini kapsar. Dergiye yollanacak yazlar zgn almalar olmaldr, ayrca ada dillerden yaplan bilimsel makale evirileri, kitap tantm yazlar kabul edilir, daha nce yaynlanm makaleler kabul edilmez. Trke, ngilizce, Franszca, Almanca makaleler, hakemler tarafndan deerlendirildikten sonra yaynlanabilir. Yazlar iin belirlenen yazm kurallar aada belirtilmektedir:
Balk 14 punto ve bold olmaldr. Makalelerde Trke ve ngilizce zet bulunmaldr. zetlerin altna, alt Trke ve alt ngilizce anahtar szck
(keywords) eklenmelidir. Yazlar, word dosyasnda 12 punto ile Century Gothic yaz
karakteriyle yazlmaldr. Varsa resim, fotoraf, izimler, metin iinde verilerek, levhalar (Lev.
I), (Lev. II) biiminde ksaltlmal ve levha aklamalar metin sonunda ayrca yaplmaldr.
Lev.I: xxx
Dipnotlar Century Gothic yaz karakteriyle 10 punto ve aadaki rnee gre nce soyad, basm yl virgl sayfa numaras biiminde yazlmal. Dipnotlar nokta iareti ile bitirilmeli;
zsoy 2005, 124.
Birden ok kaynak varsa nce erken tarihli olan yazlr;
zsoy 2005, 124; Eder 2007, 76.
IV
-
Birden ok isimli makaleler iin araya - konulur
Atakan Korkut 2008, 23.
Latince ve Yunanca szckler kullanlrken italik, -varsa- Trke ekleri normal yazlmaldr.
praetorun
Kaynaka 9 punto olmal ve yazm kural yledir:
Kitap iin;
zsoy 2005 zsoy, M., Roma Tapnaklar, Bilgi Yay, stanbul.
Makale iin:
zsoy 2006 zsoy, M, Eskiada Tapm, Yeni Sanat Dergisi S. 17, Ankara.
Elektronik kaynaklar iin:
Yaznn alntland web adresi tmyle kopya edilerek verilmelidir.
V
-
1
Arkeoloji Szl
Prof. Dr. Erendiz zbayolu1
Abstract: The objective of this presentation is to list some main articles of the
content of an dictionary of archeological terms, that can be assessed in
relation to researches and fieldwork and their laboratory analyses. In this
respect, the main stages of investigations of the excavated material up to
provide an complete archeological view, as well as topographic textual
evidence and place-names attested, studies on the surface geomorphology,
stratigraphy or on wooden elements etc., would allow to discover both
historical and archeological data which can be completed by a mutual
informing.
zet: Bu yaznn amac, bir arkeoloji szlnde geen baz terimlerin listesinin,
aratrmalar ve laboratuar analizleri erevesinde, deerlendirilmesidir. Bu
konuda, kaz malzemesinin temel aratrma aamalarndan, geerli bir
arkeolojik bak as salamaya, topografya metinleri, yer adlar, jeomorfolojik
incelemelere kadar, stratigrafi ya da ahap eler vb. alanlarda karlkl bilgi
deiimi, hem tarihi hem de arkeolojik verilerin ortaya karlmasna katkda
bulunacaktr.
Gazetelerde yer alan (5 Aralk 2009 tarihli) haberlere gre, Marmaray
projesinde ngrlen Yenikap terminalinde 2004 ylnda balatlan arkeolojik
kazlarn ardndan Ulatrma Bakan Binali Yldrm tnel delme makinesine
binerek butona basm, bylece Sirkeci istikametine ok nemli bir etab, ilk
tnelin delinmesi aamasn balatm. Kaz yerinde aceleyle yaplan
toparlama almalaryla bu ok nemli sit alannda yakalanan frsatlarn bir
daha geri gelmeyecek ekilde yitirildiini bilen ve bir arkeoloji szlnn
1 Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Eskia Dilleri ve Kltrleri Blm Latin Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Vezneciler Istanbul.
-
2
ardndan arkeolojiye kubak bakarak arada bir hznn tazeleyen
arkeologlarn says hi de az deil.
Arkeolojide son otuz yl iinde yer alan gelimeler, aratrclarca ba
dndrc kabul edilir. Arkeoloji artk sadece tarihle ilintilendirilmemekte,
sosyal bilimler yannda doa bilimleri, matematik bilimleri vb. dallarda, yeni
analiz yntemleriyle, disiplinler aras alanlarn konusu olarak kaz
almalarndan laboratuarlara kadar geni bir yelpazede yer almaktadr.
Szgelimi, elimizdeki 2000 ylnda yaymlanm bir arkeoloji szl* ne kadar
kapsaml bir el kitab olsa da, son on yldaki gelimeleri kaydetmemi olmaldr.
Yine de, nemli bir arkeoloji park olacakken sur dna tanmas gereken bir
metro istasyonuna feda edilen yarar da hayli tartmaldr- sit alannda neler
yaplabileceine ilikin bir zihin jimnastii iin ipular sunar.
Szlk, evre arkeolojisi maddesiyle balyor; daha ok prehistorya konusu
olarak 1800l yllarn ortasna uzanan bir gemie sahip olan bu daln, organik
kalntlar inceleyen biyo arkeoloji adl bir alt dal var ve o da arkeobotanik,
arkeozooloji, paleoantropoloji, inorganik kalntlar inceleyen geo arkeoloji gibi
alt kollara sahip. Arkeometalurji, uygarlk tarihiyle dorudan balantl ve
pyrotechnia, ate sanat, madenlerin ilenmesinde nemli rol oynuyor.
Arkeometri gnmzde yaygn gelime gsteren alan; eitli bilimler ve
arkeoloji arasnda ibirlii salyor ve 1958 ylnda Oxford, Research Laboratory
for Archeology and the History of Art tarafndan yaymlanan Archeometry
dergisiyle yaam bulmu. Yaklak otuz yldan bu yana yeeren arkeosismoloji
terimi, arkeolojide var olan deprem kavramn gelitirip deprem izlerini, yazl
kaynaklar, kylardaki ykselme vb. olan geodinamik verileri incelemektedir.
Ticaret arkeolojisi doal olarak retim ve tketim arkeolojileriyle ilintili ki bunlar
da incelenen toplumun ekonomisini tanmlar. Tarihlendirme yntemleri, C14,
yani karbon testinden balayarak -1946da, W. F. Libby tarafndan
hazrlanmtr- varvlara, yani keltilere kadar, eitlilik gsterir. Karbon
testiyle tarihlendirme 50.000/60.000 yla kadar mmknken, uranyum, thor,
kurun serisiyle uygulanan yntemle 500.000 yla kadar lm yaplabilir;
-
3
ayrca, sadece volkanik kayalar tarihlendiren potasyum-argos (ya da argon)
yntemiyle karlatrldnda, nem tar. Keramik buluntular iin zellikle TL
(thermos-lumen, s-k) yntemi kullanlrken, kemik, di, istridye vb. iin Esr
(elektronik spin nlamas) yntemi kullanlr. Pimi topran tarihlendirilmesi
arkeomanyetizm, ktn (=ahap) yllk byme halkalarnn incelenmesini
konu alan dendrokronoloji yntemi, kemik yan belirleyen Fun-test (fluor,
uranyum ve azot) yntemi, aminoasit racemlemesi yntemi vb. arkeolojinin
yararland belli bal bilimsel uygulamalar arasndadr.
Arkeolojinin dallarndan deerlendirme (diagnosis) arkeolojisi, yzey
aratrmas ile kaz aras, sit alann yok etmeyecek bir bak asn yanstr.
Baka bir dal, fantarkeoloji, bilinen yntemlerle aklanamam olgularn
kurgusal alana tanmas anlamna gelmektedir. Cenazeyle ilgili (funerarius)
arkeoloji, aydnlatma aralar arkeolojisi, madenleri inceleyen arkeoloji dal,
gemi arkeolojisi, numismatik arkeolojisi, dokuma arkeolojisi gibi dallarn
yannda Marksist arkeoloji ilk nemli temsilcisi Vere Gordon Childedir-, Marx,
Engels gibi teorisyenlerin tarihle ilgili ynlendirmelerinden esinlenerek
oluturulan yntemleri esas alr. Ekonomi ve retim koullar, alan ile retim
iin gerekli aralar (toprak, ilik alanlar, tama iini yapanlar) denetleyen
kiiler arasndaki ilikiler gibi tanmlamalara vurgu yapar. Niceliksel (kuantitatif)
arkeolojinin kkeni 1950li yllara uzanr, el yapm rnlerin tipolojisinin
tanmland istatistik yntemleri gelitiren, New Archeology akmnn
nclerinden Albert Spauldingten George Cowgille, eitli test trlerine ve
yntemlerine ilikin bilgi ieren uzun bir maddede ele alnmtr, temelde,
istatistik ve matematik verilerinin incelenmesini konu alr. Deneysel arkeoloji,
gnmzde niversitelerde ok yaygn bir alma alan; amac, yinelenebilir
deneyler yoluyla arkeolojik varsaymlarn dorulanmasdr. Kkleri XIX. yzyl
sonunda yaplan etnografi gzlemlerine dayanr: eski dnyadan gelen
gezginler, Amerika, Afrika ve Avustralyadaki topluluklarn ta tralama
teknikleriyle rettikleri letlerin, tarihncesi halklarnkine ok benzediini
gzlemlemilerdi. Kent arkeolojisi de, kuruluundan gnmze bir kentteki
stratigrafi temelli arkeolojik aratrmay konu alr. Kentteki inaat faaliyetiyle
-
4
kent arkeolojisi dorudan balantldr, yaplamann arkeolojik buluntular
tehdit ettii anda kent arkeolojisi acil mdahaleyle devreye girer.
