alatoo academic studiesМААНИСИ Адилова Г. 45 dİlbİlİmİn Özellİklerİ ve...

Журнал «Alatoo Academic Studies»включен в Перечень рекомендованных Национальной аттестационной комиссией Кыргызской Республики рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)

.iaaomnim Volume 7 - Number 1 - Year 2012 CONTENTS

ПРИРОДА И ОСОБЕННОСТИ ЭТНИЧЕСКИХ КОНФЛИКТОВ СОВРЕМЕННОСТИ Аалиева Гульзат 12 PEACE-BUILDING AS A PEACE OPERATION Yasar Sari 20 РОЛЬ ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ В ПРЕОДОЛЕНИИ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО КРИЗИСА Джунушалиева Замира 29 ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА КАК ПРИЧИНА ВОЗНИКНОВЕНИЯ ЛОКАЛЬНЫХ КОНФЛИКТОВ Алымбеков К.А. 31 ИННОВАЦИИ В КУЛЬТУРЕ ДУНГАН В ПРОЦЕССЕ ИХ СБЛИЖЕНИЯ С ДРУГИМИ НАРОДАМИ КЫРГЫЗСТАНА Миникеева Альбина 33 ВНЕШНЯЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ: КОНФЛИКТНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ ИММИГРАЦИОННОГО ВЫЗОВА Мамырканов М.А. 36 ВКЛАД МЕЖДУНАРОДНОГО СООБЩЕСТВА В СТАБИЛИЗАЦИИ КОНФЛИКТНОЙ ОБСТАНОВКИ В КЫРГЫЗСТАНЕ Сатиева Ж.С. 42 СТУДЕНТТЕРДИ УЛУТТУК БААЛУУЛУКТАРГА ШЫКТАНДЫРУУДА КААДА-САЛТТАРДЫН МААНИСИ Адилова Г. 45 DİLBİLİMİN ÖZELLİKLERİ VE GELİŞİMİ Bahargül Alım 49 HYDROPOLITICS IN CENTRAL ASIA Ormushev Kubanychbek 54 НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА КЫРГЫЗСТАНА В ОТНОШЕНИИ ЭТНИЧЕСКИХ МЕНЬШИНСТВВ ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ: КРАТКИЙ ОЧЕРК Эдилова Мариям 60 МЕЖДУНАРОДНЫЕ ШКОЛЫ КАК ИНСТРУМЕНТ ТОЛЕРАНТНОСТИ Асан уулу Талант 63 TÜRKİYE-TÜRKİ CUMHURİYETLER İLİŞKİLERİNE ETKİ EDEN OLUMLU FAKTÖRLER İbrahim Koncak 69 ANALYSIS OF PRIORITY SECTORS IN POST-INDEPENDENCE TURKMENISTAN Ercan Ekmekcioglu & Ahmet Dinc 77 КОРПОРАТИВДИК МАДАНИЯТ ТҮШҮНҮГҮНӨ БЕРИЛГЕН АНЫКТАМАЛАРГА КАРАТА ХРОНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ Нажимудинова Сейил 89 ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ АЛЧА СӨЗҮНҮН КЕЛИП ЧЫГЫШЫ Жылдыз Исмаилова 97

