c t p - mmi.gemmi.ge/uploads/files/2015-08/1439211854_ctp.pdf · sedgenilobis gamosaxvis sxva...
Post on 17-Feb-2019
236 Views
Preview:
TRANSCRIPT
1
omar SuraZe
C T P
fizikur-qimiuri sistemebis
wonasworuli mdgomareobis cvladi
parametrebi
Tbilisi 2010
2
uak (UDC) – 544.01+544.34 S-952 wignSi ganxilulia fazuri wonasworobisa da “Sedgeniloba-Tvisebebis” urTierTkavSiris ganmsazRvreli ZiriTadi cvladi parametrebi fizikur-qimiur sistemebSi, amasTan, maTi gazomvis meTodebi da saSualebebi. igi mkiTxvels daexmareba sistemebis Semadgeneli komponentebis urTierTqmedebis Sedegebis gaanalizebaSi, aRniSnul parametrebze maTi damokidebulebis SeswavlaSi da TviT am parametrebis raobis garkvevaSi. naSromi gankuTvnilia liTonuri Senadnobebis mdgomareo-bis SeswavliT dainteresebul specialistTa farTo wris-Tvis: liTonTmcodneebis, metalurgebis, fizikosebis, qimi-kosebisa da sxv. igi mniSvnelovan samsaxurs gauwevs umaR-lesi skolis pedagogebs, doqtorantebs, magistrantebsa da maRali kursis studentebs. redaqtorebi: irine berZeniSvili (akademiuri doqtori, asocirebuli profesori) merab ratiSvili (akademiuri doqtori) recenzenti nugzar wereTeli (teqn. mecn. doqtori, sruli profesori) gamocemis redaqtori cisana Todua_kartozia kompiuteruli uzrunvelyofa: paata qorqiasi ISBN 978-9941-9145-9-1 © o. SuraZe, 2010
“sagamomcemlo-sareklamo kompania saunje”
3
Sinaarsi
1. Sesavali ....................................................................................................... 5
2. fizikur-qimiuri analizis arsi ............................................. 8
3. koncentracia ................................................................................. 12
4. nivTierebebis ekvivalentebis moluri
koncentracia (normaluroba ................................................ 19
5. xsnaris titri ................................................................................... 20
6. xsnarebSi komponentis fardobiTi
Sedgenilobis gamosaxvis sxva formebi ............... 20
7. xsnaris koncentraciis erTi gamosaxulebidan
meoreze gadasasvleli formulebi ................................. 24
8. temperatura ........................................................................................... 28
9. Termometria .......................................................................................... 36
10. sammagi wertili .............................................................................. 39
11. temperaturuli skalebi .......................................................... 43
12. farenhaitis temperaturuli skala ............................. 49
13. reomiuris temperaturuli skala ................................. 50
14. celsiusis temperaturuli skala ................................. 51
15. kelvinis temperaturuli skala ...................................... 52
16. temperaturis Termodinamikuri skalis
aRwarmoeba .............................................................................................. 58
17. saerTaSoriso praqtikuli temperaturuli
skala ......................................................................................................... 61
18. dnobis temperatura .................................................................. 66
19. kristalizaciis temperatura ............................................ 70
20. duRilis temperatura .............................................................. 73
21. fazuri gadasvlis (gardaqmnis) temperatura ......... 76
22. evteqtikis temperatura ............................................................ 81
23. periteqtikis temperatura ..................................................... 82
24. evteqtoidis temperatura ...................................................... 83
25. kiuris wertili (temperatura) ........................................... 83
26. neelis wertili (temperatura) ........................................... 85
4
27. debais temperatura ..................................................................... 86
28. zegamtaruli gadasvlis kritikuli
temperatura ............................................................................................. 86
29. homologiuri temperatura ................................................... 87
30. maRali temperatura .................................................................... 89
31. dabali temperatura .................................................................... 90
32 rekristalizaciis minimaluri temperatura .......91
33. metalurgiis teqnologiur procesebSi
gamoyenebuli zogierTi temperaturis mokle
mimoxilva ................................................................................................ 94
34. temperaturuli veli ................................................................. 99
35. temperaturuli dawneva ........................................................ 99
36. temperaturuli Zabva ............................................................... 100
37. temperaturis vardna ................................................................ 101
38. temperaturis sazomi xelsawyoebi ............................. 102
39. minis siTxiani Termometrebi ........................................... 105
40. manometruli Termometrebi ............................................. 111
41. winaRobis Termometri ................................................................ 115
42. Termowyvili......................................................................................... 118
43. optikuri pirometria da pirometrebi ...................... 136
44. wneva............................................................................................................. 143
45. wnevis gazomva ................................................................................... 154
46. terminebi da ganmartebebi .................................................... 164
47. literatura ......................................................................................... 169
5
Sesavali
koncentracia, temperatura, wneva (sxva parametrebTan
erTad) da maTi kontrolis faqtori umniSvnelo-
vanesia mrewvelobis iseTi dargebis teqnologiuri
procesebis warmarTvisaTvis, rogoricaa Savi da
feradi metalurgia, qimiuri da navTobgadamamuSave-
beli mrewveloba, Tboenergetika, atomuri energetika
da sxva. am dargebSi samrewvelo warmoebis procesebi
kontrolisa da regulirebis gareSe, ubralod,
warmoudgenelia.
samrewvelo obieqtebis efeqturobis amaRleba
damokidebulia teqnologiuri procesebis srul-
yofaze, maTi marTvis meqanizaciasa da avtoma-
tizaciaze. mravali samrewvelo dargis teqnologiuri
procesebis ZiriTad parametrebs warmoadgens koncen-
tracia, temperatura da wneva. specialistebis Sefa-
sebiT, yovelgvari gasazomi parametris 40-50%-s
temperaturis teqnikuri gazomvebi warmoadgens. amde-
nad, temperaturis kontroli, xSirad, warmoebis
procesis warmatebis safuZvelia.
iTvaliswineben ra temperaturis gazomvisa da misi
mizanmimarTuli cvlilebis regulirebis mniS-
vnelobas, msoflios mravali metrologiuri labo-
ratoriisa da sakonstruqtoro organizaciebisTvis am
mimarTulebiT seriozuli kvlevebis Casatareblad
saukeTeso teqnikuri da finansuri pirobebia Seqmni-
li. didi xania mecnierTa Zalisxmeva mimarTulia
temperaturis gasazomi etalonebis Sesaqmnelad,
etalonebidan muSa xelsawyomde temperaturis gasazo-
mi sididis (erTeulis) erTianobisa da gadacemis
6
sizustis uzrunvelsayofad, aseve dasagraduirebeli
da Sesamowmebeli meTodebisa da aparaturis gasaum-
jobeseblad.
mravalmxriv warmarTul kvlevebs Sedegad mohyva
dabal- da maRaltemperaturul areebSi temperaturis
gazomvis zRvrebis gafarToeba da gazomvis sizustis
amaRleba. kvlevebis paralelurad, mrewvelobis mzar-
di moTxovnebis dasakmayofileblad, mecnieruli miR-
wevebis gaTvaliswinebiT, viTardeba xelsaw-yoTmSene-
blobis erT-erTi mZlavri frTa, romelic dakavebu-
lia temperaturis gasazomi xelsawyo-mowyobilobebis
warmoebiT.
metalurgiuli profilis specialobebis saqmianobis
ZiriTad sferos warmoadgens liTonuri masalebis
miRebis procesebis kvleva da miRebuli produqtis
fizikur-qimiuri, fizikur-meqanikuri, Tbo_, eleqtro_,
magnituri da sxva Tvisebebis gansazRvra-gaumjo-
beseba. am urTulesi miznis misaRwevad mravali saxis
specialuri Tanamedrove aparatura da mowyobiloba
gamoiyeneba. kvlevis meTodebis arsenalidan gansa-
kuTrebuli adgili uWiravs fizikur-qimiuri analizis
meTodebs. aqedan gamomdinare, mizanSewonilad CavTva-
leT mkiTxvelisTvis migvewodebina Tanamedrove
Sexedulebebi fizikur-qimiuri sistemebis parametr-
bisa da fizikur-qimiuri analizis zogierTi meTodisa
da aparaturis Sesaxeb. vecdebiT dainteresebul
mkiTxvels am mimarTulebiT kvlevis Casatareblad
arsebuli ZiriTadi meTodebi mivawodoT TandaTano-
biT, calkeuli naSromebis saxiT.
7
aRniSnuli ciklis pirveli (winamdebare) naSromi
fizikur-qimiuri sistemebis ZiriTadi parametrebis
warmodgeniT iwyeba. igi gamiznulia, ZiriTadad,
liTonTmcodneobis, masalaTmcodneobisa da metalur-
giuli profilis sxva dargebis specialistebisTvis.
amasTan, gamoricxuli ar aris, rom naSromma qimiuri
da sxvadasxva kombinaciiT “koncentracia_temperatu-
ra_wneva” sistemis kvleviT dakavebul mkvlevrebsac
daexmaros. darwmunebiT SeiZleba iTqvas, rom igi did
samsaxurs gauwevs aRniSnul specialobaTa maRali
kursis studentebs, magistrantebsa da doqtorantebs.
teqstSi ZiriTadi masalisaTvis gamoyenebulia
SedarebiT msxvili Srifti, xolo damatebiTi da
sacnobaro masalebisTvis (romlebic ZiriTadi teqstis
debulebebs xsnian da aviTareben)_ufro mcire zomis
Srifti. amasTan, SevecadeT teqsti ar gadagvetvirTa,
raTa igi mkiTxvelisTvis rac SeiZleba advilad
aRsaqmeli yofiliyo. ucxoel mecnierTa gamoTqmul
mosazrebasTan Tu gantolebasTan miTiTebulia misi
avtori. ramdenad mivaRwieT sasurvel Sedegs, amas
naSromis praqtikulad gamoyenebis procesi dagva-
naxebs. da bolos minda davZino, rom avtori didi
madlierebiT miiRebs mkiTxvelis yvela winadadebasa
Tu SeniSvnas ganxilul sakiTxebTan dakavSirebiT, im
sasurveli mimarTulebis damatebaze, (an gamoklebaze),
romelic warmodgenili naSromis daniSnulebis
efeqturobas aamaRlebs.
8
fizikur-qimiuri analizis arsi
fizikur-qimiuri sistemebis (sistemebi, romlebSic
SesaZlebelia rogorc energiis, aseve nivTierebis gacvla)
kvlevis meTods, romlis saSualebiTac adgenen
sistemis Semadgeneli komponentebis urTierTqmedebis
xasiaTs (misi fizikuri Tvisebebisa da Sedgenilobis
Tanafardobis Seswavlis safuZvelze), fizikur-qimiuri
analizi ewodeba. fizikur-qimiuri analizi moicavs
fizikur-qimiuri sistemebis analizis meTodebis
kompleqss, romelTa saSualebiTac xdeba mdgoma-
reobis diagramebisa da diagramebis “Sedgenilo-
ba_Tvisebebis” ageba da analizi. Tavdapirvelad
fizikur-qimiuri analizi fazuri gadasvlebis mxo-
lod temperaturaze damokidebulebis SeswavliT
Semoifargleboda. n. kurnakovma aCvena, rom sistemis
nebismieri fizikuri Tviseba Sedgenilobis funqcias
warmoadgens da fazuri mdgomareobis Sesaswavlad
SeiZleba eleqtrogamtarobis, siblantis, zedapi-
ruli daWimulobis, Tbotevadobis, refraqciis koefi-
cientis, drekadobisa da sxvaTa gamoyeneba.
fizikur-qimiuri analizis dros ganisazRvreba siste-
mis sxvadasxva fizikuri Tviseba: fazuri gadasvlis
temperatura, siTburi Tvisebebi (Tbogamtaroba, Tbote-
vadoba, siTburi gafarToeba), eleqtruli Tvisebebi (eleqtrogamtarebloba, dieleqtrikuli ganvladoba),
optikuri Tvisebebi (gardatexis maCvenebeli, sinaTlis
polarizaciis sibrtyis brunva), simkvrive, siblante,
sisale da sxv. sakvlevi obieqtis Sesaswavlad
farTod gamoiyeneba Termuli analizi, rentgenul-
struqturuli analizi, sinaTlisa da eleqtronuli
mikroskopia, diurometria da sxv.
9
fizikur-qimiuri analizis ZiriTad xerxs warmoadgens
Sedgeniloba_Tvisebebisa da mdgomareobis diagram-
mebis (Sedgeniloba_temperatura, Sedgeniloba_wneva da
misT.) ageba da maTi geometriuli analizi. radgan
fazuri gadasvlis aRweris analizuri gamosaxuleba
mouxerxebelia (misi sididis gamo) da mxolod
miaxloebiT gansazRvravs fazaTa arsebobis ares,
amitom, upiratesoba diagramebis agebis geometriuli
analizis meTods eZleva. misi saSualebiT Sedgeni-
lobisa da sistemaSi Semavali fazebis sazRvrebis
(areebis) arsebobis Sesaxeb msjeloba, narevebidan
fazebis gamoyofisa da Cveulebrivi qimiuri analizis
gareSec SesaZlebelia.
fizikur-qimiuri analizis Teoriul safuZvels
gibzis fazaTa wesi da kurnakovis mier Semotanili
uwyvetobisa da Sesabamisobis principebi warmoadgens.
fazaTa wesi Termodinamikuri sistemis Tavisuflebis
xarisxs (C ), komponentebis ricxvs ( k ) da wonaswo-
rul fazaTa ricxvs ( f ) Semdegi gantolebiT
akavSirebs:
2 fkC
uwyvetobis principis Tanaxmad, mdgomareobis paramet-
rebis uwyveti cvlilebisas sistemis Tvisebebic aseve
uwyvetad icvleba im pirobiT, rom misi fazebis
ricxvi mudmivi rCeba (ar warmoiqmneba axali da ar qreba
Zveli fazebi). fazebis raodenobis (ricxvis) cvlile-
bisas zogierTi Tviseba naxtomisebrad icvleba
(uwyvetoba irRveva). Sesabamisobis principis Tanaxmad,
Sedgeniloba_Tvisebebis diagramaze yovel fazas an
fazaTa erTobliobas gansazRvruli geometriuli
10
gamosaxuleba (wertili, xazi, zedapiri, moculoba)
Seesabameba. ase magaliTad, fazis (fazebis) kristali-
zaciis dasawyiss Seesabameba likvidusis mrudebi
(zedapirebi), romelTa zeviTac mxolod Txevadi fazis
area ganTavsebuli. kristalizaciis dasasruls
solidusis xazebi (zedapirebi) Seesabameba, romelTa
qveviTac mxolod myari fazebis arsebobaa SesaZ-
lebeli.
sistemis Sedgenilobis uwyveti cvlilebisas mis
komponentebs qimiuri naerTebis warmoqmnac SeuZlia.
Tu naerTi disocirebuli ar aris da mudmivi Sedgeni-
loba aqvs (daltonidi), maSin diagramaze Sedgeni-
loba_Tviseba am naerTs singularuli (erTmagi, calfa,
gansakuTrebuli) wertili Seesabameba. cvladi Sedge-
nilobis qimiuri naerTis (bertolidis) warmoqmnisas
mdgomareobis diagramaze naerTs damreci maqsimumi
Seesabameba. aseT diagramebze likvidusisa da soli-
dusis xazebi (zedapirebi) erTmaneTs exeba da diagram-
maze singularuli wertili ar arsebobs. fizikur-
qimiuri analizis gamoyenebis martiv Sedegebs
(magaliTebs) SenadnobTa mdgomareobis ormagi da
sammagi diagramebis ageba warmoadgens.
fazuri wonasworobisa da fazuri gardaqmnebis
kvleva (liTonur masalebSi) metalurgiisa da liTonT-
mcodneobis ZiriTad amocanebs miekuTvneba. miuxedavad
imisa, rom nebismier realur sistemaSi adgili aqvs
wonasworuli mdgomareobidan gadaxras, mravali
procesis gagebis amosavali wertili wonasworuli
mdgomareobis kvlevaa. fazuri diagrama, fazaTa
Soris wonasworobisas, Termodinamikuri para-
metrebis cvlilebis grafikuli gamosaxvaa.
11
metalurgiaSi, ZiriTadad, im diagramebiT sargeb-
loben, romelTa koordinatebis RerZebzec Sedgeni-
loba da temperaturaa gadazomili. zogjer aucile-
beli xdeba iseTi parametrebis Sefasebac, rogoricaa
sistemis saerTo wneva an komponentebis qimiuri
potenciali. fazuri diagramebis agebisas komponen-
tTa Sedgeniloba moluri (atomuri) procentebiT
gamoisaxeba. zogjer fazur diagramebze sistemis
Semadgeneli komponentebis raodenoba masuri procen-
tebiTacaa warmodgenili. aqedan gamomdinare, aucile-
belia im parametrebis arsSi garkveva, romlebic
liTonuri sistemebis Semadgeneli komponentebis
urTierTqmedebis xasiaTs gansazRvravs.
12
k o n c e n t r a c i a
koncentracia (laTinuri concentratio_Tavmoyra) fizikur-
qimiur sistemaSi (narevebi, xsnarebi, Senadnobebi) moce-
muli komponentis fardobiT raodenobas gamosaxavs.
igi xsnaris (narevebis, Senadnobebis) raodenobriv
Sedgenilobas axasiaTebs.
Teoriuli da gamoyenebiTi qimiis saerTaSoriso
kavSiris (IUPAC – International Union of Pure and Applied
Chemistry) wesebis Tanaxmad, gaxsnili nivTierebis (da
ara xsnaris) koncentracia ewodeba gaxsnili nivTi-
erebis molebis raodenobis (moluri koncentracia) an
misi masis (masuri koncentracia), xsnaris (sistemis)
moculobasTan fardobas (mol./l, g/l). misi ganzomi-
lebis erTeulebia mol/m3, kg/m3, agreTve maTi wiluri
an jeradi warmoebulebi da isini araerTgvarovani
sidideebis fardobas warmoadgenen.
sidideebi, romlebic erTi tipis sidideebis
fardobiT ganisazRvreba (gaxsnili nivTierebis masis
fardoba xsnaris masasTan, gaxsnili nivTierebis moculo-
bis fardoba xsnaris moculobasTan) ufro sworia
aRiniSnos rogorc wili (erTidan). praqtikaSi orive
saxis Sedgenilobis gamosaxvisTvis termin koncentra-
cias iyeneben da miT xsnarebis raodenobriv Sedgeni-
lobaze msjeloben. moculobiTi koncentraciis
garda arsebobs zedapiruli koncentraciac. igi
sistemis zedapirze komponentis nawilakebis ricxvis,
misi raodenobis an masis amave zedapiris farTobTan
fardobaa. xolo ganzomilebis erTeulebia mol/m2 an
kg/m2.
13
xsnarebi iseTi sistemebia, romlebSic erTi
nivTiereba meoris areSi an sxva nivTierebaSi
Tanabradaa ganawilebuli. zogadad, es termini
sistemis nebismier agregatul mdgomareobas Seesaba-
meba. mas eqvemdebareba rogorc gazebis narevi,
Txevadi da myari xsnarebi, aseve kristalebis nareve-
bic. aqve gvinda aRvniSnoT, rom ama Tu im xarisxiT
yvela nivTierebas aqvs unari gaixsnas da es unari
xasiaTdeba terminiT “xsnadoba” (zogi nivTierebebi
erTmaneTSi ganuzRvrelad ixsneba, zogierTi ki_gansaz-
Rvrulad, mravali ki mcire_raodenobiT an praqtikulad
uxsnadia). mocemul pirobebSi, nivTierebis xsnadoba
ewodeba mis koncentracias najer xsnarSi. aseT xsnar-
Si gamxsnelsa da gaxsnil nivTierebas Soris wonas-
woroba miiRweva. wonasworobis ararsebobis SemTxve-
vaSi, xsnari stabiluri im SemTxvevaSi darCeba, Tu
gaxsnili nivTierebis koncentracia mis xsnadobaze
naklebia (aranajeri xsnari) an arastabiluri, Tu xsna-
rSi gaxsnili nivTierebis koncentracia metia mis
xsnadobaze (gadajerebuli xsnari).
gaxsnis procesi ar warmoadgens erTi saxis moleku-
lebis an ionebis martiv ganawilebas meore nivTiere-
baSi. igi sxvadasxva qimiuri da fizikuri xasiaTis
urTierTqmedebebTanaa dakavSirebuli. Txevadi xsnare-
bis ganxilvisas gamoiyeneba gamxsnelisa da gaxsnili
nivTierebis cnebebi. gazebisa da myari nivTierebebis
siTxeSi gaxsnisas, Cveulebriv, siTxe gamxsnelad
iTvleba, xolo gazi da myari nivTiereba_gaxsnilad.
aseTi cnebebis gamoyeneba Txevadi xsnarebis SemTxve-
vaSi yovelTvis mizanSewonili ar aris. Tu kom-
ponentebi gansazRvruli SerevadobiT xasiaTdeba,
gamxsnelad iTvleba is komponenti, romlis damatebac
14
xsnarze, homogenurobis daurRvevlad, ganusazRvre-
ladaa SesaZlebeli. gaxsnil nivTierebad iTvleba is
komponenti, romlis xsnadobac mocemul xsnarSi
gansazRvrulia.
Tu komponentebi ganusazRvreli urTierTxsnadobiT
xasiaTdeba, maSin ori SemTxvevis ganxilva SeiZleba.
xsnarSi komponentebis Sedgenilobis mniSvnelovani
sxvaobisas, Cveulebriv, is komponenti, romelic ufro
meti raodenobiTaa xsnarSi, gamxsnelad iTvleba,
xolo yvela sxva danarCeni komponenti_gaxsnilad.
mag., Tu xsnarSi A komponentis Semcveloba B kompo-
nentis Semcvelobaze naklebia, maSin gveqneba A -s
xsnari B -Si da, piriqiT, Tu A -s Semcveloba metia
B -ze, gveqneba B -s xsnari A -Si. Sualeduri Sedgeni-
lobis areSi, roca gansxvaveba komponentebis
fardobiT Sedgenilobebs Soris mcirea, am cnebebis
gamoyeneba mizanSeuwonelia. xsnarebis raodenobrivi
Sedgenilobis gamosaxvis mravali wesidan farTodaa
gavrcelebuli misi masuri procentebiT an masuri
wilebiT gansazRvra. fizikur qimiaSi mas ufro
xSirad moluri procentiT an moluri wiliT
gansazRvraven.
xsnaris nebismieri Taviseburebis ganxilvisas misi
pirveli maxasiaTebeli koncentraciaa. xsnaris Tvise-
baTa umravlesoba swored maszea damokidebuli.
koncentracia sxvadasxva midgomiT ganisazRvreba.
yofa-cxovrebaSi misi gansazRvra, umetesad, procen-
tebiT xdeba (mag., 100 gram xsnarSi gaxsnili nivTierebis
raodenobiT). fizikasa da qimiaSi koncentraciis gamo-
saxvis procentuli wesi iSviaTad gamoiyeneba. mizezi
15
martivia: gaxsnil nivTierebasa da gamxsnels Soris
ara gramebi, aramed atomebi urTierTqmedebs.
sxvadasxva nivTierebis erTnairi koncentraciis ori
xsnaris Sedareba gviCvenebs, rom maTi erTnairi
moculobebi molekulebis sxvadasxva raodenobas
Seicavs.
araerTgvarovan sistemebSi komponentebis saSualo
(saerTo) da lokalur koncentraciebs asxvaveben.
koncentraciis gamosaxvis wesebs Soris asxvaveben
masur da moculobiT, ganzomilebian da uganzomi-
lebo koncentraciebs. zogadad, masuri koncen-
traciebi ar aris temperaturaze damokidebuli, xolo
moculobiTi koncentraciebi gansazRvrul tempera-
turebs miekuTvneba.
uganzomilebo koncentraciebi, ZiriTadad, im
raodenobrivi wiliT ganisazRvreba, romelic Seaqvs
gaxsnil nivTierebas xsnaris saerTo raodenobaSi. n
komponentis iX moluri wilebis jami xsnarSi ase
gamoisaxeba:
n
iiX
1
=1
uganzomilebo koncentraciebs warmoadgens:
a) masuri koncentracia (procentuli koncentracia)
gaxsnili nivTierebis masuri wili W (B) gamoisaxeba
erTis nawiliT da gansazRvruli masis xsnarSi
gaxsnili (B) nivTierebis raodenobas gviCvenebs. es
gansazRvreba gamoisaxeba formuliT:
)()(
)(
BmAm
BmWB
(wili).
16
gaxsnili nivTierebis masur wils gamosaxuls
procentebSi, xSirad, masur procentul koncen-
tracias uwodeben da igi Semdegi formuliT
gamoisaxeba:
)()(
)(
BmAm
BmWB
. 100 % ,
sadac: m (B) aris gaxsnili B nivTierebis masa, kg-Si;
m(A)_gamxsneli A nivTierebis masa, kg-Si.
komponentis masuri procentuli Sedgeniloba m %, zogadad, gamoisaxeba rogorc:
m%= i
i
m
m. 100 % ,
b) moculobiTi koncentracia
moculobiTi wiluri koncentracia aris mocemuli
komponentis moculobis fardoba sistemis saerTo
moculobasTan. gaxsnili B komponentis moculobiTi
wili gamoisaxeba rogorc:
n
iiV
BVB
1
)()( (wili).
an miRebuli sididis 100-ze namravli koncentracias
moculobiTi procentebiT gamosaxavs:
n
iiV
BVB
1
)()( .100 % ,
sadac: V(B) aris gaxsnili B nivTierebis moculoba
m3-Si (litrebSi);
Vi_xsnaris moculoba m3-Si (litrebSi).
17
moculobiTi koncentracia zogjer meaTasedi
(promile, ‰ ) an memilionedi (mln -1, ppm) wilebiT
gamoisaxeba.
g) moluri (atomuri) koncentracia
moluri wiluri koncentracia mocemuli komponentis
molebis (gram-atomebis) ricxvis sistemis Semadgeneli
molebis saerTo ricxvTan fardobiT gamoisaxeba:
n
ii
ii
v
vX
1
,
sadac: vi aris i - komponentis raodenoba mol-Si;
n_komponentebis ricxvi. am damokidebulebis 100-ze namravliT moluri
koncentracia procentebiT gamoisaxeba:
100
1
n
ii
ii
v
vX %
ganzomilebiani koncentraciebis ganxilvamde unda
aRiniSnos, rom zemoT moyvanili wilobrivi koncen-
traciebis gamosaxulebebidan gamomdinare, wilobrivi
koncentracia yovelTvis 1-ze naklebi sidide iqneba.
ganzomilebian koncentraciebs warmoadgens:
a) moluroba (moculobiTi moluri koncentracia)
moluri koncentracia aris gaxsnili nivTierebis
raodenoba (molebis ricxvi) xsnaris moculobis
18
erTeulSi (Cveulebriv l). SI sistemaSi moluri
koncentracia moli/m3 -iT izomeba, xolo praqtikaSi,
ufro xSirad, moli /l-iT an mmoli/l-iT gamoisaxeba.
V
vM ,
sadac: aris gaxsnili nivTierebis raodenoba molSi;
V_xsnaris saerTo moculoba l-Si.
b) molaluroba (woniTi moluri koncentracia).
molaluroba aris gaxsnili nivTierebis raodenoba
(molebis ricxvi) 1000 gram gamxsnelSi. misi ganzomi-
lebaa moli/kg, aseve gavrcelebulia gamoTqma
”molaluroba”. mag., 0,5 moli/kg koncentraciiani xsna-
ri 0,5 molalurobad iwodeba. molaluroba m gani-
sazRvreba rogorc:
1m
vm ,
sadac: v aris gaxsnili nivTierebis raodenoba molSi;
1m _gamxsnelis masa kg-Si.
yuradReba unda mieqces im garemoebas, rom miuxedavad
msgavsi gamoTqmebisa, moluroba (moculobiTi moluri
koncentracia) da molaluroba (woniTi moluri koncen-
tracia) sxvadasxva sidideebia. moluri koncentra-
ciisgan gansxvavebiT, koncentraciis molalurobiT
gamosaxvisas angariSi mimdinareobs gamxsnelis masis
da ara xsnaris moculobis gaTvaliswinebiT. amave
dros molaluroba, molurobisgan gansxvavebiT,
temperaturaze damokidebuli ar aris.
19
nivTierebebis ekvivalentebis moluri
koncentracia (normaluroba)
nivTierebebis ekvivalentebis moluri koncentracia
(normaluri koncentracia) aris mocemuli nivTierebis
ekvivalentebis raodenoba erT litr xsnarSi. norma-
luri koncentracia gamoisaxeba rogorc mol/l
(igulisxmeba ekvivalentebi molebSi). aseTi xsnarebis
koncentraciebis mokled Casawerad gamoiyeneba aRniS-
vna N.Nmag., 0,1 mol/l Semcvelobis xsnari iwodeba
decinormalurad da Caiwereba rogorc 0,1 N. nivTie-
rebis ekvivalentebis moluri koncentracia ganisaz-
Rvreba rogorc:
N V
zv ,
sadac: aris gaxsnili nivTierebis raodenoba
mol-Si;
V _xsnaris saerTo raodenoba l-Si;
z _ekvivalentobis faqtori. ricxvs, romelic gvi-
Cvenebs molekulis (an nivTierebis sxva nawilakis) ra
nawili Seesabameba ekvivalents, ekvivalentobis faqtori
ewodeba. igi gamoisaxeba rogorc z=1/B, sadac B elementis
valentobaa. ekvivalentobis faqtori uganzomilebo sididea
da z ≤ 1-ze.
nivTierebebis ekvivalentebis moluri koncentracia
”cvalebadia” da damokidebulia im reaqciebze,
romlebSic nivTiereba monawileobs. mag., erTmoluri
H2SO4 erTnormaluri iqneba Tu is tutesTan reagire-
bisas hidrosulfat KHSO4-is warmosaqmneladaa
gankuTvnili da ornormaluri _ im reaqciebSi, sadac
K2SO4 warmoiqmneba.
20
xsnaris titri
SI sistemis SemoRebamde g/sm3_Si gamosaxul xsnars
titrs uwodebdnen, xolo xsnaris titrs_gamosatitri
komponentis masas. amave dros komponentis masis
sidides 1 sm3 xsnaris SemcvelobaSi titrantis
ekvivalentur masas uwodebdnen. Tanamedrove gagebiT,
xsnaris titri 1 ml xsnarSi gaxsnili nivTierebis
raodenobaa. igi gamoisaxeba rogorc:
v
mT ,
sadac: m aris gaxsnili nivTierebis masa g-Si;
v _xsnaris saerTo moculoba ml-Si.
analizur qimiaSi, Cveulebriv, titrantis kon-
centracias gadaiTvlian da titrirebis konkretul
reaqciebs ise miusadageben, rom gamoyenebuli titra-
ntis moculoba uSualod gansasazRvri nivTierebis
masas uCvenebdes. anu xsnaris titri uCvenebdes nivTi-
erebis ra masas (g-Si) Seesabameba 1 ml gasatitri xsna-
ri. xsnarebs, cnobili titriT, standartuli xsnarebi
ewodeba da maT titrimetriul analizSi iyeneben.
xsnarebSi komponentis fardobiTi
Sedgenilobis gamosaxvis sxva formebi
xsnarebis koncentraciebis gamosaxvis ganzomilebiani
da uganzomilebo, obieqturi da arc Tu maRali
obieqturobis xarisxis mqone, martivi da rTuli
mravali xerxi arsebobs. isini gansazRvruli codnisa
21
da teqnologiebis sferoSi gamoiyenebian. mag.,
fotometriaSi xSirad iyeneben masur koncentracias,
romelic 1 l xsnarSi gaxsnili nivTierebis masiT
ganisazRvreba. mJavebis xsnarebis momzadebisas
uCveneben wylis ramdeni moculobiTi nawilia dama-
tebuli koncentrirebuli mJavas erT moculobiT
nawilze (mag., 1:3). haeris an wyalsacavebis dabin-
Zurebis donis Sefasebisas damabinZurebeli nivTiere-
bis raodenobis gamosaxva zRvrulad dasaSvebi
koncentraciiT (zdk) xdeba. mag., Tu wyalSi spilenZis
koncentracia 0.005 mg/l-s Seadgens da zdk spilen-
ZisTvis aris 0.01 mg/l, maSin spilenZis koncentracia
wyalSi 0,5 (0,005 / 0,01) zdk-s toli iqneba. roca
koncentracia 0,02 mg/l-ia, maSin dabinZurebis xarisxi
2 zdk-s Seesabameba da a.S. dabinZurebis koncentracia
SeiZleba erTis memilioned nawilebSi (ppm) iyos
gamosaxuli. zogjer masebis fardoba (gasaxsneli
nivTierebis masis fardoba gamxsnelis masasTan) an mocu-
lobebis fardoba (gasaxsneli nivTierebis moculobis
fardoba gamxsnelis moculobasTan) gamoiyeneba. yvela
arsebuli xerxis CamoTvlis aucilebloba (garda
imisa, rom garkveul sirTuleebTanaa dakavSirebuli) ar
arsebobs.
koncentraciebis gansazRvris meTodebis SerCeva maTi
(meTodebis) Tvisebebisa da gamosaxvis xerxebis Sesaba-
misad warmoebs. imis gamo, rom molaluroba, masuri
wili da moluri wili moculobebis mniSvnelobebs
ar Seicavs, am meTodebiT sargeblobis dros tempera-
turis cvlilebisas xsnaris koncentracia ucvleli
darCeba, xolo moluroba, moculobiTi wili, titri
da normaluroba temperaturis cvlilebisas Seicvle-
ba, radgan am dros xdeba xsnaris simkvrivis
22
cvlileba. zemoT aRniSnulidan gamomdinare, swored
molaluroba gamoiyeneba duRilis temperaturis
amaRlebisa da xsnaris gayinvis (kristalizaciis)
temperaturis daqveiTebis ganmsazRvrel formulebSi.
upiratesad gavrcelebuli da xSirad gamoyenebuli
koncentraciebis aRmniSvneli erTeulebi warmodgeni-
lia #1 cxrilSi.
cxrili #1. upiratesad gavrcelebuli koncentraciebis
aRmniSvneli erTeulebi
gasazomi
sidide
Cawera formula erTe-
uli
tipuri
erTe-
uli
1
2
3
4
5
atomuri
procenti /
atomuri
wili (A)
Cat an
at. %
gaxsnili nivT. atomebis
raod. X100
xsnaris atomebis
raodenoba
%
%
atomuri
procenti (B)
at. % gaxsnili nivT. atomebis
raod. X100
xsnaris atomebis
raodenoba
%
%
masuri
procenti
(wili)
w
an
wt%
gaxsnili nivT. raod. g
X100
xsnaris raodenoba g
%
%
masa-moculo-
bis procenti
_
gaxsnili nivT. raod. g
X100
xsnaris raod, ml
%…
% though strictly %
g / mL
23
cxr. #1 (gagrZeleba).