Szln bir maddesi hukuk ve korumay konu alan kamu eylemlerine ayrlm.
Korumacln uzun bir tarihesi anlatldktan sonra gnmzdeki dzenek ve
ileyii dile getirilmi. Buna gre Tarihi ve Mimari Varlklar Koruma Danmanl
adl yerel kurulular, Merkez Daire araclyla, Kltr Varlklar ve Etkinlikleri
Bakanlna -1998 ylnda kurulmutur- bal. Kazlar sadece bu Bakanlk
yapabiliyor. Ancak bakan, gvenli olduuna inandnda zel kii ya da
kurululara kaz izni verebiliyor. Bakanlk, arkeolojik kaz amacyla kamulatrma
yapabiliyor. Ksaca zetlersek, Trkiyedeki Devlet Su leri, Karayollar benzeri
bir yap sz konusu. Herhangi bir inaata, hatta doalgaz borusu vb. deme,
karayolu yapm gibi almalara girimeden nce bu kuruluun keif yapmas
ve izin vermesi gerekiyor ki Trkiyedeki koullarla karlatrldnda nem
tayor. Trkiyede mteahhit Belediyeden izin alp almad da oluyor-
kepelerle inaata giriir, kalntlar ktnda da yatrd parann ziyan
olmamas iin gece ya da gndz onlar yok etme yoluna gider.
Arkeolojik iletiim maddesi, eski dnyann, maddi veriler ve kltrel temelden
yola karak yeniden kurulmas giriimlerini kaydeder. Her iletiim srecinin,
genelde arkeolog olan aktr, onun karsnda alcs vardr ve alnp verilen
iletiler, sonuta, yorumcu, snflandrc, bilgilendirici ve retici nitelik tar. Belli
bal arkeoloji alar arasnda, 2000 yl itibaryla, u alar yer alr:
http://archweb.leidenuniv.nl/archeonet; http://odur.let.rug.nl/arge;
http://archnet.uconn.edu;
http://avebury.arch.soton.ac.uk/NetStuff/archplaces.html;
http://www.med.abaco-mac.it; http://intarch.ac.uk; http://www.cineca.it;
http:/www.julen.net/aw; http:/www.cineca.it/projects/aiace/aiace.html;
http://europa.eu.int/en/comm/dg22/socrates/tnp/index.html; (http://www.)
hd.uib.no/AcoHum/acohum.html; medicif.org/; metalab.unc.edu/wm/net/;
uky.edu/Subject/museums.htlm; cast.uark.edu/;
http://archweb.leidenuniv.nl/archeonethttp://odur.let.rug.nl/argehttp://archnet.uconn.edu/http://avebury.arch.soton.ac.uk/NetStuff/archplaces.htmlhttp://www.med.abaco-mac.it/http://intarch.ac.uk/http://www.cineca.it/http://europa.eu.int/en/comm/dg22/socrates/tnp/index.htmlhttp://www/ -
5
anth.ucsb.edu/videos/index.htlm; cr.nps.gov/crm/; mailbase.ac.uk/lists-f-
j/gisarch/; eleftheria.stcloud.msus.edu/.
Son yllarn en nemli arkeolojik buluntularn barndran Marmaray ren yeri,
arkasnda darmadan bir arazi brakarak tarihin plne atlmak zere.
Yaknda orada ar, i merkezleri, dkknlar vb. ykselecek. Metro hattn
karlayan kar noktada da Hali metro kpr inaat balatld, Azapkap
dolaynda metronun geecei, yaklak 70 m. derinlikteki dolguda, kpr
aya iin kazlar balad, kazklar akld. Duyarl mimarlar ve kimi gen
arkeologlar- imdilerde yaknmalarn internet zerinden dile getiriyorlar
sadece. Yaknda Sirkeci Postanesi arkasndaki metro istasyonu iin de kazlar
balatlacak, kepeler stanbulun bu en youn buluntu yerlerinden birini daha
halla pamuu gibi atacak. Ynetim yine kazlarn bir an nce bitirilmesi iin
bask yapacak. Ama bu defa kaln duvarl byk yaplar kacak, nk tarihi
kaynaklardan Botaniatos saray kompleksinin vb. o dolayda olduu biliniyor.
Bilindii halde neden byle bir proje uygulamasna giriilmi diye soracak
olursanz Marmaray projesinin bandan beri bir Ulatrma Bakanl ve
Bayndrlk Bakanl projesi olduunu, bir arkeolojik proje hazrlna
giriilmediini, bunun iin hi bir aratrma yaplmadn sylemek gerekiyor.
ngrlen skdar-Sarayburnu-Zeytinburnu-Taksim gzerghn, T ulam
profesrlerinden Haluk Gerekin hazrlad biliniyor. Gzergh, dnemin
Mimarlar Odasnca eletirilmiti, ulatrma uzmanlar rayl sistemin sur dna
karlmasn, alternatif olarak birinci kpr- E5 karayolu paraleli imdi o
yoldan metrobsler geiyor- seilmesini nermilerdi. nk Tarihi
Yarmadann, Anadolu yakasndan Avrupa yakasna tanacak milyonlarca
yolcu iin bir gei noktas yaplmas yerli ve yabanc uzmanlarn
anlayabilecei bir ey deildi. Ama Tarihi Yarmadann kltrel, arkeolojik
varl, bir hyk olduu gerei bandan beri hi dikkate alnmad,
buluntular ortaya ktnda da Belediye Bakannn buluntular projeye
engel olarak grme alkanl vardr- kent arkeolojisi kurallar gzetilmedi,
vardiya kazld, alan, hzla inaata hazrland. Geriye, eline bir arkeoloji szl
alp yok edilen tarihe hznle bakan birka arkeolog kalmt.
-
6
*R. Francovich-D. Manacorda, Dizionario di archeologia, Editori Laterza,
Roma-Bari 2000, 468 sayfa.
-
7
Erken mparatorluk Dneminde Romallar ve Yahudiler: Paganlk,
Yahudilik ve Hristiyanlk Arasndaki Snrlar zerine Dnceler1
Stephen Mitchell2 (eviri: Turhan Kaar)3
MS 79 ylnda mparator Titus, 66-70 yllar arasndaki Yahudi isyan srasnda yerle
bir edilen Kudsten gelen ganimetlerle finance edilen Colossiumun inaatn
tamamlad. Bu yap Roma halk iin grlmeye deer bir oyuncakt. Alta
Titusa elik eden Berenicenin Yahudi bir prenses olmas dikkate deer bir
ironiydi.4 Bylece bu an, tam da iki kltrn arpp en gl ocuunu, yeni
Hristiyanlk dinini dourduu dnemde, Romallarn Yahudilere kar eliik
duygularn zetliyordu.
Fakat Titus ile Berenicenin evlilii Romal senatrlerden gelen muhalefetten
dolay kecekti. Yine de, Yahudi kralie ile evli bir Latin imparatorun Romay
ynetmesinin nasl bir ey olabilecei bir heyula gibi karmza kmaktadr. Bu
durum ayrca, romantik akn gerisindeki muhtemel gereklii de ifade eder: I.