КАТУУ КАБЫКТУУ ЖЕМИШ ӨСҮМДҮКТӨРҮ Жылдыз Исмаилова 100

ИЗМЕНЕНИЯ УДАРЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИМЕНИ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В КОНЦЕ XX-ГО – НАЧАЛЕ XXI-ГО ВВ. Йоанна Вох 105 ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME Gözde Kosa 109 GÜVEN VE ÖRGÜTSEL ANLAMI Mine Halis 121 ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН ӨЗГӨЧӨЛҮКТӨРҮ ЖАНА АЛАРДЫН ИЗИЛДЕНИШИ Назаркул кызы Анархан 132 К.ЖУСУПОВ - РЕДАКТОР ЖАНА ПУБЛИЦИСТ Т. Назаркул Кызы 136 ОКУУЧУНУН ЧЫГАРМАЧЫЛ АКТИВДҮҮЛҮГҮН КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ КЛАССТАН ТЫШКАРКЫ ИШМЕРДҮҮЛҮКТҮН МҮМКҮНЧҮЛҮКТӨРҮ Хикмет Жан 141 «ДИВАНДЫН» КОТОРМОЛОРУ ЖӨНҮНДӨ Cайдалиева Алтынай 145 ТУРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫК КАРАЖАТТАРДЫН БЕРИЛИШИ ЖАНА АЛАРДЫН ФОРМАЛДЫК ЖАНА СЕМАНТИКАЛЫК ОЗГОЧОЛУКТОРУ Mehmet İli 148 FISCAL ISSUES IN CONDUCTING MONETARY POLICY IN THE KYRGYZ REPUBLIC Kerimkulova Gulnur 151 MAIN FACTORS OF COUNTRY’S ECONOMIC GROWTH IN MODERN CONDITIONS Ahmet Sahin 160 АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ ДЕНЕЖНОЙ МАССОЙ И ИНФЛЯЦИЕЙ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ Бектенова Дамира & Атабаев Нурлан 165 АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ НА ДЕНЕЖНУЮ МАССУ КОЭФФИЦИЕНТА ДОЛЛАРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ Атабаев Нурлан 171 ТҮРКТӨРДҮН КОНЦЕПТОСФЕРАСЫНДА СӨЗ КОНЦЕПТИНЕ БАЙЛАНЫШТУУ МАКАЛ - ЛАКАПТАР Чолпонкулова Гулзат 176 ТАБЫШ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨР ЖАНА АЛАРДЫН СЕМАНТИКАЛЫК (МААНИЛИК) ТОПТОРУ Ергун Кожа 181 ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ YANSIMA SÖZCÜKLER ÜZERİNE Ergün Koca 188 DİLİN DUYGU DEĞERİ Ayşen Koca 197 FUZULİ’ NİN ‘’BENİ CÂNDAN USANDIRDI CEFÂDAN YÂR USANMAZ MI/ FELEKLER YANDI ÂHIMDAN MURÂDIM ŞEM'İ YANMAZ MI’’ GAZELİNİN TAHLİLİ Ayşen Koca 203

ALATOO ACADEMIC

STUDIES

International Scientific Journal

a

publication of

International

Ataturk Alatoo University

Address: Microregion Thunguch, Gorky Street, 72048 Bishkek KYRGYZSTAN Tel: +996 312 631425 +996 312 631426 Fax: +996 312631428

E-mail: [email protected] Журнал Кыргыз Республикасынын Юстиция министирлигинде катталган, каттоо куболугу № 969.

ALATOO ACADEMIC STUDIES ISSN: 1694-5263

Журнал «Alatoo Academic Studies»включен в Перечень рекомендованных Национальной аттестационной комиссией Кыргызской Республики рецензируемых периодических изданий (Приказ № 2 от 12 февраля 2008 г.)

ALATOO ACADEMIC STUDIES

Volume 7 - Number 1 - Year 2012

(International Scientific Journal)

a

publication

of

International Ataturk Alatoo University

Bishkek, KYRGYZSTAN

March 2012

ISSN: 1694-5263

Alatoo Academic Studies………………………………….………………………………………………...Vol 7, No1, Year 2012

3


4

AIM AND SCOPE OF THE JOURNAL

Alatoo Academic Studies is a peer-reviewed refereed journal published semiannually by International Ataturk Alatoo University (Bishkek, capital of Kyrgyz Republic), one of leading international universities of both Kyrgyzstan and Central Asia with its multi-language focus in education. The journal’s mission is to enlarge Eurasian scholarsip in different fields. The journal intends to deal with subjects ranging from economics, business, politics, humanities, sociology, religion, linguistics, applies sciences, engneering and other fields. The regional focus, Eurasian one, has a special place in the journal’s mission. So, those articles concerning Eurasian scholarship will be specially welcomed by the journal. The journal’s focus is the problems and new phenomena caused by social, economic, political, cultural changes in newly independent states of the ex- Soviet Union. Since transition brought many different things to the related countries, the journal especially seeks original papers dealing with all aspects of these changes. Though the major focus of the journal is on Eurasia, papers dealing with other subjects can also be acccepted. Especially, inter disciplinary studies having views from different perspectives are valued for the journal. The journal accepts articles, research notes, book reviews, etc. in English, Turkish, Kyrgyz and Russian languages.