1 2 3 4 5
moculoba/
moculoba
procenti
_ gaxsnili nivT. raod. ml
X100
xsnaris raod. ml
%
%
moluroba
M
gaxsnili nivT. raod.
mol
xsnaris raod. l
mol/
l (an
mol/
dm3 )
mol / L (or M or
mol / dm3)
Molinity
_
gaxsnili nivT. raod.
mol
xsnaris raod. kg
mol/
kg
mol / kg
molaluroba
m
gaxsnili nivT. raod.
mol
gamxsnelis raod. kg
mol/
kg
mol / kg (or m)
moluri
wili
X (chi)
gaxsnili nivT. raod.
mol
xsnaris raod. mol
deci-
mol
(decimal)
formaluri
(Formal)
F
gauxsneli nivT. raod.
mol
xsnaris raod. l
mol/
l
mol / L (or F)
normaluroba
N
gramekvivalentebi
xsnaris raod. l
N
N
wilebi asi-
dan
(Parts per
hundred)
%
(or pph)
gaxsnili nivT. raod.
dk.g
xsnaris raod. kg
dk.g/kg
da.g /
kg
wilebi
aTasidan
(Parts per
thousand)
‰
(or ppt)
gaxsnili nivT. raod. g
xsnaris raod. kg
g/kg
g / kg
24
cxr. #1 (gagrZeleba). 1 2 3 4 5
wilebi
milionidan
(Parts per
million)
ppm
gaxsnili nivT. raod. mg
xsnaris raod. kg
mg/kg
mg / kg
wilebi
miliardidan
(Parts per billion)
ppb
gaxsnili nivT. raod. mkg
xsnaris raod. kg
mkg/kg
g / kg
wilebi
trilionidan
(Parts per
trillion)
ppt
gaxsnili nivT. raod. ng
xsnaris raod. kg
ng/kg
ng / kg
wilebi
kvadrilio-
nidan
(Parts per
quadrillion)
ppq
gaxsnili nivT. raod. pg
xsnaris raod. kg
pg/kg
pg / kg
xsnaris koncentraciis gamosaxvis erTi
saxidan meoreze gadasasvleli formulebi
praqtikaSi xsnarebis koncentracia ganisazRvreba
rogorc raodenobrivi qimiuri analizis Cveulebrivi
xerxebiT, aseve instrumentuli meTodebiTac. isini
saSualebas iZlevian swrafad da zustad iqnes dadge-
nili mTavari saZiebeli Semadgeneli nawili.
koncentraciis gamosaxvis saxeebi airCeva saqmianobis
sxvadasxva sferoSi maTi gamoyenebis moxerxebulobisa
da mocemuli koncentraciis xsnaris damzadebis
simartivis mixedviT. xSirad saWiro xdeba koncen-
25
traciis gamosaxvis erTi saxidan miRebuli Sedegebis
meore saxeze gadaangariSeba, rac SesaZlebelia Semde-
gi formulebiT:
a) masuri wilidan molurobaze
M 1M
w,
sadac: aris xsnaris simkvrive g/l-Si;
w _ gaxsnili nivTierebis masuri wili 1-idan;
1M _ gaxsnili nivTierebis moluri masa
g /mol-Si.
b) molurobidan normalurobaze
zMN ,
sadac: M aris moluroba mol/l-Si; z _ ekvivalentobis faqtori.
g) masuri wilidan titrze
wT ,
sadac: aris xsnaris simkvrive g/l-Si;
w _ gaxsnili nivTierebis masuri wili 1-idan;
d) molurobidan titrze
1MMT ,
sadac: M aris moluroba mol/l-Si;
26
1M _ gaxsnili nivTierebis moluri masa g/mol-
Si;
e) molurobidan molalurobaze
m11000
1000
MM
M
,
sadac: M aris moluroba mol/l-Si; _ xsnaris simkvrive g/l-Si;
M1 _ gaxsnili nivTierebis moluri masa g/mol-
Si.
v) molalurobidan molur wilze
iX21000Mm
m
i
i
,
sadac: im aris molaluroba mol/kg-Si;
2M _ gamxsnelis moluri masa g/mol-Si.
m. hansenisa da k. anderkos wignebi _ ”ormagi
Senadnobebis struqturebi”_ liTonTmcodneebis,
masalaTmcodneebisa da metalurgebisTvis jer kidev
samagido cnobarebia. Tavisi Semcvlelis gamoCenamde
isini kvlavac keTil samsaxurs gauweven daintere-
sebul mkiTxvels. radgan winamdebare naSromi,
ZiriTadad, zemoT dasaxelebuli specialiste-
bisTvisaa gankuTvnili, Cven Seucvlelad warmogid-
genT ormagi Senadnobebis atomuri da woniTi
procentebis urTierTgadayvanis Sesabamis formulebs
am cnobaridan:
27
YY
B
X
A
XA
X
100
100 , X
BYYA
YA
)100(
100
;
sadac: X da aris woniTi da atomuri procentebi
im elementisa, romlis atomuri wona aris A, da
ormag SenadnobSi imyofeba im elementTan, romlis
atomuri wona aris B.
am gantolebebiT sargebloba ufro advilia Tu maT
Semdegi saxiT warmovadgenT:
)100(
100
XB
AX
X
, X
)100(
100
YA
BY
Y
.
es formulebi SesaZlebelia ori elementis
raodenobis fardobiTac gamoisaxos: woniTi fardoba
tolia atomebis ricxvis atomur wonebTan fardobisa,
anu:
Y
Y
B
A
X
X
100100.
28
t e m p e r a t u r a
termini temperatura laTinuri (temperature) warmo-
Sobisaa. mas Semdegi mniSvnelobebi aqvs: 1. saTanado
(jerovani, marTebuli) gadanacvleba (gadaadgileba,
gadaweva). 2. Tanazomiereba, Tanazomileba. 3. norma-
luri mdgomareoba. 4. wesieri (swori) Tanafardoba.
am terminis damkvidrebas unda vumadlodeT im medikosebs,
romelTac SeniSnes, rom adamianis janmrTeloba misi
sxeulis siTbosTan iyo dakavSirebuli da wamlebs
adamianis janmrTelobaze SeeZloT emoqmedaT organizmSi
siTbos an sicivis aRZvriT. aqedan gamomdinare, maT winaSe
dadga sakiTxi siTbos raodenobrivi gamosaxulebis auci-
leblobisa.
cnobili romaeli eqimi klavdius galenosi (129 pergamoni,
201 romi) samkurnalo preparatebis klasifikacias oTxi
saxis_siTbos, sicivis, tenianobisa da simSralis_gradu-
sebiT (laT. gradus- safexuri) axdenda. Tavis mxriv, TiToe-
uli gradusi kidev sam nawilad iyofoda. wamlebis
dasamzadeblad xdeboda preparatebis Sereva. yovel narevs
Tavisi gradusi gaaCnda. im dros siTbo sicivis
sapirispiro Tvisebad ar iTvleboda. siTbo_tenianobiT,
xolo sicive_simSraliT marcxdeboda. yoveli avadmyofi-
sTvis Sesabamisi wamlis (preperatebis saTanado narevis)
damzadeba xdeboda, romelsac “temperatura” (laT.
temperatura-saTanado Sereva, swori Tanafardoba) ewodeboda.
amdenad, pirvelad medicinaSi dafiqsirda wamlebis
(temperaturebis) siTburi moqmedebis 12-gradusiani skalis
dadgenis mcdeloba. narevis Semadgeneli komponentebis
gradusebiT narevis saerTo gradusis gansazRvris
Teoriuli amocana im dros ver gadawyda, radgan ar
hqondaT siTburi zemoqmedebis gazomvis saSualebe-
bi_xelsawyo (“Termoskopi”), romelic aRmoaCenda gaTbobis
29
xarisxis Tvisebriv cvlilebas an “Termometri”, romelic
siTburi mdgomareobis raodenobriv maxasiaTeblebs
gazomavda.
temperaturis arsSi gasarkvevad unda gavixsenoT, rom
yvela sxeuli atomebisa da molekulebisagan Sedgeba.
isini uwyvetad moZraoben da makroskopuli sxeulis
Tvisebebi damokidebulia im atomebisa da
molekulebis urTierTqmedebaze, romlebisganac is
Sedgeba. temperaturis Tavisebur gansazRvrebas
gvTavazobs p. kapica:…”...…temperaturis sazoms warmoadgens
ara TviT moZraoba, aramed am moZraobis qaosuroba.
sxeulis mdgomareobis qaosuroba gansazRvravs mis
temperaturul mdgomareobas. swored es idea (romelic
pirvelad bolcmanma wamoWra), rom sxeulis gansazRvruli
temperaturuli mdgomareoba sruliadac ar ganisazRvreba
moZraobis energiiT, aramed ganisazRvreba am moZraobis
qaosurobiT, warmoadgens temperaturuli movlenebis im
axal cnebas, romliTac Cven unda visargeb-
loT”...…nebismieri sxeuli gare faqtorebis zemoqmede-
biT icvlis Tavis Tvisebebs, anu Tavis mdgomareobas.
gare faqtorebi SeiZleba iyos meqanikuri (rodesac
sxeulze muSaoba sruldeba) an arameqanikuri (rodesac
sxeuli xurdeba). arsebobs temperaturis gansazRvris
ornairi midgoma: erTi molekulur-kinetikuri da
meore _ Termodinamikuri.
molekulur-kinetikuri Teoriis Tanaxmad, nebismieri
sxeuli mouwesrigeblad moZravi umciresi nawila-
kebisagan Sedgeba da gaxureba sxeulis Semadgeneli
molekulebis mouwesrigebel moZraobas aZlierebs,
anu misi Sinagani energiis marags zrdis. sxeulis
Sinagani energia ki, calkeuli moZravi molekulis
kinetikuri da urTierT Soris arsebuli potenciuri
30
energiebiT jamdeba. temperatura molekulur-
kinetikuri TvalsazrisiT fizikuri sididea, romelic
sistemis Semadgeneli nawilakebis erTobliv siTbur,
qaosur moZraobas axasiaTebs da igi erTi nawilakis
(sibrtyeze) winsvliTi moZraobis saSualo kinetiku-
ri energiis proporciulia. kavSiri kinetikur ener-
gias, masasa da siCqares Soris Semdegi formuliT
gamoisaxeba:
E k 2
2mv.
amgvarad, erTnairi masisa da siCqaris mniSvnelobis
mqone nawilakebs erTnairi temperatutra aqvs.
nawilakebis saSualo kinetikuri energia Termodina-
mikur temperaturasTan bolcmanis mudmivaTia dakav-
Sirebuli:
E saS= kTi
2.
sxeulze gadacemuli siTbos raodenobasa da moleku-
lebis moZraobas Soris damokidebuleba metad rTu-
li aRsaweria. umartives sxeulze_idealur gazze_ga-
dacemul siTbosa (energiasa) da saSualo kinetikur
energias Soris Semdegi damokidebuleba arsebobs:
E
_2
2
mv kTkTi
2
3
2 ,
sadac : i aris Tavisuflebis xarisxis ricxvi;
m _sistemis Semadgeneli nawilakebis masa;
_2v _nawilakebis siCqaris saSualo kvadratuli
mniSvneloba;
31
k _bolcmanis mudmiva (igi ukanaskneli monace-
mebis mixedviT 1,3806504(24).10-23 jouli/grad-is tolia. ric-
xvebi frCxilebSi uCvenebs mudmivas sididis mniSvnelobis
standartul cdomilebas koeficientis bolo cifrebSi);
T _ sxeulis absoluturi temperaturaa.
am damokidebulebidan Cans, rom temperatura moleku-
lebis myisieri ganawilebis funqcias warmoadgens. is
ar aris damokidebuli sistemis wina istoriaze da,
mTlianad, mocemul momentSi, sistemis mdgomareobiT
ganisazRvreba.
termin sistemis arsis gasarkvevad unda aRiniSnos, rom igi
warmodgeba berZnuli sityvidan systema da Semdegi
mniSvnelobebi aqvs: mTliani, nawilebisagan Sedgenili,
SeerTebuli. sistema warmoadgens urTierTdamokidebul,
urTierTkavSirSi myof elementTa simravles, romelic
gansazRvrul mTlianobas warmoqmnis. sistemisa da garemos
urTierTdamokidebulebidan gamomdinare, sistema SeiZleba
iyos Caketili_izolirebuli (Termodinamikuri sistema,
romelic garemosTan ar axdens nivTierebisa da energiis
gacvlas) da Ria – araCaketili (masSi rogorc energiis,
aseve nivTierebis Setana da gamotana mudmivad warmoebs).
Termodinamikuri temperatura aris Termodinamikuri
funqcia, romelic Sinagani energiis sididis zrdis
siCqares entropiis zrdasTan damokidebulebaSi
aRwers. maTematikuri azriT igi Sinagani energiis
warmoebulia entropiiT:
dS
dUT s
s)(
)( .
32
warmodgenili gansazRvreba universaluria da igi
TermodinamikiT aRwerili nebismieri sistemisTvis
(damoukideblad misi Sedgenilobis, Tvisebebisa da Sina-
gani aRnagobisa) samarTliania. am gansazRvrebidan
gamomdinare, temperatura dadebiTi sididea, Tu siste-
maSi entropiis gazrdiT, misi Sinagani energia
izrdeba an piriqiT: Tu sistemaSi energiis miwode-
basTan erTad izrdeba misi entropia, maSin Termodi-
namikuri temperatura dadebiTia.
am poziciebidan advilad aixsneba uaryofiTi temperaturis
cneba: sistemebs, romlebSic Sinagani energiis zrdas Tan
axlavs entropiis Semcireba, uaryofiTi Termodinamikuri
temperatura (lazerebi, ionur kristalSi birTvuli
spinebis qvesistema) gaaCnia.
zogierTi qvantur-meqanikuri sistema SeiZleba iyos
iseT mdgomarebaSi, rodesac energiis damatebiT
entropia ki ar izrdeba, aramed mcirdeba. aseTi
mdgomareoba, formalurad, Seesabameba uaryofiT
absolutur temperaturas, magram sinamdvileSi
aseTi mdgomareoba ara “absolutur nuls qveviT”,
aramed “usasrulobaze maRla” imyofeba, radgan aseTi
sistemis dadebiTi temperaturis mqone sxeulTan
kontaqtisas energia sistemidan gadaecema sxeuls da
ara piriqiT.
temperaturis cnebis mecnierul safuZvlebs sistemis
siTburi wonasworobis postulati (nebismieri sistema, gareSe zemoqmedebis ararsebobis ganmavlobaSi siTburi
wonasworobis mdgomareobaSi imyofeba da mas TviTon am
mdgomareobidan gamosvla ar SeuZlia) da siTburi wonas-
worobis Tvisebebi warmoadgens.
33
siTburi wonasworobis Tvisebebi SeiZleba
Semdegnairad iqnes gagebuli: 1. Tu A da B sxeulebi
siTbur wonaswo-robaSia mesame C sxeulTan, maSin
isini (samive) erTmaneTTan siTbur wonasworobaSi
imyofebian (siTburi wonasworobis tranzituloba); 2.
arsebobs iseTi fizikuri sidide, romlis
mniSvnelobac wonasworuli sistemis yvela wertilSi
erTnairia (es sidide warmoadgens siTburi wonasworobis
maxasiaTebels anu temperaturas); 3. wonasworobisas
sistemis energia mxolod mis Semadgenel nawilakebze
gadanawildeba (sistemis energiis gazrdiT misi
Semadgeneli nawilakebis energiac izrdeba da piriqiT,
sistemis energiis SemcirebiT nawilakebis energiac
mcirdeba). aqedan gamomdinare, temperatura SeiZleba
ganvixiloT rogorc sistemis wonasworuli mdgomare-
obis maxasiaTebeli funqcia, romelic sistemis
energiis cvlilebasTan erTad icvleba.
temperatura ar aris sistemis mdgomareobis erT-
aderTi maxasiaTebeli funqcia. nebismieri fizikuri
sidide, romelsac sistemis wonasworuli mdgoma-
rebisaTvis garkveuli mniSvneloba gaaCnia, warmoa-
dgens mdgomareobis funqcias da mas Termodinamikuri
sidide ewodeba. aseTia, mag., temperatura, wneva, Sina-
gani energia da a.S. wonasworuli sistemis wonas-
worobis pirobas ori sistemis an erTi da imave sis-
temis ori nawilis yvela wertils Soris tempera-
turis toloba warmoadgens.
realuri airis, siTxis da myari sxeulisaTvis es
damokidebuleba ufro rTulia. sidide, romelic
axasiaTebs sxeulis Sinagani energiis amave sxeulis
saSualo kinetikuri energiis mniSvnelobisgan damoki-
34
debulebas temperatura ewodeba. igi gansazRvravs
sxeulis Sinagani energiis marags, romelic moleku-
lebis siTburi moZraobisas mJRavndeba. amasTan,
wonasworobis pirobebSi, temperatura fizikuri
sxeulis damaxasiaTebeli sididea da sxeulis nawi-
lakebis (molekulebis, atomebis) siTburi (qaosuri)
moZraobis intensiurobasTanaa dakavSirebuli an
kidev aris fizikuri sidide, romelic makroskopuli
sistemis Termodinamikuri wonasworobis mdgomare-
obas (igulisxmeba, rom Termodinamikuri wonasworobis
mdgomareobaSi myofi izolirebuli sistemis yvela nawilis
temperatura erTnairia) axasiaTebs.
Termodinamikis meore kanonis mixedviT, yoveli
daxuruli sistema, sabolood, wonasworobis mdgo-
mareobas aRwevs. am dros sistemis yvela makrosko-
puli sidide ucvleli rCeba da yvela makroskopuli
procesi wydeba (sistemas entropiis maqsimaluri da
Tavisufali energiis minimaluri mniSvneloba aqvs).
Ria sistemis stacionarul mdgomareobas moZravi
wonasworoba warmoadgens. am dros yvela makro-
skopuli sidide ucvleli rCeba mxolod im SemTxve-
vaSi Tu sistemaSi nivTierebis Setanisa da gamotanis
makroskopuli procesebi uwyvetad grZeldeba.
Tu izolirebuli sistema ar aris wonasworobaSi,
maSin drois ganmavlobaSi energiis gadasvla
(Tbogadacema) sistemis metad gaxurebuli nawilidan
naklebad gaxurebulSi, mTel sistemaSi, temperaturis
gaTanabrebas iwvevs (pirveli postulati anu Termodina-
mikis nulovani sawyisi). wonasworul pirobebSi tempera-
tura sxeulis nawilakebis saSualo kinetikuri
35
energiis proporciulia. ufro martivad erTi da imave
temperaturis mqone sxeulebis saSualo kinetikuri
energia maTi urTierTSexebisas ar icvleba. energiebis
cvlileba xdeba mxolod sxvadasxva temperaturis
mqone sxeulebis Sexebisas.
temperatura aris statistikuri sidide. misi gazomva
azrs iZens mxolodD im SemTxvevaSi Tu saqme didi
raodenobis molekulasTan gvaqvs. erTi molekulis
temperaturis gansazRvras azri ara aqvs, vinaidan
sxeulis calkeuli molekulis kinetikuri energiis
sidide mniSvnelovnad gansxvavdeba misi saSualo
kinetikuri energiisagan. amdenad, statistikuri kano-
nebi sicarieleebisaTvis (vakuumisaTvis) ar gamoiyeneba.
sicarieleSi temperaturis gageba mas Semdeg gaxda
SesaZlebeli, rac maqs plankma Semoitana (1897_1901)
cneba ”sxivuri energiis temperatura”. temperatura am
SemTxvevaSi sxeulis gamWoli sxivuri energiis
nakadis simZlavriT ganisazRvreba da igi aseTive
simZlavris gamosxivebis mqone absoluturad Savi
sxeulis temperaturis tolia. cneba ”temperatura”
mecnierebisa da teqnikis ganviTarebis kvaldakval
farTovdeba. ase magaliTad, maRaltemperaturuli
plazmis kvlevisas Semotanil iqna cneba ”eleqtro-
nuli temperatura”, romelic axasiaTebs eleqtronul
nakads plazmaSi.
yovelive zemoT aRniSnulidan naTelia, rom
temperaturis arsi rTulia. igi SeiZleba mogvevlinos
rogorc xarisxobrivi (siTburi) mxaris ganmsazRvreli
parametri, aseve raodenobrivi mxaris ganmsazRvreli
siTburi energiis gadatanis potenciali. siTburi
36
procesebis xarisxobrivi da raodenobrivi mxaris
warmosadgenad aucilebelia temperaturis gazomva.
Termometria
yoveldRiurad izrdeba moTxovna gazomvis saimedo da
Sedarebad Sedegebze. temperaturis gazomvis meTode-
bisa da saSualebebisadmia miZRvnili gamoyenebiTi
fizikis ganyofileba Termometria. igi, amave dros,
warmoadgens metrologiis ganyofilebasac. mis
amocanebSi Sedis: temperaturis gazomvebis erTia-
nobisa da sizustis dadgena, temperaturuli skalebis
gansazRvra, etalonebis Seqmna, graduirebis meTo-
debis damuSaveba da temperaturis gasazomi xel-
sawyoebis Semowmebis uzrunvelyofa.
temperatura ar warmoadgens uSualod gazomvad
sidides. misi mniSvneloba romelime Termometriuli
nivTierebis gasazomad mosaxerxebeli fizikuri
Tvisebis temperaturuli cvlilebiT ganisazRvreba.
nivTierebis Tvisebebs, romlebic SeiZleba gamoye-
nebul iqnes temperaturis gasazomad, Termometriuli
Tvisebebi ewodeba; xolo nivTierebas, romelic
Termometriuli TvisebebiT xasiaTdeba, Termometriul
nivTierebas uwodeben. vinaidan temperaturis
uSualod gazomva SeuZlebelia, amitom mis cvli-
lebaze temperaturasTan garkveuli kanonzomierebiT
dakavSirebuli sxeulis sxva fizikuri Tvisebebis
(moculoba, wneva, eleqtrowinaRoba, e.m.Z., gamosxivebis
intensiuroba da sxv.) cvlilebebiT msjeloben. amitom,
temperaturis gazomvis meTodebi, Cveulebriv,
37
dasaxelebuli Termometriuli Tvisebebis (romlebic
temperaturaze calsaxadaa damokidebuli da maTi gazomva
advilad da zustad aris SesaZlebeli) gazomvis meTods
warmoadgens.
temperaturis gazomvis konkretuli xelsawyos an
meTodis damuSavebisas aucilebelia iseTi Termo-
metriuli nivTierebis SerCeva, romelsac tempera-
turis cvlilebis mixedviT sakmao siZlieriT ecvleba
Sesabamisi Tviseba da am cvlilebis zustad asaxva
SesaZlebelia.
Termometriuli nivTierebis da Tvisebis SerCevis
Semdeg, aucilebelia, gasazom sidides ganesazRvros
aTvlis wertili da temperaturis erTeulis
sidide_gradusi. iqidan gamomdinare, rom temperatura
aris molekulebis kinetikuri energia, naTelia, rom misi
gazomva energetikul erTeulebSi (SI_sistemaSi, joulebSi)
ufro bunebrivia. vinaidan temperaturis gazomva ufro
adre daiwyo, vidre Seiqmneboda molekulur-kinetikuri
Teoria, amitom praqtikuli skalebi temperaturas pirobiT
erTeulebSi_gradusebSi_zomaven. ase ganisazRvreba empi-
riuli temperaturuli skalebi. temperaturul
skalebSi, Cveulebriv, ori ZiriTadi temperatura
fiqsirdeba. isini erTkomponentiani sistemis fazuri
wonasworobis temperaturebs (e.w. reperul an mudmiv
wertilebs) Seesabamebian. maT Soris manZili
warmoadgens skalis ZiriTad temperaturul
intervals.
temperaturis gazomvis mravalgvari meTodi arsebobs.
es meTodebi gasazomi temperaturis diapazonze,
gamoyenebuli xelsawyoebis moqmedebis principebze,
38
gazomvis pirobebsa da moTxovnil sizustezea
damokidebuli. isini dayofilia or ZiriTad jgufad:
1. kontaqturi meTodi _ sakuTriv Termometria.
2. ukontaqto meTodi _ gamosxivebis Termometria
anu pirometria.
kontaqturi meTodebisTvis saerToa da arsebiTi is
faqti, rom temperaturis gasazomi yoveli xelsawyo
gasazom aresTan siTbur wonasworobaSi unda iyos,
e. i., mas gasazomi aris Sesabamisi temperatura unda
gaaCndes.
TermometriaSi intensiurad inergeba, e.w., lazeruli
Termometria. igi axali mimamarTulebaa temperaturis
gazomvis teqnikaSi da gazomvis aqtiur (garegani
zondirebiT) ukontaqto meTodebs moicavs. lazeruli
Termometriis meTodebiT izomeba alis, afeTqebis,
gazganmuxtvis plazmis, myari sxeulebisa da siTxe-
ebis temperaturebi.
TermomgrZnobiare elementis rols TviTon sakvlevi
obieqti asrulebs, romlis Cvenebebic stimulirdeba
da/an amoikiTxeba mazondirebeli optikuri (laze-
ruli) koniT. lazeruli kona ar ganicdis tempera-
turis gazomvis iseTi xelis SemSleli faqtorebis
gavlenas, rogoricaa eleqtromagnituri dabrko-
lebebi, maRali eleqtruli potenciali, qimiurad
aqtiuri areebi, vibracia da sxva.
lazeris konas aqvs iseTi damaxasiaTebeli niSnebi
(talRis sigrZe, polarizacia, gavrcelebis mimarTuleba,
intensiurobis modulacia), romlebic misi optikuri
dabrkolebebis fonze sandod gamoCenis saSualebas
39
iZlevian. lazerul TermometriaSi, optikuri
pirometriisgan gansxvavebiT, sakvlevi obieqtis
(sakuTari) siTburi gamosxiveba ar gamoiyeneba.
sammagi wertili
wertils (erTkomponentian sistemaSi) nivTierebis
wonasworuli mdgomareobis diagramaze, romelic im
temperaturasa da wnevas Seesabameba, romlis drosac
wonasworobaSi imyofeba sami faza (zogad SemTxve-
vaSi_kristaluri, Txevadi da airuli) erTdroulad,
sammagi wertili ewodeba. ix. sur. #1.
sur. # 1. sammagi wertili.
sammagi wertili sufTa qimiuri nivTierebis erT-erTi
maxasiaTebelia. sammag wertilSi Tavs iyris orfa-
40
ziani wonasworobis sami xazi: aorTqlebis xazi
(siTxe_orTqlis wonasworoba), aqrolis, anu sublima-
ciis xazi (kristali_orTqlis wonasworoba) da dnobis
xazi (kristali_siTxis wonasworoba). sammag wertilSi
xdeba am xazebiT gamoyofili kristalebis, siTxeebisa
da orTqlis Sesabamisi areebis urTierTSexebac.
monovariantuli (romlis drosac mdgomareobis parametr-
erbidan_wnevis, temperaturis_erT-erTis cvlilebaa dasaS-
vebi) orfaziani wonasworobis xazebi isea ganlagebu-
li, rom yoveli maTgani, sammagi wertilidan gagrZe-
lebis SemTxvevaSi, or sxva orfaziani wonasworobis
xazs Soris gaivlis. “mdidar” fazur diagramebze
ramdenime sammagi wertilis arsebobaa SesaZlebeli.
polimorfizmis SemTxvevaSi, mdgomareobis diagramaze
gamoCndeba damatebiTi sammagi wertilebi, romlebic
ori myari fazis orTqlTan wonasworobas pasuxobs
(enanTiotropiis SemTxveva. enanTiotropia aris polimor-
fizmis ori saxidan erT-erTi, romelic gansazRvruli
temperaturisa da wnevisas polimorfuli modifikaciebis
erTidan meoreSi gadasvlis SeqcevadobiT xasiaTdeba).
maRali wnevebisas sammagi wertili SeiZleba ori
myari fazis siTxesTan wonasworobas pasuxobdes.
sistemaSi warmoqmnili metastabiluri sammagi werti-
lebi metastabilur xazebzea (an xazebis gagrZelebaze)
ganlagebuli. monotropiis (polimorfizmis erT-erTi
saxe, romlis drosac arastabiluri polimorfuli
mdgomareobidan stabilur mdgomareobaze gadasvla SesaZ-
lebelia) SemTxvevaSi mxolod metastabiluri sammagi
wertili warmoiSoba.
mokled ganvixiloT fazuri diagramis (mdgomareobis
diagramis) arsi. fazuri diagrama warmoadgens usasrulo
41
fizikur-qimiuri sistemis wonasworuli mdgomareobis
grafikul gamosaxulebas im pirobebSi, romlebic diagram-
maze gansaxilveli wertilis koordinatebs pasuxobs.
fazuri diagramis agebisas, Cveulebriv, koordinatebs
Termodinamikuri parametrebi_temperatura da wneva, agreT-
ve sistemis Sedgeniloba (molur, atomur an masur
procentebSi) warmoadgens. zogad SemTxvevaSi koordina-
tebis raodenoba sistemis Semadgeneli komponentebis
raodenobas erTiT aRemateba (erTkomponentiani sistemis
diagrama organzomilebiania, orkomponentianis _ samganzo-
milebiani da a.S.). kondensirebuli sistemebisTvis xSirad
ar iTvaliswineben fazuri wonasworobis cvlilebas
wnevasTan dakavSirebiT damokidebulebaSi. aseT SemTxvevaSi
diagramis ganzomilebis ricxvi emTxveva komponentTa
ricxvs (kondensirebuli orkomponentiani sistemis diagrama
organzomilebiania, samkomponentianis _ samganzomilebiani
da a.S.). rTuli fazuri diagramebis gamosaxva Wrilebis an
proeqciebis saxiT warmoebs.
fazaTa wesis (C = K – F + 2) Tanaxmad, organzomilebian
diagramaze erTfaza mdgomareoba aRiwereba ariT, orfaza _
xaziT (p - T diagramaze) an paraleluri xazebis
(konodebis) nakrebiT, romlebisTvisac wonasworuli
fazebis Sedgenilobebi fiqsirebulia (diagramaze sistemis
Sedgenilobis monawileobisas), samfaza _ wertiliT (p - T
diagramaze) an horizontaluri xaziT (T - X an p - X
diagramebze).
temperaturis skalebis dadgenisas xSirad mogviwevs wylis
sammagi wertiliT sargebloba. amdenad, am wertilis arsis
ganxilva p – T diagramaze sasargeblod gveCveneba. wylis
sammagi wertilis parametrebidan Cans (ix. sur. #2), rom
normalur pirobebSi yinulis, wylisa da wylis orTqlis
wonasworuli Tanaarseboba SeuZlebelia. es mdgomareoba,
TiTqos, Cvens yoveldRiur dakvirvebas ewinaaRmdegeba:
yinulis, wylis da wylis orTqlis erTdrouli arseboba
42
xSirad SeimCneva, magram winaaRmdegoba ar aris. SemCneuli
mdgomareoba Sors aris Termodinamikuri wonasworobidan
da praqtikaSi maTi realizeba mxolod fazuri
gadasvlebis kinetikuri SezRudvebis gamo xdeba.
sur. #2. wylis fazuri diagrama.
wylis sammagi wertili, parametrebis_wnevisa da
temperaturis_gansazRvruli mniSvnelobebiT xasiaTdeba.
aqedan gamomdinare, SesaZlebelia misi rogorc reperuli
anu sayrdeni wertilis gamoyeneba, mag., xelsawyoebis
dasakalibreblad. amdenad, wylis sammagi wertilisTvis
mkacradaa gansazRvruli temperaturisa da wnevis is
mniSvnelobebi, romlis drosac wyals erTdroulad da
wonasworulad sami fazis _ myari, Txevadi da airuli_
saxiT arseboba SeuZlia. SI sistemaSi wylis sammagi
wertilis temperatura, 609 paskali wnevisas, 273,16-is
toladaa miRebuli.
43
temperaturuli skalebi
temperaturis erTeulebSi dagraduirebul skalebs
temperaturuli skalebi ewodeba. isini erTmaneTisgan
aTvlis sawyisi wertiliTa da gradusis sididiT
gansxvavdebian.
sigrZis, masis da a.S. fizikuri sidideebis sapi-
rispirod temperatura ara eqstensiur (parametrul),
aramed intensiur (aqtiur) sidides warmoadgens. mag.,
ori sxeulis SeerTebisas maTi sigrZeebi jamdeba an
kidev, homogenuri sxeulis or Tanabar nawilad
gayofa misi masis Suaze gayofas iwvevs. temperatura
(romelic intensiur sidides warmoadgens) aseTi aditi-
uri TvisebebiT ar xasiaTdeba. temperaturis gansa-
zRvra eqsperimentulad gamovlenili Termuli
wonasworobis movlenidan momdinareobs, romlis
Tanaxmadac Termul wonasworobaSi myofi sistemebis
(sxeulebis) temperatura erTnairia. es movlena
temperaturuli skalebis agebis uSualo gzebs ar
iZleva, vinaidan, eqstensiuri sidideebisgan gansxva-
vebiT, temperaturis etalonis Seqmna SeuZlebelia.
temperaturis gazomva pirvelad sxeulis gaxurebisas
misi gafarToebis unars efuZneboda. zemoT aRvniSneT,
rom temperaturis sidide ar SeiZleba gaizomos
uSualod, rogorc mag., masa an sigrZe. siTburi
mdgomareobis “erTeuli raodenoba” ar arsebobs.
temperaturis gansazRvra iribi saSualebebiTaa
SesaZlebeli. igi izomeba im (romelime) fizikuri
Tvisebis cvlilebiT, romelic temperaturis
cvlilebasTan dakavSirebiT axasiaTebs nivTierebis am
Tvisebis cvlilebas, calsaxad da monotonurad.