1 Burada evirisi verilen alma, Prof. Mitchell tarafndan ilk defa 6 Kasm 1997de Oxforddaki Wolfson Kolejinde Yedinci Sir Ronald Syme anma dersi olarak sunulmutur. Bu dersin ksaltlm bir versiyonu, daha sonra 6 Mart 1998de Times Literary Supplemantda yaynlanmtr. almann geniletilmi akademik Almanca versiyonu 2002de yaynlanmtr. Almanca versiyonu iin baknz: S. Mitchell, Rom Und Das Judentum In Der Frhen Kaiserzeit: berlegungen Zu Den Grenzen Zwischen Heiden, Juden Und Christen (Hg.) Jrgen Dummer & Meinolf Vielberg, Leitbild Wissenschaft? (Altertumswissenschaftliches Kolloquium Band 8) (Franz Steiner Verlag: Stuttgart 2002), s. 149-172. Burada sunulan eviride, konferans metni ve Times versiyonu esas alnm olmakla birlikte, dipnotlar Almanca versiyonuna dayanlarak konulmutur. Metin ierisindeki yer, ahs ve eser isimlerinin Latince biimleri tercih edilmi, gerekli bazlarnn Trkeleri parantez iinde verilmitir. 2 Prof., University of Exeter, Dept. of Classics and Ancient History, Exeter, UK. (E-Mail: [email protected]) 3 Prof. Dr., Pamukkale niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, 20070 Knkl Kamps, Denizli. (E-mail: [email protected]). 4 J.A. Crook, Titus and Berenice American Journal of Philology 71 (1951), s. 162-175; A. Giovannini, Die Zerstrung Jerusalems durch Titus: eine Strafe Gottes oder eine historische Notwendigkeit?, Festschrift G. Gottlieb (1996), s. 11-34. G. Alfldy, Eine Bauinschrift aus dem Colosseum Zeitschrift fr Papyrology Und Epigraphic, 109 (1995) s. 195-226.
-
8
yzyl Romasnda, Yahudi Krallnn Roma aristokrasisi ile gerekten
birleebileceini tahayyl etmeli miyiz veya edebilir miyiz?
lk bakta, antik ada ve bugn, ok az tarihinin bu ay ok ciddi olarak
alglad grlmektedir. Roma Yahudileri, ya bizzat kendileri srekli rahatszlk
nedeni, ya da srgn kurbanlar idiler: Mesel MS 19, 41 ve 49da olduu gibi.5
mparator Claudius, alenen Yahudileri btn dnyaya hastalk bulatrmakla
sulamt.6 mparatorun rabet gren bu szleri, Filistinde bir sulama olarak
Hristiyanlara kar tekrar edilecekti. Yahudiye (Iudaea)de, Romann hem
sembolik hem de gerek g dayatmalar, dinsel inatln ateledii hi
bitmeyen huzursuzluklar, korkun boyutlarda bir isyana neden oluyordu. Tarihi
Tacitus, okuyucularn isyan hikayesine hazrlarken, Yahudiler aleyhine hrn ve
rk kfrlere bavuruyordu: Yahudiler, mparatorluk tebasnn en ktlerinin
tamamn yerel tanrlara ibadeti terk etmeye ve Kudse vergi gndermeye
zorlamlard; Yahudiler biribirlerine ar derecede balydlar, fakat baka
herkese kar kin gderlerdi. Bunlar, bakalar ile evlilii rededen bir rk, fakat
kendi aralarndaki btn ahlkszlklar grmezlikten gelirlerdi. Buradaki kaba
nyarg, Roma geleneinde Ciceroya kadar uzanan bir retorik ile bilenmektedir.
Ne var ki, yanl bir iz srmekteyiz.: Tacitusun da yapt gibi, kesinlikle Berenice
ve akrabas Byk Herodes hanedan ile Romann sradan Yahudileri, yani ne
kendi krallarna ne de Caesarlara sayg duyan, din adamlarnn kontrolndeki
Kuds halk arasnda ayrm yapmak zorundayz.7 Byk Herodes, yapt yedi
evlilik sayesinde, haklarnda veri bulunabilen yzden fazla yesi olan bir
hanedann kurucu babasdr.8 Herodes, M 40da konumunu dorudan Roma
desteine, zellikle Marcus Antonius ve gelecein imparator Augustusu gen
5 M.H. Williams, The Expulsion of the Jews from Rome in A.D. 19, Latomus 48 (1989), s. 765-784. H. Botermann, Das Judenedikt des Kaisers Claudius (1996). 6 mparator Claudiusun skenderiyelilere yazd nl mektup iin baknz: Corpus Papyrorum Judaicorum II, 153, 96 vd. 7 Tacitus, Historiae, 5.5; non regibus haec adulatio, non Caesaribus honor. 8 Herodesin ailesi iin bkz. N. Kokkinos, The Herodian Dynasty, Origins, Role in Society Eclipse (Sheffield 1998).
-
9
Octavianusa borluydu.9 Octavianus, Herodesin Iudaea, Idumaea ve Samaria
kralln teyid etmek iin Capitolinusda bir adak sunmutu. Kral Herodes,
Romada epeyce bir zaman geirdi ve oullarn eitimleri iin yine bu ehre
gnderdi. Herodesin iki byk olu, Alexander ve Aristobulus, M 22den 17ye
kadar nde gelen bir senatr olan Pollionun evinde be yl geirdiler. Bu Pollio,
emekli senatr Asinius Polliodan bakas deildi. Kaynaklar, Asinius Pollionun,
Herodesin dostluunu kazanmaya alanlarn en gayretlisi olduunu
yazmaktadr.10 O, ayn zamanda, yaklak yirmi yl nce Herodese Capitolinusa
kadar elik eden iki consulden biriydi.11 Pollioya biraz sonra dneceiz.
Herodesin kk ocuu, Herodes Antipas, Arkhelaus ve Philippusdur. Bu
ocuklar daha sonra Herodes kralln blecekler ve baba bir anne ayr byk
kardeleri gibi Yahudi bir retmenden eitim almak iin Roma yolunu
tutacaklardr.12
Herodes ailesine mensup bireylerin dini tutumlar, Yahudi tarihi Flavius
Iosephusu utandrmaktayd. Zira bir Ferisi Yahudisi olan Iosephusun, dindalar
hakknda yargda bulunurken kulland standartlar ok yksekti. ktidarna gz
diken bir rakibine gre Herodes, sadece yar-Yahudi idi. nk Herodes, kendini
Yahudilerden ziyade Yunanllara yakn hissediyor ve yabanc [Yunan] ehirlerde
tapnaklar dahil binalar yaptrmakla vnrken, Yahudi topluluklara benzer
hediyeler vermekten kanyordu. Fakat bu istihza, Herodesin Kuds tapnan
yeniden ina ettirmesini ve srgndeki Yahudilerin haklarn savunduu gereini
dikkate almamaktadr. Herodesin Yahudi kimlii, aile evresinin evlilikleri ile
9 Iosephus, Antiquitates Judaicae, [=Yahudilerin Eskia Tarihi], 14, 381-89 (buradan sonra sadece Antiquitates olarak alnacaktr; Bellum Judaicum [=Yahudi Savalar] 282-5 (buradan sonra sadece Bellum olarak alnacaktr; Appian, BC V. 75. 10 Iosephus, Antiquitates 15, 343. L.H. Feldman, Asinius Pollio and his Jewish Interests, TAPhA 84 (1953), s. 73-80. 11 D. Braund, Four Notes on the Herods, Classical Quarterly 33, (1983) s. 239-42; L. Feldman, Asinius Pollio and Herods sons, Classical Quarterly 35 (1985), s. 240-43. 12 Iosephus, Antiquitates 14, 403; M. Goodman, The Ruling Class of Judea, The Origins of the Jewish Revolt Against Rome A.D. 66-70, (Cambridge 1988), s. 110. S. Cohen, The Begining of Jewishness: boundaries, varieties, uncertainties (University of California Press: Berkeley & London: 1999), s. 13-24.
-
10
aka tanmlanmaktadr. Mesel kzkardei Salomenin Nabati kral Syllaeus ile
evlendirilmesi, damadn snnet olmay reddetmesi zerine gereklememiti.13
Herodesin oullarnn Yahudilikten dndne dair ok az iaret vardr. Luka
ncilinin anlattna gre, Herodes Antipas, Kudsteki byk Yahudi lenlerine
dzenli katlrd. Roma valisi Pontius Pilatus, Kudsteki valilik saraynda saldrgan
remizlerle ssl adak kalkanlar sergilemeye kalkt zaman, Herodes Antipas,
kardei Philippus ile birlikte valiyi baaryla protesto etmitir. Bir sonraki kuakta, I.
Agrippa, ulusal bir Yahudi liderinin gstermek zorunda olduu dindarlk ile
Romann dostu ve mttefiki iin gerekli olan dnyevi nitelikler arasnda ideal bir
orta yol buldu. Agrippa, Romada imparatorluk sarayna ok yaknd. Kudste
ise titizlikle kurban trenlerine katlr ve Yahudi tresinin gereklerini yerine getirirdi.
Ayn hassas denge olu II. Agrippa tarafndan da izlendi ki, bu durum tarih na
kan iki olayda aka grlebilmektedir. lki, havari Paulusun Romal ynetici
Festus tarafndan MS 60da yarglanmas hadisesidir. Burada bir Yahudi olarak
II.Agrippa, Paulusun Kitab- Mukaddese ait vahyin icras ve (Hz.) sann
mezardan kp yeniden havarilerine grnmesi hakikati (resurrection) hakkndaki
iddialarn dinledi ve sempatik bir istihza ile Paulus, (Hz) sa ile hemen hemen bir
Hrstiyana yakr biimde konutu eklinde cevaplad. kincisi de, II. Agrippann
MS 66daki byk Yahudi isyannn sorumlular olan zealotlara14 beyhude kar
kmas hadisesidir.
mparator Augustus ve onun sa kolu Marcus Agrippa, Herodesin Roma
tecrbesinin esas karakterleridir. Iosephus, Herodesin, Augustusun nazarnda
Agrippadan sonra birinci, Agrippann nazarnda ise Augustustan sonra birinci
olduunu iddia etmektedir.15 M 15de Herodes, Sebaste ve Kaisareia (Filistin)
ehirlerinde ina ettirdii modern mimari harikalarn gstermek iin, Filistini
13 Iosephus, Antiquitates 15, 220-28 (Syllaeus); 20, 137-140. 14 Zealot: Eskia srailde radikal milliyeti Yahudi grubun ad (.n). 15 Iosephus, Antiquitates 15, 361; Bellum I. 400.
-
11
dolarken Agrippaya refakat eder. Bu, pratik bir adam etkilemek iin emin bir
yoldu, nk Atina ve yaknlardaki Roma kolonisi Heliopolisteki (=Suriyede
Baalbek) baz binalarn dizaynnda, Agrippann bizzat katksnn olabilecei gz
nne alnmaktayd. Kudste, bayramlk elbiselerini giymi ve Yahudilerin
tanrsna yz kz kurban ederek daha nce ei benzeri grlmemi bir ziyafet
veren Agrippa, btn ahali tarafndan alkland. Sonralar Agrippann, tapnan
aaas ve ritellerinin ciddiyet ve heybetinden akna dnd hep anmsand.
Agrippa, bir ka gn sonra Caesareadan gemiye bindii zaman, btn
Yahudiler tarafndan kalabalk bir trenle, onun dindarlk ovuna duyulan
hayranlkla elenkler yadrlarak uurland. Bu iliki, bir yl sonra Krm ilerini
dzeltmeye alan Agrippay desteklemek iin, Herodesin arlmad halde,
bir filo ile Karadeniz kylarnda grnmesi ile mhrlenmi oldu. Her ikisi de, daha
sonra kara yolu ile Kk Asyaya getiler ve Efesteki yerel Yahudi toplumun
ikayetlerini dinlediler.16
Agrippann M 12de beklenmedik lm derin bir iz brakt. Herodes nceden
Gazzann kuzeyindeki Anthedon ehrine Agrippias ismini vermiti.17 Agrippann
ad Herodesin Kudste ina ettirdii tapnan stne de kaznmt.18 Dahas isim
hanedana da aktarld ve M 10da doan Herodesin bir torununa Agrippa ismi
verildi.
Gelecein Kral I. Agrippas olacak olan ocuk, daha alt yandayken M 4de
Romaya gnderildi ve Marcus Antoniusun kz ve Augustusun vey olu olan
yal Drususun dul kars Kk Antoniann evinde yetitirildi. Bu hane halknn
isimleri, Herodes devrinde Filistin toponomisine de geti. Kudsteki ana istihkm,
Marcus Antoniusa bir kran ifadesi olarak, Antonia oldu. Caesarea limanndaki
en geni istihkml kuleler Drusium olarak adlandrld.
16 Iosephus, Antiquitates 16, 16-26; 12, 125-7; 16, 167-70. 17 Iosephus, Bellum 1, 87, 118, 146. 18 Iosephus, Bellum, 1, 416.
-
12
Roma isimleri Herodesin ailesinde kuak boyunca grlmektedir.19 Bu nasl
yorumlanmaldr? ki ada paralel olay, Roma isimlerinin Yahudilerce aln
gerekesinin, sadece ismi alnan kiilerin, Yahudi inanlarna duyduklar gl
sempatileri ima etmektedir.20
Bunlardan ilki, havari Paulus ile balantldr. [ncildeki] Resullerin leri
blmnde, havari Paulusun isim deiiklii, yani Yahudi kkenli Sauldan Roma
kkenli Paulusa geii onun Kbrstaki Salamis kentinde Roma proconsul Sergius
Paulus ile karlamasnn hemen akabinde olduu yazlmaktadr. Luka ncili de,
Saul ile Barnabasn, Romal yneticinin maiyetinde bir khin sfatyla bulunan
byc Elimas21 ile nasl karlatklarn anlatmaktadr. Elimas yeni gelenlere [Saul
ve Barnabas] muhalefet etti ve Sergius Paulusu onlar aleyhine evirmeye alt,
fakat Saul olarak da bilinen Paulus Elimas ile att ve onu krletirdi. Vali
olanlar grd zaman bir mmin oldu ve Efendi [Hz. sa] hakknda
rendiklerinden ok etkilendi.22 Eusebius Hieronoymus (Aziz Jerome) drdnc
yzyln sonunda, Luka ncilinin aka anlatmad Paulusun isim deiikliini,
Paulusun yeni ismini Sergius Paulus ile kurduu bu nemli yeni dostluun ansna
kullandn yazmaktadr.23 Buradan iki sonu daha karabiliriz. Birincisi Sergius
Paulusun sadece Paulus ve Barnabas deil, fakat onlardan nce yine bir
Yahudi olan Elimas huzuruna kabul etmesi, onun Yahudi nde gelenlere olan
sempatisini ortaya koymaktadr. kincisi, Paulus yeni ismini rastgele nedenlerden
dolay deil, proconsulu ihtida ettirdiine inand iin benimsemiti.24
19 Herodesin hanedannn isimlerinin Romallamas kuaktan beri bilinmektedir. (Iosephus, Ant. 18, 130-3.; Iosephus, Antiquitates 20, 143-44; 20,147; Iosephus Vita 6. 20 M.H. Williams, Palestinian Jewish Personal names in Acts urada: K. Bauckham (Hrsg.), The Acts of the Apostles in its Palestinian Jewish Setting (1995), 79-113, Agrippa ve Drusilla rneklerini alntlamaktadr. 21 ncilie gre bu kahinin gerek ad Baryeudur (=Bar-jesus), Elymas ise byc demektir, bkz. Resullerin leri 13. 6-10 (.n.). 22 Apg. 13, 4-12. 23 Hieronymus, De Virus Illustribus 5.
-
13
Dier ada paralel olay ise daha az bilinmektedir. Iosephus iki defa M
20lerin Pollio diye bilinen bir Ferisi Yahudi liderinden bahsetmekte, fakat hi bir
aklama ve arka plan bilgisi vermemektedir.25 Bunun iin mmkn olan tek
aklama, Pollio ismini alan kiinin, bu ismi, Herodes ailesinin yakn dostu olan
Asinius Pollioya bir sayg veya bir minnet ifadesi olarak taddr. Daha nce
grdmz gibi, Romal Pollio, kraln iki byk ocuunun eitimini emanet
edebilecek kadar Herodese yaknd. Burada Yahudiler iin bir sempati lsn
varsayabiliriz.
Pollionun uzun sredir Yahudi dini ile ilgilendiine dair daha iyi bir veri de
mevcuttur. M 40da Vergilius, Latincenin en iyi bilinen ksa iiri olan Drdnc
Eclogueu [=oban kasidesi] o yl consul olan Pollioya ithaf etmiti. iir, Pollionun
Marcus Antonius ve Octavianusu bartran Brundisium Anlamasna mimarlk
etmesinin hemen sonrasnda yazlmtr ki, bu anlama Marcus Antoniusun,
Octavianusun kzkardei Octavia ile evlenmesiyle mhrlenmitir.26 iir, harika bir
ocuun doaca kehanetinde bulunmaktadr: Bu ocuk cennetten inecek
ve bar getirecek, bu bar ile beraber, ocuk cennette tanrlarn arasndaki
yerine dnmeden nce, altn a Romaya geri gelecek. Eclogue, Hristiyanlar
tarafndan, -ilk kez ve en nl olarak da imparator Constantinus (306-337)27
tarafndan- bariz nedenlerden dolay (Hz.) sann doumunun kehaneti olarak
yorumlanacaktr. Bu iir, Vergiliusa Romann pagan yazarlar arasnda, Hristiyan
bir kahin olarak esiz bir stat kazandrd.28 Modern zamanlarda ise, ncil hikayesi
ile kurulan bu paralellik, hakl olarak ciddiye alnmaktadr. Sadece kehanetin
genel ekli deil, fakat pek ok detaylar da Helenistik dnem Yahudi vahiy
literatryle ve bilhassa ncil yazarlarnn da dayandklar bir gelenek olan
24 H. Dessau, Zum Namen des Apostels Paulus Hermes 45 (1910), s. 347-368. 25 Iosephus, Antiquitates 15, 3 ve 370. 26 E. Norden, Die Geburt des Kindes, Geschichte einer religisen Idee (1924). R.G.M. Nisbet, Virgils Fourth Eclogue: Easterners and Westerners, Collected Papers on Latin Literature (1995), s. 47-75. 27 Constantinusun ilk Hrstiyan imparator olduunu hatrlayalm (.n). 28 P. Courcelle, Les exgses chrtiennes de la quatrime Eclogue, REL 61 (1957), s. 294-319.