44
temperaturis gazomva Termometriuli nivTierebis
iseTi X Tvisebis temperaturuli cvlilebis mixedviT
warmoebs, romlis gazomvac advilia. Termometriuli
nivTierebis, aTvlis wertilis arCevisa da tempera-
turis sazomi erTeulis dadgenis Semdeg tempera-
turis empiriuli (eqsperimentuli) skalis gansazRvra
xdeba. temperaturul skalaze, Cveulebriv, ori Ziri-
Tadi temperatura fiqsirdeba. upiratesad eseni erT-
komponentiani sistemebis fazuri wonasworobis
wertilebia. maT reperul (an mudmiv) wertilebs
uwodeben, xolo maT Soris manZils _ skalis ZiriTad
temperaturul intervals. Tu miviRebT, rom Termo-
metriuli sxeulis X Tvisebasa da temperatura t-s Soris damokidebuleba xazobrivia, maSin:
0
0)(
xx
xxnt
n
tx
-s,
sadac: tx , 0x da nx aris t temperaturaze da ZiriTadi
intervalis sawyis da saboloo wertilebSi x
Tvisebis ricxviTi mniSvnelobebi;
n
xxn 0_temperaturis sazomi erTeulis (gradu-
sis) zoma;
n _ZiriTadi intervalis danayofebis ricxvi.
amgvarad, temperaturuli skalebi im Tanamimdevruli
mniSvnelobebis sistemaa, romlebic wrfivad arian
dakavSirebuli gasazom fizikur sididesTan. an kidev temperaturuli skala aris sxeulis temperaturis
raodenobrivi gamosaxulebis sistema da igi
ricxvebis uwyvet erTobliobas warmoadgens. isini
xazobrivadaa dakavSirebuli romelime advilad da maRali
sizustiT gasazomi fizikuri Tvisebis im ricxobriv
45
mniSvnelobebTan, romlebic temperaturis calsaxa da
monotonur funqcias warmoadgens.
zogadad, temperaturuli skalebi erTmaneTisgan
SeiZleba gansxvavdebodes gasazomi Termometriuli
TvisebiT (mag., sxeulis siTburi gafarToeba, eleqtruli
winaRobis cvlileba temperaturaze damokidebulebiT da
sxv.), Termometriuli nivTierebisa (airi, siTxe, myari
sxeuli) da reperuli wertilebis SerCeviT. umartives
SemTxvevaSi, temperaturuli skalebi, erTnairi
reperuli wertilebis miRebis SemTxvevaSi,
erTmaneTisgan SeiZleba ricxobrivi mniSvnelobebiT
gansxvavdebodes. ase, mag., celsiusis C0 , reomiuris
R0 da farenhaitis F0 skalebisTvis yinulis dnobisa
da wylis duRilis temperaturebs (normaluri wnevis
pirobebSi) sxvadasxva ricxviTi mniSvnelobebi
miewereba da maT Soris temperaturis ricxviTi
mniSvnelobebi Semdegi TanafardobiT gamoisaxeba:
FnRnCn 000 )328,1(8,0 -s.
arsebiTad gansxvavebulia is temperaturuli skalebi,
romlebic erTmaneTisgan Termometriuli TvisebebiT
an Termometriuli nivTierebebiT gansxvavdeba. isini
erTmaneTs ar emTxvevian, radgan yvela Termo-
metriuli Tviseba temperaturasTan araxazobrivadaa
dakavSirebuli da xazobriobis xarisxi sxvadasxva
Tvisebisa da sxvadasxva nivTierebisTvis sxvadasxvaa.
empiriuli temperaturuli skaliT gazomil tempera-
turas pirobiTi temperatura ewodeba, xolo mis
erTeuls_pirobiTi gradusi. empiriul skalebs Soris
46
gansxvavebuli adgili airul temperaturul skalebs
(“azotis”, “wyalbadis”, “heliumis” temperaturul skalebs)
uWiravs. isini sxvaze naklebadaa damokidebuli
gamoyenebul airebze da SesaZlebelia maTi dayvana
(Sesworebebis SetaniT) avogadros Teoriul (idealuri
airisTvis samarTlian) temperaturul skalamde.
idealuri airis kanonebidan gamomdinare, bunebrivad
Cndeboda warmodgena, rom unda arsebuliyo
temperaturis absoluturi nulis mniSvneloba,
romelmac mecniereba absoluturi temperaturis
cnebamde miiyvana. absoluturi empiriuli
temperaturuli skala ewodeba iseT skalas, romlis
absoluturi nuli iseT temperaturas Seesabameba,
romelzec fizikuri Tvisebis mniSvneloba X=0-s.
magaliTad, avogadros airul temperaturul skalaSi
temperaturis absoluturi nuli idealuri airis
nulovan wnevas Seesabameba.
temperaturebi: xt (empiriuli temperaturuli skaliT) da xT (absoluturi empiriuli skaliT) erTmaneTTan Semdegi
TanafardobiTaa dakavSirebuli: xxx TtT 0 -s,
sadac xT0
aris empiriuli temperaturuli skalis
absoluturi nuli. (absoluturi nulis Semotana
eqstrapolacias warmoadgens da misi realizacia ar
ivaraudeba).
empiriuli temperaturuli skalis principul nakls
warmoadgens misi damokidebuleba Termometriul
nivTierebebze. (am naklisgan Tavisufalia Termodi-
namikuri temperaturuli skala, romelic Termodinamikis
meore sawyiss efuZneba).
47
temperaturuli skalis asagebad, rogorc ukve
aRvniSneT, irCeven or sayrden wertils (t1 da t2
reperul wertilebad, Cveulebriv, erTkomponentiani
sistemis fazuri wonasworobis temperaturebs irCeven,
vinaidan maTi aRwarmoeba advilia). praqtikulad t1 da t2
temperaturebs nebismier ricxobriv mniSvnelobas
aniWeben. amis Semdeg t1-sa da t2-s Soris ZiriTad
temperaturul intervals yofen N nawilad sidides
1/N-Tan gradusi ewodeba, romelic Semdegnairad
gamoisaxeba
1grad. N
tt 12 -s.
aseTi principiT agebuli empiriuli skalebisTvis
gradusi zomis erTeuls ar warmoadgens. igi erTeul
temperaturul Sualeds anu skalis masStabs
Seesabameba. Tu arCeuli 1t _ dan
2t _mde intervalSi,
temperaturis cvlilebasTan erTad, sxeulis
Termometruli Tviseba EE xazobrivad icvleba, maSin:
Ekt -s, (1)
sadac 1ttt -s , aqidan ttt 1 -s.
1EEE -s
k proporciulobis koeficientia. igi gamoiTvleba rogorc:
1
1
EE
tt
E
tk
-s.
Tu k -s mniSvnelobaSi t -s magivrad CavsvamT 2t -s,
xolo E -sididis nacvlad 2E -is mniSvnelobebs, maSin
ganvsazRvravT k -s mocemuli intervalisTvis. t ,
48
E da k -s mniSvnelobebis (1) formulaSi SetaniT
miviRebT temperaturuli skalis formulas:
)( 112
121 EE
EE
tttt
,
sadac: 1E da 2E aris nivTierebis fizikuri mniS-
vnelobebi reperul wertilebSi; t da E _tempera-turis mniSvneloba da misi Sesabamisi fizikuri
Tviseba temperaturuli skalis nebismier wertilSi.
aseTi principiT agebuli empiriuli temperaturuli
skalebi pirvelad me-18 saukuneSi gamoCnda. arsebobs
mravali temperaturuli skala (sadac Termometriul
sxeulad sxvadasxva nivTierebaa gamoyenebuli), romelTa
reperul wertilebad Termometriuli sxeulis rome-
lime Tviseba SeirCa. ZiriTadi temperaturebiT (repe-
ruli wertilebiT) gansxvavebuli temperaturuli
skalebis mniSvnelobaTa uSualo gadaTvla SeuZle-
belia. Termometriuli TvisebebiT an nivTierebebiT
gansxvavebuli empiriuli temperaturuli skalebi
mniSvnelovnad gansxvavdebian erTmaneTisgan. erTma-
neTisgan gansxvavebuli mravali empiriuli tempera-
turuli skala SeiZleba arsebobdes, radgan yvela
Termometriuli Tviseba temperaturaze araxazo-
brivadaa damokidebuli da araxazobriobis xarisxi ki
sxvadasxva Tvisebisa da nivTierebisTvis gansxvave-
bulia.
yvelaze ufro gavrcelebuli da miRebulia oTxi
temperaturuli skala: celsiusis )(C , kelvinis ( K ),
farenhaitis ( F ) da reomiuris ( R ).
49
farenhaitis temperaturuli skala
germaneli mecnieris daniel gabriel farenhaitis
(1686-1736) skalis mixedviT damzadebuli Termometri
1724 wliTaa daTariRebuli. igi bunebrivi reperuli
wertilebiT dagraduirebuli pirveli aRwarmoebadi
Tanamedrove Termometrebis analogiuria. man pirvelad
(1714 wels) gamoiyena skala, romelSic Termometriul niv-
Tierebad aRebuli hqonda spirti, Semdeg_vercxliswyali.
sawyis sayrden wertilebad miRebuli hqonda Tovlis
niSadurTan an sufris marilTan narevis temperatura,
xolo 12 gradusad_adamianis organizmis temperatura.
miRebuli skala praqtikuli gazomvebisTvis uxeSi
gamodga. farenhaitis skaliT yinulis dnobis
temperatura +32 celsiusis 0 graduss Seesabameba,
xolo 100 gradusad farenhaitma janmrTeli adamianis
temperatura miiCnia. (pirvelad aiRo “ temperatura
janmrTeli ingliselis iRliis qveS”, temperatura_96).
aseTi wertilebis aRebisas wylis duRilis
temperatura 212 gradusiT ganisazRvra. standartuli
temperaturuli intervali (yinulis dnobisa da wylis
duRilis temperaturebs Soris) dayofilia 180 Tanabar
nawilad. farenhaitis 1 gradusi (1 0F) atmosferuli
wnevisas wylis duRilisa da yinulis dnobis
temperaturebs Soris sxvaobis 1/180 nawils Seadgens.
(aseTi saxiT farenhaitis skala jer kidev gamoiyeneba aSS-
sa da did britaneTSi). temperatura farenhaitis
skaliT aRiniSneba rogorc t0F. farenhaitis skala
celsiusis skalasTan Semdegi tolobebiTaa dakav-
Sirebuli:
Ft
Ct 00 )5
932( -s,Y
50
CtFt 00 )32(9
5 -s.
dReisaTvis farenhaitis skala ganimarteba rogorc
temperaturuli skala, romlis erTi gradusi (10F), atmosferuli wnevisas, wylis duRilisa da yinulis
dnobis temperaturebs Soris sxvaobis !/180-is tolia,
xolo yinulis dnobis temperaturas +32 0F-is mniSvneloba aqvs.
praqtikam aCvena, rom farenhaitis skalas araviTari
mecnieruli upiratesoba ar gaaCnia da misi gamoye-
nebisgan Tavi unda SevikavoT.
reomiuris temperaturuli skala
safrangeTsa da zogierT sxva evropul qveyanaSi
farTod gamoiyeneboda rene antuan ferSo reomiuris
(1683-1757) temperaturuli skala. 1730 wels man aRwera
Tavis mier gamogonebuli spirtiani Termometri.
reomiuris praqtikuli temperaturuli skalis say-
rden wertilebad_0 gradusad_aRebuli iyo yinulis
dnobis temperatura, xolo wylis duRilis tempera-
turad_80 gradusi. reomiurma ZiriTadi temperatu-
ruli intervali 80 tol nawilad dayo. skalis aseTi
dayofa sakuTar gazomvebs efuZneboda, romelTa mixedviTac
wyali siTxian TermometrSi am reperul wertilebs Soris
Tavisi sawyisi moculobis 80 meaTasediT farTovdeboda
(Tanamedrove gazomvebiT_84 meaTasediT). 1/80 sidide
iwodeba reomiuris gradusad da aRiniSneba rogorc
51
0R. reomiuris temperaturuli skalis mixedviT tempe-
ratura gamoisaxeba rogorc t0R. reomiuris skala
celsiusis skalasTan Semdegi tolobiTaa dakavSi-
rebuli:
RCt 00 8,0 -s, xolo CtRt 00 25,1 -s.
amJamad reomiuris temperaturuli skala gamosulia
xmarebidan. yvelaze didxans is avtoris samSob-
loSi_safrangrTSi_SemorCa.
celsiusis temperaturuli skala
celsiusis temperaturuli skala 1742 wlidan gaxda
cnobili. mas ”celsiusi” Svedi mecnieris anders
celsiusis (A. Celsius 1701–1744) sapativcemulod ewoda
1948 wels.
temperaturuli skalisTvis sayrden (aTvlis, reperul)
wertilebad, normaluri wnevis pirobebSi (760 mm vw. sv.
an 101325 n/m2), yinulis dnobisa da wylis duRilis
temperaturebia miRebuli. celsiusis skalaSi
yinulis dnobis temperatura miRebulia 0-ad, xolo
wylis duRilis temperatura_100 gradusad.
es Zalian mosaxerxebulia, vinaidan Cvens planetaze wyali
Zalian gavrcelebulia da maszea dafuZnebuli Cveni cxov-
reba. klimaturi procesebi da cocxal bunebaSi mimdinare
procesebis umravlesoba am diapazonTanaa dakavSirebuli.
celsiusis nuli gansakuTrebuli wertilia meteorolo-
gebisTvis, ramdenadac is atmosferul wyalTanaa
dakavSirebuli.
52
am fiqsirebul wertilebs Soris temperaturuli
intervali 100 Tanabar nawiladaa dayofili, 1/100 si-
dide gradusad iwodeba da aRiniSneba rogorc 0C.
aRniSvna 0C warmodgeba laTinuri sityvis “centigrade”-s (asgradusiani) sawyisi asodan. yinulis dnobisa da
wylis duRilis temperaturebis arasakmarisi sizus-
tiT gansazRvris gamoricxvis mizniT, dReisaTvis,
celsiusis skala kelvinis skaliT ganisazRvreba.
celsiusis gradusi kelvinis gradusis tolia, xolo
absoluturi nuli _273,15-is tolad miiReba.
asgradusiani skalis erTeulma farTo gavrceleba
pova mecnierebasa da teqnikaSi. yvela Semdgom
temperaturul skalebSi, maT Soris dResac stan-
dartulad miRebul skalebSi, ”gradusis” sidide
zustad Seesabameba celsiusis asgradusiani skalis
danayofs.
kelvinis temperaturuli skala
kelvinis skalis sinonimebia absoluturi temperatu-
ris skala da temperaturis Termodinamikuri skala.
ingliselma mecnierma uiliam tomsonma (1824_1907) (mecnierebaSi Setanili wvlilisTvis 1866 w. lordis
wodeba daimsaxura: radgan tituli gansakuTrebuli
damsaxurebisTvis eZleoda, tradiciis Tanaxmad, movale iyo
gvari gamoecvala. risTvisac man glazgos universitetis
win Camavali mdinaris saxeli ”kelvini” irCia), pirvelma
aCvena (1848), rom SesaZlebelia Seiqmnas iseTi
temperaturuli skala, romelic nivTierebis saxeze
53
ar iqneba damokidebuli. aseTi skala karnos ciklis
margi qmedebis koeficientis sidides eyrdnoba,
radgan igi mxolod temperaturis funqciaa. (es skala,
Semdeg, Tanamedrove Termometriis saerTaSoriso
standartis safuZveli gaxda).
vinaidan kelvinis skala eyrdnoba karnos ciklis mar-
gi qmedebis koeficients, mis aRweramde konkretul
magaliTze gavixsenoT rogor gamoisaxeba sadi
karnos cikli wneva_moculobis (P,V) diagramaze. ix.
sur. #3.
sur. #3. karnos cikli PV diagramaze.
davuSvaT T=T1 temperaturis mqone muSa sxeuli (mag.,
cilindris dguSis qveS moTavsebuli airi) mudmivi T1
54
temperaturis mqone gamxurebels exeba da misgan
izolirebulad iRebs Q1 siTbos raodenobas (amis
gamo airi farTovdeba da asrulebs muSaobas). es procesi
gamoisaxeba izoTermis AB monakveTiT. Semdeg muSa
sxeuli, BC adiabatas gaswvriv, adiabaturad farTov-
deba da T2 temperaturamde civdeba. adiabata ewodeba
wirs, romelic nebismier Termodinamikur diagramaze
grafikulad gamosaxavs Seqcevad adiabatur process.
adiabaturia procesi, romlis drosac fizikuri sistema
arc STanTqavs da arc gascems siTbos. amdenad, adiabatur
sistemas mxolod Sinagani energiis xarjze SeuZlia
Seasrulos raime muSaoba. amitom adiabatur gafarToebas
temperaturis Semcireba, xolo kumSvas zrda mohyveba.
adiabaturi procesi siTbogaumtari (adiabaturi) garsiT
Semofarglul sistemaSi mimdinareobs. magram Tu procesi
imdenad swrafad midis, rom sistema ver aswrebs
garemosTan siTbos gacvlas, maSin igi siTbogaumtari
garsis gareSec SeiZleba adiabatur procesad miviCnioT.
adiabaturi procesi SeiZleba iyos Seqcevadi da Seuqcevi.
Seqcevadi procesis dros sistemis entropia mudmivi rCeba,
xolo Seuqcevi adiabaturi procesis dros entropia
izrdeba. am temperaturaze muSa sxeuli izoTermulad
ikumSeba (CD monakveTi) da Q2 siTbos raodenobas
gadascems T2 temperaturis mqone macivars. karnos
cikli mTavrdeba adiabaturi procesiT (DA) da muSa sxeuls sawyis Termodinamikur mdgomareobaSi abru-
nebs.
gamxurebelsa da macivars Soris temperaturaTa
mudmivi (T1 –T2) sxvaobisas muSa sxeuli asrulebs
muSaobas:
11
2121 Q
T
TTQQA
.
55
es muSaoba ricxobrivad karnos cikliT warmoqmnili
izoTermebisa da adiabatebis monakveTebiT Semosaz-
Rvrul ABCD farTobs udris.
karnos cikli Seqcevadia da misi ganxorcieleba
SeiZleba Sebrunebuli TanmimdevrobiTac (ADCBA). am
dros Q2 siTbos raodenoba aerTmeva macivars da,
daxarjul (siTbod gardaqmnil) A muSaobasTan erTad,
gamxurebels gadaecema. aseT SemTxvevaSi (am reJimiT)
siTburi Zrava muSaobs rogorc idealuri macivari
manqana. unda aRiniSnos, rom erTsa da imave (T1–T2) temperaturul intervalebSi ganxorcielebul yvela
SesaZlo cikls Soris karnos cikls udidesi margi
qmedebis koeficienti aqvs:
1
21
1 T
TT
Q
A
,
aqedan gamomdinare, SesaZlebelia, karnos ciklis
mqk-is gamoyeneba sxva muSa ciklebis efeqturobis
donis ( mqk-is zomis) gansasazRvrad.
karnos ciklis mqk-is gamosaxulebis analizi
gviCvenebs, rom roca =1-s, maSin SesaZlebelia
arsebobdes nulis toli umciresi temperatura (T=0) da aqedan gamomdinare, macivarze gadacemuli siTboc
Q=0-s. e. i., T aris iseTi temperatura, romlis drosac
macivarze gadacemuli siTbo nulis toli xdeba, anu
sistemis mTeli siTbo sasargeblo muSaobas
asrulebs. aseTi msjelobiT kelvinma daasabuTa
temperaturis absoluturi nulis cneba.
56
absolutur nulze nebismieri siTburi moZraoba wydeba. e.i.,
is warmoadgens im minimalur temperaturas, romlis
miRwevis Semdeg, principSi, sxeulidan siTburi energiis
”amowurva” SeuZlebeli xdeba. faqtobrivad realuri gazi,
temperaturis Semcirebisas, absolutur nulze ufro
maRal temperaturaze myar sxeulad gardaiqmneba. myari
tanis kvanturi Teoriis mixedviT, molekulebs, e. w., rxevis
nulovani energia aqvs da igi temperaturis absolutur
nulzec ar qreba. vinaidan molekulebis rxevis nulovanis
momdevno energetikuli done metad maRalia, molekulebis
rxevis arseboba mxolod Zalian maRal temperaturazea
gasaTvaliswinebeli. dabal da saSualo temperaturebze
molekulebis rxevebi aris, magram maTi energia
temperaturaze ar aris damokidebuli. aqedan gamomdinare,
am rxevebs sxeulis siTbotevadobaSi Tavisi wvlili ar
Seaqvs.
absoluturi nulis arsebobidan gamomdinare,
warmodgena gveqmneba absolutur temperaturazec.
absoluturi temperaturis skalas kelvinis skala
uwodes. kelvinis skalaSi reperul temperaturad
wylis sammagi wertilia miRebuli da mas 273,16 0K
miewereba. kelvinis mixedviT, absoluturi
temperaturis skalis nuli T 0K=0-s, t0 = -273,16 0C-s Seesabameba da temperaturis absolutur nulad
iwodeba. aseTi skalis, absolutur nulsa da sammag
wertils Soris intervalSi, gradusis sidide 1/273,16-
is tolia. temperatura am skalis mixedviT,
absoluturi nulidan aTvlisas, iwodeba absolutur
temperaturad, gamoisaxeba kelvinis gradusebiT (K)
da aRiniSneba T-Ti.
absoluturi temperatura celsiusis temperaturasTan
Semdegi tolobiTaa dakavSirebuli:
57
00 16,273 tT
normaluri atmosferuli wnevisas yinulis dnobis
temperatura, am wnevis pirobebSi, haeriT gajerebul
wyalTan wonasworobis wertils Seesabameba da aiReba
sammag wertilze 0,010-iT qvemoT, anu igi 273,15 K-s tolia. yinulis dnobis temperaturidan aTvlisas,
temperatura Termodinamikuri skaliT gamoisaxeba
celsiusis gradusebSi (0C) da aRiniSneba t-Ti, amasTan,
gamoisaxeba rogorc
15,2730 TKCt .
e.i. kelvinis skalaSi aTvlis sawyisi, celsiusis
skalasTan SedarebiT, 273,15 erTeuliTaa daZruli
uaryofiTi temperaturebis mimarTulebiT.
praqtikaSi gamoyenebuli skalebi _ rogorc
celsiusis, ise farenhaitis _ ar warmoadgens
absoluturs. amis gamo eqsperimentebis Catarebisas, im
pirobebSi, roca temperatura wylis kristalizaciis
temperaturis qveviT eSveba, maTi gamoyeneba uxer-
xulia. aseTi SemTxvevebisTvis Semotanil iqna abso-
luturi temperaturebi: erTs rankinis, xolo meores
kelvinis temperatura ewodeba. temperaturebi am
skalebiT, Sesabamisad, rankinis grdusebSi (0Ra) da
kelvinebSi (K) izomeba. orive skala absoluturi
nulidan iwyeba. isini erTmaneTisgan imiT gansxvav-
debian, rom kelvini celsiusis gradusis tolia,
xolo rankinis gradusi_farenhaitis gradusisa. ix.
sur. # 4.
58
sur. #4. Tanafardobebi sxvadasxva temperaturul skalas
Soris.
temperaturis Termodinamikuri skalis
aRwarmoeba
Termodinamikis meore kanoni uflebas iZleva Teori-
ulad dasabuTdes temperaturis Termodinamikuri ska-
la, magram misi aRwarmoeba karnos idealuri siTburi
manqaniT SeuZlebelia, radgan TviT manqanis agebaa
SeuZlebeli. amis gamo, Termodinamikuri skalis
59
aRwarmoebas sxva xerxebiT cdiloben. maTgan erT-
erTi am skalis airis TermometriT aRwarmoebaa.
cnobilia, rom saukeTeso Termometriuli nivTiereba
idealuri airia. misi gafarToebis koeficienti
temperaturaze damokidebuli ar aris. karnos
idealur ciklSi muSa nivTierebad idealuri airia
miRebuli. igi emorCileba klapeironis gantolebas
RTPV ,
sadac T absoluturi temperaturaa. aqedan gamom-
dinare, SeiZleba imis mtkiceba, rom idealuri airis
TermometriT gazomili Termodinamikuri tempera-
tura absoluturi temperaturis tolfasia. idealuri
airi bunebaSi ar aris, magram arsebobs airebi,
romelTa Tvisebebi axlosaa idealuri airis
TvisebebTan. aseTebia wyalbadi, heliumi da azoti
(maRali temperaturebisTvis). Termometrs, romelSic
Termometriul nivTierebad airia aRebuli airuli
Termometri ewodeba. airis ori (T0, T) mdgomare-
obisTvis (rodesac V=const), klapeironis gantolebi-
dan gamomdinare, airuli TermometriT temperatura
ganisazRvreba rogorc:
00 P
P
T
T anu 0
0
TP
PT
gveqneba ra sawyisi T0-isa da P0-is mniSvnelobebi,
airis wnevis gazomviT SegviZlia temperatura farTo
intervalSi ganvsazRvroT. mag., airuli TermometriT
ganvsazRvroT mduRare da yinuliani wylebis tempe-
raturebi. Tu CavTvliT, rom wylis duRilisa da
yinulis dnobis temperaturebs Soris sxvaoba 100
60
erTeulia da gradusad temperaturuli intervalis
1/100 sidides miviRebT, maSin:
1000 TT
000
00
1001
100
TTT
T
T
P
P
sawyis da saboloo wertilebSi wnevis gazomva da
maTi fardobis gansazRvra gviCvenebs, rom:
3661,10
P
P-s
an
0
1003661,0
T -s,
e.i.
15,2733661,0
1000 T -s.
amrigad, airis skalaze yinulis dnobis temperatura
Seesabameba K15,273 s, xolo duRilis _ K15,373
temperaturas. tolobidan
15,273 Tt
miviRebT, rom airis skalis nuli C015,273 tempera-
turas Seesabameba da mas temperaturis absolutur
nuls uwodeben. temperaturis absoluturi nuli
sistemis iseTi mdgomareobaa, romlis drosac mas ar
SeuZlia energia gadasces sxva sistemas, vinaidan ar
gaaCnia ufro dabali done, romelzec SeeZleba
gadasvla energiis gacemis SemTxvevaSi.
61
am temperaturis qveviT temperaturis arsi azrs
kargavs. dReisaTvis, praqtikulad, miRweulia abso-
lutur nulze 0,00001 K-iT meti temperatura.
adamianis mier Seqmnili yvelaze dabali temperatura 5,9 10 -12 K-ze naklebia, anu gradusis 1/170 miliardi nawiliT
ufro maRalia, vidre absoluturi nuli. es temperatura
1995 wels aSS-Si erik kornelma da karl vimanma
rubidiumis atomis gacivebisas miiRes. yvelaze maRali
temperatura, romelic 510 mln K-s Seadgens, miRweul
iqna 1994 wlis 27 maiss birTvul reaqtor “tokamak”-Si
(prin-stoni, aSS). igi 30-jer aRemateba mzis gulis
temperaturas.
saerTaSoriso praqtikuli temperaturuli
skala
temperaturis gazomva mxolod temperaturuli
skalebis gamogonebis Semdeg gaxda SesaZlebeli.
temperaturuli skalebis ganviTareba ori mimarTu-
lebiT mimdinareobda: 1. farenhaitis mimarTulebiT,
romelic temperaturaze damokidebuli nivTierebis
romelime Tvisebis gamoyenebas efuZneba. 2. kelvinis
mimarTulebiT, romelic dafuZnebulia molekuluri
fizikis kanonebze da ar aris romelime artefaqtis
an nivTierebis TvisebebTan dakavSirebuli.
pirveli mimdinareoba CixSi moeqca erTi romelime
nivTierebis Tvisebebis gamoyenebiT temperaturis ska-
lis agebis (temperaturis farTo diapazonSi) SeuZleb-
62
lobis gamo. meore ki SeuZlebeli aRmoCnda misi
praqtikaSi realizaciis sirTulis gamo.
me-20 saukunis dasawyisSi daisva sakiTxi, molekuluri
fizikis safuZvlebze Seqmniliyo Termodinamikuri
temperaturis skala, romelic Termometrebis
(romelTa moqmedebis principi nivTierebis romelime
Tvisebis temperaturaze damokidebulebas iTvaliswinebs)
saSualebiT misi praqtikuli realizaciis SesaZ-
leblobas uzrunvelyofda. aseTi skala 1927 wels
Seiqmna da mas “1927 wlis saerTaSoriso praqtikuli
temperaturuli skala” (spts-27) ewoda.
erTeulebis saerTaSoriso sistemis (SI)-is SemoRebis Semdeg gamosayeneblad ori temperaturuli skalaa
rekomendebuli: 1. Termodinamikuri skala_igi ar aris
damokidebuli gamoyenebul Termometriul nivTi-
erebebze da Semotanilia karnos ciklis saSualebiT;
2. saerTaSoriso temperaturuli skala.
saerTaSoriso temperaturuli skala Termodinamikur
temperaturul skalas iseTi sizustiT emTxveva, ris
saSualebasac eqsperimenti iZleva. debuleba saerTa-
Soriso skalis Sesaxeb mTavari sakanonmdeblo dokum-
entia TermometriaSi. is adgens ZiriTadi reperuli
wertilebis mniSvnelobebs da wertilebs Soris
interpolaciis wess. skalis yoveli cvlileba mTeli
msoflios metrologiuri centrebis samecniero
kvlevebis Sedegebis gaTvaliswinebiT xdeba. cvli-
lebis mizania Termodinamikur skalasTan (romelic
ZiriTadi fizikuri kanonebiT realizdeba. is temperaturas
sxva ZiriTad fizikur sidideebTan da universalur mudmi-
vebTan akavSirebs, magram misi realizacia Zalian Sroma-
63
tevadia da misi aRwarmoeba sakmarisi sizustiTa da stabi-
lurobiT saxelmwifo etalonebis Semnaxvel yvela erov-
nul centrSi SeuZlebelia) maqsimaluri miaxloeba.
amJamad moqmedebs saerTaSoriso temperaturuli
skala (sts-90), romelic zomisa da wonis me-18
generaluri konferenciis mieraa miRebuli. sts-90
Tavisi arsiT praqtikul temperaturul skalas
warmoadgens da cvlis wina “saerTaSoriso praqtikul
temperaturul skalas” (spts-68).
axal skalaSi ZiriTadi cvlilebebi reperuli wertilebis
cvlilebasTan, skalis gansazRvris diapazonis gafarTo-
ebasTan, axali sainterpolacio xelsawyoebis da platinis
winaRobis TermometrebisTvis interpolaciuri damokidebu-
lebebis agebis axali meTodikebis SemotanasTanaa dakav-
Sirebuli. sts-90 temperaturis Termodinamikur skalasTan
Zalian miaxloebulia da amitom sityva “praqtikuli” misi
dasaxelebidan amoRebul iqna. saerTaSoriso tempera-
turuli skalis srulyofa periodulad xdeba. farTovdeba
skalis mier moculi temperaturis diapazoni da TandaTan
uaxlovdeba Termodinamikuri temperaturuli skalis
mniSvnelobas. amJamad moqmedi saerTaSoriso
temperaturuli skala miRebulia 1990 wels da moicavs 0,8
K-dan zeviT (SeuzRudavad) diapazons. 2000 wels
damatebiT miiRes droebiTi saerTaSoriso temperaturuli
skala (sts-2000), romelic 0,001-dan 1 K-mde temperaturul
diapazons moicavs. temperaturis sazomi yvela xelsawyo
dagraduirebulia saerTaSoriso temperaturuli skalis
Sesabamisad.
saerTaSoriso temperaturuli skala (sts-90)
ganisazRvreba rigi reperuli wertilebiT sxvadasxva
temperaturul areSi. es skala dReisaTvis sxvadasxva
sufTa nivTierebis fazuri gadasvlis temperaturebiT
aigeba, amasTan, am temperaturuli wertilebis
64
mniSvnelobebi mudmivad zustdeba. #2 cxrilSi war-
modgenilia sts-90-Si ZiriTad reperul wertilebad
miRebuli fazuri gadasvlebis wertilebi:
cxrili #2. sts-90-is ZiriTadi reperuli wertilebi
reperuli wertili
T 90 / K
t 90 /0C
1 2 3 4
e-H2 sammagi wertili 13,8033 _259,3467
e-H2 orTqlis wneva ~17 15,256
e-H2 orTqlis wneva ~20,3 85,252
Ne sammagi wertili 24,5561 _248,5939
O2 sammagi wertili 54,3584 _218,7916
Ar sammagi wertili 83,8058 _189,3442
Hg sammagi wertili 234,3156 _38,8344
H2O sammagi wertili 273,16 0,01
Ga dnobis wertili 302,9146 29,7646
In gamyarebis wertili 429,7485 156,5985
Sn gamyarebis wertili 505,078 231,928
Zn gamyarebis wertili 692,677 419,527
Al gamyarebis wertili 933,473 660,323
Ag gamyarebis wertili 1234,93 961,78
Au gamyarebis wertili 1337,33 1064,18
Cu gamyarebis wertili 1357,77 1084,62
pirveladi reperuli wertilebis garda, gaTvaliswi-
nebulia rigi sxva nivTierebebis fazuri gadasvlis
wertilebi. isini meoreul (damxmare) reperul
65
wertilebad gamoiyeneba. #3 cxrilSi motanilia (sts-
90-is Sesabamisi) yvelaze ufro popularuli wertile-
bis mniSvnelobebi normaluri atmosferuli wnevisas.
cxrili #3. sts-90-is meoreuli (damxmare) reperuli
wertilebi
reperuli wertili
tempera-
tura, 0C
ganusa-
zRvre-
loba, K
1 2 3
azotis duRilis temperatura _195,798 0,002
naxSirbadis orJangis sublimaciis
wertili
_78,464 0,003
Ga/20,5%In evteqtikis dnobis wertili 15,650 0,001
Ga/8% Sn evteqtikis dnobis wertili 20,476 0,002
natriumis gamyarebis wertili 97,794 0,005
wylis duRilis wertili 99,974 0,001
benzoinis mJavas gamyarebis wertili 122,352 0,007
bismuTis gamyarebis wertili 271,402 0,001
kadmiumis gamyarebis wertili 321,069 0,001
tyviis gamyarebis wertili 327,462 0,001
gogirdis duRilis wertili 444,614 0,002
stibiumis gamyarebis wertili 630,628 0,001
Cu/71,9%Ag evteqtikis dnobis wertili 779,630 0,050
natriumis duRilis wertili 882,940 0,005
nikelis gamyarebis wertili 1455 1
kobaltis gamyarebis wertili 1495 3
paladiumis gamyarebis wertili 1554,8 0,1
platinis gamyarebis wertili 1768,2 0,4
rodiumis gamyarebis wertili 1963 3
aluminis oqsidis dnobis wertili 2053 2
iridiumis gamyarebis wertili 2446 6
molibdenis dnobis wertili 2622 4
volframis dnobis wertili 3414 7
66
temperatura SesaZlebelia gamosaxul iqnes saerTa-
Soriso temperaturuli skaliTac rogorc 0C, ise K-iT, iseTive TanafardobiT rogorc Termodinamikuri
temperaturuli skalis SemTxvevaSi. radgan tempera-
turis ricxobrivi maCveneblebi orive skaliT
Cveulebrivi sizustis gazomvebis zRvrebSi erTmaneTs
emTxveva, amitom gamoyenebuli skalis aRniSvnebs
uCveneben mxolod im SemTxvevebSi, roca es mniSvne-
lovania. eqsperimentul kvlevebSi temperatura, Cve-
ulebriv, praqtikuli skaliT ganisazRvreba.
saerTaSoriso temperaturuli skala warmoadgens
Termodinamikuri skalis praqtikul ganxorcielebas.
am skalis ZiriTadi gradusia kelvinis gradusi, sis-
tema SI-is ZiriTad erTeulebs Soris erT-erTi. tempe-
raturebi, gamoxatuli saerTaSoriso temperaturuli
skaliT, aRiniSneba t-Ti da Tan axlavs niSani 0C an
_ T-Ti da Tan axlavs niSani K. saerTaSoriso tempe-
raturuli skaliT temperaturul intervalebsa da
formulebSi temperaturis ganzomilebebi aRiniSneba
rogorc gradusi.
dnobis temperatura
mudmivi wnevisas kristaluri sxeulis Txevad mdgoma-
reobaSi (da piriqiT, Txevadis kristalurSi) wonas-
woruli fazuri gadasvlis temperaturas dnobis
(kristalizaciis) temperatura (dnobis wertili)
ewodeba. dnoba mimdinareobs dnobis kuTri siTbos
67
STanTqmiT da warmoadgens pirveli gvaris fazur
gardaqmnas. dnobis temperaturaze nivTiereba SeiZ-
leba arsebobdes rogorc myar, ise Txevad mdgo-
mareobaSi. damatebiTi siTbos miwodebisas nivTiereba
Txevad mdgomareobaSi gadadis, xolo temperatura
ucvleli rCeba manam, sanam gansaxilvel sistemaSi
mTeli nivTiereba Txevad mdgomareobaSi ar gadava.
zedmeti siTbos arTmevisas (gacivebisas) nivTiereba
myar mdgomareobaSi gadava da temperatura ar
Seicvleba, sanam igi mTlianad ar gamyardeba. arsebobs nivTierebebi, romlebsac normaluri wnevis pirobebSi
Txevadi faza ara aqvT. gaxurebisas isini sublimirdebian
da airul mdgomareobaSi gadadian.
pirvel rigSi gavarkvioT, Tu raSi mdgomareobs
dnobis arsi. garkveul temperaturaze myari sxeuli
atomTSorisi kavSirebis nawilobriv darRvevas da
mowesrigebuli (kristaluri) mdgomareobidan mouwes-
rigebel (Txevad) mdgomareobaSi gadasvlas aZlevs
upiratesobas. Termodinamikidan cnobilia, rom fiqsi-
rebul temperaturaze sxeuli yovelTvis Tavisufali
energiis minimizaciisken miiswrafis.