-
14
Sibylline kehanetlerinin [oracle] nc kitabyla yaknen paralellik
arzetmektedir.29 Bu motiflerin pek ounun, Vergiliusdan nce, Helenistik veya
Roma literatrnde grlmedii unutulmamaldr. iirin politik ierii, Antonius ve
Octaviaya beklenen bir erkek evladn doumudur, fakat, Vergiliusun kendi
eserleri iinde sadece burada ve Latince literatrde de ilk defa, niin byle bir
uygunluu dndn [yani hikayesini niin Yahudi modeller zerine
temellendirdiini], sormak zorundayz. Cevap kesinlikle Pollionun Yahudilie
duyduu sempatide yatmaktadr. iirin ithaf edildii kiinin, Vergiliusun
gnderme yapt materyale aina birisi olduundan emin olabiliriz. Yine bu ithaf
edilen kii, airin, kendi dinsel ilgilerine dikkat etmesiyle pohpohlanm oluyordu.30
Bylece, Ronald Symen kelimeleriyle triumvirlik dnemi Romasnda en gl
edebi etki olan Asinius Pollio (Pollio ayn zamanda M 60dan sonraki i
savalarn bir hikayesinin yazardr), kendi kuann Yahudilie ihtidas muhtemel
olan en yakn kiisiydi.
Bundan baka, Paulus ve Pollio paralelliklerinden Agrippa ismine dnersek,
Marcus Agrippann, isminin tapnak kaplarndan birinin zerine kaznmasna
msade ettii sonucunu karabiliriz, nk o, kendisini Yahudi kltnn en
azndan bir sempatizan olarak tanmlyordu.
nde gelen Yahudilerle Roma aristokrasisi arasndaki balantlar gelecek
kuakta da gl olarak devam etti. Anahtar ahs, gen Antoniann hamilik
ettii I. Agrippadr. Agrippa, imparator Tiberiusun olu gen Drususun o kadar
ok yakn arkada idi ki, Tiberiusun MS 19da Agrippay gznn grecei
yerlerden uzaklatrd sylenir, nk Agrippann huzurundaki mevcudiyeti,
imparatora olu Drususun lmne duyduu derin znty hatrlatmaktayd.
29 V. Nikiprowetzky, La troisime Sibylle (1970); H.W. Parke, Sibyls and Sibylline Prophecy in Classical Antiquity (1988); D.S. Potter, Sibyls in the Greek and Roman World, Journal of Roman Archaeology 3 (1990), s. 471-483. 30 W. Horbury, Der Tempel bei Vergil und im herodianischen Judentum, urada: P. Pilhofer, (Hrsg.), Gemeinde ohne Tempel (1998), s. 151-171.
-
15
MS 36da Tiberius, Drususun olu Tiberius Gemellusu Agrippann ihtimamna
emanet etti. MS 41de zel muhafz birlii Claudiusa tahta gemeyi teklif ettii
zaman, ayn Agrippa, teklifi kabul etmesi iin Claudiusu ikna etmeye alanlar
arasnda nemli rol oynad.
Yahudi ve Roma karlarnn bu ekilde rlmesi sadece sarayla snrl deildir.
Roma idareci snfnn gc ktye kullanmasna da dikkat edildi. Zira bu gc
ktye kullanma pekok yerel atmalar da alevlendiriyordu. Nihai olarak MS
66daki byk isyan bu tr gc ktye kullanmann sonucuydu. Fakat bu
dnem, Suriye valisi Marcus Petronius gibi Yahudi sempatizanlarna da tank oldu.
Petronius, mparator Caligulann Kudsteki tapnaa heykelinin konulmas
eklindeki talimatlarn kulak ard ederek veya saptrarak Yahudilerin tarafn
tuttu.31 Petroniusun Yahudilie kar aktif bir ilgisi vard ve Yahudi felsefesinin baz
temel unsurlarn renmiti. Iudaeanin ilk yneticileri arasnda, nde gelen
skenderiyeli Yahudi bir aileye mensup olan Philonun bir yeeni Ti. Iulius
Alexanderda vardr. Roma - Yahudi yaknlamasna baka bir rnek,
imparatorluk azatls Felix adl bir idareciydi. Felix, I. Agrippann kz Drusilla ile
evliliinden dolay, Roma ynetici elitin, Yahudi kraliyet ailesi ile kaynamasn
temsil eder ve bylece Titusun Bereniceyle emellerinin n habercisidir.
Yahudi ve Yunan-Roma kaynaklar, Iudaea ve Suriye ynetici evresi dnda,
Yahudiliin senatryal evrenin kadn mensuplar nezdinde de sahip olduu
cazibeye iaret etmektedirler: Fulvia adl bir kadn, Tiberius zamannda Musevi
Yasalarnn bir reticisi tarafndan aldatlp dolandrld;32 Neronun ei Poppaea
Sabina M.S. 60 yl civarnda Romaya gelen Yahudi delegasyonu iin ilk durakt;33
Asya eyaletindeki Acmoniadan olan Nero devri senatrlerinden L. Servenius
Cornutusun ei Iulia Severa, memleketine bir sinagog inasnn masraflarn
31 Iosephus, Bellum 2, 193-203; Antiquitates 18, 261-72; Philo, Legatio Ad Gaium, 225-60. 32 M.H. Williams, The Expulsion of the Jews from Rome in A.D. 19, Latomus 48 (1989), s. 765-784
-
16
karlad;34 ve Britanya fatihi Aulus Plautiusun ei talihsiz Pomponia Graecina
kocas tarafndan muhtemelen yabanc batl inanlara bamllk sulamasyla
boand.35
Roma ve Iudaea aristokratlar arasndaki bu dostluk duygusu veya ortaklk hangi
temeller zerine oturmaktayd? mparatorluk hane halknn en st dzeyinde baz
unsurlar ok barizdir: Mterek politik menfaat; saray yaamnn lksleri ve
heyecanlar iin ortak bir coku; gl erkekler ve korkulacak derecede cazibeli
kadnlar, rk ve sosyal blnmlkteki gelenei nemsemeksizin biribirlerine
ekimlenmekteydiler. Fakat yaknlamalar entelektel ve dinsel de olabiliyordu.
Buna ilikin veriler, imparator Augustus ve Tiberius hakknda anlatlan
hikayelerdeki gibi ya anekdot dzeyindedir, ya da Pollionun Yahudi ilgilerine
ilikin karmlardaki gibi dolayldr. Fakat veriler, Yahudi inan ve pratiinin tabiat
ve bunlarn Romallarda oluturduu cazibe hakknda yaplan genel
mlhazalarla desteklenmektedir.36
Bunlarn en nemli ada erevesi, MS I. yzyln son yllarnda Iosephusun,
Yahudilere kar Yunan yazarlar tarafndan yaylan iftira ve yalanlar reddetmek
ve Yahudi yasalarnn ve adetlerinin erdemlerini aklamak iin, yazd, Contra
Apionem adl eserinde verilmektedir. Iosephus, btn uygar toplumlarn hukuka
sayg zerine temellendiini ve (Hz.) Musann en eski kanun koyuculardan
olduunu savunmaktadr. Ona gre, (Hz.) Musa benzersiz otoritesiyle, hakimiyetini
ve yetkisini Tanrdan alan teokratik bir idare ekli yaratmay baarmt. Yunan
felsefi sistemlerinin aksine, Yahudi inancnn erevesi btn topluma akt.
nk Yahudilikte usl ve uygulamay birletiren eitici bir sistem gelitirilmiti.
33 Iosephus, Antiquitates 20, 189-96; Vita 16; M.H. Williams, . The jewish tendencies of Poppaea Sabina, Journal of Theological Studies (1988), s. 97-111. 34 MAMA VI 264. 35 Tacitus, Annales 13, 32. 36 W. Liebeschuetz, The Influence of Jews among non-Jews in the Roman Imperial Period Journal of Jewish Studies 52 ( 2001), s. 235-52.
-
17
Sinagogda verilen haftalk dersler, herkesin Yahudi yasalarndan haberdar
olmasn salyor ve olaan st bir birlik ve harmoniyi getiriyordu. Trelerin
uygulanmas din adamlarnn ykmllyd ve akideleri basitti: Sayg ve itaat
tek bir mkemmel Tanrya idi; aile ilikileri pek mukaddesti. eref ve haysiyetine
halel gelmemi evlilikler ierisinde kadn, erkee tabii idi; ocuklar ailelerine sayg
gstermek zorunda idiler ve genler yallara bakmakla ykmlydler.
ocuklar, hem yasalar hem de atalarnn fiilleri ile telkin edilen ll olmaya
dikkat etmek ve arlktan saknmaya zen gsterme yolunda sk sk
eitileceklerdi. Hukuk evrensel bir insanlk, hrmet ve bakalarna kar saygy
savunmakta ve bunlara uymayanlara kar cezai bir iddet iermekteydi.
Hilekrlk, aldatma ve rmlk, Yahudilerde, btn dier milletlerden daha
iddetle cezalandrlmaktayd. Erdem, maddi bir kazanla veya kamudaki
herhangi bir itibar sembol ile dllendirilmezdi, fakat Tanrnn yenilenecek varlk
szyle ve bu dnyadan sonra daha iyi bir hayat vaadederek dllendirilirdi. Bu
yaam hali, Yunanllar arasnda olduu gibi idealist filozoflarn uydurduklar bir ey
deil, fakat Yahudi toplumlar iin bir gereklikti.
Yahudi tresinin cazibesi, asil ruhlu Romallar iin hafife alnmamaldr. Bu tre,
Roma ynetici snfa byk lde cazib gelen Stoacl yaknen andran, ahlaki
ve dini bir sistemdi. Iosephus kendi otobiyografisinde, bir Ferisi olarak Stoacla
yakn felsefi bir d grn benimsediini aklamaktadr. Hatta Yahudi doktrin
ile Stoaclk arasndaki balant noktalar, Philonun eserlerinde, Yahudi teolojisini
Yunan felsefesiyle birletirmeye ak bir teebbs olarak grlmektedir. Yahudi
yasas, yani dini otoriteye, aileye ve gelenee mracaat, tam olarak Roma
senatryal snfnn zelliklerine (ethos) uymaktayd. laveten, gelecekteki daha iyi
bir hayat doktrini, erdemin kendisinin bir dl olduu eklindeki Stoac iddia ile
balantl bir gelime olduu fikrini telkin etmektedir. Ayrca Yahudilik, etrafnda
ahlki bir sistemin kaynaabilecei hakiki bir dini z ortaya koyabiliyordu. Romal
aristokratlar, kendi kamu hayatlarnda, dinin toplumsal ve politik otorite
-
18
modellerini desteklemede temel rol oynad bir sisteme ainaydlar, fakat bu
sistem dini inann ieriine ok az nem veriyordu. Pek ounun sarld
Stoaclk, onlara soyut bir felsefi at sunmaktayd. Yahudiliin kuvvetli tek
tanrcl (monotheizm), ahlki-din bir sistemi ikna edecek kadar
tamamlamaktayd. Aksi taktirde, sistem bariz bir din odaktan mahrum kalrd.
Romal aristokratlarn, Yahudi yasasna ve kltne olan ilgileri bir vakumda
gelimedi. Stoaclk gibi, Yahudi adetlerinin cazibesi, Senato yelerinin ve
imparatorluk hane halknn ok daha tesine gitmekteydi. Yahudi kltnn
senatryal sempatizanlar, entelektel egzantirikler deil, fakat ok daha geni
bir snfn nemli temsilcileri idiler. Iosephusun anahatlarn sunduu Yahudi
inancnn unsurlar, Yahudiliin btn paganlara olan arsnn temelini
oluturuyordu. Contra Apionemin sonunda nemli bir pasaj, Yahudi adetlerinin
Yahudi olmayanlar arasnda yaylndan bahsetmektedir:
Avam takm uzun zamandan beri bizim dini riayetlerimizi benimsemek iin hevesli bir arzu gstermilerdir; ve bizim yedinci gn almay terketme adetimizin (abbat) ve keza oru ve lambalarn aydnlatlmas ve gda maddelerine ilikin yasaklarmzn yaylmad ne bir millet ne de, Yunan veya barbar, bir ehir vardr. Bundan baka, avam, bizim i uyumumuzu, cmertliimizi ve zanaatlarmzdaki azimli almamz ve yasalarmz iin gerekli olan ne varsa yapmamzdaki kararll taklit etmeye alr. Btn bunlarn iinde en artc olan hukukumuzun nefsan zevkleri insanlar kandrmak iin hibir surette cazibeli yem olarak kullanmamasdr; fakat hukukumuz, etkisi kendisinden menkul meziyeti ile yaylmtr; ve Tanr evrene nfuz ettii iin, [(Hz.) Musa] hukuku da insanolu arasnda kendi yolunu bulmutur.37
Bu iddialar, bazan ok ar derecede abartl olarak ele alnd halde,
Roma tarafndan ada verilerle desteklenmektedir. Hasmane bir tank olan
Tacitus, btn en kt unsurlarn (Tacitusun arkadalarna ilikin her zamanki
tahminine gre kk bir grup deil) kendi ana dinlerini terketmeye ve
Yahudilerin dinine sayg gstermeye zorlandklarndan feryad- figan ierisinde
ikayet etmektedir. ada Romal yazarlarda, Romadaki veya talyadaki
paganlar tarafndan Yahudi adetlerinin benimsenmesine ilikin ynla ima vardr.
37 Iosephus, Contra Apionem, 2, 282-86.
-
19
Bunlarn en nls, Iuvenalisin anlatt, olu Yahudilii terkedip Roma hukukunu
benimseyen ve abbata riayet eden bir baba hakkndaki nkteli ksa hikayedir.38
Bylesi Yahudi sempatizanlar hakknda en detayl bilgimiz, Romadan deil fakat
Romann dou eyaletlerinin kentlerinden gelir. En nemli kaynaklar yine
Iosephus ve Resullerin lerinin yazardr ki, bu sonuncuda sinagoglarda Yahudi
ibadetlerine katlan ve hatta Kudsteki tapnaa dzenli ba gnderen pagan
toplumlara tekrar tekrar gndermeler yaplmaktadr. Modern bilim adamlar,
hepsinden nce Yeni Ahid almalar balamnda, Yahudi sempatizanlar iin
yeni bir terim uydurdular: Tanrdan-korkanlar. Bu modern terminoloji, Tanr
endielileri Tanr tapnclar dahil olmak zere bir ok ibareye, veya ksaca
birinci yzyl yazarlarnn Yahudi sempatizanlarn tanmlamak iin kullanlan
Helenlere tekabl etmektedir. Iosephus bir noktada Neronun ei Poppaea
Sabinay tanmlamak iin Yunanca sfat theosebesi [Tanr tapc] kullanr. Bu,
Sabinann bir Yahudi din adamlar delgasyonuna lehte bir sonu iin, tavassut
ettii durumdu. phesiz terim hususi olarak kadnn Yahudilie ilikin
sempatilerine delalet etmektedir. II. yzyldan sonra, theosebes yaztlar zerinde
standart bir sfat halini ald ki, Yahudi sempatizan snf iin tam bir tanmlayc
etiket olarak ilev grmekteydi. Theosebes, Yahudilerin kendileri iin kullandklar
Ioudaios etiketiyle semantik olarak mukayese edilebilecek bir terimdir.39
Resullerin lerinin yazar iin Tanrdan korkanlar erken Hrstiyanln yaylnda
ok nemliydiler. Ulalabilir olmalar, Yahudi teolojisine ainalklar, fakat
sadakatlarnda ksmen akkan olan bu grup, Paulusun retisine muhatap olan
ve bu reti tarafndan kazanlan tek nemli ve en geni gruptur.
38 Tacitus, Historiae, 5, 5; Juvenalis, Saturae 14, 96-106; Epictetus 2, 9; E. Schrer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, cilt III.1 (1981-86), s. 161. 39 S. Mitchell, The cult of Theos Hypsistos between pagans, Jews and Christians urada: P. Athanassidi & M.Fuede (editrler) Pagan Monotheism in Late Antiquity (Oxford 1999), s. 81-149, zellikle bkz. s. 115-121.
-
20
Beinci yzylda bile mensuplar bulunabilen Yahudi sempatizanlar kalabal
miladi birinci yzyldan sonra theosebeis olarak tannan bir dini kategoriye doru
dnrken, Roma aristokrat snf iindeki Yahudi sempatizanlar grntden
kaybolmutur. Bunun aklamas yksek politikalar ierisinde kk salmtr. Iulio-
Claudius saray evresinin yeleri ile Herodes ailesi arasndaki yakn balar ta
byk Yahudi isyanna kadar Yahudi davasnn ykseltilmesi iin nemli olmutu.
Bu dnemde Yahudiliin dini doktrinine sempati duymak kabul edilebilir ve hatta
moda olacak bir eydi. Yahudi savann byle sempatileri sona erdirmemesi
gerekiyordu, nk Romadaki dnce reticileri, zealotlar tarafndan
ynlendirilen ulusal isyan ile mtevaz grlerin ve kendilerine ok tandk sadk
Yahudi krallar arasndaki ayrm yapabilecek kadar yetenekliydiler. Deien
iklimdeki anahtar figr, Titusun kk kardei olan, mparator Domitianusdur.