TSEF
dabal temperaturebze formulaSi Semavali meore
Sesakrebi (temperaturisa da entropiis namravli)
umniSvnelo sididisaa da amis gamo yvelaferi
Cveulebrivi E energiis minimizaciamde dadis.
minimaluri energiis mqone mdgomareoba es aris
kristaluri mdgomareoba. temperaturis momatebisas
meore Sesakrebi ufro da ufro mniSvnelovani xdeba
da romeliRac temperaturaze aRmoCndeba, rom
68
sistemis wonasworobisTvis romelime kavSiris
darRveva ufro sasargebloa. amasTanave, Cveulebrivi
energia odnav maRldeba, magram masTan erTad Zalian
izrdeba entropia, rasac Sedegad Tavisufali
energiis Semcirebamde mivyavarT.
dinamikaSi dnoba Semdegnairad warmoebs: sxeulis
temperaturis zrdasTan erTad matulobs misi
molekulebis siTburi rxevebis amplituda da
drodadro gisoss defeqti uCndeba. yoveli aseTi
defeqti garkveuli raodenobis energias iTxovs,
radgan mas Tan axlavs atomTSorisi kavSirebis
rRveva. defeqtebis gaCenisa da dagrovebis stadias
dnobiswina stadia ewodeba. am stadiaze, rogorc
wesi, sxeulis zedapirze, e.w., kvaziTxevadi Sre
warmoiqmneba. romeliRac temperaturaze defeqtebis
koncentracia imdenad diddeba, rom nimuSSi
orientaciuli wesrigi irRveva (ikargeba) da igi
gamdnar (mouwesrigebel) mdgomareobaSi gadadis.
dnobisa (gamyarebis) da duRilis (kondensaciis)
temperaturebi nivTierebis mniSvnelovan fizikur
Tvisebad iTvleba. dnobisa da gamyarebis tempe-
raturebi erTmaneTs mxolod sufTa nivTierebebSi
emTxveva. es Tvisebebi gamoiyeneba maRali
temperaturebis Termometrebis specialuri kalibra-
torebis damzadebisas. radgan sufTa nivTierebis
gamyarebis temperatura (mag., kalis) stabiluria,
sakmarisia misi gadnoba da manam dacda, sanam siTxis
kristalizaciis procesi ar daiwyeba. am dros (kargi
izolaciis SemTxvevaSi) gasacivebeli zodis
temperatura ar icvleba da is zustad Seesabameba
cnobarebSi warmodgenili etalonebis temperaturas.
69
Senadnobebs, rogorc wesi, dnobis (gamyarebis)
fiqsirebuli temperatura ar gaaCnia. isini myari
mdgomareobidan TxevadSi sasrul temperaturul
diapazonSi gadadis. mdgomareobis diagramebze
“temperatura_fardobiTi koncentracia” aris Txevadi
da myari mdgomareobis Tanaarsebobis are, romelic
likvidusisa da solidusis mrudebiTaa Semosaz-
Rvruli.
Txevadi fazis gamoCenis Sesabamis temperaturas
solidusis temperatura ewodeba, xolo sruli
gadnobis temperaturas_likvidusis temperatura. rac
Seexeba evteqtikuri Sedgenilobis narevebs, maT, ise
rogorc sufTa nivTierebebs, zustad gansazRvruli
dnobis temperatura Seesabameba.
amorful (arakristalur) nivTierebebs, rogorc wesi,
mkafiod gamosaxuli dnobis temperatura ar gaaCnia.
temperaturis matebis Sesabamisad aseTi nivTierebis
siblante mcirdeba da rac ufro dabalia siblante,
miT ufro Txevadia amorfuli masala.
iqidan gamomdinare, rom dnobisas sxeulis moculoba
umniSvnelod icvleba, Sesabamisad mcirea wnevis
gavlenac dnobis temperaturaze. gare wnevis
matebisas, myari sxeulebis (umetesobis) dnobis
temperatura izrdeba. fazuri gadasvlis (maT Soris
rogorc dnobis, ise duRilis) temperaturis damoki-
debuleba wnevaze erTkomponentiani sistemebisTvis
klapeiron-klauziusis gantolebiTaa gansazRvruli:
)( 12 VVdT
dpTL ,
70
sadac: L aris fazuri gadasvlis siTbo (mag.,
aorTqlebis siTbo, dnobis siTbo);
T _gardaqmnis temperatura izoTermuli
procesisas;
dTdp / _ gardaqmnis mocemul temperaturaze
wnevis warmoebuli temperaturis mixedviT;
(V2_V1) _nivTierebis moculobis cvlileba
erTi fazidan meoreSi gadasvlisas.
kristalizaciis temperatura
wina paragrafSi ganxiluli iyo nivTierebis
dnobisa da gamyarebis pirobebi. aq Cven SevexebiT
kristalizaciis (dnobis) temperaturis gavlenas
gamyarebis procesze. rogorc cnobilia, nebismieri
nivTiereba SeiZleba sam agregatul mdgomareobaSi
imyofebodes: myar, Txevad da airulSi. bunebaSi yvela
TviTneburad mimdinare gardaqmna (maT Soris Kkrista-
lizacia da dnobac) im moTxovnebiTaa ganpirobebuli,
rom axali mdgomareoba axal pirobebSi energeti-
kulad ufro mdgradia da mas Tavisufali energiis
ufro naklebi maragi gaaCnia. gare pirobebis
cvlilebisas mag., temperaturis, sistemis Tavisufali
energia rTuli kanoniT icvleba. igi gansxvavebulia
Txevadi da kristaluri mdgomareobebisTvis. Tavisu-
fali energiis cvlilebis xasiaTi sqematurad war-
modgenilia #5 suraTze.
71
sur. #5 Txevadi da myari agregatuli mdgomareobebis
Tavisufali energiebis cvlileba temperaturaze
damokidebulebiT.
TS temperaturis zeviT ufro naklebi Tavisufali
energiiT nivTierebis Txevadi mdgomareoba xasiaTdeba,
xolo TS temperaturis qveviT myari. Sesabamisad, TS
temperaturis zeviT nivTiereba Txevad, xolo TS
temperaturis qveviT kristalur mdgomareobaSi
imyofeba. naTelia, rom Txevadi da Kkristaluri
mdgomareobis Tavisufali energiebi TS tempera-
turaze erTmaneTis tolia. TS temperatura warmoad-
gens wonasworul anu kristalizaciis Teoriul tem-
peraturas. kristalizaciis procesis dasawyebad
aucilebelia, rom sistemisaTvis es procesi Termodi-
namikurad momgebiani iyos da sistemis Tavisufali
energiis SemcirebiT mimdinareobdes, rac siTxis TS
temperaturis qveviT gacivebiTaa SesaZlebeli.
temperaturas, romlis drosac, praqtikulad, iwyeba
kristalizacia, kristalizaciis faqtobrivi
temperatura ewodeba. siTxis gacivebas kristali-
72
zaciis wonasworuli temperaturis qveviT gadaciveba
ewodeba. Teoriul da faqtobriv temperaturebs Soris
sxvaoba gadacivebis xarisxad iwodeba da
ganisazRvreba rogorc:
T=TTeor._Tkrist.
gadacivebis xarisxi damokidebulia liTonis
bunebaze, misi sisufTavis xarisxsa da gacivebis
siCqareze (rac ufro sufTaa liToni da rac ufro
maRalia gacivebis siCqare, miT metia gadacivebis xarisxi).
kristalizaciis procesi gamoisaxeba gacivebis
mrudebiT, romlebic “temperatura_dro” koordina-
tebSi aigeba. ix. sur. # 6.
sur. #6. gacivebis mrudebi kristalizaciisas.
1. aris sufTa liTonis kristalizaciis Teoriuli
mrudi gadacivebis gareSe. dasawyisSi Txevadi liToni
gacivebisas xarisxobriv cvlilebebs ar ganicdis.
gacivebis mrudi mdovred eSveba qveviT. kristali-
zaciis Teoriuli temperaturis miRwevisas iwyeba
kristalizaciis procesi, romelic siTbos gamoyofiT
mimdinareobs. am siTbos kristalizaciis faruli
siTbo ewodeba. kristalizaciisas sivrceSi gabneuli
73
siTbo kristalizaciis faruli siTboTi kompensir-
deba, ris gamoc kristalizaciis temperatura mudmivi
rCeba (horizontaluri ubani gacivebis mrudze).
kristalizaciis procesis dasrulebis Semdeg liToni
myar mdgomareobaSi civdeba da gacivebis mrudi kvlav
mdovred ecema;
2. kristalizaciis mrudi gadacivebiT. igi gviCvenebs
kristalizaciis realur process. siTxe gadacivebis
temperaturamde (romelic Teoriuli temperaturis qvemoT
Zevs) uwyvetad civdeba. TS temperaturaze dabla
gacivebisas kristalizaciis procesis warmarTvis
energetikuli pirobebi iqmneba;
3. kristalizaciis mrudi gadacivebis maryuJiT. igi
asaxavs iseTi liTonebis kristalizaciis process,
romlebsac, gadacivebis didi unaris gamo,
kristalizaciis pirvel momentSi kristalizaciis
faruli siTbo imdenad mZafrad gamoeyofa, rom
temperatura naxtomisebrad izrdeba da Teoriuls
uaxlovdeba.
zogierT liTons (rkina, kobalti, kala da sxva), e.w.,
meoradi kristalizaciis (alotropiuli gardaqmnis)
temperaturac aReniSneba. isini mkacrad gansazRvrul
temperaturaze erTi kristaluri formidan meoreSi
gadadian, rasac alotropiuli gardaqmna ewodeba.
duRilis temperatura
mudmivi gare wnevis pirobebSi siTxis orTqlSi
wonasworuli gadasvlis temperaturas duRilis
temperatura (wertili) ewodeba (aRiniSnvba ТduR, TS).
74
duRilis temperatura mduRare siTxis Tavisufali
zedapiris zemoT (radgan siTxe duRilis tempera-
turasTan SedarebiT yovelTvis odnav gadaxurebulia)
najeri orTqlis temperaturas Seesabameba. duRili
nivTierebis moculobis cvlilebiT mimdinareobs da
pirveli gvaris fazur gardaqmnas warmoadgens, xolo
duRilis temperatura pirveli gvaris fazuri
gadasvlis kerZo SemTxvevaa. igi kritikuli wertilia
da nivTierebis (sufTa liTonis) erT-erTi ZiriTadi
fizikur-qimiuri maxasiaTebelia.
duRili, aorTqlebisgan gansxvavebiT (romelic siTxis
nebismieri temperaturaze mimdinareobs), orTqlwarmoq-
mnis sxva saxea. [orTqlwarmoqmna nivTierebis konden-
sirebuli fazidan (siTxidan an myaridan) airul fazaSi
gadasvlis process warmoadgens. ganasxvaveben
orTqlwaroqmnis or saxes: 1. aorTqleba (kondensirebuli
fazis Tavisufali zedapiridan orTqlwarmoqmna, myari
sxeulis SemTxvevaSi sublimacia an aqrola); 2. duRili
intensiur orTqlwarmoqmnas ewodeba. am dros siTxis
SigniT (ufro sworad, rogorc wesi, WurWlis kedlebze an
fskerze) orTqlis buStebis Casaxva, gazrda da siTxis
zedapirze amotivtiveba xdeba. procesi buStebis SigniT da
garemomcveli siTxis wnevis gaTanabrebis Semdeg iwyeba.
duRilis dros siTxeSi da mis zedapirze orTqlis wneva
ar icvleba. is ucvleli rCeba manam, sanam mTeli siTxe ar
aorTqldeba. duRilis temperatura siTxis Tavisufal
zedapirze arsebul wnevazea damokidebuli. am wnevis
gazrdisas buStebis Casaxva, zrda da amotivtiveba ufro
maRal temperaturaze iwyeba, xolo wnevis Semcirebisas _
ufro dabalze]. igi mxolod gansazRvruli gare
wnevisas gansazRvrul temperaturazea SesaZlebeli.
am dros (aorTqlebisgan gansxvavebiT) siTxe orTqlSi
75
ara marto Tavisufali zedapiridan, aramed mTeli
moculobidan gadadis. duRili, aorTqlebasTan SedarebiT, ufro intensiurad
mimdinareobs. intensiurobis mateba orTqlwarmoqmnis
kerebis Casaxvasa da zrdas ukavSirdeba. TviT procesi
duRilis temperaturis miRweviTa da siTxeSi minarevebis
arsebobiTaa ganpirobebuli. siTxiani WurWlis gaxurebul
zedapirTan siTxeSi orTqliT avsebuli buStebi
warmoiSoba. buStebis SigniT siTxis intensiuri aorTqleba
maTi zomebis gazrdas iwvevs da amomgdebi Zalis gavleniT
isini amotivtivdebian siTxis zedapirze, wnevaTa sxvaobis
gamo skdebian da buStebSi arsebuli orTqli, orTqlis
fazis saxiT, zedapirze gamoTavisufldeba. am dros siTxe
siRrmeSi odnav gadaxurebulia da misi temperatura
duRilis nominalur temperaturas aRemateba. Cveulebriv
pirobebSi es sxvaoba didi ar aris (erTi gradusis farg-
lebSia). laboratoriul pirobebSi zedmiwevniT gawmendili
siTxeebi SesaZlebelia ramdenime aTeuli gradusiT gada-
xurdes an sulac ar aduRdes. siTxis gadaxurebis SesaZle-
bloba imiT aixsneba, rom buStis minimaluri zomis pirve-
ladi, Semdgomi zrdis SesaZleblobis mqoni, Canasaxis
warmoqmna garkveuli energiis daxarjvas saWiroebs
(romelic siTxis zedapiruli daWimulobiT ganisazRvreba).
Tu ar moxdeba energiis daxarjva, maSin warmoqmnili
Canasaxebi zedapiruli daWimulobis Zalebis moqmedebiT
gaqreba da duRilic ar iqneba.
duRilis temperaturaze najeri orTqlis wneva
siTxis Tavisufal zedapirze gare wnevis toli xdeba,
ris gamoc siTxis mTlian moculobaSi najeri
orTqlis buStebi warmoiqmneba. siTxeSi buStebis
warmoqmna da siTxis zedapirze amotivtiveba iwyeba
mas Semdeg, rac buStebis SigniT wneva garemomcveli
siTxis wnevas gautoldeba. aRsaniSnavia, rom
mocemuli nebismieri gare wnevis pirobebSi,
76
nebismieri siTxis duRilis temperatura (am wnevaze)
mudmivi sididea. #4 cxrilSi warmodgenilia zogi-
erTi nivTierebis duRilis temperatura atmosfe-
ruli wnevisas.
cxrili #4. zogierTi nivTierebis duRilis temperatura
atmosferuli wnevisas
nivTiereba duRilis
temperatura , 0C
1 2
heliumi _269
wyalbadi _252,77
azoti _195,9
argoni _185,9
Jangbadi _182,9
vercxliswyali 356,9
tyvia 1750
vercxli 2160
kala 2270
alumini 2300
spilenZi 2360
oqro 2800
nikeli 3000
rkina 3050
fazuri gadasvlis (gardaqmnis) temperatura
temperatura, romlis drosac pirveli an meore
gvaris wonasworuli gardaqmna mimdinareobs fazuri
gadasvlis temperatura ewodeba.
77
Termodinamikuri wonasworobis damaxasiaTebeli
garegani pirobebis (temperaturis, wnevis, eleqtruli da
magnituri velebis da a.S.) cvlilebisas, nivTierebis
erTi fazidan meoreSi gadasvlas fazuri gadasvla
ewodeba. fazuri gadasvla, viwro gagebiT, SeiZleba
Semdegnairad ganimartos: es aris fizikuri Tvisebebis
naxtomisebri cvlileba garegani parametrebis uwyveti
cvlilebisas. terminis orgvar ganmartebas Soris
sxvaoba naTlad Cans Semdegi magaliTidan: viwro
gagebiT, airuli fazidan plazmaSi gadasvla fazur
gadasvlas ar warmoadgens, radgan airis ionizacia
TandaTanobiT mimdinareobs, magram farTo gagebiT es
fazuri gadasvlaa. Semdeg teqstSi fazuri gadasvla,
terminis viwro gagebiT, ganmartebis Sesabamisad
iqneba mocemuli.
asxvaveben ori gvaris fazur gardaqmnas: pirveli
gvaris fazuri gardaqmnisas nivTierebebis iseTi
Termodinamikuri maxasiaTeblebi rogoricaa:
simkvrive, komponentebis koncentracia, fazuri
gadasvlis siTbod wodebuli siTbos raodenoba da
sxva naxtomisebrad icvleba. meore gvaris fazuri
gadasvlisas zogierTi fizikuri sidide gadasvlis
temperaturis erTi mxridan nulis tolia, xolo
meore mxridan, nulidan (gadasvlis wertilidan)
daSorebiT TandaTan izrdeba. am dros simkvrive
uwyvetad icvleba, xolo siTbo (energia) arc
gamoiyofa da arc STainTqmeba. pirveli gvaris fazuri
gadasvlisas nivTierebis entropia da simkvrive naxto-
misebrad icvleba da fazuri gadasvlis siTbo gamoiyofa
an STainTqmeba. meore gvaris fazuri gadasvlisas
nivTierebis siTbotevadoba da Termuli gafarToebis
koeficienti naxtomisebrad icvleba, xolo entropia da
78
simkvrive analogiurad ar icvleba. meore gvaris fazuri
gadasvlisas siTbo arc gamoiyofa da arc STainTqmeba.
pirveli gvaris gadasvla bunebaSi Zalian gavrce-
lebuli movlenaa. am movlenebs ekuTvnis: aorTqleba
da kondensacia, dnoba da gamyareba, sublimacia da
myar fazaSi kondensacia, myar sxeulSi mimdinare
zogierTi gadasvlebi da a.S. meore gvaris fazur
gadasvlas miekuTvneba: paramagnetikis gadasvla anti-
feromagnetikSi, romelsac Tan axlavs antifero-
magnetikuri mowesrigeba, paraeleqtrikis segneto-
eleqtrikSi gadasvla nivTierebis polarizaciis
TviTneburi (spontanuri) gamovleniT, liTonebisa da
Senadnobebis normaluri gamtarobidan zegamtar
mdgomareobaSi gadasvla, qvanturi siTxeebis 3He da 4He zeddenad mdgomareobaSi gadasvla da a.S.
Termodinamikur (Tu garemomcveli aridan realuri an
warmosaxviTi sazRvrebiT gamoyofili makroskopuli
sxeuli, SeiZleba daxasiaTdes Termodinamikuri parametre-
biT: moculobiT, temperaturiT, wneviT da sxv., maSin
sistema Termodinamikuria) sistemaSi fazuri gadasvlis
temperatura damokidebulia gare wnevaze.
Termodinamikur wonasworulad mimdinare sistemebSi
pirveli gvaris gadasvlisas, nivTierebebis erTi
fazidan meoreSi gadasvlisas, fazuri gadasvlis
siTbo (mag., aorTqlebis siTbo, dnobis siTbo) klapeiron-
klauziusis Termodinamikuri gantolebiT ganisazRv-
reba, romlis Tanaxmadac
)( 12 VVdT
dpTL ,
79
sadac: T aris gardaqmnis temperatura izoTermuli
procesisas;
dTdp / _gardaqmnis mocemul temperaturaze
wnevis warmoebuli temperaturis mixedviT;
)( 12 VV _nivTierebis moculobis cvlileba
erTi fazidan meoreSi gadasvlisas.
Termodinamikuri sistemis meore gvaris fazuri
gadasvlisas fazaTa makroskopul maxasiaTeblebs
erenfestis Tanafardobebi (Termodinamikuri Tanafardo-
bebi) akavSirebs:
p
pp
VT
C
dT
d
da p
p
dT
dp
,
sadac: TVP ,, aris sistemis wneva, temperatura da moculoba;
TppC ,, _ fazuri gadasvlisas siTboteva-
dobisa da Termuli gafarToebis izobaruli koefici-
entebisa da kumSvis izoTermuli koeficientis cvli-
lebebi.
mdgomareobis fazur diagramaze, sistemis moZraobis
TvalsazrisiT misi intensiuri parametrebis
(temperatura, wneva da misT.) cvlilebisas, fazuri
gadasvla ori fazis gamyofi xazis gadakveTaze
warmoebs. radgan Termodinamikuri faza sxvadasxva
gantolebiT aRiwereba, yovelTvis moiZebneba iseTi
sidide, romelic fazuri gadasvlisas naxtomisebrad
icvleba. vinaidan Termodinamikur fazebad dayofa
ufro “dawvrilmanebuli” klasifikaciaa, vidre nivTi-
erebebis agregatul mdgomareobad dayofa, dasaSvebia
iseTi mdgomareobac, roca fazur gadasvlas agrega-
80
tuli mdgomareobis cvlileba ar mohyveba. amdenad,
yvela fazuri gadasvla agregatuli mdgomareobis
cvlilebas ar iwvevs, magram nebismieri agregatuli
mdgomareobis Secvla fazuri gadasvlaa.
yvelaze xSirad fazuri gadasvlebi mudmivi wnevisa
(rogorc wesi, erTi atmosferos Sesabamisi) da cvladi
temperaturisas ganixileba. swored amis gamo fazuri
gadasvlis xazis nacvlad, xSirad, dnobis tempera-
turis, fazuri gadasvlis da a.S. aRsaniSnavad
xmaroben termin “wertils” (da ara xazs). igulisxmeba,
rom fazuri gadasvla SesaZlebelia moxdes wnevis
cvlilebis drosac an kidev mudmivi temperaturisa
da wnevisas, magram komponentebis cvladi Sedgeni-
lobisas.
pirveli gvaris fazuri gadasvlisTvis fazuri
gadasvlis mrudis siaxloves metastabiluri areebis
arsebobaa damaxasiaTebeli (mag., siTxe SeiZleba duRi-
lis temperaturis zeviT gaTbes an gamyarebis wertils
qveviT gadacivdes). metastabiluri mdgomareoba SeiZ-
leba Zalian didxans SenarCundes im mizeziT, rom
ufro naklebi Tavisufali energiis mqone (Termodi-
namikurad ufro xelsayreli) axali fazis warmoqmna am
fazis axali Canasaxebis gaCeniT unda daiwyos. Tavis-
ufali energiis momgebianoba (Canasaxis warmoqmnisas)
Canasaxis moculobis proporciulia, xolo wamge-
bianoba_Canasaxis zedapiris farTobis (zedapiruli
energiis mniSvnelobis). warmoqmnili mcire zomis
Canasaxebi Tavisufal energiasa da maTi raodenobis
Semcirebis (gaqrobis) albaTobas zrdis. Canasaxebi,
romlebic garkveul kritikul zomas miaRweven,
izrdebian da mTeli nivTiereba axal fazaSi gadadis.
81
nivTierebaSi, makroskopuli zomis ucxo sxeulis
CanarTebi (mag., mtvris nawilakebi siTxeSi) kritikuli
zomis Canasaxis warmoqmnis albaTobas amaRlebs.
kritikuli wertilis siaxloves wonasworul fazebs
Soris sxvaoba da zedapiruli energia mcirdeba,
advilad warmoiqmneba didi zomisa da ucnauri
formis Canasaxebi, rac nivTierebis Tvisebebzec
airekleba.
evteqtikis temperatura
temperaturas, romelzec stabiluri wonasworobis
pirobebSi evteqtikuri Senadnobi myardeba an dneba
evteqtikis temperatura ewodeba. an kidev, tempera-
turas (wertili mdgomareobis diagramaze), romlis
drosac Txevadi sistema (xsnari, an nadnobi) mocemul
wnevaze wonasworobaSi imyofeba myar fazebTan
evteqtikis temperatura ewodeba.
am wertilSi gamoyofili fazebis ricxvi komponentTa
ricxvis tolia da sistema wonasworul pirobebSi
nonvariantulia. fazaTa wesidan gamomdinare, aseTi
sistemebis Kkristalizacia (ise rogorc sufTa
nivTierebebis) mudmiv temperaturaze mimdinareobs. Aam
dros igive (siTxis Sesabamisi) Sedgenilobis ori
(samkomponentianisTvis sami da a.S.) myari fazis narevi
(arameqanikuri) warmoiqmneba. mocemuli sistemisTvis
myari evteqtikis dnobis temperatura yvela sxva
Sedgenilobis narevis dnobis temperaturaze dabalia.
82
periteqtikis temperatura
temperaturas, romelzec stabiluri wonasworobis
pirobebSi periteqtikuli gardaqmna mimdinareobs
periteqtikis temperatura ewodeba. an kidev, peri-
teqtikis temperatura ewodeba temperaturas (mudmivi
wnevisas), romelzec Txevadi faza wonasworobaSi
imyofeba kristalur fazebTan (qimiur naerTebTan an
myar xsnarebTan), romelTa ricxvi sistemis kompo-
nentTa raodenobis tolia da sistemis temperaturis
klebasTan erTad maTi raodenoba erTiT mcirdeba.
am ukanaskneliT periteqtika (berZ. periteko_vadnob, vaTxe-
vadeb) gansxvavdeba evteqtikisgan. evteqtikis SemTxve-
vaSi siTxis, romelic wonasworobaSia kristalur
fazebTan (romelTa ricxvic komponentTa raodenobis
tolia), temperaturis Semcirebisas (gamyarebis Semdeg)
fazaTa raodenoba ar icvleba (temperaturis matebisas
isini srulad gadadian Txevad mdgomareobaSi).
periteqtikis temperaturas xSirad periteqtikis
wertils uwodeben. masSi ikveTeba periteqtikuli
Sedgenilobis siTxesTan wonasworobaSi myofi ori
myari fazis kristalizaciis dasawyisis xazebi (igi A
da B nivTierebis dnobis Sualedur temperaturas
warmoadgens). orkomponentian sistemebSi myari xsnaris
kristalebis siTxesTan urTierTqmedebis procesi,
fazaTa mudmivi koncentraciisas, izoTermulad
mimdinareobs da sxva (axali, gansxvavebuli) myari
xsnaris warmoqmniT mTavrdeba.
83
evteqtoidis temperatura
temperaturas, romelzec, stabiluri wonasworobis
pirobebSi, evteqtoidur SenadnobSi ramdenime fazis
evteqtoiduri narevi warmoiqmneba evteqtoidis
temperatura ewodeba. an kidev, temperaturas (wertili
mdgomareobis diagramaze), romelzec (gacivebisas) myari
xsnari wonasworobaSi imyofeba misgan gamoyofil
fazebTan evteqtoidis temperatura ewodeba.
am wertilSi gamoyofili fazebis ricxvi komponentTa
ricxvis tolia da sistema wonasworul pirobebSi
nonvariantulia. orkomponentiani sistemebisTvis ev-
teqtoidis temperaturaze myari xsnaris daSlisas
gamoyofili ori (samkomponentianisTvis_sami da a.S.) sta-
biluri fazis narevi, mocemuli sistemisTvis, mud-
mivi SedgenilobiT xasiaTdeba.
kiuris wertili (temperatura)
temperaturas, romelzec, wonasworul pirobebSi,
gaxurebisas (gacivebisas) nebismier feromagnetikSi
feromagnetizmi mTlianad qreba (warmoiqmneba), xolo
segnetoeleqtrul masalebSi eleqtruli dipolebis
mowesrigebulobis are SemoizRudeba kiuris tempe-
ratura ewodeba. an kidev, meore gvaris fazuri
gadasvlis temperaturas, romelic nivTierebis
simetriis Tvisebebis naxtomisebr cvlilebebs iwvevs
(mag., magnituris_feromagnetikebSi, eleqtrulis _ segneto-
eleqtrikebSi, kristaloqimiuris_mowesrigebul Senadnobeb-
Si gadasvlisas) kiuris temperatura ewodeba.
84
kiuris Q temperaturis qvemoT, T temperaturaze,
feromagnetikebs TviTneburi (spontanuri) damagnite-
bulobis unari da gansazRvruli magnitur-krista-
luri simetria gaaCnia. kiuris wertilSi (Q=T) fero-magnetikis atomebis siTburi moZraobis intensiuroba
misi TviTneburi damagnitebulobis (“magnituri mowesri-
gebis”) dasarRvevad da simetriis cvlilebisTvis
sakmarisi aRmoCndeba, ris Sedegadac feromagnetiki
paramagnetiki xdeba. analogiurad, antiferomag-
netikebSi T=Q temperaturaze (e.w. antiferomagnitur
wertilSi an neelis wertilSi) maTTvis damaxasiaTebeli
struqturis rRveva warmoebs da antiferomagnetikebi
paramagnetikebi xdeba. segnetoeleqtrikebsa da anti-
segnetoeleqtrikebSi T=Q temperaturaze atomebis
siTbur moZraobas kristaluri gisosis elementaruli
ujredis eleqtruli dipolebis TviTneburi mowesri-
gebuli orientacia nulamde dahyavs. mowesrigebul
SenadnobebSi, kiuris wertilSi (Senadnobebis SemTxve-
vaSi mas kurnakovis wertilsac uwodeben), Senadnobebis
komponentebis atomebis (ionebis) ganlagebaSi, Sori
wyobis xarisxi nulis toli xdeba.
amdenad, meore gvaris fazuri gadasvlis yvela
SemTxvevaSi, T=Q temperaturaze, nivTierebaSi atome-
bis esa Tu is “wesrigi” (magnituri an eleqtruli
momentebis mowesrigebuli orientacia, Senadnobebis Kkris-
taluri gisosis kvanZebSi atomebis Sori wyobis xarisxi
da misT.) qreba. kiuris wertilis siaxloves nivTi-
erebaSi mravali fizikuri Tvisebis (mag., siTbo-
tevadobis, magnituri amTviseblobis da sxv.) specifikuri
cvlilebebi mimdinareobs da es cvlilebebi T=Q
temperaturaze maqsimums aRwevs.
85
neelis wertili (temperatura)
neelis wertili anu kiuris antiferomagnituri
wertili TN aris is temperatura, romlis zeviTac
antiferomagnetiki kargavs Tavis specifikur magnitur
Tvisebebs da paramagnetikad gardaiqmneba (meore gvaris
fazuri gadasvla). TN temperaturis siaxloves
antiferomagnetikebis aramagnituri Tvisebebi (siTbo-
tevadoba, siTburi gafarToebis koeficienti, eleqtro-
gamtarobis temperaturuli koeficienti da a.S.) anoma-
liur cvlilebebs ganicdis da es cvlilebebi TN
temperaturaze maqsimalur mniSvnelobebs aRwevs.
lui neelma wamoayena hipoTeza, romlis mixedviTac
zogierT nivTierebaSi, mezobeli atomebis urTierT-
qmedebis Sedegad SesaZlebelia maTi (atomebis) mag-
nituri velebi urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT
orientirdnen. is varaudobda, rom aseTi nivTiere-
bebis kristaluri gisosebi SeiZleboda ganxiluliyo
rogorc ori damoukidebeli urTierTgamWoli qveme-
seri, romelTagan TiToeuli erTnairad orientire-
buli magnituri velebis mqone atomebisgan Sedgeba. am
xist orientacias iqamde mivyavarT, rom romeliRac
temperaturis (romlsac lui neelis sapativcemulod
neelis wertili ewodeba) qveviT es velebi erTmaneTs
Caaqroben da nivTiereba nulovani damagnitebulobis
gaxdeba. aseTi nivTierebebis jgufi dadginda 1937
wels. neelis temperaturis zeviT maTTvis
damaxasiaTebeli struqturis rRveva SeiniSneba da
vlindeba paramagnituri efeqtebi, anu antiferomag-
netikebi xdeba paramagnetikebi. neelis Teoriis
damtkiceba mxolod 1949 wels, neitronebis
difraqciis Seswavlisas, gaxda SesaZlebeli.
86
debais temperatura
nivTierebis fizikuri mudmiva, romelic myari
sxeulis atomebis kavSiris Zalas axasiaTebs da
kristaluri gisosis zRvrulad dasaSvebi drekadi
rxevebis sixSiris temperaturas gansazRvravs debais
temperatura ewodeba (anu nivTierebis fizikuri mudmiva, romelic myari sxeulis mraval Tvisebas_Tbotevadobas,
Tbogamtarobas, eleqtrogamtarobas, rentgenis sxivebis
speqtris xazebis gafarToebas, drekad Tvisebebs da a.S.
axasiaTebs).
igi myari sxeulis mravali Tvisebis klasikuri qcevis
temperaturul ares mijnavs, romlis qveviTac Tavs
iCens kvanturi efeqtebi. debais temperatura ganisaz-
Rvreba formuliT:
d= h Vd /k,
sadac: h aris plankis mudmiva, Vd_myari sxeulis
atomTa rxevis maqsimaluri sixSire, k _ bolcmanis
mudmiva.
zegamtaruli gadasvlis kritikuli
temperatura
temperturas, romelzec liToni an Senadnobi zega-
mtarul mdgomareobaSi gadadis zegamtaruli gada-
svlis temperatura ewodeba.
garkveul (sxvadasxva masalisTvis sxvadasxva)
temperaturamde gacivebis Semdeg zogierTi masalis
87
eleqtrowinaRoba naxtomisebrad vardeba nulamde. Aam
temperaturas mocemuli masalis damaxasiaTebel
kritikul temperaturas uwodeben. Zlieri magnituri
veli masalas zegamtaruli mdgomareobidan normalur
mdgomareobaSi abrunebs. Mmagnituri velis daZa-
bulebis sidides, romelic mocemul temperaturaze
zegamtari mdgomarebidan normalurSi gadasvlas
iwvevs, kritikuli magnituri veli (Hk) ewodeba da
temperaturis klebisas misi sidide matulobs.
dReisaTvis miRebulia zegamtari masalebi, romelTa
zegamtarobaSi gadasvlis kritikuli temperatura
100KK-s aRemateba.
homologiuri temperatura
kelvinis gradusebSi gamosaxul uganzomilebo sidi-
des, romelic ricxobrivad liTonis realuri
temperaturis Tavisi dnobis temperaturasTan fardo-
bis (T/Tdn) tolia, homologiuri anu msgavsebis tempe-
ratura ewodeba.
liTonebsa da SenadnobebSi homologiur tempera-
turas mravali fizikur-meqanikuri da fizikur-qimi-
uri movlena ukavSirdeba. Tu liTonis deformaciisas
homologiuri temperaturis sidide 0,4-ze metia, maSin
pirvel planze dinamikuri mobruneba gamodis
(dabal_0,25-mde homologiur temperaturaze dinamikuri
mobruneba umniSvnelo rols TamaSobs). 0,4-ze ufro
maRal homologiur temperaturaze mimdinare
cocvadobisas, adre Tu gvian dadgeba cocvadobis
mesame stadia, romelic masalis rRveviT mTavrdeba.
88
Tanabari homologiuri temperaturisas, sufTa liTo-
nebi da erTi tipis Senadnobebi difuziuri Zvradobis
erTnairi rigiT xasiaTdeba da maTi deformaciisadmi
winaaRmdegoba deformaciis siCqareze erTnairadaa
damokidebuli. 0,4 homologiur temperaturaze marcv-
lis sazRvrebi srialis sibrtyeebis sistemas warmo-
adgens. 0,5 homologiur temperaturaze minarevi atome-
bi dislokaciis moZraobisTvis uZrav wertilovan
winaaRmdegobebs ar warmoadgens. dabal homologiur
temperaturaze, nebismieri deformaciis yvelaze
dabal siCqarezec ki (romelic cocvadobis siCqaris to-
li iqneba), dinamikuri rekristalizaciis miRweva
SeuZlebelia.
dabal homologiur temperaturaze rekristalizaciis
movlena imdenad nela mimdinareobs, rom plastikuri
deformaciisas disperhirebuli submikrostruqturac
ki ar aRdgeba. dabali (0_0,25) homologiuri tempera-
turisas mobrunebis procesi praqtikulad ar
realizdeba da sufTa liTonebis meqanikuri Tvise-
bebis aRdgena praqtikulad ar xdeba. saSualo (0,25-0,5)
homologiur temperaturul areSi mobruneba mxolod
drekad-damaxinjebuli kristaluri gisosis relaqsa-
ciiT SeiZleba ganxorcieldes.
dabal da saSualo homologiur temperaturebze,
matricasTan SedarebiT, marcvlis sazRvrebi ufro
mtkicea da deformaciis procesi marcvlis SigniT
mimdinareobs. SedarebiT dabal homologiur tempera-
turebze, marcvlis saSualo zomebis simcirisas,
difuziuri procesebi, upiratesad, marcvlis sazRvre-
bze (moculobiT difuziasTan SedarebiT) mimdinareobs
da sxv.
89
maRali temperatura
temperaturas, romelic oTaxis temperaturas
aRemateba maRali temperatura ewodeba (terminis viwro
gagebiT).
maRali temperaturis miRebis sxvadasxva meTodi
arsebobs. mag., dengamtar liTonur masalaSi
eleqtruli denis gatarebisas ramdenime aTasi
gradusi temperaturis miRebaa SesaZlebeli. aliT
gaxurebisas, daaxloebiT, 5000 0C miRwevaa SesaZle-
beli. bevrad ufro maRali temperaturebi gazebSi
eleqtruli ganmuxtvisas (aTeuli aTasidan milion
gradusamde), lazeruli sxiviT gaxurebisas (ramdenime
milion gradusamde) da TermobirTvuli reaqciis
zonaSi (as milion gradusamde) miiRweva.
farTo gagebiT, maRali temperatura iseT
temperaturas warmoadgens, romelic im maxasiaTebel
temperaturas aRemateba, romlis miRwevisas nivTiere-
bis Tvisebebi xarisxobrivad icvleba.
maSasadame, dabal da maRal temperaturebs Soris
mkacrad gansazRvruli erTiani sazRvari ar arsebobs.
mag., debais temperatura d yoveli nivTierebisTvis
temperaturul sazRvars aRniSnavs, romlis zeviT
kvanturi efeqti ar gamovlindeba. am SemTxvevaSi
maRal temperaturad T >>d unda miviCnioT. umrav-
lesi nivTierebisTvis d 100_500 K–is intervalSi
imyofeba. dnobis temperatura myar da Txevad areebs
mijnavs. aseT SemTxvevaSi maxasiaTebel temperaturad
dnobis temperatura gvevlineba. aseTive maxasiaTebels
90
mag., molekulis disociaciis (daaxloebiT 103 K),
atomis ionizaciis (daaxloebiT 104 K) da Termobir-
Tvuli reaqciis (daaxloebiT 107 K) dawyebis tempera-
turebi warmoadgens.
Ă
dabali temperatura
mecnierebs Soris dabali anu kriogenuli (berZ.
kryos_sicive, yinuli + genos_warmoSoba) temperaturis
gansazRvris erTiani azri ar arsebobda, zogi mas
gansazRvravda azotis duRilis temperaturaze qveviT,
zogi Jangbadis duRilis temperaturas miiCnevda
sazRvrad da a.S.
1971 wels sicivis saerTaSoriso akademiam miiRo
rekomendacia, romlis mixedviTac 120 K-dan (bunebrivi
airis kondensaciis temperatura) 0,7 K-mde (vakuumSi Txeva-
di heliumis miRebis temperaturamde) yvela temperaturas
ewodos kriogenuli, xolo 0,3 K temperaturis qveviT_
zedabali temperatura. aseT temperaturebze muSao-
bisas miRebulia kelvinis temperaturuli skaliT
sargebloba.
Cveulebrivi nivTierebebis umetesoba, temperaturis
klebasTan erTad, airuli mdgomareobidan jer
Txevad, xolo Semdeg myar mdgomareobaSi gadadis.
aqedan gamomdinare, dabali temperaturis miReba da
Seswavla, pirvel rigSi, airebis gaTxevadebasTanaa
dakavSirebuli.
91
Tanamedrove teqnikis ganviTarebasTan erTad dRiTi
dRe izrdeba kriogenuli temperaturebis gamoyeneba.
kriogenuli teqnologiebi mudmivad ixveweba da
adamianis samoqmedo sferoSi maTi gamoyenebis SesaZ-
lebloba sul ufro matulobs. dabali tempera-
turebis momxmarebelia iseTi dargebi, rogoricaa
metalurgia, manqanaTmSenebloba, medicina, biologia,
soflis meurneoba, kvebis mrewveloba, navTob-airis
kompleqsi, kosmonavtika da mravali sxva. yovelive es
ki kriogenul temperaturebze muSaobis SesaZleb-
lobis mqone mowyobilobebs moiTxovs. aseTi
mowyobilobebis Seqmnas kriogenulad maRali
siblantis mqone specialuri Senadnobebi esaWiroeba.
teqnologiebis ganviTareba, Tavis mxriv, axal-axal,
sul ufro mzard moTxovnebs uyenebs kriogenul
blant Senadnobebs da maTi Seqmnis aucileblobas
specialistebi gverds ver auvlian.
rekristalizaciis minimaluri temperatura
1. udablesi temperatura, romelzec xangrZlivi
gaxurebis procesSi, liTonis civad deformirebisas,
damaxinjebuli marcvlovani struqtura icvleba
axali Zabvebisgan Tavisufali marcvlovani struq-
turiT;
2. minimaluri temperatura, romelzec mocemuli
drois monakveTSi civad deformirebuli liToni
srulad rekristalizdeba.
92
rekristalizaciis temperatura aRemateba mobrunebisa
da poligonizaciis temperaturebs. igi mniSvnelov-
nadaa damokidebuli liTonis sisufTavisa da defor-
maciis xarisxze. sxvadasxva liTonis rekristaliza-
ciis temperaturebis Sepirispireba gviCvenebs, rom
rekristalizaciis minimalur temperaturasa da
dnobis temperaturebs Soris martivi damokidebuleba
arsebobs:
Trek= a Tdn,
sadac: Trek aris rekristalizaciis absoluturi
temperatura,
Tdn _ dnobis absoluturi temperatura,
a_koeficienti, romelic damokidebulia li-
Tonis sisufTavis xarisxze.
rac ufro sufTaa liToni, miT ufro dabalia
rekristalizaciis minimaluri temperatura. teqnikuri
sisufTavis liTonebisTvis a=0,3_0,4-s. Senadnobebis
rekristalizaciis minimaluri temperatura, rogorc
wesi, ufro maRalia, vidre sufTa liTonebisa. zogi
Senadnobis Trek-is mniSvneloba 0,8 Tdn-is sidides
aRwevs. piriqiT, zesufTa liTonebis Trek 0,1 Tdn-mdec
ki mcirdeba. a koeficientis gamoyenebiT advilad
gamoiTvleba Cveulebrivi sisufTavis liTonebis,
rekristalizaciis minimaluri temperatura.
sisufTavis garda, rekristalizaciis minimaluri
temperatura damokidebulia wina damuSavebis
deformaciis xarisxzec. rac ufro maRalia liTonis
93
deformaciis xarisxi, miT ufro damaxinjebuli da
naklebad mdgradia misi struqtura. aqedan gamomdi-
nare, Termodinamikurad ufro mdgradi mdgomareobis
misaRebad misi miswrafeba izrdeba. e.i. deformaciis
maRali xarisxi amartivebs rekristalizaciis
process da amcirebs rekristalizaciis minimalur
temperaturas.
rekristalizaciis temperaturas arsebiTi praqti-
kuli mniSvneloba aqvs. civnaWedi liTonis struq-
turis aRsadgenad saWiroa misi gaxureba rekrista-
lizaciis temperaturaze maRla. liTonebis plasti-
kuri deformacia rekristalizaciis temperaturaze
ufro maRla ki iwvevs ganmtkicebas, magram es ganmtki-
ceba amave temperaturaze mimdinare rekristalizaciis
procesiT moixsneba. unda aRiniSnos, rom rekrista-
lizacia mimdinareobs ara deformaciis procesSi,
aramed maSinve rogorc ki deformaciis procesi
dasruldeba.
temperaturis zrdiT rekristalizaciis siCqarec
izrdeba. Zalian maRal temperaturaze rekrista-
lizaciis procesi SeiZleba wamSic ki dasruldes. civnaWedi liTonis rekristalizaciis efeqtebis, maTi
stadiebis, struqturis cvlilebebis da a.S. sakiTxebis
ganxilva Cven mizans ar warmoadgens. maTi swavleba
liTonTmcodneobis kursSi Sedis.
94
metalurgiis teqnologiur procesebSi
gamoyenebuli zogierTi temperaturis
mokle mimoxilva
am paragrafSi mxolod is temperaturebi ganixileba,
romlebic zogad xasiaTs atareben. rac Seexeba
calkeuli damuSavebis konkretuli teqnologiuri
procesebis aRsawer temperaturebs da maT arss,
mkiTxveli maT Sesabamisi kursis gavlisas gaecnoba.
anTebis temperatura_sawvavi nivTierebis umciresi
temperatura, romlis drosac sawvavi nivTierebis
zedapirze warmoqmnil orTqls, cecxlis Ria
wyarosTan kontaqtisas, haerSi anTebis unari aqvs.
am dros mdgradi wvis procesi ar viTardeba. anTebas
airorTqlhaeris narevis sawvavi nivTierebis
zedapirze swrafi dawva da xanmokle xiluli naTeba
axlavs Tan. anTebis meqanizmi SeiZleba Semdegnairad
aixsnas: yoveli sawvavi nivTierebisTvis SeiZleba
ganisazRvros najeri orTqlis wneva. temperaturis
amaRlebiT is matulobs. sawvavi nivTierebis rao-
denoba haeris erTeul moculobaSi izrdeba. anTebis
temperaturis miRwevisas haerSi sawvavi nivTierebis
raodenoba wvis procesis xelSesawyobad sakmarisi
xdeba. sawvav nivTierebas da mis orTqls Soris
wonasworobis misaRwevad garkveuli droa saWiro,
romelic orTqlis warmoqmnis siCqariT ganisazRvreba.
anTebis temperaturaze orTqlis warmoqmnis siCqare
ufro mcirea, vidre misi wvisa. amitom mdgradi wvis
procesis ganviTareba SesaZlebeli xdeba mxolod
aalebis temperaturis miRwevis Semdeg.
95
anTebis temperaturis pirdapiri gazomvis sirTulis
gamo, anTebis temperaturad miiReba sareaqcio Wur-
Wlis kedlis is temperatura, romelzec anTeba Seim-
Cneva. anTebis temperaturis daxurul tigelSi gansaz-
Rvris yvelaze cnobili meTodi penski-martensis
meTodia. arsebobs anTebis temperaturis Ria tigelSi
gansazRvris meTodic.
Tu cnobilia najeri orTqlis wnevis temperaturaze
damokidebuleba, maSin anTebis Ctv0 temperaturis
gamosaTvlelad Semdegi formula gamoiyeneba:
,273280
0
DP
tv
v
sadac: vP aris anTebis temperaturaze wvadi siTxis
orTqlis parcialuri wneva_kpa;
0D _haerSi orTqlis difuziis koeficienti_
sm2/s;
_wvis reaqciaSi Jangbadis steqiometriuli
koeficienti.
aalebis temperatura aris sawvavi nivTierebis
umciresi temperatura, romlis drosac sawvavi
nivTierebis zedapiridan orTqli iseTi siCqariT
gamoiyofa, rom anTebis wyaros zemoqmedebiT is
aaldeba.
anTebis wyaros inicirebiT nivTierebis aliT wva
anTebis wyaros moSorebis Semdegac grZeldeba, anu
mdgradi wva warmoiSoba. Tu cnobilia najeri
orTqlis wnevis temperaturaze damokidebuleba, maSin
C, H, O, da N-is Semcveli nivTierebebis aalebis Ctv0
96
temperaturis gamosaTvlelad Semdegi formula gamo-
iyeneba:
,453
0
DPt
vv
sadac: vP aris aalebis temperaturaze wvadi siTxis
orTqlis parcialuri wneva_kpa;
0D _haerSi orTqlis difuziis koeficienti_sm2 /s;
_wvis reaqciaSi Jangbadis steqiometriuli
koeficienti.
TviTaalebis temperatura aris sawvavi nivTierebis
umciresi temperatura, romlis mniSvnelobamdec
gaxureba egzoTermuli moculobiTi reaqciebis
siCqaris mkveTr matebas da siTbos gare wyaros zemoq-
medebis gareSe aliT wvas da /an afeTqebas iwvevs. es
temperatura saWiroa wvis reaqciis aqtivaciis ener-
giis misaRwevad.
airebisa da orTqlis TviTaalebis temperaturis
pirdapiri gazomvis sirTulis gamo, TviTaalebis
temperaturad miiReba sareaqcio WurWlis kedlis
minimaluri temperatura, romelzec TviTaaleba Seini-
Sneba. es temperatura damokidebulia Tbomasamimo-
cvlis pirobebze rogorc sareaqcio WurWlis SigniT,
aseve TviT WurWlis garemoze, narevis moculobaze,
agreTve WurWlis kedlis katalizur aqtiurobasa da
rig sxa parametrebze.
wvis produqtebis temperatura aris temperatura,
romelsac wvis produqtebi (ZiriTadi komponentebia:
CO2,, H2O, O2,, N2,, SO2) SeiZens sawvavis wvisas. asxvaveben
97
wvis produqtebis sami saxis temperaturas: a) airuli
sawvavis dawvisas_kalorimetriuls, b) Txevadi sawva-
vis dawvisas_Teoriuls da g) myari sawvavis dawvisas
_ namdvils.
a). kalorimetriuli temperatura iseTi temperaturaa,
romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis dawvis
Sedegad gamoyofili siTbo mxolod wvis produqtebis
gaxurebaze ixarjeba:
tk = Qumd.sam. /( Vwp
. c ),
sadac Qumd.sam. aris sawvavis wvis umdablesi samuSao
siTbo;
Vwp_wvis produqtebis moculoba;
c_siTbotevadoba.
SemTbari sawvavis an SemTbariHhaeris gamoyenebisas
kalorimetriuli temperatura, am siTbos gaTvalis-
winebiT, ganisazRvreba:
tk = (Qumdsam + Qf ) /( Vwp
. c ),
sadac Qf aris faqtobrivad Setanili siTbo.
b). Teoriuli temperatura iseTi temperaturaa,
romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis dawvis
Sedegad gamoyofili siTbos nawili disociaciaze
ixarjeba:
tT = (Qumd.sam. _ qdis. ) /( Vwp
. c ),
sadac qdis. aris disociaciaze daxrjuli siTbo.
g). namdvili (praqtikuli) temperatura iseTi tempera-
turaa, romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis
dawvis Sedegad gamoyofili siTbos nawili garemos-
Tan Tbomimocvlaze ixarjeba:
98
tn = tsaw., sadac aris wvis pirometruli koeficienti
(damokidebulia Rumlis konstruqciaze da mis Tboizo-
laciaze). igi warmoadgens praqtikuli temperaturis
TeoriulTan fardobas da misi mniSvneloba
yovelTvis 1-ze naklebia. Tu pirometriT gavzomavT
alis temperaturas da cxrilebidan aviRebT wvis
pirometruli koeficientis mniSvnelobas, maSin
advilad gamoiTvleba sawvavis Teoriuli temperatura
wvis temperatura ganisazRvreba wvis im produqtebis
temperaturiT, romlebic wvis zonas toveben. Tu
winaswar cnobili iqneba sawvavi narevis Sedgeniloba,
sawyisi narevisa da wvis produqtebis Termodi-
namikuri funqciebi, maSin sawvavi narevis adiabaturi
wvisas SesaZlebelia gamoiTvalos: wvis procesSi
gamoyofili siTbos raodenoba, sawvavis sruli
(da)wvisas miRweuli wvis temperatura da wvis
produqtebis Sedgeniloba.
rodesac garkveuli iqneba wvis produqtebis
Sedgeniloba, maSin Twv. SesaZlebelia gamoiTvalos
Sinagani energiis tolobis pirobebidan, mudmivi
moculobisas an misi enTalpiiT sawyisi da saboloo
mdgomareobebis mudmivi wnevisas, Semdegi fardobiT:
oT QT
C
wv.
wv. ,
sadac : T0 aris narevis sawyisi temperatura;
99
C_T0-dan Twv.-is temperaturis intervalSi
sawyisi narevis kuTri siTbotevadoba (SesaZlebeli
fazuri gadasvlisa, misi cvlilebis gaTvaliswinebiT); Qwv. _Twv.-is temperaturaze narevis (da)wvis
kuTri siTbo.
temperaturuli veli
gansazRvruli sivrcis yvela wertilSi, drois
mocemuli momentisTvis, temperaturis mniSvnelobebis
erTobliobas temperaturuli veli ewodeba.
maTematikurad temperaturuli veli (arastacionaruli
samganzomilebiani temperaturuli velisTvis), SeiZleba
temperaturis, sivrcis sami koordinatisa da
droisagan damokidebulebis gantolebiT gamoisaxos.
damyarebuli (stacionaruli) reJimebisTvis tempera-
turuli veli droze damokidebuli ar aris. mraval
SemTxvevaSi, temperaturuli veli SeiZleba ganxilul
iqnes rogorc or an zogjer erT koordinatze
damokidebuli.
temperaturuli dawneva
garemosa da kedels (an fazaTa gamyof sazRvrebs)
Soris an or garemos Soris maxasiaTebeli
temperaturebis sxvaobas temperaturuli dawneva
ewodeba.
100
ganasxvaveben: a) temperaturul dawnevas, romelic
garemos maxasiaTebel temperaturebsa da kedlebis
(fazaTa gamyofi sazRvrebis) an ori garemos
temperaturebs Soris sxvaobas warmoadgens; b)
adgilobriv temperaturul dawnevas, romelic
garemos temperaturebsa da kedlis (fazaTa gamyofi
sazRvris) adgilobriv temperaturas Soris an or
garemos Soris, Tbomimocvlis sistemis mocemul
kveTSi, temperaturaTa sxvaobas warmoadgens; g)
saSualo temperaturul dawnevas, romelic
Tbomimocvlis zedapirze gasaSualoebul tempera-
turas warmoadgens.
temperaturuli dawnevisa da Tbogadacemis
koeficientis mniSvnelobis namravli gaxurebuli
zedapiris erTeuli farTobidan drois erTeulSi
erTi garemodan meore garemosTvis gadacemul siTbos
raodenobas gansazRvravs.
temperaturuli Zabva
sxeulSi, mis sxvadasxva nawilSi, temperaturis
araTanabari ganawilebisas aRZrul Zabvebs tempera-
turuli Zabvebi ewodeba.
es Zabvebi, misi (sakuTriv sxeulis) garemomcveli
nawilebis an sxva sxeulebis mxridan, siTburi
gafarToebis (an SekumSvis) SesaZleblobebis SezRud-
viTaa gamowveuli.
101
temperaturuli Zabvis magaliTia or uZrav sayrdens
Soris gaWimul gamtarSi, misi gacivebisas, aRZruli
gamWimavi Zabva. temperaturulma Zabvam SeiZleba
manqanaTa nawilebis, nagebobebisa da konstruqciebis
rRveva gamoiwvios. amis Tavidan asacileblad, e.w.,
temperaturul kompensatorebs iyeneben (RreCo relsebs
Soris, sagoravebi xidis sayrdenebze da sxva).
temperaturis vardna
sxeulis sxvadasxva wertils Soris, agreTve sxeulis
an siTburi nakadis kveTebs Soris temperaturis sxva-
obas temperaturis vardna ewodeba.
sxeulSi an garemoSi temperaturis vardna (Tbogamta-
robasTan erTad) siTburi procesebis intensiurobis
dasaxasiaTeblad gamoiyeneba. myari sxeulebisTvis
temperaturis vardna temperaturul (siTbur) Zabvebs
gansazRvravs. mcire siTbogamtarobisa da maRali
temperaturuli gafarToebis mqone sxeulebisTvis
(nivTierebebisTvis) temperaturis vardniT gamowveulma
Zabvebma SeiZleba iseT mniSvnelobebs miaRwios, rom
sxeulis rRveva gamoiwvios. Tbomimocvlis arastaci-
onaruli procesebisas, zRvrulad dasaSvebi tem-
peraturis vardniT ganisazRvreba maqsimaluri siCqa-
re, romliTac Tbomimocvlis ganxrcielebaa SesaZle-
beli.
102
temperaturis sazomi xelsawyoebi
zogadad, konkretuli (mimdinare) temperaturis gasa-
zom mowyobilobebs (nebismieri konstruciiT) Termomet-
rebi warmoadgens.
temperaturis gasazom mowyobilobebSi aucilebelia
gamoyenebul iqnes fizikuri sididiT aRwerili nivTi-
erebis is Termodinamikuri Tviseba, romlis cvlile-
bac temperaturis cvlilebis niSan-Tvisebas anu Ter-
mometriul Tvisebas warmoadgens. es Tviseba unda
iyos advilad aRwarmoebadi, xolo fizikuri sidi-
de_advilad gasazomi.
nivTierebas, romlis Termometriuli niSan-TvisebiTac
temperaturis gazomva xdeba Termometriuli nivTi-
ereba (sxeuli) ewodeba.
temperaturis cvlilebis Termometriuli niSan-Tvi-
seba SeiZleba iyos: airis an siTxis moculobis
cvlileba, sxeulis eleqtrowinaRoba, ori gamtari
sxeulis gamyof zedapirze eleqtruli potencialis
sxvaoba da sxv. am niSan-TvisebaTa Sesabamisad, tempe-
raturis gasazomi xelsawyoebi (Termometrebi) SeiZ-
leba iyos airiani, siTxiani, Termometrebi, romleb-
Sic gadamwodebad Termuli winaRobaa gamoyenebuli,
Termowyvilebi da sxv.
arsebobs temperaturis gazomvis ori ZiriTadi meTo-
di: kontaqturi da ukontaqto. Termometriuli sxe-
ulis (Termometris gadamwodis) temperaturis dasadgen
sxeulTan siTbur kontaqtSi moyvanisa da Termo-
dinamikuri wonasworobis dasamyareblad sakmarisi
103
drois gasvlis Semdeg (Termodinamikis nulovani
sawyisis safuZvelze) SeiZleba CavTvaloT, rom maTi
temperaturebi gaTanabrebulia. es saSualebas iZleva
sxeuls is temperaturaAmivaweroT, romelsac Termo-
metri gviCvenebs (e.i., Termometri, praqtikulad sakuTar
temperaturas zomavs). temperaturis gazomvis meore
meTodi realizebulia pirometrebSi. aseT xelsaw-
yoebSi sxeulis sikaSkaSis temperaturis gasazomad
misi siTburi gamosxivebis intensiurobaa gamoye-
nebuli. am dros myardeba im sistemis Termo-
dinamikuri wonasworoba, romelic TviT pirometrisa
da mis mier miRebuli siTburi gamosxivebisgan Sedge-
ba. aRsaniSnavia, rom optikuri pirometrebi farTod
gamoiyeneba metalurgiaSi. maTi saSualebiT izomeba
nadnobebisa da naglinebis temperaturebi. isini gamo-
iyeneba laboratoriul da sawarmoo procesebSi,
sadac aucilebelia gaxurebuli airebisa da plazmis
(kvlevebSi) temperaturebis gazomva.
arsebobs temperaturis gasazomi mravalnairi
xelsawyo: siTxiani, manometruli, Termoeleqtruli,
winaRobis Termometrebi da sxva. am nawilSi
warmodgenilia Termometrebis mowyobilobebis, moqme-
debis principebis da konstruqciuli Taviseburebebis
aRweris aucilebeli minimumi. sakiTxis ufro Rrma
Seswavlis mizniT, msurvels SeuZlia moiZios
temperaturis gazomvis saSualebebisadmi miZRvnili
mravalferovani specialuri literatura. darwmune-
buli varT, Cven mier mowodebuli masala mkiTxvelis
keTili megzuri iqneba.
temperaturis gasazomi pirveli mowyobiloba itali-
elma mecnierma galileo galileim Seqmna (G.Galilei,
104
1564 - 1642). mis xelsawyoSi gamoyenebuli iyo fiziku-
ri movlena_airis moculobis cvlileba temperaturis
cvlilebasTan (gaTbobisas da gacivebisas) dakavSirebiT.
ix. sur. #7.
pirveli Termometris nakli im zusti skalis ararse-
bobaSi mdgomareobda, romelic SesaZlebels
gomareobda, romelic SesaZlebels gaxdida
1. WurWeli airiT, 2. SemaerTebeli milakebi,
3. manometri, 4. mudmivi done.
gaxdidamdtemperaturis mniSvnelobebis ricxobriv
gamosaxulebaSi asaxvas.
Termometrs Tanamedrove forma farenhaitma misca. man
1723 wels aRwera Termometrebis damzadebis sakuTari
meTodi. dasawyisSi is milakebs spirtiT avsebda,
xolo Semdeg vercxliswyalze gadavida.
105
1742 wels celsiusma daamzada amJamad farTod
gavrcelebuli Termometri, romlis 00 yinulis
dnobis, xolo 1000C wylis duRilis temperaturas
(normaluri atmosferuli wnevisas) Seesabameba. maT
Soris skala 100 tol nawiladaa dayofili.
celsiusis skalaze mocemulia temperaturis rogorc
dadebiTi, ise uaryofiTi mniSvnelobebi.
Termometris gamogonebas udidesi mniSvneloba Hhqo-
nda mecnierebisTvis. man mogvca siTburi movlenebis
raodenobrivi Seswavlis saSualeba. TermometrebSi
sxvadasxva Termometriuli sxeulis gamoyenebam bu-
nebrivad migviyvana sxvadasxva empiriuli skalebis
miRebamde. dRis wesrigSi dadga iseTi Termometris
Seqmnis aucilebloba, romlis Termometriuli sxe-
ulis Tviseba temperaturaze mkacri kanoniT iqneboda
damokidebuli. aseT Termometrs airis Termometri
warmoadgens. misi Termometriuli sxeuli idealuri
airia. temperaturis cvlilebaze msjeloben airis
wnevis cvlilebiT mudmivi moculobisas (an airis
moculobis cvlilebiT mudmivi wnevisas). idealuri
airisTvis sruldeba piroba ./ ConstTP
minis siTxiani Termometrebi
temperaturis gasazomi erT-erTi farTod gavrce-
lebuli xelsawyo minis siTxiani Termometria. praq-
tikuli moTxovnebidan gamomdinare, mravali tipisa da
sxvadasxva saxis minis siTxiani (gansakuTrebiT vercx-
liswyliani) Termometri mzaddeba. isini erTmaneTisgan,
106
ZiriTadad, konstruqciiT, gazomvis zRvrebiTa da sxva
teqnikuri maxasiaTeblebiT gansxvavdebian.
minis siTxiani Termometrebis moqmedebis principi
temperaturisa da TermometrSi gamoyenebuli Termo-
metriuli sxeulis moculobas Soris urTierT-
damokidebulebas emyareba. siTxian TermometrebSi
Termometriul Tvisebas siTxis siTburi gafarToeba
warmoadgens. Termometriul nivTierebad umTavresad
vercxliswyali gamoiyeneba. temperaturis gansazRvri-
sas siTxis moculobis gazomva ar xdeba. amisTvis
Termometris damzadebisas kapilaris dakalibreba
(celsiusis, iSviaTad farenheitis gradusebSi) da tempe-
raturis mocemuli cvlilebis Sesabamisi intervale-
biT moculobis cvlilebis niSnulebis mTel sigrZe-
ze datana warmoebs. aqedan gamomdinare, Termometris
sizuste dakalibrebis sizustezecaa damokidebuli.
Termometris ZiriTadi konstruqciuli elementebia:
minis rezervuari, masze mirCiluli minis kapilaruli
miliT; Termometriuli siTxe, romliTac Sevsebulia
rezervuari da kapilaruli milis nawili; kapilaris
gaswvriv ganTavsebulia skala, romelic dagraduire-
bulia temperaturis gradusebiT. Termometris tempe-
raturis zrdasTan erTad matulobs siTxis moculo-
ba da misi svetis simaRle kapilarul milSi zeviT
iwevs. siTxis svetis sigrZe emsaxureba gasazomi
temperaturis mniSvnelobis dadgenas. siTxis svetis
zeda bolo (siTxis meniski) temperaturis maCvenebels
warmoadgens.
temperaturis cvlilebisas, nebismieri siTxis an
myari sxeulis moculobis cvlileba, moculobis siT-
107
buri gafarToebis _koeficientiT xasiaTdeba, 0_t temperaturul intervalSi igi gamoiTvleba rogorc:
tV
VVt
0
0 ,
sadac: tV da 0V aris t da 0 temperaturebis Sesabamisi
moculobebi.
minis siTxian TermometrebSi temperaturis cvlile-
bisas icvleba ara marto Termometriuli siTxis
moculoba, aramed minis rezervuarisac. amis gamo,
TermometrSi siTxis moculobis moCvenebiTi cvli-
leba daimzireba. amasTan dakavSirebiT, Termometrebis
konstruirebisas iyeneben, e.w., minaSi Termometriuli
siTxis moCvenebiTi gafarToebis koeficients 1 -s,
romelic siTxisa da minis WeSmariti gafarToebis
koeficientebis sxvaobas warmoadgens:
1 = siTx. _ min.-is
magaliTad: vercxliswylisTvis_ siTx.=0,00018 1/grad,
xolo minisTvis_ min.=0,00002 1/grad. aqedan gamomdi-
nare, vercxliswylis moCvenebiTi gafarToebis
koeficienti minaSi tolia:
0,00018_0,00002=0,00016 1/grad-is
Termometris skalis gradusis intervalis zoma
(sigrZe) gamoiTvleba rogorc:
Ll
t t
sab saw
,
sadac: L aris tsawy. da tsab. niSnulebs Soris skalis
(kapilaris) sigrZe,
108
tsawy. da tsab._Termometris gazomvis qveda da
zeda zRvrebi (skalis dasawyisi da skalis dasasruli). tsawy.-dan tsab.-mde gaxurebisas Termometriuli siTxis
moculobis nazrdi, Sesabamis niSnulebs Soris,
milakis arxis moculobis toli unda iyos.
0V (tsab. _ tsawy.) =LLS,
sadac:V0 aris 00-ze Termometriuli siTxis moculoba,
S kapilaris arxis ganivkveTis farTobi.
warmodgenili formulebidan gamomdinareobs, rom
S
Vl
0 .
amrigad, skalis gradusis intervali Termometriuli
siTxis moculobisa da gafarToebis moCvenebiTi
koeficientis pirdapir proporciuli, xolo kapila-
ris arxis ganivkveTis ukuproporciulia. e.i., rac
ufro grZelia gradusis intervali, miT ufro meti
niSnulebiT SeiZleba gamoisaxos gradusi, miT ufro
naklebi iqneba TiToeuli danayofis fasi da, Sesaba-
misad, meti iqneba Termometris mgrZnobiaroba da
sizuste. skalis fiqsirebuli sigrZisas gradusis
intervalis zomis gazrdis miRweva Sesabamisi skalis
diapazonis (tsawy. da tsab.) SemcirebiTaa SesaZlebeli.
vercxliswylis Termometrebis konstruirebisas, siT-
xis kapilaris arxis kedlebTan xaxunis sididesac
iTvaliswineben. xaxunis fardobiTi sidide kapilaris
arxis ganivkveTis Sesabamisad icvleba. imisTvis, rom
ar moxdes kapilaris arxSi vercxliswylis svetis
wyveta kapilarebis diametri 1 mm-ze meti zomisa
aiReba. aseve SezRudulia Termometriuli siTxis
109
rezervuarebis moculobac. Termometris siTburi
inerciulobis Tavidan asacileblad rezervuarebs 2,5
sm3 -ze mets ar akeTeben.
Termometriuli siTxis svetis xilvadobis asamaR-
leblad da anaTvlebis aRebis gaiolebis mizniT,
mcire ganivkveTis mqone arxebs, zogjer, ovaluri an
prizmuli formis ganivkveTiT amzadeben.
konstruqciis mixedviT, minis siTxiani Termometrebi
sami saxisaa: Termometrebi Cadgmuli (Cadebuli)
skaliT, Cxirisebri (romelzec skala uSualod
Termometris gare zedapirzea datanili) da Termometrebi
gare skaliT. ix. sur. 8.
sur. #8. siTxiani Termometrebi:
A a) oTaxis Termometri gare skaliT,
b) laboratoriuli Termometri Cadgmuli skaliT.
110
vercxliwylis Termometrebi, gazomvis 2000-iani zeda
zRvriT, SeiZleba iyos rogorc vakuumuri, aseve
airsavse. 2000-ze meti zeda zRvris mqone Termometrebi
mxolod airsavse mzaddeba. airsavse TermometrebSi
vercxliswylis svetis zemoT sivrce kapilarSi
inertuli airiT (mag., azotiT) ivseba. amasTan erTad,
rezervuarSi vercxliswylis orTqlwarmoqmnis Tavi-
dan asacileblad, airis wneva miT ufro maRali unda
iyos, rac ufro maRali iqneba gazomvis zeda zRvari
(mag., 7000-is zeda zRvris mqone Termometris vercxlis-
wylis svetis zemoT wneva 70 kgZ/sm2-s unda Seadgendes).
maRalgradusiani Termometrebi ori konstruqciuli
variantiT mzaddeba: kapilaris zeda nawilis gafar-
ToebiT da gafarToebis gareSe. gafarToebis mqone
Termometrebis damzadebisas kapilars airiT, moT-
xovnili wnevis sididiT avseben, xolo Termometrebi,
romlebsac gafarToebuli kapilari ara aqvs 200-ze
atmosferuli wnevis Sesabamisi wnevis sididemde
avseben.
dagraduirebis meTodis mixedviT, minis siTxiani
Termometrebi or jgufad iyofa: sruli da arasruli
(samuSao) CaZirvisas dagraduirebul Termometrebad.
pirvels miekuTvneba is Termometrebi, romlebsac
gasazom areSi rezervuari da Termometriuli siTxiT
Sevsebuli kapilaris nawili CaeZireba. temperaturis
matebisas Termometris CaZirvis siRrme unda
gadiddes. am TermometrebSi mTel Termometriul
siTxes rezervuarSi da kapilarSi gasazomi aris
temperatura aqvs. arasruli CaZirvis Termometrebs is
Termometrebi miekuTvneba, romlebsac dagradui-
rebisas da gazomvisas skalaze CaZirvis fiqsirebuli
111
siRrme aqvs miTiTebuli. amdenad, aseT TermometrebSi
yovelTvis arsebobs Termometriuli siTxiT Sevse-
buli nawili, romelic gasazom areSi ar iqneba CaZi-
ruli da, Sesabamisad, mas gasazomidan gansxvavebuli
da garemomcvel aresTan miaxloebuli temperatura
eqneba.
yvela ganxiluli Termometri, daniSnulebisa da
gamoyenebis mixedviT, SeiZleba Semdeg jgufebad
daiyos: laboratoriuli (saerTo da specialuri daniS-
nulebis), teqnikuri (saerTo da specialuri daniS-
nulebis), Termometrebi soflis meurneobisTvis, mete-
orologiuri da sayofacxovrebo Termometrebi (am
jgufSi Sedis samedicino Termometrebic).
manometruli Termometrebi
manometruli Termometrebis mowyobiloba da misi
moqmedebis principi hermetul moculobaSi (Termo-
metris TermosistemaSi) ganTavsebuli muSa nivTierebis
(mag. airis, siTxis) wnevasa da temperaturas Soris
damokidebulebas efuZneba. Semavsebeli nivTierebebis
mixedviT manometruli Termometrebi airis, konde-
saciur (orTqlsiTxian) da siTxian Termometrebad
iyofa. temperaturis gazomvis are icvleba _160-dan
+600 C0 -mde. manometruli Termometrebi gankuTvnilia
stacionarul samrewvelo danadgarebSi Txevadi da
airuli areebis temperaturebis gasazomad an maTi
cvlilebis uwyvetad Casawerad. Sesabamisad, mano-
metruli Termometrebi mzaddeba rogorc maCvenebeli,
112
aseve maregistrirebeli (TviTCamweri) da kombini-
rebuli.
konstruqciulad manometruli Termometri Cveuleb-
rivi teqnikuri manometris msgavsia. misi dasaxelebac
aqedan warmodgeba. umravles SemTxvevaSi aseT Termo-
metrebSi airi (azoti, heliumi an argoni) gamoiyeneba.
temperaturis cvlilebisas Termosistemis SigniT wne-
va icvleba. #9 suraTze warmodgenilia manometruli
Termometris Termosistemis mowyobilobis sqema.
sur. #9. manometruli Termometris mowyobiloba.
masSi Sedis: 4_Termobaloni, 3_kapilari, 1_manometruli
zambara (zogjer mas burdonis milaks uwodeben) da
2_gadamcemi meqanizmi.