Yahudiler zerine bir zaferin onurunu paylamaktan dlanan Domitianus, kzgn
bir anti-semitizme yneldi. Domitianusn grleri saray airi Martialis ve devrin
dier yazarlar tarafndan tamamen sadakatle yanstlr. Bir kuak sonra phil-hellen
ve anti-Yahudi imparator Hadrianus tahtta idi. Hadrianus da Titus gibi Filistinli
Yahudilere kar sava at fakat, selefinin tersine, isyann bastrlmasn dinsel bir
hal seferine evirdi. Iulio-Claudiuslar anda Romallar ve Yahudiler arasnda
ok akca grlen bar, artk yeniden yakalamann ok uzandayd.
-
21
YUMUKTEPE KAZILARINDAN ORTAA TAKILARI
Do. Dr. Glgn KROLU*
ABSTRACT:
Between the years 1993-2009 archeological excavations were carried
out under the direction of Prof. Caneva at Yumuktepe mound which is
located in the city center of Mersin. The surrounding flat plains and
rivers in the west of summit dominated by the mound, a medieval
Christian settlement existed, dating from the 11th - 13th centuries. In the
center of the settlement there is a closed cross planned church, a
burial chapel in the south houses with a view of the Mediterranean
landscape in the south and west parts and storage places in the
north. During the 12th and 13th centuries there were workshops, storage
places and, at the western slope climbing up to the summit, there was
a gravel-paved medieval road. Architectural remains could not
provide sufficient information to identify their structure but the
founding was amazingly considerably and at this phase of Middle Age
of Yumuktepe characteristic stones, ceramics, glasses, metals, small
remains made of bones and especially adornment objects (jewellery)
like rings, bracelets, earings, necklaces, fibulae, buckles can be seen
which reflect the links of Turkish-Islamic states of Constantinople, the
Aegean, Central Anatolia, Cyprus and the eastern and southern
Mediterranean.
Keywords: Yumuktepe, Byzantine, Medieval, excavation, adornment
objects, jewellery.
ZET:
* Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Beikta - stanbul, [email protected].
-
22
Mersin ehir merkezindeki Yumuktepe Hyndeki Prof. I. Caneva
bakanlndaki kazlar 1993-2009 yllar arasnda yaplmtr. Etrafndaki
dz ovaya ve akarsuya hakim tek ykselti olduundan 11.yzylda
kale olarak kurulmu olmaldr. Hyn zirvesindeki 11-13.yzyllar
arasna tarihlenen Ortaa yerleiminin merkezini kapal ha planl bir
kilise ve gneyindeki mezar apeli oluturmaktadr. Akdeniz
manzarasna hakim bat ve gneyde konutlar, kuzeyde ise depo ve
atlye olarak kullanlm mekanlara ait kalntlar vardr. Hyn bat ve
kuzey yamalarnda 12-13.yzyllara ait depo mekanlar ile zirveye
doru trmanan bir yol kalnts belirlenmitir. Mimari kalntlarn ok
tahrip olmasna ramen seramik, cam, metal ve kemik gibi kk
buluntular ve zellikle de Yumuktepelilerin sslenmek iin kullandklar
kpe, bilezik, yzk, kemer tokas, fibula, kolye, bilezik gibi taklar
asndan olduka zengindir. Bu durum, Ortaan bu evresinde
Yumuktepenin Konstantinopolis, Ege, Orta Anadolu, Kbrs, Akdenizin
dou ve gneyindeki Trk-slam devletleriyle yakn ilikiler iinde
olduunu gstermektedir.
ANAHTAR SZCKLER:
Yumuktepe, Bizans, Ortaa, kaz, ss eyalar, mcevher.
evresindeki dz ova ve batsndaki akarsuya hakim Yumuktepe
Hynde 1993-2009 yllar arasnda yaplan arkeolojik kazlarda zirve ve
yamalarda 11 ile 13. yzyllar arasna tarihlenen bir Ortaa Hristiyan
yerleimi gn na karlmtr1.
1 Krolu 2004, 103-132.
-
23
(Lev. 1-Yumuktepenin kuzeybatdan grnm)
Kilikia blgesinin 968 ylnda Mslman Araplardan Bizans
mparatorluunun eline gemesinden sonra bu blgede yeni bir onarm
ve yaplanma dneminin balad grlr2. Bu yllarda Yumuktepe
hynn zirvesi bir surla evrilmi ya da daha eskiye ait olan sur
yenilenmitir. Yumuktepede srdrdmz kazlar srasnda Erken Bizans
dnemine ait kk buluntularla karlalmasna ramen bunlarn ait
olduu yap kat dzenli bir ekilde bulunamamtr. Hyn zirvesindeki
yerleim, 10. yzyl sonu ya da 11. yzyl balarnda yeniden kurulurken
toprak kaln bir tabaka halinde kesildiinden, Erken Bizans yap katnn yan
sra Roma (2 - 4. yzyl) ve daha alttaki Grek yerleimine (M 6 - 4.yzyllar)
ait yap katlar da tamamen yok edilmitir. Kazlar srasnda 11.yzyla ait
yap kalntlarn hemen altndan ya da iinden M 6 - 5. yzyllara
tarihlenen dere talaryla ina edilmi yaplara ait duvar kalntlar ile ok
miktarda seramik gn na karlmaktadr.
2 Beldoukian 1962, 3-24; Edwards 1987, 3-50; Ersan 1996, 134-41.
-
24
Yumuktepede tabaka olarak bulabildiimiz en eski yap kat olan 11. yzyl
yerleiminin kale olarak kurulduu ve askeri amala kullanldn 2009 yl
kaz sezonunda ilk kez gn na karlan sura bitiik yan yana sralanan
odalar ile buradaki mekanlarda ele geen kl, kama ve ok ucu gibi
buluntulara dayanarak sylemek mmkndr.
(Lev. 2-Zirvenin batsndaki sura bitiik mekanlarn kalntlar)
11. yzyl ortalarndan ve 12. yzyl sonuna dein geen sre boyunca
Yumuktepede tarmsal retim ve depolama ilerinin youn olarak
srdrld iftlik veya ky benzeri bir yerleim olduu anlalmaktadr. Bu
yerleimin merkezinde bir kilise, gneyinde ek bir nef eklinde uzanan
mezar apeli, Akdeniz manzarasna hkim gney ve bat kesiminde
konutlar, kuzey kesimde depo meknlar sralanmaktadr. Teraslandrlm
yamalarnda ise 12 - 13. yzyllarda kullanlm olduu kk
buluntulardan anlalan ilik ve depo kalntlaryla, bat yamata zirveye
-
25
doru trmanan akl deli bir yola ait kalntlar belirlenmitir. En ge tarihli
yerleimi oluturan 13. yzyla ait yap kat ise daha eski bir dnemde ya da
1960lardaki hyn Mersin Belediyesi tarafndan park haline getirilme
almalar srasnda neredeyse tamamen yok edilmitir. Bu yerleimden
geriye kalan ise yaplarn duvarlarna ait hafriyat ukurlarna doldurulan
moloz iindeki kk buluntular ile zirvenin dou blmne yaylm olan
mezarlardr.
Kazlarda ele geen mimari kalntlar ait olduklar yaplar tantacak yeterli
bilgi vermemesine karn ta, seramik, metal, kemik ve camdan yaplm
kk buluntular Ortaan bu evresinde Yumuktepedeki yerleimin
Konstantinopolis, Ege, Orta Anadolu, Kbrs ve Akdenizin dou ve
gneyindeki Trk-slam devletleriyle ticari ve kltrel balantlarn
yanstacak niteliktedir.
Yumuktepedeki 11 - 13. yzyllar arasndaki yap katlarndaki farkl
amalarla kullanlm Ortaaa ait meknlarda, kullanlamaz hale geldii
iin p ukurlarna atlm ya da len kiiyle birlikte gmlm olarak krk
veya tm halde taklarla karlalmaktadr. Yumuktepeli bireylere ait kpe,
kolye sarkalar, sarka ha, zincir, bilezik, yzk, fibula, sa inesi, kemer
ve giysilere ait toka gibi taklar sslenme, inan ve korunma gibi deiik
amalarn yan sra bazlar fonksiyonel olarak da ilev grmlerdir.
Yumuktepede gn na karlan taklarda soylularn ve zenginlerin
taklarnda tercih edilen altn, gm, deerli ta ve inci gibi deerli
malzemelerin yerine bronz, demir, yar deerli renkli ss talar, steatite
(sabun ta), sedef, deniz kabuklar, kemik ve cam gibi malzemelerden
yaplm baka Ortaa yerleimlerinde de halk taklarnda grmeye alk
olduumuz daha ucuz malzemelerle seri retime olanak veren retim ve
ssleme teknikleri karmza kmaktadr.