113
Termobaloni warmoadgens gasazom areSi CaZirul,
Termometris TbomgrZnobiare elements. Termobalonis
gaxurebisas, Caketil moculobaSi izrdeba wneva,
romelic manometriT izomeba. manometris skala
temperaturis erTeulebSia dagraduirebuli. kapila-
ri, Cveulebriv, TiTbris milaks (Siga diametri <1mm-ze)
warmoadgens. es saSualebas iZleva manometri Termo-
balonis ganTavsebis adgilidan daSorebul iqnes 40
m-mde (manometruli Termometrebi SeiZleba gamoyenebul
iqnes feTqebadsaSiS SenobebSi). kapilari Termobalons
aerTebs manometrul zambarasTan, riTac uzrunvel-
yofs distanciur gazomvas. manometruli zambara
warmoadgens drekad elements (igi erTi boloTi uZra-
vadaa damagrebuli xelsawyos korpusze, xolo meore,
Tavisufali bolo, hermetuladaa daxuruli), romelic
wnevis cvalebadobas misi Tavisufali bolos xazob-
riv gadaadgilebad gardaqmnis. zambaris Tavisufali
bolo SeerTebulia gadamcem meqanizmTan. gadamcemi
meqanizmi, Tavis mxriv, isriT (an kalmiT) bolovdeba
da wnevis cvalebadobis Sesabamisad gadaixreba. Ter-
mometris skalaze manometruli zambaris meSveobiT,
Cven vakvirdebiT temperaturis cvlilebas.
Termobalonis temperaturis amaRleba Seesabameba
TermosistemaSi wnevis amaRlebas da, piriqiT, tempera-
turis Semcirebisas wneva TermosistemaSi mcirdeba.
amdenad, yovel gazomil temperaturas Seesabameba
wnevis erTi, gansazRvruli mnSvneloba Termometris
TermosistemaSi.
Tu Termometris gazomvis qveda da zeda zRvrebs,
sawyis da saboloo temperaturebs tsaw. da tsab.-Ti
aRvniSnavT, xolo TermosistemaSi am temperaturebis
114
Sesabamis wnevebs_Psaw. da Psab.-Ti, maSin Termosistem-
aSi wnevis sruli nazrdi iqneba:
∆P= Psab. _ Psaw. ,
romelsac Termometris muSa wnevas uwodeben.
Tanamedrove manometruli zambarebi warmoadgens
liTonis milakebs, ZiriTadad, ovaluri an
ovaluridan transformirebuli ganivkveTiT. isini
erTxviiani, xraxnuli helikoiduri an spiraluri
formis mzaddeba. TermosistemaSi wnevis cvlilebi-
sas manometruli zambara deformirdeba. wnevis
momatebisas igi daicareba da TermosistemaSi mis
Tavisufal bolos Psab.-mde gadaadgileba SeuZlia,
xolo wnevis Semcirebisas_Psaw.-mde. zambaris Tavisu-
fali bolos srul gadaadgilebas, romelic wnevis
cvlilebis (∆P= Psab. _ Psaw. ) sidides Seesabameba,
zambaris Tavisufali bolos muSa svla ewodeba.
dReisaTvis mravali sxvadasxva tipis manometruli
Termometrebi arsebobs. isini erTmaneTisgan daniS-
nulebis, konstruqciis, Termosistemis Semavseblis,
sizustis klasis, gazomvis zRvrebisa da sxva teqni-
kuri maxasiaTeblebiT gansxvavdebian. manometruli
Termometrebidan calke unda gamoiyos eleqtro-
kontaqturi da distanciuri pnevmogadamcemi Termome-
trebi. maTi saSualebiT SeiZleba ganxorcieldes
temperaturis distanciuri gazomva da temperaturis
moTxovnili mniSvnelobidan gadaxrisas_signalis
miReba. aseve SesaZlebelia marTva gare eleqtruli
wredebiT signalis gamomcemi mowyobilobebidan.
115
samuSao temperaturis farTo diapazonis gamo, mano-
metruli Termometrebi warmatebiT gamoiyeneba sama-
civro danadgarebis, manqanaTmSeneblobisa da kvebis
mrewvelobis dargebSi.
winaRobis Termometri
winaRobis Termometri warmoadgens temperaturis
gasazom gadamwods, romlis moqmedebis principi
efuZneba masalebis (liTonebis, Senadnobebis, Jange-
ulebis, marilebisa da naxevargamtarebis) eleqtruli
winaRobis cvlilebas temperaturaze damokidebule-
biT. aRsaniSnavia, rom temperaturis matebasTan erTad
izrdeba liTonuri masalebis eleqtruli winaRoba,
xolo naxevargamtarebisa ki mcirdeba. sidides, rome-
lic axasiaTebs am masalebis eleqtruli winaRobis
cvlilebas, temperaturis cvlilebaze damokide-
bulebiT, winaRobis temperaturuli koeficienti
ewodeba. Tu Rt aris eleqtruli winaRoba romelime t temperaturaze, xolo R0_0
0C-temperaturaze, maSin
winaRobis temperaturuli koeficienti
tR
RRt
0
0 -s.
winaRobis temperaturuli koeficientis ganzomileba
aris grad-1.
masalebis Tviseba, Seicvalos sakuTari eleqtrowina-
Roba temperaturis cvlilebasTan damokidebulebaSi,
116
safuZvlad daedo winaRobis Termometris moqmedebas
kalendar-van diuzenis mier 1887 wels.
laboratoriuli da teqnikuri miznebiT temperature-
bis gasazomad yvelaze gavrcelebulia platinis
winaRobis Termometri. platina winaRobis maRali tem-
peraturuli koeficientiT da Jangvisadmi maRali
medegobiT xasiaTdeba. etalonuri Termometrebi suf-
Ta platinisgan mzaddeba. misi winaRobis temperatu-
ruli koeficienti ≥0,003925 grad-1-is sididisaa. teqni-
kuri gazomvis muSa saSualebebad, platinasTan er-
Tad, spilenZisa da nikelis Termometrebic gamoiye-
neba. liTonis winaRobis Termometri warmoadgens re-
zistors, romelic Sesrulebulia temperaturaze da-
mokidebuli, cnobili, eleqtruli winaRobis liTo-
nis mavTulis an firisgan. #10 suraTze warmodgeni-
lia liTonis winaRobis Termometris principuli
sqema.
sur. # 10. winaRobis Termometris principuli sqema.
mgrZnobiare elementi (1) (ufro xSirad mavTuli)
damagrebulia karkasze (2) da dengamtari mavTulebiT (4)
SeerTdebulia Termometris TavTan (5.) damcveli garsi (3)
mgrZnobiare elements garemos zemoqmedebisgan icavs.
farToa winaRobis Termometrebis gamoyenebis
temperaturuli diapazoni. platinis winaRobis Termo-
metri _263-dan 1064 0C-mde temperaturis gazomvis
117
saSualebas iZleva, xolo spilenZisa _50-dan 180 0C-
mde. maRali sizustis platinis winaRobis Termo-
metriT xdeba saerTaSoriso temperaturuli skalis
(sts) aRwarmoeba. misi saSualebiT xdeba temperaturis
zusti gazomva da sxva Termometrebis 14_900K tempe-
raturul intervalSi dagraduireba. #11 suraTze
warmodgenilia platinis winaRobis Termometri.
sur. #11. platinis winaRobis Termometri:
a) platinis winaRobis Termometris zogadi saxe.
b) mgrZnobiare elementi:
1._foladis CaliTa; 2_mgrZnobiare elementi; 3_Termometris
dasayenebeli Stuceri; 4_Termometris eleqtrosazom
xelsawyosTan misaerTebeli Tavi; 5_qarsis karkasi;
6_platinis mavTulis orZafa gragnili; 7_vercxlis lenti;
8_qarsis zesadebi; 9_vercxlis gamomyvanebi.
winaRobis Termometris masalam da konstruqciam
gamoyenebis pirobebis (vibracia, agresiuli garemo da
a.S.) damoukideblad maRali mgrZnobiaroba da stabi-
luroba unda uzrunvelyos. gasaTvaliswinebelia is
118
faqtic, rom temperaturis gazomvis sizuste sazomi
xelsawyos sizustezec aris damokidebuli. teqnikuri
miznebisTvis winaRobis Termometrebi winaRobis
sazom bogirebTan, potenciometrebTan, logometre-
bTan (saCvenebel da TviTCamwer) kompleqtSi gamoiyeneba.
maTi skalebi mocemuli tipis winaRobis Termometris
Sesabamisi winaRobis temperaturaze damokidebulebis
cxrilebis Sesabamisad, uSualod, celsiusis gradu-
sebSia dagraduirebuli.
naxevargamtarebidan (kompoziciuri naxSirbadi, legire-
buli germaniumi) damzadebuli winaRobis Termometrebi
dabali (0,1_100 K) temperaturebis gasazomad gamoiye-
neba. 100 K–ze zeviT, maTi maRali mgrZnobiarobidan
gamomdinare (vlindeba arastabiluroba da indivi-
dualuri maxasiaTeblebis mniSvnelovani ganbneva), gamoye-
neba SezRudulia.
dReisaTvis winaRobis Termometrebis mravalnairi
konstruqcia gamoiyeneba. winaRobis Termometris masa-
lisa da konstruqciis SerCeva maTi daniSnulebisa da
gasazomi temperaturis diapazonidan gamomdinareobs.
Termowyvili
temperaturis gasazom Termoelements, Cveulebriv,
Termowyvils uwodeben. igi warmoadgens temperaturis
gadamwods da Sedgeba ori, erTi boloTi erTmaneTTan
eleqtrulad SeerTebuli (mag., SeduRebiT), sxvadasxva-
gvari eleqtrogamtari (Cveulebriv, liTonuri gamtarebi,
ufro iSviaTad naxevargamtarebi) elementisgan. misi
119
gamosasvlelidan temperaturis proporciuli Zabvis
signalis miRebaa SesaZlebeli. am dros kvebis damate-
biTi wyaros saWiroeba ar arsebobs (gamosasvleli
ZabvaLliTonebis Termoeleqtruli Tvisebebidan gamomdi-
nareobs). narCilSi aRZruli TermoeleqtromamoZrave-
beli Zala (TemZ) Zalian sustia, amitom Termowyvil-
Tan kompleqtSi samuSaod gamoiyeneba maRalmgrZno-
biare xelsawyoebi: milivoltmetrebi da potenciome-
trebi. Termowyvili eleqtrosazom xelsawyoebTan
SeuRlebiT Termoeleqtrul Termomtrs warmoqmnis.
saerTaSoriso standarti IEC 60584 Termowyvilis
Semdegnair ganmartebas iZleva: Termowyvili aris
wyvili sxvadasxvagvari gamtari masalisa, romlis
erTi bolo SeerTebulia da im mowyobilobis nawils
ayalibebs, romelSic temperaturis gasazomad Termo-
eleqtruli efeqti gamoiyeneba.
Termowyvilis moqmedebis principi zeebekis efeqts
(sxvanairad Termoeleqtruli Zalis cvlilebas) efuZneba.
gamtari elementebis (xSirad maT Termoeleqtrodebs
uwodeben) kontaqtebi Termowyvils mxolod maSin
warmoqmnis, roca gamtaris boloebi sxvadasxva tempe-
raturaze iqneba. am dros maT Soris warmoiqmneba
potencialTa sxvaoba (wredis Sekvrisas_eleqtruli
deni), romelic temperaturis sxvaobis proporciulia.
proporciulobis koeficients TermoeleqtromamoZra-
vebeli Zalis koeficients uwodeben. sxvadasxva li-
Toni TemZ-is sxvadasxva koeficientiT xasiaTdeba,
Sesabamisad, sxvadasxva gamtaris boloebs Soris
warmoqmnili potencialTa sxvaobac sxvadasxva iqneba.
Tu Termowyvilis A da B Termoeleqtrodebis kontaq-
tebis (narCilebis) temperaturebi t1 da t2-ia, xolo
120
t1 > t2 –ze, maSin t1 temperaturis mqone kontaqts
ewodeba cxeli (muSa bolo), xolo meores_civi kontaq-
ti (Tavisufali bolo). Termoeleqtrodi, romli-danac
civ kontaqtSi deni midis meore eleqtrodisken,
SeTanxmebis Tanaxmad, dadebiTad Tvlian, xolo
meores _ uaryofiTad. ix. sur. #12
sur. #12. Termowyvilis sqema.
specialuri eqsperimentebiT dadgenilia, rom TemZ-is
sidide damokidebulia mxolod Termoeleqtrodebis
masalaze da maTi kontaqtis temperaturaze. is ar
aris damokidebuli Termoeleqtrodebis sigrZeze,
diametrze an maT sigrZeze temperaturis ganawilebis
Tanabrobaze. aqedan gamomdinare, Termoeleqtrodis
nebismieri monakveTi (garda misi boloebisa) SeiZleba
gavaxuroT an gavacioT da es ar aisaxos TemZ-is
sidideze. amgvarad, wredSi aRZruli TemZ-is sidide
civi da cxeli kontaqtebis temperaturiT da Termo-
eleqtrodebad gamoyenebuli masalis bunebiT
ganisazRvreba. TemZ kontaqtebs Soris temperaturis
sxvaobis zrdasTan erTad matulobs, xolo maTi
temperaturis tolobisas nulis toli xdeba.
sxvadasxva gamtaris mimdevrobiT SeerTebuli n Termoeleq-
trodisgan Sekruli Termoeleqtruli wredi SeiZleba
ganvixiloT rogorc mimdevrobiT SeerTebuli Termo-
121
wyvilebis wredi. aseTi wredis jamuri TemZ warmoadgens
yvela Termowyvilis TemZ-is algebrul jams. mag., Tu wredi
Sedgeba oTxi_A, B, C da D_Termoeleqtrodisgan, maSin is
SeiZleba CaiTvalos rogorc AB, BC, CD da DA Termowyvilebisgan Sedgenili (SeerTebis adgilebi aRniS-
nulia wyvetili xazebiT) wredi. Tu miviCnevT, rom maTi
SeerTebis adgilebis temperaturebi tolia (mag., 0 0C) da gvecodineba oTxidan TiToeuli Termowyvilis TemZ, maSin
SesaZlebelia gamoviTvaloT wredis jamuri TemZ. ix.
sur.#13,
sur. #13. oTxi Termoeleqtrodisgan Sedgenili Termoeleq-
truli wredi.
Termowyvilis TemZ-is gasazomad wredSi milivoltmetri an
potenciometri sur. #14-ze warmodgenili sqemebiT Cair-
Tveba.
sur. #14. Termowyvilis wredSi sazomi xelsawyos CarTvis
sqema.
a) CarTva_narCilSi,
b) CarTva_TermoeleqtrodSi
122
am dros Termowyvili xelsawyos momWerebze uSualod an
SemaerTebeli gamtariT mierTdeba, rac wredSi mesame
Termoeleqtrodis CarTvis tolfasia. Tu Termoeleqtro-
debis SemaerTebeli gamtarebis (an momWerebis) SeerTebis
adgilebSi temperaturebi tolia, maSin mesame Termo-
eleqtrodis mierTeba Termowyvilis TemZ-ze ar moqmedebs.
naTqvamis sailustrciod ganvixiloT sur. #15-ze warmodge-
nili sqemebi (Termoeleqtrulad is # 14 suraTze warmod-
genili sqemebis tolfasia).
sur. #15. Termowyvilis wredSi mesame Termoeleqtrodis
CarTvis sqema.
a) CarTva narCilSi,
b) CarTva TermoeleqtrodSi.
15 a sqemaze warmodgenili wredi SeiZleba ganvixiloT ro-
gorc sami mimdevrobiT SeerTebuli AB, BC da CA Termowyvili. SeerTebis pirobiT adgilebad Termoe-
leqtrodebis Sua nawilebi CavTvaloT, sadac temperaturis
nebismieri cvlileba gavlenas ver axdens wredis TemZ-is
jamur sidideze. simartivisTvis es temperatura aRvniSnoT
t1 –iT. maSin muSa da Tavisufali boloebis temperaturebis
tolobidan gamomdinare, BC da CA Termowyvilebis TemZ
nulis toli iqneba. e.i. jamuri TemZ AB Termowyvilis t da t1
temperaturebs Soris aRZruli TemZ-is toli iqneba.
analogiurad, oTxi_AB, BC, CB da BA_ Termowyvilisgan
Semdgar wredSi, ix. sur. # 15 b., Termowyvilebi BA (vina-
idan misi TemZ nulis tolia), BC da CB (sididiT_toli
123
mimarTulebiT_sapirispiro) gamoiricxeba. amgvarad, wredis
jamuri TemZ AB Termowyvilis muSa da Tavisufali bolo-
ebis t da t1 temperaturebze warmoqmnili TemZ-is tolia. e.i.,
Termowyvilis wredSi mesame Termoeleqtrodis CarTva gav-
lenas ver moaxdens TemZ-is sidideze, Tu Termoeleqtrode-
bis TermowyvilTan SeerTebis adgilebs erTnairi tempera-
tura eqnebaT.
amrigad, Tu aviRebT gansazRvruli Termoeleqtrodebisgan
Sedgenil Termowyvils da Tavisufal boloebze mudmiv
temperaturas SevinarCunebT, maSin Termowyvilis TemZ
damokidebuli iqneba mxolod misi muSa bolos tempera-
turaze. aseTi calsaxa damokidebuleba Termowyvilis
temperaturis gasazomad gamoyenebis saSualebas iZleva.
Termowyvilis gamoyenebamde aucilebelia misi dagradu-
ireba, anu Tavisufali bolos gansazRvruli mudmivi t0
temperaturisas eqsperimentulad ganisazRvros sxvadasxva
cnobil temperaturaze muSa bolos TemZ. Semdeg aigeba
grafiki an Termowyvilis TemZ-is misi muSa bolos tempe-
raturaze damokidebulebis cxrili, Tavisufali bolos t0
temperaturisas. yovelTvis ver xerxdeba Tavisufal
boloebze graduirebis cxrilebSi naCvenebi temperaturis
SenarCuneba. Termowyvilis Tavisufali bolos tempera-
turis cvlilebisas misi TemZ-is cvlilebis gansazRvris
sailustraciod ganvixiloT sur. #16.
sur. #16. Termowyvilis TemZ-is cvlileba Tavisufal
boloze temperaturis cvlilebisas.
124
davuSvaT muSa bolos temperatura aris t, xolo Tavisufa-
li bolosi t1 , sadac t1 metia Tavisufali bolos gradui-
rebis t0 temperaturaze. es temperatura SeiZleba ganvixi-
loT rogorc wyvetili xaziT aRniSnul adgilebSi ori
mimdevrobiT SeerTebuli Termowyvili, romlTa SeerTebis
adgilis temperatura t0-ia. am dros gansaxilveli Termo-
wyvilebis TemZ urTierTsawinaaRmdegodaa mimarTuli da
jamuri TemZ am Termowyvilebis TemZ-is sxvaobis toli
iqneba:
e (t, t1) = e (t, t0) – e (t1, t0) –s,
e.i., Termowyvilis Tavisufali bolos temperaturis t0-dan
t1-mde awevisas TemZ im sididiT mcirdeba, romelic amave
Termowyvilis TemZ-s Seesabameba, roca misi muSa bolo t1 da
Tavisufali bolo t0 temperaturaze iqneba. Tavisufali bo-
los temperaturis t0 temperaturaze dabla dawevisas TemZ-
is mniSvneloba gaizrdeba sididiT, romelic analogiurad
gamoiTvleba.
laboratoriul pirobebSi da samowmebel praqtikaSi gazom-
vis Sedegad miRebul TemZ-is mniSvnelobas daemateba, e.w.,
Tavisufali bolos temperaturaze Sesworebis sidide da
gamoiTvleba e (t, t0).
e (t, t0) = e (t, t1) + e (t1, t0)
ori sxvadasxva liTonis, TiTqmis nebismieri, wyvili
SeerTebis adgilebSi TemZ-s iZleva, magram praqtiku-
li miznebisTvis mxolod zogierTi maTgani gamo-
iyeneba. mravalricxovani Termoeleqtroduli masalis
Termoeleqtruli maxasiaTeblebis Seswavlisas, mizan-
Sewonilia SeirCes erT-erTi maTgani da mas Sedardes
yvela danarCeni. umetes SemTxvevaSi, Sesadarebel
Termoeleqtrodad sufTa platina aiReba. gamocdisas
izomeba platinisa da sakvlevi masalisgan Sedgenili
125
Termowyvilis TemZ. #5 cxrilSi warmodgenilia zogi-
erTi Termoeleqtroduli masalis TemZ-is mniSvnelo-
bebi platinasTan wyvilSi, muSa bolos 100 da Tavisu-
fali bolos 0 0C temperaturaze.
cxrili #5. zogierTi Termoeleqtroduli masalis TemZ
platinasTan wyvilSi Sesadarebeli
Termoeleqtrodi
sakvlevi masala TemZ, mv
1 2 3
platina qromeli +2,96
“ rkina +1,80
“ molibdeni +1,20
“ volframi +0,80
“ spilenZi +0,76
“ manganini +0,76
“
platinarodiumi
(10%Rh da 90% Pt)
+0,64
“ platina 0,00
“ alumeli _1,20
“ konstantani _3,40
“ kopeli _4,00
niSani plusi TemZ-is mniSvnelobasTan niSnavs, rom
aRniSnuli masala platinasTan dadebiT Termoeleq-
trods warmoadgens, xolo minusi platinasTan wyvil-
Si axasiaTebs uaryofiT eleqtrods. aRsaniSnavia, rom
miRebuli tradiciis mixedviT, Termowyvilis dasaxe-
lebisas pirvel adgilze dadebiTi Termoeleqtrodi
dgeba, xolo meoreze_uaryofiTi.
Termoeleqtrodebis masalebi, ise rogorc Termowyvi-
lebi, Semdeg ZiriTad moTxovnebs unda akmayofile-
bdes: isini samuSao temperaturaze Tvisebebisa da
126
qimiuri Sedgenilobis ucvlelobiT unda xasiaTde-
bodnen, gamoirCeodnen stabilurobiT anu Termoeleq-
truli maxasiaTeblebis mudmivobiT (ucvlelobiT),
temperaturis zemoqmedebisas unda avlendnen maRal
Termul mdgradobas (gansakuTrebul mxurvalmedegobas),
xasiaTdebodnen garkveuli mgrZnobiarobiT (Termowyvi-
li xasiaTdeba fardobiT ∆e/∆t, e.i., TemZ-is nazrdis fardo-
biT Sesabamisi temperaturis nazrdTan. rac ufro metia
aRniSnuli sidide, miT naklebad mgrZnobiarea Termowyvi-
li). masalebs unda gaaCndes maRali TemZ,
sworxazobrivTan miaxloebuli TemZ-is temperaturaze
damokidebuleba da misgan mavTulis damzadebis (amave dros, sxvadasxva dnobisgan damzadebul mavTuls erTnairi
Tvisebebi unda gaaCndes) unari.
#17 suraTze warmodgenilia upiratesad gavrcelebu-
li tipis Termowyvilebis (romelTa civi kontaqtebis
temperatura 00C-s Seesabameba) TemZ-is temperaturaze
damokidebulebis grafikebi.
sur. #17. zogierTi tipis Termowyvilis TemZ-is
damokidebuleba temperaturaze.
127
suraTidan Cans, rom E tipis Trmowyvili yvelaze
mgrZnobiarea da yvelaze maRal gamosaval Zabvas
aviTarebs, temperaturis erTsa da imave cvlilebisas,
vidre sxvebi. meore mxriv, S tipis Termowyvili ufro
naklebmgrZnobiarea. samwuxarod, umetesi Termowyvi-
lis es maCveneblebi temperaturis zogierT diapazon-
Si arawrfivi damokidebulebiT xasiaTdeba.
romelime diapazonSi temperaturis gasazomad Ter-
mowyvilis SerCevisas, is Termowyvili unda SevarCioT
romlis wrfivobis koeficienti am diapazonSi sxvaze
naklebad icvleba. Termoeleqtruli Termometris,
samuSao temperaturis mTel diapazonSi, gazomvis
maRali sizustis misaRwevad aucilebelia misi daka-
libreba.
Termowyvilebi temperaturis farTo (4_2800�К) diapa-zonSi gamoiyeneba. liTonuri Termowyvilis TemZ, Cve-
ulebriv, 5_60 mv Zabvis zRvrebSi icvleba. maTi saSu-
alebiT gazomili temperaturis sizuste ramdenime
Кs Seadgens, xolo zogierTi Termowyvilisa_0,01 К-s. naxevargamtari masalebidan damzadebuli Termowyvi-
lis TemZ SesaZlebelia liTonurze erTi rigiT
maRali iyos. magram aRsaniSnavia is garemoebac, rom
aseTi Termowyvilebi temperaturis gazomvis arastabi-
lurobiT xasiaTdeba.
Termowyvili (temperaturis Termoeleqtruli gardamqmne-
li) gamoiyeneba sxvadasxva aris (obieqtebis) tempera-
turis gasazomad (Termowyvilebi Seucvlelia agresiul
areebSi maRali_22000C-mde temperaturis gazomvisas),
agreTve_temperaturis gasazom xelsawyoebSi, marTvisa
128
da kontrolis avtomatizebul sistemebSi. Termowyvi-
lebis farToD gamoyenebas ganapirobebs: gadamwodis
konstruqciis saimedooba, temperaturis farTo diapa-
zonSi muSaobis SesaZlebloba, siiafe, montaJis simar-
tive, lokaluri temperaturis gazomvis SesaZleb-
loba. Termowyvilis TemZ-is temperaturaze damokide-
buleba ufro xazobrivia, vidre mravali sxva gadam-
wodis. Termowyvilis Rirsebebs miekuTvneba agreTve
mcire inerciuloba, temperaturis mcire sxvaobebis
gazomvisa da gamosavalze mikrovoltidan milivol-
tamde sididis TemZ-is miRebis SesaZlebloba.
#6 da #7 cxrilebSi warmodgenilia sxvadasxva tipis
Termowyvilebi IEC 60584-sa da ГОСТ 6616 -is mixedviT.
cxrili #6. sxvadasxva tipis Termowyvilis Tvisebebi IEC-s mixedviT
Termow-
yvilis tipi
IEC-s mixedviT
gasazomi temperaturis
diapazoni, 0C da gazomvis xangrZlivoba
sizustis klasi, 0C
xangrZlivi
xanmokle 1
2
1 2 3 4 5
K
0-dan +1100-
mde
_180-dan +1300-
mde
± 1,5
_40-dan 375 -mde
± 0,004 x T 375-dan 1000-
mde
± 2,5
_40-dan 333 -mde
± 0,0075xT 333-dan 1200-
mde
J
0-dan +700-
mde
_180-dan +800-
mde
± 1,5
_40-dan 375 -mde
± 0,004 x T 375-dan 750-
mde
± 2,5
_40-dan 333 -mde
± 0,0075 x T 333-dan 750-
mde
129
cxr. #6. (gagrZeleba)
1 2 3 4 5
N
0-dan +1100
mde
_270-dan +1300
mde
± 1,5
_40-dan 375 -mde
± 0,004 x T 375-dan 1000-
mde
± 2,5
_40-dan 333 – mde
± 0,0075xT 333-dan 1200-
mde
R
0-dan +1600
mde
_50-dan +1700-
mde
± 1,0
0-dan 1100 -mde
±[1+0,003x(T_1100)]-dan
1600-mde
± 1,5
0-dan 333 - mde
± 0,0075 x T 333-dan 1200-
mde
S
0-dan 1600-
mde
_50-dan +1750-
mde
±1,0
0-dan 1100 – mde
±[1+0,003x(T_1100)]-1100-
dan 1600-mde
± 1,5
0-dan 600 – mde
± 0,0025 x T 600-dan 1600-
mde
B
+200-dan
+1700-mde
0-dan +1820-mde
_
± 0,0025 x T 600-dan 1700-
mde
T
_185-dan
+300-mde
_250-dan +400-
mde
± 0,5
_40-dan 125 – mde
± 0,004 x T 125-dan 350-
mde
± 1,0 _40-dan 133 – mde
± 0,0075 x T 133-dan 350-
mde
E
0-dan +800-
mde
_40-dan +900-
mde
± 1,5
_40-dan 375 -mde
± 0,004 x T 375-dan 800-
mde
± 2,5
_40-dan 333 - mde
± 0,0075 x T 333-dan 900-
mde
130
cxrili #7. sxvadasxva tipis Termowyvilis Tvisebebi
(ГОСТ 6616 -is mixedviT)
Ter-
mo- wyvi
lis
tipi
aRni
Svna
IEC-s mixe
dviT
Termoeleqtrodis
masala
TemZ-s
koefici
enti,
mkv / 0C (tempera
turis
diapazo
nSi, 0C)
samuSao
tempera-
turis
diapazo-
ni, 0C
zRvru-
li tem-
peratu-
ra xan-
mokle
gamoyen
ebisas, 0C
dadebiTi
uaryofi-
Ti
1 2 3 4 5 6 7
ТЖК J
rkina
(Fe)
konstan-
tani
(55%Cu+
45%Ni,Mn, Fe)
50_64
(0_800)
_200-dan
+750-mde
900
ТХА
K
qromeli
(90,5%Ni+9,
5%Cr)
alumeli
(94,5%Ni+5,5%Al,Si, Mn,Co)
35_42
(0_1300)
_200-dan
+1200-mde
1300
ТМК
T
spilenZi
(Cu)
konstan-
tani
(55%Cu+
45%Ni,Mn,Fe)
40_60
(0_400)
_200-dan
+350-mde
400
ТХКн
E
qromeli
(90,5%Ni+
9,5%Cr)
konstan-
tani
(55%Cu+
45%Ni,Mn,Fe)
59_81
(0_600)
_200-dan
+700-mde
900
131
cxr. #7. (gagrZeleba)
1 2 3 4 5 6 7
ТХК
L
qromeli
(90,5%Ni+
9,5%Cr)
kopeli
(56%Cu+ 44%Ni)
64_88
(0_600)
_200-dan
+600-mde
800
ТНН
N
nikrosi-
li
(83,49%Ni+
13,7%Cr+ 1,2%Si+
0,15%Fe+ 0,05%C+ 0,01%Mg)
nisili
(4,98%Ni+0,02%Cr+ 4,2%Si+
0,15%Fe+ 0,05%C+ 0,05%Mg)
26_36
(0-1300)
_270-dan
+1300-mde
1300
ТПП
13
R
platina-
rodiumi
(87%Pt+
13%Rh)
platina
(Pt)
10_14
(600_
1600)
0-dan
+1300-mde
1600
ТПП
10
S
platina-
rodiumi
(90%Pt+
10%Rh)
platina
(Pt) 10_14
(600_
1600)
0-dan
+1300-mde
1600
ТПР
B
platina-
rodiumi
(70%Pt+
30%Rh)
platina-
rodiumi
(94%Pt+
6%Rh)
10_14
(1000_
1800)
600-dan
+1700-mde
1800
ТВР
A - 1 A - 2 A - 3
volfram-
reniumi
(95%W
_5%Re)
volfram
-reniumi
(80%W
_20%Re)
14 – 7 (1300 – 2500)
0-dan
+1600-mde
0-dan
+1800-mde
0-dan
+1800-mde
2500
ТСС I
silxi silini _ 0-dan
+800-mde 900
132
Termowyvilis sazom gardamqmnelTan an eleqtronul-
sazom sistemasTan CarTvis yvelaze gavrcelebuli
ori xerxia: ubralo da diferencialuri, ix. sur. #14.
pirvel, a SemTxvevaSi sazomi gardamqmneli Termo-
eleqtrodebis boloebze pirdapir CairTveba, xolo
meore, b SemTxvevaSi gamoiyeneba sxvadasxva TemZ-is
koeficientis mqone orive boloTi miduRebuli
gamtari da gardamqmnelis CarTva erT-erTi maTganis
“gawyvetis” adgilze xdeba.
temperaturis gazomvisas, Termowyvilis civ
kontaqts, mudmivi temperaturis SesanarCuneblad,
TermostatSi aTavseben Cveulebriv 273 K-ze. tempera-turebis sxvaobis gasazomad moxerxebulia diferenci-
aluri Termowyvilis gamoyeneba. praqtikulad igi
erTmaneTis Semxvedrad SeerTebul or erTnair Ter-
mowyvils warmoadgens ix. sur. #15 b.
distanciuri CarTvisas gamoiyeneba damagrZelebeli an
sakompensacio gamtarebi. damagrZelebeli gamtarebi
imave masalisgan mzaddeba, romlisganac Termoeleq-
trodebi (dasaSvebia diametrebis gansxvaveba). sakompen-
sacio gamtarebi, ZiriTadad, keTilSobili liTone-
bisgan damzadebul TermowyvilebTan gamoiyeneba. maTi
qimiuri Sedgeniloba Termoeleqtrodebis Sedgeni-
lobisgan gansxvavebulia, magram TermowyvilTan Se-
erTebis adgilis SesaZlo temperaturaze, erTma-
neTTan wyvilSi, maTi TemZ Termowyvilis TemZ-is
toli unda iyos.
#8 cxrilSi warmodgenilia standartuli Ter-
mowyvilebis sakompensacio gamtarebis ZiriTadi
teqnikuri maxasiaTeblebi.
133
cxrili #8. damagrZelebeli da sakompensacio Termo-
eleqtrodebis Sedgeniloba da dasaSvebi gadaxrebis
zRvrebi (IEC 60584-3-is mixedviT)
nominalu-
ri stati-
kuri maxa-
siaTeblebi
kodi
Termoel-
eqtrod-
ebis Sed-
geniloba
gamoyene-
bis diapa-
zoni, 0C
dasaSvebi gada-
xrebis zRvrebi
I klasi
IIklasi
1 2 3 4 5 6
J (ЖК) Jx Kx
Fe/CuNi NiCr/NiAl
_25---+200-
mde
_25---+200-
mde
± 85 ± 60
± 140 ± 100
K (ХА) Kca Kcb
Fe/CuNi Cu/CuNi
0--- +150-
mde
0--- +100-
mde
_
± 100 ± 100
R (ПП) Rca Rcb
Cu/CuNi Cu/CuNi
0--- +100-
mde
0--- +200-
mde
_
± 30 ± 60
S (ПП) Sca Scb
Cu/CuNi
0---+100-
mde
0---+200-
mde
_
± 30 ± 60
N (НН) Nx nikrosi-
li/nisi-
li
_25---+200-
mde
± 60 ±100
B (ПР) BBc Cu/Cu
0--- +100-
mde
_ ± 40
aqvea warmodgenili standartuli TermowyvilebisTvis
yofil sabWoTa kavSirSi gavrcelebul sakompensacio
134
gamtarebis ZiriTadi teqnikur maxasiaTeblebi. ix.
cxrili # 9.
cxrili #9. zogierTi standartuli Termowyvilis
sakompensacio gamtarebis ZiriTadi teqnikuri
maxasiaTeblebi
Termow-
yvili
sakompensacio gamtarebis
masala da maTi Semoqsovis feri
TemZ,
mv
TemZ-is
dasaS-
vebi ga-
daxra,
mv
dade-
biTi
feri uaryo-
fiTi
feri
1 2 3 4 5 6 7
platina-
rodiumi_
platina
qromel_
alumeli
qromel_
kopeli
spilen-
Zi
spilen-
Zi
qro-
meli
qro-
meli
wiTe-
li
wiTe-
li
iisfe-
ri
iisfe-
ri
Senad-
nobi
99,4%Cu
+ 0,6%Ni
konstan
-tani
alume
li
kopeli
mwvane
yavis-
feri
Savi
yviTe-
li
0,64
4,10
4,10
6,90
± 0,03
± 0,15
± 0,15
± 0,30
sazom sistemasTan Termowyvilis mierTebis adgil-
ebze damatebiTi TemZ warmoiSoba. misi moqmedebis
Sedegad, sazomi sistemis Sesasvlelze, faqtobrivad,
muSa Termowyvilis da damatebiT warmoSobili signa-
lebis jami midis. es efeqti sxvadasxva meTodiT
135
gamoiricxeba. erT-erTi maTgania civi narCilisTvis
izoTermuli pirobebis Seqmna. praqtikaSi sargeb-
loben “civi narCilis kompensaciis” teqnikiT. civi
narCilis temperatura izomeba temperaturis sxva
gadamwodiT, Semdeg civi bolos TemZ programulad an
aparatulad gamoakldeba Termowyvilis jamur sig-
nals (unda gaviTvaliswinoT, rom civi narCili da misi
temperaturis gadamwodic izoTermul zonaSi unda imyo-
febodes).
Termowyvilebis konstruqciuli gaformeba Termo-
eleqtruli Termometrebis eqsploataciis pirobebs
unda Seesabamebodes. Termoeleqtrodebis muSa bol-
os eleqtruli SeerTeba, umetes SemTxvevaSi, eleq-
trorkaluri SeduRebiT xdeba (winaswar Termo-
eleqtrodebis boloebs erTmaneTs Seagrexen). gasazomi
temperaturis zeda zRvris mcire sididis SemTxvevaSi
SesaZlebelia vercxlis an kalis sarCilis gamoyeneba.
Zneldnobadi volfram-reniumis an volfram-moli-
bdenis Termowyvilebis muSa boloebs mxolod
Segrexen (radgan Zalian maRal temperaturebze Termo-
eleqtrodebze warmoqmnili Jangis Txeli fena eleqtro-
kontaqts ar ewinaaRmdegeba). Termoeleqtrodebi eleq-
trulad mxolod muSa boloze erTdeba, mTeli
danarCeni sigrZe ki erTmaneTisgan izolirebuli unda
iyos. Tu Termoeleqtruli Termometris zeda tempera-
turuli zRvari 100_120 0C-s ar aRemateba, maSin
Termoeleqtrodebs Soris nebismieri eleqtro-
izolaciaa dasaSvebi. ufro maRal temperaturebze,
Cveulebriv, faifuris erT an orarxian milaks (an
faifuris mZivebs) iyeneben. 1300 0C-ze maRla pirometru-
li faifuris eleqtrosaizolacio Tvisebebi mkveTrad
136
ecema da misi gamoyeneba ar SeiZleba. ufro
maRal_1950 0C temperaturamde aluminis Jangis an mag-
niumis Jangisgan damzadebuli, xolo 2000 0C tempe-
raturaze maRla beriliumis Jangis, Toriumis
orJangis da cirkoniumis orJangisgan damzadebuli
eleqtrosaizolacio nakeTobebi gamoiyeneba. Termo-
wyvils ukeTdeba damcavi armatura, romelic mas
dazianebisgan icavs.
konstruqciisa da daniSnulebis mixedviT, Termo-
wyvilebi mzaddeba CaZiruli da zedapiruli, Cveuleb-
rivi, afeTqebausafrTxo, tenSeuRwevi an sxva garsiT
(hermetuli an arahermetuli), agreTve ugarso, Cveuleb-
rivi vibroryevebmdgradi da dartymamtkice, staciona-
ruli, gadasatani da a.S.
optikuri pirometria da pirometrebi
pirometria (berZn. pýr_cecxli+metréö_vzomav) aris
temperaturis gazomvis meTodebis jgufi. adre
pirometrias miekuTvneboda temperaturis gazomvis
yvela meTodi, romelic vercxliwylis Termometrebis
gazomvis zRvrul mniSvnelobebs aRemateboda.
me-20 saukunis 60-iani wlebidan pirometrias ufro
xSirad miakuTvneben optikur meTodebs, kerZod im
meTodebs, romlebSic temperaturis gazomva xdeboda
optikuri pirometriT da ar gamoiyeneboda winaRobis
Termometrebi, Termoeleqtruli Termometri Termo-
wyvilebiT da rigi sxva meTodebisa.
137
TiTqmis yvela optikuri meTodi dafuZnebulia sxe-
ulis siTburi gamosxivebis (zogjer STanTqmis) inten-
siurobis gazomvaze. erTi sxeulidan meoreze ener-
giis gadacemas, eleqtromagnituri talRebis meSveo-
biT, gamosxiveba ewodeba.
siTburi gamosxiveba, Tbogamtarobasa da konveq-
ciasTan erTad, Tbomimocvlis erT-erTi saxea. yvela
fizikuri sxeuli siTbos gamoasxivebs. sxeulis
500_600 0C gaxurebisas es sxivebi adamianis Tvali-
sTvis xiluli xdeba. Semdeg, temperaturis zrdasTan
erTad, sxeulis sikaSkaSe swrafad matulobs.
gavarvarebuli sxeuli uwyvet speqtrs gamoasxivebs,
romelic sxvadasxva sigrZis eleqtromagnituri
talRebisgan Sedgeba. adamianis Tvalxilul
eleqtromagnitur gamosxivebas sinaTle ewodeba. igi
gamosxivebis speqtris Zalian viwro diapazons,
siganiT 0,35 mkm-s, warmoadgens. gamosxivebis talRis
sigrZe ki 0,40-dan 0,75 mkm-mde icvleba. ufro didi
sigrZis, >0,75 mkm-ze, uxilavi talRebi speqtris
infrawiTel ubans miekuTvneba, romelic 0,75-dan 400
mkm-mde ubans moicavs. am ubnis Semdeg infrawiTeli
ubani TandaTan radiotalRebis diapazonSi gadadis.
0.40 mkm-ze naklebi sigrZis talRebi gamosxivebis
speqtris ultraiisfer ubans miekuTvneba. mis Semdeg
ki rentgenuli da gama gamosxivebis diapazonebia
ganTavsebuli.
siTburi gamosxivebis intensiuroba damokidebulia
sxeulis temperaturaze da mkveTrad mcirdeba misi
Semcirebisas. amis gamo, pirometriis meTodebs
iyeneben SedarebiT maRali temperaturebis gasazomad.
138
praqtikaSi, roca T<10000C-ze, pirometriis meTodebs
meorexarisxovani roli akisria, magram roca
T>10000C-ze, isini wamyvan adgilebs iWeren, roca
T>30000C-ze, maSin, praqtikulad, pirometria xdeba
temperaturis gazomvis erTaderTi meTodi (piromet-riis meTodi ukontaqtoa da, aqedan gamomdinare,
saSualebas iZleva gaizomos Zalian maRali temperatura).
temperaturis gasazomad, ZiriTadad, infrawiTeli da
xiluli sxivebis diapazonebi gamoiyeneba. labo-
ratoriul da sawarmoo praqtikaSi pirometriis
meTodebiT izomeba temperaturebi: RumlebSi da sxva-
dasxva saxurebel danadgarebSi; gamdnari liTonisa
da misgan damzadebuli nakeTobebis (mag., naglinis);
alis, gaxurebuli airebisa da plazmis.
pirometriis meTodis gamoyenebis ZiriTadi pirobaa,
rom sxeulis gamosxiveba iyos sufTa siTburi, e.i., is
kirhofis gamosxivebis kanons unda eqvemdebarebodes.
sufTa Termuli gamosxivebisas sxeulis mier
gamosxivebuli energia misi sakuTari siTburi energi-
idan unda momdinareobdes, xolo sxeulis mier STan-
Tqmuli gamosxivebis energia srulad unda garda-
iqmnas siTbur energiad. Tu fizikur sxeulze ecema
gamosxivebis nakadi A, maSin sxeulis mier nakadis A1
nawili STainTqmeba, A2 nawili airekleba misi zedapi-
ridan, xolo A3 nawils gaatarebs. A1/A fardobas
STanTqmis koeficienti α, A2/A-s arekvlis koefi-
cienti q, xolo A3/A-s gatarebis koeficienti
ewodeba. TiToeuli am koeficientis sidide erTze
naklebia, xolo maTi jami
139
α + q + =1-s.
monoqromatuli (erTi gansazRvruli talRis sigrZis
mag., ) sxivuri nakadisTvis, Sesabamisad, miRebulia
monoqromatuli koeficientebi: STanTqmis α , arek-
vlis q da gatarebis . erTi da imave fizikuri
sxeulisTvis TiToeuli es koeficienti, sxvadasxva
talRis sigrZisas, sxvadasxva iqneba. sxeuls, rome-
lic mTlianad STanTqavs mTeli speqtris gamosxi-
vebas, absoluturi Savi sxeuli ewodeba.
sxvadasxva realuri fizikuri sxeuli, erTsa da imave
temperaturaze, gamosxivebis sxvadasxva intensiu-
robiT xasiaTdeba. kirhxofma daadgina, rom sxeulis
gamosxivebis unari misi STanTqmis koeficientis pro-
porciulia. es kanoni samarTliania rogorc jamuri,
aseve monoqromatuli gamosxivebisTvis. amgvarad, rac
metia sxeulis STanTqmis koeficienti, gamosxivebis
miT meti intensiurobiT xasiaTdeba igi.
radgan STanTqmis udidesi koeficienti absolutur
Sav sxeuls gaaCnia, amdenad, misi gamosxivebis unaric
ufro metia, vidre nebismieri sxva fizikuri sxe-
ulisa. realuri sxeulis gamosxivebis unari fasdeba
jamuri gamosxivebis koeficientiT T, romelic ET/E0T
fardobis tolia, sadac ET da E0T realuri da abso-
luturad Savi sxeulebis erTeuli zedapirebidan
drois erTeulSi gamosxivebuli energiebia. analo-
giurad gamoiTvleba koeficienti sxeulis monoqroma-
tuli gamosxivebis SemTxvevaSic:
T = ET / E0T -s,
140
amasTan, T=αT -s, xolo T =αT -s (indeqsi T STan-
Tqmis koeficientebTan EαT da αT damatebulia imis gamo,
rom es koeficientebi temperaturaze isevea damokidebuli
rogorc T da T koeficientebi). koeficient T -s
sxeulis siSavis jamur koeficients uwodeben, xolo
T -s_siSavis monoqromatul koeficients.
aRvniSnavT, rom optikuri pirometriis meTodebi
dafuZnebulia absoluturad Savi sxeulis gamosxi-
vebis kanonebze. am sakiTxis safuZvliani Seswavla
msurvels SeuZlia arsebuli mravalricxovani specialuri
literaturidan, raSic Cven mier miwodebuli masalac
daexmareba. maRal temperaturebze am moTxovnebs,
Cveulebriv, myari sxeulebi da siTxeebi akmayo-
fileben. airebisa da plazmis SemTxvevaSi, yoveli
axali obieqtis an axali fizikuri pirobebisTvis
aucilebelia specialuri Semowmeba.
zemoaRniSnuli meTodebiT temperaturis gazomva
pirometrebiT xdeba. pirometri aris sxeulis tempe-
raturis ukontaqto gasazomi xelsawyo. igi sxeulis
siTburi gamosxivebis intensiurobas upiratesad in-
frawiTeli da xiluli sinaTlis gamosxivebis diapa-
zonebSi zomavs. pirometri gamoiyeneba obieqtis tem-
peraturis distanciuri gansazRvrisTvis. pirveli pi-
rometris avtoria piter van musSenbruki (1692–1761). dasawyisSi termini gamoiyeneboda im xelsawyoebis
aRsaniSnavad, romlebic vizualurad, sikaSkaSiTa da
feriT, gavarvarebuli obieqtis temperaturis gasa-
zomad iyo gankuTvnili. dReisaTvis gansazRvreba ram-
denadme gafarToebulia, kerZod, pirometrebis zogi-
erTi tipi (aseT xelsawyoebs ufro swori iqneba ewodos
141
infrawiTeli radiometrebi) SesaZleblobas iZleva
gaizomos obieqtis sakmaod dabali temperaturebi (00C
da ufro naklebi), romlis drosac siTburi gamosxiveba
adamianis TvaliT ar aRiqmeba.
pirometrebis klasifikacia ramdenime ZiriTadi niSniT
xdeba: 1. speqtris mixedviT: a). erTspeqtriani da b).
mravalspeqtriani (multispeqtruli).
a). erTspeqtriani pirometrebi gamosxivebas gansaz-
Rvrul speqtrul diapazonSi iReben. amave dros dia-
pazoni SeiZleba iyos sakmaod farTo. gamosxivebis
simZlavris gazomvis safuZvelze ganisazRvreba tem-
peratura. erTspeqtriani pirometrebis pirvel qvej-
gufs sikaSkaSis pirometri ganekuTvneba. igi saSua-
lebas iZleva ganisazRvros gaxurebuli obieqtis tem-
peratura misi feris etalonuri Zafis ferTan
vizualuri SedarebiT. meore qvejgufs ki radiaciuli
pirometri warmoadgens. igi saSualebas iZleva
gaizomos siTburi gamosxivebis simZlavre da misi
maCveneblebi gadaiTvalos temperaturaze. erTspeq-
trian pirometrebs, romlebic imdenad farTo
speqtrul zols iRebs, rom es zoli siTburi gamos-
xivebis mTliani simZlavris mniSvnelovan nawils
moicavs, sruli gamosxivebis pirometrebs uwodeben.
b). mravalspeqtriani pirometrebi (isini cnobilia agre-
Tve, rogorc speqtruli fardobis, an feriT piromet-
rebad) gamosxivebas iReben or an ufro met speqtrul
diapazonSi. obieqtis temperatura ganisazRvreba
sxvadasxva diapazonebSi simZlavreTa SedarebiT. 2.
temperaturis diapazonis mixedviT pirometrebi iyofa
a). dabaltemperaturian (unari aqvT obieqtis temperatu-
142
ruli parametrebi 00C da ufro dabali mniSvnelobebisas
aRricxon) da b). maRaltemperaturian pirometrebad.
maRaltemperaturiani pirometrebi mxolod gavarvare-
buli (roca “TvaliT” gansazRvra SeuZlebelia) obieq-
tebis temperaturas zomaven; 3. Sesrulebis mixedviT,
konstruirebulia rogorc gadasatani, aseve staciona-
ruli pirometrebi; 4. sidideTa vizualizaciis
mixedviT, asxvaveben: teqstur, cifrul da grafikul
meTodebs.
klasifikaciisagan damoukideblad, pirometrebi SeiZ-
leba aRiWurvos kvebis damatebiTi wyaroebiT, agreTve
informaciis gadacemis da kompiuterTan kavSiris
saSualebebiT. Tanamedrove teqnikis bazaze mniS-
vnelovnad gafarTovda am xelsawyoebis SesaZleb-
lobebi. gazomvasTan erTad, maT SeuZliaT miRebuli
informaciis damuSaveba, rTuli moqmedebebis
ganxorcieleba teqnologiuri procesebis samarTavad.
Semcirda maTi wona da gabaritebi. xelsawyoebi
gamartivda da ufro mosaxerxebeli gaxda maTi
eqspluatacia.
pirometrebis ganxilvas aRar gavagrZelebT, radgan maTi
dawvrilebiTi warmodgena Cvens mizans ar warmoadgens.
aRvniSnavT mxolod, rom Tanamedrove pirometrebi saSuale-
bas iZleva damiznebisa da Caxmaxis daSvebisTanave ekranze
gviCvenos obieqtis temperatura (cifrebSi gamosaxuli).
aseve arsebobs infrawiTel diapazonSi temperaturis
gasazomi aparaturis nairsaxeobebi, romlebic obieqtis
zedapiris organzomilebian gamosaxulebas Qqmnian.
143
w n e v a
wneva Termodinamikuri sistemis mdgomareobis erT-
erTi ZiriTadi parametria. igi fizikuri sididea da
im normaluri Zalebis intensiurobas axasiaTebs,
romliTac erTi sxeuli meoris zedapirze moqmedebs.
sxeulis zedapiris gaswvriv Zalebis Tanabarzomieri
ganawilebis SemTxvevaSi, wneva p zedapiris nebismier
nawilze ganisazRvreba rogorc S farTobze perpendi-
kularulad moqmedi Zala:
p = S
Fn- s
im SemTxvevaSi, rodesac sxeulis zedapirze mis
perpendikularulad moqmedi Zalebi araTanabradaa
ganawilebuli, es toloba farTobze moqmedi wnevis
saSualo mniSvnelobas Seesabameba:
p saS. = S
Fn,
xolo calkeuli mocemuli wertilisTvis igi gani-
sazRvreba rogorc Zalis normaluri mdgenelis
fardoba zedapiris farTobis usasrulod mcire
elementTan:
dS
dF
S
Fp nn
s
0
lim
Zalebis Tanabari ganawilebisas, wneva zedapiris
yvela wertilSi erTnairia. araTanabari ganawile-
bisas ki, wertilidan wertilamde icvleba.
144
analogiurad Semoitaneba wnevis cneba uwyveti
garemos yoveli wertilisTvis da igi mniSvnelovan
rols asrulebs gazebisa da aradakristalebadi
siTxeebis meqanikaSi. wnevis moqmedebis uSualo Sedegi
nivTierebis kumSvaa. gazebisa da siTxeebis kumSvisas
modebuli datvirTva nivTierebaSi izotropulad
vrceldeba. e.i., wneva uZravi siTxis nebismier wer-
tilSi yvela mimarTulebiT erTnairia (uZravi siTxis
hidrostatikuri wneva). es debuleba samarTliania moZ-
ravi idealuri (gamoricxulia Sinagani xaxuni da anizo-
rtopia) gazebisa da siTxeebisTvisac. blant siTxeebSi
ki wneva mocemuli wertilisTvis ganimarteba rogorc
sami urTierTperpendikularuli mimarulebiT ganvi-
Tarebuli wnevis saSualo mniSvneloba. aseve myari
sxeulebis kumSvisas sxeulis moculobaSi aRZruli
Zabvebi, Cveulebriv, araTanabrad nawildeba. aseT
SemTxvevaSi wneva mocemul wertilSi gagebuli unda
iqnes rogorc sami urTierTperpendikularuli mimar-
TulebiT moqmedi normaluri wnevebis saSualo
ariTmetikuli (liTonebis wneviT damuSavebis specialo-
bebisTvis es sakiTxi specialuri saswavlo kursebiT ufro
Rrmad iswavleba).
wneva airul da kondensirebul sistemebSi sxvada-
sxvanairad vlindeba. airebSi wneva gamowveulia siT-
bur moZraobaSi myofi molekulebis erTmaneTTan da
airis mosazRvre sxeulTan dajaxebisas impulsis
gadacemiT. wneva gazebSi (siTburi wneva) temperaturis
(molekulebis kinetikuri energiis) proporciulia.
gansxvavebiT airisgan, romelSic qaosurad moZrav
molekulebs Soris saSualo manZili nawilakis zoma-
ze bevrad metia, kondensirebul garemoSi manZilebi
maTi zomebis rigisaa da atomTSorisi mizidvisa da
145
ganzidvis Zalebis wonasworobiT ganisazRvreba. ato-
mebis erTmaneTTan daaxloebisas izrdeba ganzidvis
Zalebi, rac, e.w., civ wnevas ganapirobebs. konden-
sirebul garemoSi wnevas “siTburi” mdgenelic aqvs
da igi atomebis (birTvebis) siTbur moZraobasTanaa
dakavSirebuli.
wneva intensiuri fizikuri sididea. misi erTeulis
ganzomileba Zalis ganzomilebis farTobis ganzomi-
lebasTan fardobas warmoadgens. SI- sistemaSi wnevis ganzomileba paskalia, n/m2. #10 cxrilSi warmodge-
nilia paskalis aTjeradi da wiluri erTeulebi
rusuli da saerTaSoriso (SI-is) standartuli Tavsar-
Tebis aRniSvnebiT.
praqtikaSi sxvadasxva qveyana wnevis sxvadasxva
erTeuls gamoiyenebs. #11 cxrilSi warmodgenilia
upiratesad gavrcelebuli wnevis erTeulebi da maT
Soris arsebuli urTirTdamokidebuleba.
damatebiT ganvixiloT wnevis erTeulebis sruli sia:
a) metruli erTeulebi: bari (bar, бар), kilopaskali (kPa,
кПа), heqtopaskali (hPa, гПа), megapaskali (MPa, MПа),
milibari ( mbar, мбар), paskali ( Pa, Па ), kilogram Zala
kvadratul santimetrze ( kgf / cm2 , кгс/см 2 ) , kilogram Zala
kvadratul metrze ( kgf / m2 , кгс / м 2) , niutoni kvadratul
metrze (N / m2 , Н / м 2) , kiloniutoni kvadratul metrze
( kN / m2 , кН / м 2) , meganiutoni kvadratul metrze (MN / m2 ,
МН / м 2), niutoni kvadratul santimetrze (N / cm2 , Н / см 2),
niutoni kvadratul milimetrze ( N / mm2 , Н / мм 2);
b) britanuli da amerikuli erTeulebi: 1000 funti
kvadratul duimze ( ksi – kilopound per square inch), funti
kvadratul duimze (psi – pounds per square inch), funti
146
kvadratul futze, tona Zala kvadratul duimze, tona
Zala kvadratul futze.
cxrili #10. paskalis jeradi da wiluri erTeulebi jeradi wiluri
sidi-
de
(paska
li)
dasaxe-
leba
aRniSvna sidi-
de
dasaxe-
leba
aRniSvna
1 2 3 4 5 6 7 8
101 P
102
103
106
109
1012
1015
1018
1021
1024
dekapas-
kali
heqtopas-
kali
kilopas-
kali
megapaska
li
gigapas-
kali
terapas-
kali
petapas-
kali
eksapas-
kali
zetapas-
kali
iotapas-
kali
Да Па
гПа
кПа
МПа
ГПа
ТПа
ППа
ЭПа
ЗПа
ИПа
daPa
hPa
kPa
MPa
GPa
TPa
PPa
EPa
ZPa
YPa
10-1 P
10-2
10-3
10-6
10-9
10-12
10-15
10-18
10-21
10-24
decipas-
kali
santipas-
kali
milipas-
kali
mikropas-
kali
nanopas-
kali
pikopas-
kali
femtopas-
kali
atopas-
kali
zeptopas-
kali
ioktopas-
kali
ДПа
сПа
мПа
мкПа
нПа
пПа
фПа
аПа
зПа
иПа
dPa
cPa
mPa
μPa
nPa
pPa
fPa
aPa
zPa
yPa
147
cxrili #11. wnevis erTeulebi da maTi urTierTdamo-
kidebuleba
g) vercxliswylis svetis erTeulebi: duimi vercxliwylis
svetis, santimetri vercxliwylis svetis, milimetri
vercxliwylis svetis (tori).
d) wylis (40 C, 39,2 0 F ) svetis erTeulebi: metri wylis
svetis, santimetri wylis svetis, duimi wylis svetis:
e) atmosfero: fizikuri atmosfero ( atm, атм), teqnikuri
atmosfero (at, ат).
dasa-
xele
-ba
paska-
li
(Pa, Па)
bari
(bar, бар)
teqn.
atmos-
fero
( at, ат)
fiz.
atmos-
fero
(atm,
атм )
mm vwy.
svetis
(mmHg,
torr, мм рт, ст,)
m wy.
svetis
(m H2O, м вод. ст.)
funti-
Zala
kvadra-
tul
duimze
(psi)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 pa
1
bari
1 at
1 atm
1 mm
vwy.
sv.
1 m
wy.
sv.
1 n/m2
105
98066,5
101325
133,322
9806,65
10-5
1 x106
din/sm2
0,980665
1,01325
1,3332 x 10-3
9,80665 x 10-2
10,197 x .10-6
1,0197
1 kgZ
/sm2
1,033
1,3595 x 10-3
0,1
9,8692 x 10-6
0,98692
0,96784
1 atm
1,3158 x 10-3
0,096784
7,5006 x 10-3
750,06
735,56
760
1 mm
vwy.sv.
73,556
1,0197 x 10-4
10,197
10
10,33
13,595 x 10-3
1 m
wy.sv.
145,04 x 10-6
14,504
14,223
14,696
19,337 x 10-3
1,4223
148
wneva pirobiTad dayofilia dabal, zomier, maRal da
zemaRal wnevebad. maRali wnevebis diapazoni teqni-
kisa da mecnierebis sxvadasxva dargSi sxvadasxva-
nairia (mag., qimiaSi, Cveulebriv, maRal wnevad 100 mpa-ze
meti wneva iTvleba). asxvaveben statikur (kumSvisas
xangrZlivmoqmedi wneva) da dinamikur (drois mcire
monakveTSi moqmedi wneva) wnevebs. bunebaSi arsebuli
maRali statikuri wnevebis diapazoni metad farToa.
dedamiwis gravitaciuli veliT ganpirobebuli wneva
dedamiwis zedapirze 1 atmosferos, okeanis siRrme-
ebSi 100 mpa-s, xolo dedamiwis centrSi ki 360 gpa-s
aRwevs. aRsaniSnavia, rom varskvlavebze (TeTri
jujebi) statikuri wnevebi 1010_1012 gpa-s Seadgens.
dReisaTvis mrewvelobaSi 6_8 gpa sididis statikuri
wnevebia aTvisebuli, xolo laboratoriul pirobebSi
170 gpa-mdea miRweuli. statikur reJimSi nivTierebis
kumSva maRal temperaturebze da Zvris Zabvebis
zeddebiT xorcieldeba, rac sxeulSi plastikur
deformacias iwvevs. dinamikuri wneva, romlis drosac
kondensirebul sistemebSi fizikur-qimiuri kvlevebi
sruldeba, 500 gpa-s aRwevs.
nivTierebis fizikur-qimiur Tvisebebze maRali
wnevebis moqmedebis Sesaxeb cnobebi jer kidev me-19
saukuneSi gaCnda. sakiTxis sistematuri Seswavla me-20
saukunis ociani wlebidan daiwyo da p. brijmenis
mier fuZemdebluri Sedegebi iqna miRebuli. Cven
ganvixilavT fizikur-qimiur sistemebze statikuri
wnevebis moqmedebas. dinamikuri wnevebi (afeTqebebi),
ZiriTadad, maRali wnevebis fizikis dargis
specialistTa Seswavlis sagans warmoadgens.
149
nivTierebebze wnevebis zemoqmedebisas, atomTSorisi
manZilis cvlilebis Sedegad, icvleba misi moculoba.
nivTierebis SekumSvis dros masze moqmedi gare wnevis
Zala asrulebs meqanikur muSaobas da amis gamo
zrdis nivTierebis Sinagan energias (Tu garemosTan
Tbomimocvla ar xdeba, maSin mimdinareobs izoentropiuli
procesi, rasac Tan sdevs nivTierebis gaTboba) an Tavisu-
fal energias, Tu ucvlelia nivTierebis temperatura
(izoTermuli procesi). sxeulis SekumSvisas atomT-
Sorisi (molekulaTSorisi) manZilebis Semcireba mole-
kulebisa da atomebis gare eleqtronuli Sreebis de-
formacias iwvevs. am dros atomTSorisi urTierT-
qmedebis xasiaTi icvleba, rac, Tavis mxriv, gavlenas
axdens nivTierebis fizikur-qimiur Tvisebebze.
ganvixiloT nivTierebis zogierTi Tvisebis cvlileba
wnevis cvlilebaze damokidebulebiT. wnevis gavleniT
nivTierebis moculobis cvlilebis unari
kumSvadobiT xasiaTdeba. wnevis gazrdiT airis
simkvrive izrdeba da, daaxloebiT, 100 mpa-is rigis
wnevebisas, misi simkvrive siTxis simkvrives
uaxlovdeba. 1 gpa wnevisas umetesi siTxis simkvrive,
normalur wnevaze arsebul simkvrivesTan SedarebiT,
20-30 %-iT izrdeba. 10 gpa wnevisas zogierTi liTonis
simkvrive 6_15, xolo zogisa 15_25 %-iT izrdeba.
siTxis an Zlier SekumSuli gazis moculobis
cvlileba, sawyisi p0-idan p wnevamde intervalSi,
teitis gantolebiT aRiwereba:
00
0 )ln(
pB
pBC
V
VV
,
150
sadac: 0V da V nivTierebis moculobebia, p0 da p
wnevebis Sesabamisad, xolo C da B empiriuli
mudmivebia.
wnevis amaRlebiT izrdeba siTxis siblante. matulobs
nivTierebis dieleqtrikuli SeRwevadoba , rac SeiZ-
leba simkvrivis cvlilebiT aixsnas. nivTierebebis
umetesobis dnobis temperatura, wnevis matebasTan
erTad, maRldeba. gamonakliss warmoadgens wyali, Bi,
Ga, Ge da zogirTi sxva nivTiereba, romelTa simkvri-
vec myar fazaSi ufro naklebia, vidre TxevadSi.
magram, rodesac wneva dabali simkvrivis myari fazi-
dan sxva, ufro meti simkvrivis, vidre siTxis simkvri-
vea, kristalur modifikaciaSi gadasvlis sidides
miaRwevs, am nivTierebebsac wnevis Semdeg matebasTan
erTad, aReniSnebaT dnobis temperaturis zrda. tdn-is wnevaze damokidebulebis aRsawerad farTod gamoiye-
neba saimonis gantoleba:
1
c
tp
tp
tP P
a t
dn
sadac: ptp da ttp nivTierebis sammagi wertilis wneva
da temperaturaa. a da c ki empiriuli mudmivebia.
araiSviaTad, wnevis gavleniT, myari sxeuli poli-
morful gardaqmnebsac ganicdis. mag., grafitis
almasSi gadasvla 3000 K da 12,4 gpa-s (almasi_gra-
fiti_Senadnobis sammagi wertili) Seesabameba. 100 gpa-ze
ufro maRali wnevebisas myari wyalbadis iseT fazur
gardaqmnas varaudoben, romlis drosac warmoiqmneba
151
atomebisgan agebuli kristaluri struqturisa da
liTonuri Tvisebebis matarebeli wyalbadi.
gazebisa da maTi narevebis xsnadoba siTxeebSi (im pirobiT Tu isini TavianTi qceviT axlosaa idealur aireb-
Tan), wnevis matebasTan erTad, izrdeba. maRali
wnevebisas im temperaturebze, romlebic gazebis
homogenuri narevebis komponentebis kritikul tempe-
raturebs aRemateba, maTi or fazad ganSrevebaa
SesaZlebeli. aRsaniSnavia isic, rom wnevebis cvlile-
bisas qimiuri reaqciebis siCqareebi (kinetika) sxvada-
sxvanairad icvleba. zogierTi reaqciis siCqare mniS-
vnelovnad izrdeba, xolo zogierTisa muxruWdeba.
fizikur-qimiur sistemebSi mravali reaqcia da gar-
daqmna atmosferuli wnevis pirobebSi mimdinareobs.
Senadnobebis struqtura gacivebis pirobebzea damoki-
debuli, magram mocemuli Sedgenilobis Senadno-
bisTvis gansazRvrul temperaturasa da wnevaze arse-
bobs wonasworobis mdgomareoba, romelsac TandaTan
uaxlovdeba Senadnobi, Tu mas am pirobebSi sakmao
(xangrZlivi) droiT davayovnebT. ramdenadac wonas-
woruli mdgomareoba mTlianad ganisazRvreba Sedge-
nilobiT, wneviTa da temperaturiT, swored am cvla-
debis gaTvaliswinebiT aigeba SenadnobebSi mimdinare
struqturuli cvlilebebis amsaxveli, e.w., mdgoma-
reobis wonasworuli diagramebi. Cveulebriv, Cven
saqme gvaqvs liTonebisa da Senadnobebis struqtu-
rebTan atmosferuli wnevisas. aqedan gamomdinare,
mokled ganvixiloT atmosferuli wnevis raoba.
airis garsi, romelic gars akravs planetas, qmnis
atmosferos (ZvelberZnulad άτμός_orTqli). atmosferuli
152
wneva ki haeris miwasTan gravitaciuli mizidulobiT
warmoiqmneba. vinaidan haers aqvs masa da, Sesabamisad wona,
igi mis Semxeb zedapirze dawolas axdens. dedamiwis
zedapirze atmosferuli wneva, adgilidan adgilamde,
droSi cvalebadi sididea. igi simaRlis, haeris tempera-
turisa da moZravi haeris masebis (ciklonebis, anticik-
lonebis) gavleniT icvleba. dedamiwis zedapiridan maRla
svlisas atmosferuli wneva mcirdeba. wnevis sididis
Semcireba yovel mocemul SemTxvevaSi SeiZleba sxvadasxva-
nairi iyos da igi temperaturis vertikalur ganawilebasa
da haeris tenianobazea damokidebuli. procesis moleku-
luri kuTxiT ganxilva am cvalebadobas naTlad warmo-
aCens. roca matulobs molekulebis ricxvi zedapirze,
Sesabamisad, ufro meti molekula axdens am zedapirze
dawolas da wneva izrdeba. analogiurad, zedapirze haeris
molekulebis ricxvis Semcireba wnevis Semcirebas iwvevs.
gamoTvlilia, rom zRvis donidan atmosferos zeda
sazRvramde simaRlis haeris sveti 1 sm2 farTobs 1,033kg
ZaliT awveba. dadgenilia agreTve, rom 450 paralelze,
zRvis doneze haeris 00C temperaturisas, atmosferuli
wneva im wnevasTanaa axlos romelsac 760 mm vwy-is sveti
axdens. haeris wnevas aseT pirobebSi normalur
atmosferul wnevas uwodeben. dedamiwis zedapiris
sxvadasxva adgilis atmosferuli wnevebis Sesadareblad
monacemebi erT donemde, kerZod, zRvis donemde dahyavT.
dedamiwis zedapirze, sufTa sainJinro TvalsazrisiT,
“normalur pirobebad” miRebulia: haeris simkvrive_1,2 kg/m3,
barometruli wneva_101,3kpa, temperatura_+200C da fardo-
biTi tenianoba_50%.
mokled ganvixiloT ra gavlenas axdens adamiansa da
cocxal organizmebze atmosferuli wneva. unda aRiniSnos,
rom adamiani da cocxali organizmebi, Cveulebriv
pirobebSi, atmosferul wnevas ver grZnoben. igi maTi
organizmis Sinagani wneviT wonaswordeba. cocxal
153
organizmebs sunTqvisas atmosfero amaragebs JangbadiT.
simaRlis zrdisas, atmosferuli wnevis Semcirebis
Sesabamisad, Jangbadis parcialuri wnevac mcirdeba. zRvis
donidan 3 km-is simaRleze adamiani Tavs cudad grZnobs,
ewyeba qoSini, Tavbrudaxveva. 4 km-ze zeviT SesaZlebelia
cxviridan sisxldena, radgan sisxlZarRvebi skdomas
iwyebs. zogjer adamiani gonebasac kargavs. 5km-ze, uvar-
jiSebel adamians, Jangbadis SimSili ewyeba da aqedan
gamomdinare, misi Sromisunarianoba mniSvnelovnad
mcirdeba. aq mTavrdeba atmosferos fiziologiuri zona.
yvelaferi es imis Sedegia, rom simaRlis matebasTan erTad
haeris gaiSviTebis xarisxi matulobs, mcirdeba Jangbadis
raodenoba, xolo adamianis Sinagani wneva ucvleli rCeba.
adamianis filtvebi daaxloebiT 3 l-mde alveolur haers
Seicavs. Jangbadis parcialuri wneva, normaluri
atmosferuli wnevisas, Seadgens 110 mm vwy svets,
naxSirorJangis_40 mm vwy svets, wylis orTqlisa ki_47 mm
vwy svets. simaRlis matebasTan erTad Jangbadis wneva
mcirdeba, xolo naxSirorJangisa da wylis orTqlis
jamuri wneva filtvebSi, TiTqmis ucvlelad, 87 mm vwy
svetis toli rCeba. roca garemomcveli haeris wneva
aRniSnul sidides gautoldeba_filtvebSi Jangbadis
miwodeba Sewydeba. 15 km-ze sunTqva SeuZlebelia, miuxe-
davad imisa, rom atmosfero Jangbads daaxloebiT 115 km
simaRlemde Seicavs. 19_20 km-ze atmosferos wneva 47 mm vwy
svetamde mcirdeba. amis gamo, mocemul simaRleze iwyeba
wylisa da adamianis qsovilTSorisi siTxis duRili da
adamiani myisierad kvdeba.
gamoTvlilia, rom yoveli 10,5 m simaRlis matebisas, wneva,
daaxloebiT, 1 mm vwy svetiT mcirdeba (aqedan gamomdinare,
Tu gvecodineba wnevis cvlilebis sidide, SesaZlebelia
adgilis simaRlis gamoTvla).