-
26
(Lev. 3-Yumuktepe kazlarnda ele geen taklardan bazlar)
Ortaada kadnlarn yan sra erkek ve ocuklarn da tak kullandklar
bilinmektedir. Fibula (engelli ine benzeri toka), kemer tokas, yzk,
-
27
bileklik ve ha sarkalar kadnlarn yan sra erkeklerin de taktklarn hem
mezar buluntular, hem de tasvirler gstermektedir. Kazlarda henz
rneine rastlanmam olmasna ramen maniakion (tork) denilen
madalyon sarkal boyun halkalar erkeklerin boyunlarn sslemitir.
ocuklarnda zellikle bronz ya da cam bileziklerle, cam ve yar deerli
talardan yaplm boncuk dizilerinden oluan kolye ve bileklikleri taktklar
kazlarda gn na karlan buluntulardan anlalmaktadr.
KOLYE SARKALARI
Sarka Halar ve Ha Biimli Rlikerler
Yumuktepedeki 11 - 13. yzyllar arasna tarihlendirilen yerleimde en sk
karmza kan taklar arasnda Hristiyan inancnn en nemli simgesi olan
sarka halarn nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Ha, Hristiyanlar iin
eytan ve kt ruhlara kar koruyucu bir kalkandr. sann ve Hristiyanln
simgesi olduundan zellikle hem yaayanlarn boyunlarn sslemi, hem
de ruhlarnn selameti iin lenlerle birlikte gmlmtr. Bu sebeple
Yumuktepede kilise ve mezar apeli civarnda yaplan kazlarda deiik
malzeme ve tiplerde yaplm sarka halar karmza kmaktadr. Sarka
halar bronz bir zincir, deri veya ketenden bir sicime geirilerek boyuna
aslarak kullanlmtr. Yar deerli talar, sedef ve sabun tandan yontulmu
eit kollu halarn (Grek ha) kk boyutlar ve zarif grnmleri itibaryla
kadnlara ait olduu dnlmektedir (Lev. 3: 1-2). Yukardan aaya
doru genileyen, alt ksm krk olan krmz serpantin tandan plakann her
iki tarafnda da kabartma olarak Patriklik ha ya da yeniden dirili ha
denilen Hz. sann armhndaki st ve alt yaftalar simgeleyen yatay kollar
olan ha kabartma ha ile IC XC ( ) monogramlar
ilenmitir3.
3 Han sembolik anlamlar iin bkz. Taft- Kazhdan1991, 549-51.
-
28
(Lev. 4- Krmz tatan ha sarka)
ki rneini kazlarda gn na kardmz eit kollu, kollar ulara doru
genileyen bronz halarn n yzlerindeki yuvarlak ukurlara renkli cam
veya yar deerli talardan tm ya da yarm kre eklinde boncuklar
yerletirilmi olmaldr (Lev. 3: 3-4). Ancak her iki sarka han zerinde de
olmas gereken bu paralardan herhangi bir iz gnmze ulaabilmi
deildir. Ayrca halarn n yznde, ha kollaryla, montrlerin evresi
kazma izgilerle belirginletirilmi, aralarda kalan blmler ise kazma
noktal dairelerle doldurulmutur.
Boyuna aslarak kullanlan bronzdan yaplm ha rlikerlerin deiik
tiplerdeki rnekleri kazlarda bulunmutur (Lev. 3: 5-8). Bizans dneminde
ok sk kullanlm olan bu tipteki rlikerler iki paradan oluan, kk bir kilit
-
29
sistemiyle birbiriyle birleen ha biimli kk kutucuklardr. lerinde
gerek hatan kk bir kymk ya da Hristiyan inanc iin nemli bir kutsal
kalnty barndrmlardr. Sembolik olarak bir kutsal kiinin veya kalntnn
ansna yaplm ancak ilerinde herhangi bir ey bulunmayan rlikerler de
vardr. Bazen de rlikerlerin ezilmesini engellemek amacyla iine beyaz bir
macun doldurulmu olduu grlr. Yumuktepede ele geen ha
rlikerler, Orta Bizans dneminin tipik rnekleri olup4, geni bir corafyaya
yaylm olarak dier Bizans merkezleri ve mzelerde sklkla karmza
kmaktadr5. Bu dneme ait fabrikasyon olarak ounlukla dkm
tekniiyle retilmi ha rlikerlerin zerine; kabartma, kazma, emaye
(mine) ve renkli ta kakma tekniiyle sslemeler yaplm, dinsel tasvirler ya
da yaztlar ilenmitir. Ortodoks Hristiyan inancn ok nemli bir unsuru olan
kutsal kalntlarn (rlik/leipsana) muhafaza edildii ha rlikerlerin
sslemesinde ekil ve semboller nemli bir yer tutmaktadr. Genellikle n
yzlerinde armhta sa, arka yznde ise orans duruunda Meryem ya da
bir aziz/azize tasvir edilmitir. Eer Meryem betimlendiyse ha kollarnn
ularnda drt ba melek, azizler veya drt ncil yazarnn betimi ya da
sembolleri bulunmaktadr. sa tasvirli halarda, bazen sann sanda
Meryem, solunda Vaftizci Yahya (Ioannes Prodromos) betimlenerek Deisis
(son yarglama gn Meryem ve Vaftizci Yahyann insanlk adna
balanma dilemeleri) kompozisyonu oluturulmutur. armhtaki sa
tasvirlerinde ise ha kollarnda Meryem ve ncil yazar Yahya (Ioannes
Evangelist) gsterilmitir. sa onlar; birbirlerine emanet etmektedir6. Ayrca
kutsal figrlerin evresindeki boluklarda kk halar, monogramlar,
kutsal kitaptan alntlar veya adak yaztlar da bulunmaktadr.
Yumuktepedeki birka rnekte olduu gibi tamamen dz, sslemesiz
olanlar da vardr (Lev. 3: 6-9). Yumuktepede orans Meryem betimli drt
4 Yumuktepe kazlarnda ele gemi dier ha rlikerler iin bkz. Krolu 2004, 110-112, 123, lev. I:3-4, 7. 5 Bizans dnemi ha rlikerlerinin tipolojisi, ikonografisi ve farkl blgelere dalm rnekleri iin bkz. Pitarakis 2006. 6 Luka: 19:(26)- sa sevdii rgencisi ve annesinin yaknnda durduunu grnce annesine, Anne ite olun! dedi. (27)-Sonra rgenciye (Ioannes); te annen! dedi. O andan itibaren bu renci, sann annesini kendi evine ald.
-
30
rliker ha ele gemitir7 (Lev. 3: 5). Bir dier rliker zerinde ise armhta
sa tasviri vardr8.
Aziz betimli Kolye Sarkac
Oval biimli olduu anlalan bronz dkm kolye sarkacnn (enkolpion)
zerinde kabartma orans duruunda bir aziz bst(?) vardr9 (Lev. 5 - Lev. 3:
9).
(Lev. 5- Orans Aziz Tasvirli Bronz enkolpion)
7 Krolu 2004, 123, lev. I:3-4, 7. 8 Benzer ha rlikerler iin bkz. Gonosova-Kondoleon 1992, 126-27. 9 Krolu 2004, 112, lev. II:5.
-
31
Hayat Aac Tasvirli Madalyon Sarka
Kolye sarkac olarak kullanldn dndmz bronz zerine altn
yaldzla kaplanm daire biimli madalyonun benzeri baka hibir yerde
henz bulunamamtr (Lev. 6- Lev. 3: 10). Delik ii, kazma ve kabartma
tekniklerinde bezenmi madalyonun grnm, kaliteli ve ince iilii Ge
Roma ve Erken Bizans dnemi kuyumculuunda ok moda olan opus
interrasile tekniini anmsatmaktadr10. Madalyonun zerinde hayat aac
olmas muhtemel kvrlarak ykselen soyut bitkisel bir ekil betimlenmitir.
Orta ekseni oluturan daln her iki tarafnda karlkl kanat ya da yaprak
benzeri blmler vardr. Bunlarn zerleri karlkl olarak dz yatay izgili,
halat silme, kafes olmak zere farkl ekillerde dolgulanmtr. Bunlarn alt
ksmnda ylan ba, yaprak ya da tomurcuk eklinde aa doru kvrlan
ekiller vardr. Madalyonun arka yz tamamen dzdr. stteki hareketli
ask blm ta yaprakl iek ya da ta eklindedir. n yzeyi altn
yaldzla kapl bronz madalyon uzun sre toprak altnda kaldndan
korozyon sebebiyle ayrntlar yeterince seilememektedir.
10 Opus Interrasile teknii ile ilgili olarak bkz. Yeroulanou 1999, 15-27.
-
7"#?%8)1,081.81,.008,0(0:5
-((8-008,
5 1# -EE( ## E,E> 15 #--#7\8 & - -"E ,E
,, , %