154
wnevis gazomva
teqnologiuri procesebis warsamarTavad da warmo-
ebis usafrTxoebis uzrunvelsayofad aucilebelia
wnevis gazomva. garda amisa, es parametri teqnolo-
giuri procesebis sxva parametrebis (doneebis, airis an
siTxis xarjis, temperaturis, simkvrivis da a.S.) iribi
gazomvebisas gamoiyeneba. wnevis gazomvis monacemebze
dayrdnobiT SesaZlebelia ama Tu im nivTierebis
xarjis gansazRvra drois erTeulSi. gazomvebi
SesaZlebelia warimarTos nivTierebis rogorc masis,
aseve moculobis gansasazRvrad.
wnevis sazom xelsawyoebs mniSvnelovani roli aqvs
rogorc samrewvelo warmoebis teqnikuri daniS-
nulebis mowyobilobebSi, aseve laboratoriuli
kvlevebis processSic. konstruqciebidan gamomdinare,
wnevis sazomi xelsawyoebis eqsploatacia SesaZlebe-
lia myar, fxvier, Txevad da airul garemoSi.
wnevebis pirvelad gardamqmnelebs gamosavali
signalebi, umetes SemTxvevaSi, araeleqtruli, Zalis
an gadaadgilebis saxiT aqvs. isini, Cveulebriv,
gamzom xelsawyosTan erT blokSia gaerTianebuli.
gazomvis Sedegebis manZilze gadasacemad, ara-
eleqtruli signalebis unificirebul eleqtrul an
pnevmatur signalebad gardaqmnas Sualeduri gardam-
qmnelebi uzrunvelyofen. aseT SemTxvevebSi pirvelad
da Sualedur gardamqmnelebs erT sazom gardam-
qmnelSi aerTianeben.
wnevis pirveladi gardamqmnelis mgrZnobiare ele-
mentis mgrZnobelobisa da moqmedebis principis mixed-
155
viT wnevis gasazomi yvela xelsawyo konstruqciu-
lad SeiZleba iyos: siTxiani, tvirTdguSiani
(dguSiani), deformaciuli (zambariani) da xelsawyoebi
maCveneblebis distanciuri gadacemiT.
siTxiani xelsawyoebi ewodeba xelsawyoebs,
romlebSic gasazom wnevas siTxis sveti (mgrZnobiare
elementi) awonasworebs, xolo ziarWurWelSi siTxis
donis cvlileba wnevis sazom erTeulad gamoiyeneba.
am jgufs miekuTvneba finjniani da U-ebri manomet-
rebi, difmanometrebi da sxv.
nivTierebis qimiuri Tvisebebidan da gasazomi Warbi
wnevis (an gauxSoebis) sididisgan gamomdinare, samuSao
siTxed wyali, spirti, vercxliswyali an mcire
siblantis mqone mineraluri zeTebi gamoiyeneba.
mcire Warbi wnevebis, gauxSoebis, or wnevas Soris
sxvaobisa da atmosferuli wnevis rogorc labora-
toriuli, ise teqnikuri gazomvebisTvis hidrosta-
tikuri meTodis farTod gamoyenebis safuZvels misi
sakmaod maRali sizuste, simartive da saimedooba
warmoadgens.
sanimuSo siTxiani xelsawyoebi zogierTi tipis
manometrebis, vakuummetrebis, wevasazomebis, dawneva-
sazomebis, barometrebisa da diferencialuri mano-
metrebis Sesamowmeblad gamoiyeneba. yvelaze martivi
da gavrcelebuli mowyobilobis sqema #18 suraTzea
warmodgenili.
156
sur. #18. siTxiani U–sebri manometri.
1_samagri kavi; 2_U–sebri milis samagri dafa; 3_muSa siTxe;
4_naxevrad Sevsebuli U–sebri milaki; 5_skala.
roca P1 da P2 wnevebi tolia siTxe U-sebri milis
marjvena da marcxena totebSi skalis nulovani niS-
nulis gaswvriv imyofeba. wnevaTa sxvadasxvaobisas,
mag., roca P1>P2 marcxena totSi siTxis done dai-
wevs, xolo marjvenaSi aiwevs. monacemis aTvla orjer
unda vawarmooT: pirvelad_marcxena totisTvis nuli-
dan qveviT, xolo meored_majvena totSi, nulidan ze-
viT (siTxis donemde). miRebuli Sedegebi unda Sejamdes
(jami h_is tolia). es rekomendacia iqidan gamomdinare-
obs, rom SesaZlebelia xelsawyos sxvadasxva totSi
milakebs mcired gansxvavebuli diametrebi hqondes.
aseT SemTxvevaSi siTxis daweva marcxena da aweva
marjvena totSi danayofTa sxvadasxva raodenobas
mogvcems. gasazomi sididis mniSvnelobebi (P1 da P2 wne-
157
vebis sxvaoba) xelsawyos skaliT ganisazRvreba rog-
orc:
hpgPP 21 ,
sadac: p aris samuSao siTxis simkvrive;
g _simZimis Zalis aCqareba.
tvirTdguSiani (dguSiani) ewodeba xelsawyoebs, rom-
lebSic gasazomi wnevebi im ZalvebiT wonaswordeba,
romlebiTac dakalibrebuli tvirTebi cilindrSi Ta-
visuflad moZrav, gansazRvruli farTobis mqone
dguSze (mgrZnobiare elementi) zemoqmedebs. am xelsa-
wyoebs maRali sizuste (0,02; 0,05; 0,2) da gazomvis far-
To diapazoni (0,1_250 mpa) aqvs. aseTi sizustis mqone
xelsawyo, Cveulebriv, sxva manometrebis Sesamowmeb-
lad da dasagraduireblad gamoiyeneba. #19 suraTze
sqematuradaa warmodgenili sanimuSo tvirTdguSiani
manometris muSaobis principi.
sur. #19. tvirTdguSiani manometri.
158
igi Sedgeba vertikaluri cilindrisagan (8), romelSic
kargad morgebuli foladis dguSi (5) moZraobs. dguSis
boloze damagrebulia tvirTebis (6) dasawyobi TefSi (7).
Zabri (4) xelsawyos mineraluri zeTiT Sevsebas uzrun-
velyofs. xelsawyo aRWurvilia samajemamWidroebliani
dguSiani wnexiT (1). Stucerebi (3 da 10) gankuTvnilia Sesa-
mowmebeli manometrebis dasayeneblad. nemsovani (2, 9 da 11)
ventilebi arxebis gadaketvas emsaxureba, xolo ventili
(12)_zeTis CamoSvebas.
tvirTis mier xelsawyoSi Seqmnili wneva ganisaz-
Rvreba formuliT:
A
mP ,
sadac: m aris dguSis (TefSiTa da tvirTiT) masa;
A_ dguSis efeqturi farTobi (dguSis kveTis
farTobs damatebuli cilindrsa da dguSs Soris
arsebuli wriuli RreCos farTobis naxevari. Cveulebriv,
A=0,996 - 1,0004 sm2-s).
deformaciuli (zambariani) xelsawyoebi ewodeba xel-
sawyoebs, romlebSic gasazomi wneva (an gauxSoeba)
sxvadasxva mgrZnobiare elementis (zambaris, membranis
an silfonis) drekadi zemoqmedebiT wonaswordeba.
maTi deformaciis sidide gasazomi parametris pro-
porciulia. igi berketebisa da gadamcemi meqanizmis
saSualebiT xelsawyos isars (an TviTCamwer kalams)
gadaecema. wnevis moxsnis Semdeg, drekadi defor-
maciis zemoqmedebiT, mgrZnobiare elementi sawyis
mdgomareobas ubrundeba. deformaciuli manometrebi
mrewvelobaSi farTod gamoiyeneba. es maTi simar-
tiviTa da konstruqciis saimedoobiT, Cvenebis
TvalsaCinoebiT, mcire gabaritebiT, maRali sizus-
159
tiTa da gazomvis farTo diapazoniTaa ganpiro-
bebuli. am jgufs mravali saxis xelsawyo miekuT-
vneba. isini erTmaneTisgan, ZiriTadad, zambaris saxeo-
biT gansxvavdebian. sur. #20.
sur. #20. deformaciuli manometrebis mgrZnobiare
elementebi.
arsebobs erTxviiani milisebri zambariani (a); silfoniani
(b); kolofazambariani (g); moSvebulmembraniani (d); xistmem-
braniani (e) manometrebi, barovakuummetrebi, diferenci-
aluri manometrebi da sxv.
xelsawyoebi maCveneblebis distanciuri gadacemiT
iseT xelsawyoebs warmoadgens, romlebSic gasazomi
wnevis moqmedebiT nivTierebis ama Tu im eleqtruli
Tvisebis cvlilebis registraciaa gamoyenebuli
(gamtarebis eleqtroli winaRobisa da eleqtrotevadobis
cvlileba, kristaluri mineralis zedapirze eleqtuli
160
muxtebis warmoqmna da sxv. mag., wnevebi 1 gpa-mde manomet-rebiT izomeba. ufro maRali wnevebis gazomva iseTi
liTonuri Senadnobebisgan damzadebuli gadamwodebiT
xdeba, romelTa eleqtruli winaRobac wnevebis cvlile-
baze damokidebulebiT icvleba). aseT xelsawyoebs mie-
kuTvneba winaRobis manganiniani manometrebi, piezo-
eleqtruli manometrebi, romlebSic kvarcis, turma-
linis an segnetis marilis Kkristalebia gamoye-
nebuli, tevadobiani manometrebi, ionizaciuri da sxv.
metrologiuri daniSnulebis mixedviT wnevis
gasazomi xelsawyoebi iyofa sanimuSo (etalonur) da
samuSao manometrebad. sanimuSo iseT xelsawyos
ewodeba, romelic sxva sazomi xelsawyoebis Sesamow-
meblad gamoiyeneba. isini sizustis maRali klasiT
(tvirTdguSiani manometrebi_0,05; 0,2, xolo zambariani
manometrebi_0,15; 0,25; 0,4) xasiaTdeba. samuSao sazomi
xelsawyoebi ewodeba yvela sazom xelsawyos, romlic
uSualod gazomvebs emsaxureba. sxva tipis manomet-
rebis Sesamowmeblad da dasagraduireblad wnevis
zusti gazomvebisa da kontrolisas, maCveneblebis
cifrul mricxvelze gamosatanad da maTi manZilze
gadasacemad gamoiyeneba dguSiani manometrebi.
daniSnulebis mixedviT wnevebis gasazomad praqtikaSi
gamoyenebuli xelsawyoebi Semdeg ZiriTad jgufebad
iyofa:
manometri_Warbi wnevis sazomi;
vakuummetri_vakuummetruli wnevis (gazis gauxSoebis,
vakuumis) sazomi;
manovakuummetri_vakuummetruli da Warbi wnevis
sazomi;
barometri_atmosferuli wnevis sazomi;
161
barovakuummetri_absoluturi wnevis sazomi;
diferencialuri manometri_sxvaobis sazomi or
wnevas Soris;
tonometri_arteriuli wnevis sazomi;
dawnevasazomi_ mcire (0-dan 0,6...100 kpa-mde) Warbi wnevis
sazomi araagresiul garemoSi;
wevasazobi_vakuummetruli wnevis sazomi [(-100,0. . . . . .
-0,6-dan) 0 kpa-mde diapazonSi]; wevadawnevasazobi_Warbi da vakuummetruli wnevis
sazomi -50,0. . . 0. . . +50,0 kpa diapazonSi.
manometri aris xelsawyo, romelic airebisa da
siTxeebis wnevis gasazomad gamoiyeneba. asxvaveben
absoluturi wnevis (nulidan, anu sruli vakuumidan
aTvlil) da Warbi wnevis (rodesac wneva atmosferuls
aRemateba, absolutur da atmosferul wnevebs Soris
sxvaobis) gasazom manometrebs. or wnevas Soris
sxvaoba diferencialuri manometriT izomeba.
atmosferuli wnevis Sesabamisi wneva izomeba baromet-
riT, xolo gauxSoebuli airis wneva_vakuummetriT.
manometrebi adre sxvadasxva erTeulebiT (kgZ/sm2 , bari,
vwy. sv. mm wy. sv. da sxv.) iyo dagraduirebuli. 1979
wlidan manometrebis dagraduireba mxolod paskaliT
warmoebs. manometrebis gazomvis sistemis safuZveli
wnevis mgrZnobiare elementia. sizustis klasis
mixedviT manometrebi iyofa 0,15, 0,25, 0,4, 0,6, 1,0, 1,5, 2,5
da 4,0 sizustis klasebad. rac ufro mcire sididisaa
sizustis klasis maCvenebeli, miT ufro mgrZnobiarea
xelsawyo.
daniSnulebis mixedviT manometrebi SeiZleba daiyos:
a) teqnikur_saerTo teqnikur, eleqtrokontaqtur,
162
specialur, TviTCamwer, sarkinigzo, vibromdgrad,
sanaosno da b) etalonur (sanimuSo) manometrebad.
saerTo teqnikuri gankuTvnilia spilenZis
Senadnobebisadmi araagresiuli airebisa da orTqlis
wnevis gasazomad.
eleqtrokontaqtur manometrs Tavisi eleqtokon-
taqturi meqanizmiT, gasazomi garemos regulirebis
saSualeba aqvs.
specialuri gamoiyeneba Jangbadis, acetilenis, amiakis
wnevis gasazomad (romlebSic afeTqebis Tavidan
asacilebeli RonisZiebebia gaTvaliswinebuli).
etalonuri sizustis maRali klasi gamo (0,15; 0,25; 0,4)
sxva xelsawyoebis Sesamowmeblad gamoiyeneba.
sanaosno_samdinaro gankuTvnilia sazRvao flotSi
saeqspluataciod.
sarkinigzo_gankuTvnilia rkinigzis transportze
eqspluataciisTvis.
TviTCamweri_romlis korpusSic, diagramis qaRaldze,
manometris muSaobis grafikis gadasatani meqanizmia
ganTavsebuli.
ionizaciuri_Zalian dabali wnevis sazomi yvelaze
ufro mgrZnobiare xelsawyo.
manometrebiT sargebloben yvela im SemTxvevaSi,
rodesac aucilebelia wnevis sididis codna, kon-
troli da misi daregulireba. yvelaze ufro xSirad
isini TboenergetikaSi, qimiis, navTobqimiis, metalur-
giis da kvebis mrewvelobis dargebSi gamoiyeneba.
tonometri_arteriuli wnevis sazomi xelsawyo. dRe-
isaTvis arsebobs ori saxis: meqanikuri da eleqtro-
nuli.
meqanikuri tonometri_xelsawyo muSaobs, e.w.,
korotkovis tonebis gamoyofisa da fiqsaciis princi-
163
piT. manometris Cveneba pirveli tonis gaCenis
momentSi Seesabameba sistoluri (zeda) arteriuli
wnevis sidides, xolo bolo tonebis Sewyveta Seesa-
bameba diastoluri (qveda) arteriuli wnevis mniSvne-
lobas. (tonometris Cveulebriv variants nebismier ojaxSi
SeiZleba SexvdeT). janmrTelobis dacvis saerTaSoriso
organizacia utyuarad mxolod (eqimis mier) meqanikuri
tonometrebiT Catarebul gazomvebs Tvlis.
eleqtronuli tonometri_xelsawyo, romelic rea-
girebs sisxlZarRvebis kedlebis rxevebis intensi-
vobaze manJetSi aRZruli mikropulsaciiT. mikrosqe-
mebis saSualebiT, monacemebi sistoluri da diasto-
luri wnevebisa da pulsis Sesaxeb fiqsirdeba
Txevadkristalur displeize.
164
terminebi da ganmartebebi
alveolebi (frang. alvéoles)_filtvebSi bronqebis boloebze
arsebuli uwvrilesi buStebi, romlebSic sunTqvis dros haeri
Sedis.
alveoluri wneva_alveolebSi arsebuli haeris wneva.
anizotropia_1. TvisebaTa sxvadasxvaoba kristalur sxeu-
lebSi, sxvadasxva kristalografiuli mimarTulebiT. 2.
masalis an garemos fizikur TvisebaTa sxvadasxvaoba
mimarTulebaze damokidebulebiT.
aproqsimacia (laT. approximare-miaxloeba)_1. miaxloeba, daax-
loeba. 2. maTemat. raime sididis (an geometriuli obieqtis)
miaxloebiTi gamosaxuleba martivi sidideebiT.
anticikloni _ maRali atmosferuli wnevis mdgradi are.
artefaqti (laT.artefaktum_xelovnurad gakeTebuli)_movlena,
sagani, sagnis an procesis Tviseba, romlis bunebrivi mizeziT
gamovlena, dasakvirvebel pirobebSi, SeuZlebeli an nakleb-
mosalodnelia. artefaqtis gaCena dasakvirvebel procesSi
mizanmimarTul Carevaze an romelime gauTvaliswinebeli
faqtoris (faqtorebis) arsebobaze miuTiTebs. (termini,
sxvadasxva sferoSi sxvadasxva mniSvnelobiT ixmareba).
dacarva_dagrexilis (daxveulis) daSla (gaSla).
dawnevasazomi_araagresiuli airebis mcire Warbi wnevis
gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba kontrolis, regulirebis
da sawarmoo procesebis avtomaturi marTvisTvis).
diapazoni_raime sididis cvalebadobis are (X-dan У-mde). diastola (berZn. distόla)_gulis kunTis ritmulad ganmeo-
rebadi erT-erTi faza_moduneba (moSveba), romelic mis
SekumSvas (sistolas) mosdevs.
diastoluri wneva_sisxlis arteriuli wnevis minimaluri
sidide, gulis gafarToebis momentSi (fonendoskopSi
xmianobis Sewyvetis momenti).
enanTiotropia_polimorfizmis ori saxidan erT-erTi
(meorea monotropia), romelic gansazRvruli tempera-
turisa da wnevisas polimorfuli modifikaciebis erTi
saxidan meoreSi gadasvlis SeqcevadobiT xasiaTdeba.
165
eqstensiuri [laT.extensivus_rac farTovdeba (gafarToebadi),
rac grZeldeba (dagrZelebadi)]_rac dakavSirebulia
raodenobriv da ara xarisxobriv zrdasTan. mag., ekonomi-
kuri meurneoba, romelic viTardeba, upiratesad, damate-
biTi materialuri da adamianuri resursebiT da ara teq-
nikuri progresiT. misi sapirispiro terminia intensiuri.
eqstrapolacia (laT. extra-ze, gareSe+ polire-gluvad keTeba)_
mecnieruli kvlevis meTodi, romelic dakvirvebis Sedegad
movlenis erT nawilze miRebuli daskvnebis mis meore
nawilze gavrcelebaSi mdgomareobs.
Termodinamikuri sistema_garemomcveli aridan realuri an
warmosaxviTi sazRvrebiT gamoyofili makroskopuli
sxeuli, romelic SeiZleba daxasiaTdes Termodinamikuri
parametrebiT (moculoba, temperatura, wneva da sxv.).
Termoelementi_eleqtruli wredi (an wredis nawili), rome-
lic sxvadasxvagvari gamtarebis an naxevargamtarebisgan
Sedgeba da iZleva misi gamoyenebis saSualebas romelime
Termoeleqtruli movlenis praqtikuli miznebisTvis.
izoentropiuli procesi_ucvleli entropiis pirobebSi
mimdinare Termodinamikuri procesi.
izoTermuli procesi_mudmivi temperaturis pirobebSi
mimdinare Termodinamikuri procesi.
izotropuloba_struqturisa da fizikuri Tvisebebis erT-
gvarovnoba yvela mimarTulebiT.
intensiuri_ 1. gaZlierebuli, daZabuli. udidesi mwarmoeb-
lobis momcemi (sapirispiroa eqstensiuri). 2. naTeli,
gajerebuli (ferze ityvian).
intensiuri fizikuri sidide (frang. intensif, laT. intensio_ daZabuloba, gaZliereba)_daZabuli mdgomareobis gamomxat-
veli sidide.
interpolacia (laT. interpolate_Secvla, damaxinjeba)_1. teqs-
tSi raime sityvis an frazis TviTneburi CarTva (gadawe-
risas, redaqtirebisas). 2. maTemat. funqciis mniSvnelobis,
rigi monacemebiT misi Sualeduri mniSvnelobis povna
(sapirispiroa eqstrapolacia).
komponenti_fizikur-qimiuri sistemis damoukidebeli Semad-
geneli nawili.
166
kondensirebuli sistema_sakuTari orTqlis wnevaze ufro
meti wnevis qveS myofi sistema.
koncentracia (Zabvebis)_zedapiris formis sxvadasxvagvar
cvlilebebTan an deformirebuli sxeulis kveTis momijnave
mcire ubnebze didi Zabvebis Tavmoyra. Zabvebis gamomwvevi
faqtorebia: naxvretebi, siRrue, bzarebi, amonaCarxebi,
naserebi, kuTxeebi, xraxni, agreTve zedapiris uswormas-
worobani (kawrulebi, naWdevebi, SenaduRi nakeri da sxv.).
manganini_11,5_13,5 % Mn-isa da 2,5_3,5 % Ni-is Semcvelobis
preciziuli Senadnobi spilenZis fuZeze. gamoirCeva kuTri
eleqtruli winaRobis didi mudmivobiT.
manometri (berZn. manόs_meCxeri, aramkvrivi, gauxSoebuli)
_airis an siTxis wnevis sazomi xelsawyo.
mgrZnobiare elementi (wnevis)_wnevis romelime sidideSi
pirveladi gardamqmneli.
molaluroba (xsnaris)_1000 g gamxsnelSi, molebis ricxviT
gamosaxuli, gaxsnili nivTierebis Semcveloba.
moli_nivTierebis raodenobis erTeuli, igi tolia
nivTierebis im raodenobisa, romelic imden struqturul
elements (atomi, molekula, ioni da sxv.) Seicavs, ramden
atomsac Seicavs 0,012 kg 12C. (atomebis ricxvi, romelsac 12C-is 1 moli Seicavs warmoadgens avogadros ricxvs NA=
6,022 1023 moli-1. aqedan gamomdinareobs, rom yvela
nivTierebis erTi moli struqturuli elementebis erTsa
da imave NA ricxvs Seicavs. nivTierebis raodenobis am
erTeulis moZvelebuli saxelwodebebia: gram-atomi, gram-
moli, gram-molekula, gram-ioni, gram-ekvivalenti,
romlebic Secvlilia universaluri saxelwodebiT moli).
moluri masa_erTi moli nivTierebis masa. (kg/mol.).
moluri moculoba_sidide, romelic erTi molis moculo-
bis tolia.
moluroba (xsnaris)_1 l gamxsnelSi molebis ricxviT
gamosaxuli, gaxsnili nivTierebis Semcvelobis xsnaris
koncentracia.
monotropia_polimorfizmis erT-erTi saxe, romlis dro-
sac arastabiluri polimorfuli mdgomareobidan stabi-
lurze (ukugadasvlis gareSe) gadasvlaa SesaZlebeli
167
normaluri wneva_sistemis gareSe erTeuli, romelic
normaluri Tavisufali vardnis aCqarebisas 0 0C-ze, 13595,1 kg/m3 simkvrivis mqone, 760 mm vwy svetis wnevis tolia.
paralaqsi_erTi da imave sagnisken ori sxvadasxva wer-
tilidan mimarTuli dakvirvebis ori xaziT warmoqmnili
kuTxe.
parametri_raime sagnis an movlenis ZiriTadi Tvisebebis
damaxasiaTebeli sidide an sidideebi.
polimorfizmi_zogierTi nivTierebis Tviseba, ramdenime kris-
talur mdgomareobaSi sxvadasxva struqturiT arsebobdes.
polimorfuli gardaqmna_myar mdgomareobaSi liTonis an
homogenuri myari fazis erTi alotropiuli formis meore-
Si gadasvla.
refraqcia_talRebis (sinaTlis, radiotalRebis) gavrce-
lebis mimarTulebis gamrudeba (damaxinjeba) gamowveuli
garemos araerTgvarovnobiT (optikuri araerTgvarovnobiT,
temperaturis cvlilebiT, dieleqtrikuli SeRwevvadobis
cvlilebiT da sxv.).
sizustis klasi_xelsawyos ganzogadebuli maxasiaTebeli,
romelic gazomvis sizusteze moqmed standartiT dasaSveb
ZiriTad da damatebiT cdomilebebs axasiaTebs.
sistema_1. simravle urTierTdakavSirebuli elementebisa,
romelic gansazRvrul mTlianobas, erTobliobas warmo-
qmnis. 2. garemodan warmodgeniT gancalkevebuli sxeuli an
urTierTqmedebaSi myofi sxeulTa jgufi.
sistola (berZn. sistolé)_gulis kunTis ritmulad ganmeore-
badi erT-erTi faza_SekumSva, romelic mis modunebas
(diastolas) mosdevs.
sistoluri wneva_sisxlis arteriuli wnevis maqsimaluri
sidide, gulis SekumSvis momentSi (fonendoskopSi
xmianobis aRZvris momenti).
teqnikuri atmosfero_sistemis gareSe erTeuli, romelic 1
sm2 farTobze, normaluri, Tanabrad ganawilebuli 1 kgZ-iT
gamowveuli wnevis tolia.
titranti _ mocemuli raodenobis saanalizo nivTierebas-
Tan sareaqciod daxarjuli (moculobiTi raodenobiT)
zustad cnobili koncentraciis reagenti.
168
titri (frang. titre_xarisxi, daxasiaTeba)_xsnaris koncen-
tracia, romelic 1 ml xsnarSi gaxsnili nivTierebis rao-
denobiT (gramebSi) gamoisaxeba an nivTierebis im raodeno-
biT, romelic mocemuli xsnaris erT ml-Tan reagirebs.
titrimetriuli analizi (titrimetria)_raodenobrivi
analizis meTodi. igi efuZneba mocemuli raodenobis gansa-
sazRvri nivTierebis reaqciisTvis saWiro zustad cnobili
koncentraciis reaqtivis moculobis gansazRvras.
uwyveti garemo_meqanikuri sistema, romelsac Sinagani
Tavisuflebis xarisxis usasrulo raodenoba aqvs.
fizikuri atmosfero_760 mm vwy-is svetis toli atmosfe-
ruli wneva.
fizikur-qimiuri sistema_sistema, romelSic rogorc ener-
giis, aseve nivTierebis gacvlaa SesaZlebeli.
cikloni_dabali atmosferuli wnevis mdgradi are, rome-
lic uxvi naleqebiTa da Zlieri qarebiT xasiaTdeba.
wevadawnevasazomi_haeris, bunebrivi da kontaqtSi myof
masalebTan araagresiuli sxva airebis Warbi da vakuummet-
ruli wnevebis gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba kontrolis,
regulirebis da sawarmoo procesebis avtomaturi marTvi-
sTvis).
wevasazomi_haeris, bunebrivi da kontaqtSi myof masalebTan
araagresiuli sxva airebis Warbi da vakuummetruli
wnevebis gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba sacecxleebSi,
saqvabeebSi da sxv. kontrolis, regulirebis da procesebis
avtomaturi marTvisTvis).
homogenuri narevi_erTgvarovani narevi.
169
literatura
1. И. ЮМ-Розери, Дж.Христиан, В.Пирсон. Диаграммы равновесия металлических систем. М.: Государственное научн. техн. изд-во по черной и цветной металлургии. 1956. 400 c. 2. qse. Tbilisi. 1975_1987. 3. БСЭ. М.: «Советская энциклопедия»ю 1970 – 1978. 4. SuraZe o. araorganuli masalaTmcodneobisa da metalur-
giis terminTa ganmartebiTi leqsikoni. Tbilisi. 2008. 776 gv.
5. М. Хансен, Л. Андерко «Структуры двойных сплавов» 6. А.Г. Сосновский, Н.И. Столярова. Измерение температур. Издательство комитета стандартов, мер и измерительных приборов при совете министров СССР. М.: 1970. 258 с. 7. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0% BD%D1 % 86% D0%B5%D0%BD Концентрация растворов 8. http:// all-about-water.ru/concentration.php 9. http://chemistry.ru/course/content/chapter6/section/paragraph2/theory.html 10. http://www.xumuk.ru/encyklopedia/2115.html 11. http://www.alhimik.ru/teleclass/konspect/konsp7-01.shtml 12. http://shkola.1v/index.php?mode=cht&chtid=377. 13. http://www.chemistry.ssu.samara.ru/chem3/z23.htm 14. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0%B5% D1%80...... Температура 15. http://www.temperatures.ru/slovar/slovar. php?1page=18 16. http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=22744 17. http://www.temperatures.ru/newmet/newmet. php?page=1 18. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%B9% D0% B D%D0%B0...Тройная точка 19. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%B9% D0% BD%D0%B0...Тройная точка воды 20. http://www.xumuk.ru/enciklopedia/2/4606.html 21.http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0 % BE%D0%B...Томсон , Уильям 22. http://www.temperatures.ru/kelvin/kelvin. php 23. http://www.temperatures.ru/kelvin/kelvin. php?page=2 24. http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=1 25. http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=3 26. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%B2% D0% BB%D0B5%..... плавление 27. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%..... Температура плавления
170
28. http://delta-grup.ru/bibliot/3k/6-1.htm 29. http://stroyunid.ru/page-175.htm 30. http://www.mtomd.info/archives/1076 31. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BA%D0%B2% D0% B8%D0%B4%.....Ликвидус 32. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%Bf%D0%B5% D0% BD%D0%B8%.....Кипение 33. http://irodov.nm.ru/const/tempkip.htm 34. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%87%D0%BA% D0% B0_%D0%9A..... Точка Кюри 35. http://www.chemport.ru/chemical_encyclopedia_article_1876.html Кюри Точка 36. ru.wikipedia.org/wiki/Точка Нееля 37. http://n-t.ru/nl/fz/neel.htm 38. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%..... Температура Дебая 39. www.metallobaza.com/abc/t/1939.htm 40. dic.academic.ru/dic.nsf /.../ Температура 41. ru.wikipedia.org/wiki/ Рекристализация 42. http:www.megabook.ru/Article.asp?... 43. materiology.info/…temperatura_rekris… 44. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%... Температура вспышки 45. …wikipedia.org/…/Температура_вспы... 46. www.xumuk.ru/enciklopedia/831.html 47. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5% D1%80%.....температура воспламенения 48. dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/77275 49. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF %D0% B5%D1%80%.....температура самовоспламенения 50. http://www.mtomd.info/archives/328 51. http://www.domremstroy.ru/metall/met05.html 52. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B5% D0% BD%D0%B8%...Горение 53. http://www..studfiles.ru/dir/cat41/subj1230/file16285/view156374/ page2. html 54. http://www.spruce.ru/diagnostics/thermometry/01.html 55. http://afriso.ru/information/termometri/ 56. http://www.kipinfo.ru/info/stati/?id=103 57. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC% D0% BE%D0%BF...Термопара 58. http://radioradar.net/hand_book/documentation/terpara.html
171
59. http://www.gosthelp.ru/gost/gost18660.html 60.http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=en&sl=ru&u=http: //kip-pribori.ru/ter... 61. http://webstore.iec.ch/webstore/webstore.nsf/artnum/002335 62. http://www.lesey.com/products/catalog/connect-4.htm 63. http://www.e-automation.ru/sensortermo 64. http://ru.wikipedia.org/wiki/Пирометр 65. http://moikompas.ru/compas/pirometr 66. http://www.omsketalon.ru 67. http://www.omsketalon.ru/ ?action=radterm 68. http://www.tesey.com/products/ 69. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D0% B2%D0 % BB% D0%B5%D0%BD… Давление 70. http://www.medpulse.ru/encyclopedia/4478.html 71. http://www.ru.convert-me.com/ru/convert/pressure 72. http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_ach2.cgi?REgirltol 73. http://www.dvgu.ru/meteo/book/def.htm 74. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE% D1% 81%D1%84%D... Атмосферное давление 75. http://geography.kz/slovar/atmosfernoe-davlenie/ 76. http:/www.sudno1.ru/pressure.shtml 77. http:/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%81D0%BA%D0% B0% D0%BB%... Паскаль (единица измерения) 78. http://wapedia.mobi/ru/%D0%9F%D0%B0%D1%81D0%BA%D0% B0% D0% BB%D1%... Паскаль (единица измерения) 70. http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/fizika/FIZIKA_VISOKIH_ DAVLENI.html 80. http:/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%%98%D0%B7%D0%BC%D0%B5% D1% 80%D0%B5%D…Измерение давления 81. http://www.ukkip.ru/index.php?option... 82. http://www.kipstory.ru/pribori/razvitie/ 83. http://www.manoton-tmz.ru/content/115.html 84. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0% BE% D0%BC%D0%B5%...Манометр 85. http://ru.teplowiki.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0% BE%D 0%BC%D0%B5%... Манометр 86. http://bibliotekar.ru/spravochnik-114-gazovoe-oborudovanie/22htm 87. http://spinet.ru/public/tonometr.php
top related