5

EDITOR Prof. Dr. Ali AYATA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) CO-EDITOR Prof. Dr. Mariam EDILOVA, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL COORDINATOR Bedelbai MAMADIEV, International Ataturk Alatoo University (Bishkek, KYRGYZSTAN) JOURNAL MAILING ADDRESS: International Ataturk Alatoo University Microregion Tunguch Gorky Street, 720048, Bishkek, KYRGYZSTAN JOURNAL WEB ADDRESS: www.iaau.edu.kg/aas JOURNAL CONTACT E-MAILS: Bedelbai MAMADIEV, (journal coordinator) at [email protected]


6


7

JOURNAL SCIENCE BOARD

Prof. Dr. Ali AYATA International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Acad.Prof.Dr.Altay BORUBAEV (Mathematics) Kyrgyz National Attestation Committee (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Erol ORAL Turgut Ozal University (Turkey) Prof. Dr. Ibrahim HASGUR, (Statistics & Law) TBMM (Turkey) Prof. Dr. Mariam EDILOVA, (Philosophy) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Valentin BABAK (Information Technology in Economics) Kyrgyz Technical University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Vildan SERIN (Central Asian Economies) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Beyshebay Usubaliev (Kyrgyz Language)East University named Mahmoud Kashgary Barskany (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Tashpolot SADYKOV (Turkish Language) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Niyazi ARI, (Electronics&Computer Science) University of Technology-Zurich (Switzerland) Prof. Dr. Samandar ISKANDAROV, (Mathematics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Ismail OZSOY, (Economic History) Fatih University (Turkey) Prof. Dr. Asylbek IBRAEV (Phonetics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Prof. Dr. Hasan SELCUK, (Law) Marmara University (Turkey)

Assoc. Prof. Dr. Zinaida KARAYEVA (Literature) Kyrgyzstan International University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Orozbek KOCOGULOV (Physics) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assoc. Prof. Dr. Mehmet ORHAN (Econometry) Fatih University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Ihsan YILMAZ, (Socio-legal studies, Law and Politics, Religion and Secularism) University of London (United Kingdom) Assoc. Prof. Dr. Cihan BULUT, (Economic Policy) Qafqaz University (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexander TSOY (Russian Language) Litarature Institute of A.M. Gorki (Russian Federation) Assoc. Prof. Dr. Vedat KIRAY, (Electronics, Robotics & Fuzzy Logic) Turgut Ozal University (Turkey) Assoc. Prof. Dr. Mesut YILMAZ, (Ecomomics) Suleyman Demirel University (Kazakhstan) Assis. Prof. Dr. Reha YILMAZ (International Relations) Cankiri Karatekin University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Mustafa AKIN, (Development Economies) Maltepe University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Ibrahim KELES (Accounting) International Ataturk Alatoo University (Kyrgyzstan) Assis. Prof. Dr. László VASA, (Management) Szent István University (Hungary) Assis. Prof. Dr. Ghiyath NAKSHBENDI (International Business) Sangamore Group (USA) Assis. Prof. Dr. Lutfu SAGBANSUA, (Operations Management) Turgut Ozal University (Turkey) Assis. Prof. Dr. Yasar AYYILDIZ (Fiscal Policy) Abant Izzet Baysal University (Turkey)


8


9

CALL FOR PAPERS AND SUBMISSION GUIDELINES

CALL FOR PAPERS

Alatoo Academic Studies is a double-blind refereed journal which seeks togather original and unpublished academic papers. The journal accepts original papers dealing with scholarship in economics, business, international relations, humanities, sociology, religion, linguistics, literature, applied sciences, engineering, etc. Those papers focusing on newly independent states will be especially welcomed. The journal accepts articles, research notess, book reviews. The manuscripts can include theoretical, conceptual, empirical and case study meaningful contributions which will advance our understanding in the related areas. The journal is semiannually published. The deadlines for submissions are March 1 and September 1. All submissions will be subjected to “double blind” peer review.

SUBMISSION GUIDELINES

Papers should be submitted via e-mail (in word format) to [email protected]. BEFORE YOUR SUBMISSION, PLEASE READ CAREFULLY (PROOF-READING) YOUR PAPER TO

MAKE SURE IT HAS NO SPELLING AND GRAMMAR MISTAKES, AND FOLLOW THE INSTRUCTIONS STATED BELOW TO FORMAT YOUR PAPER. PAPERS WITH MISTAKES AND WRITTEN NOT CONFORMING TO THE FORMAT GUIDELINES BELOW WILL BE RETURNED TO THE CORRESPONDING AUTHOR(S) Paper format: The submission will include - The title of the paper, - Name of author(s) and affiliation(s), - Contact information of the corresponding author - An abstract of maximum 250 words (all papers should also include an abstract written in English if the paper is not written in English) - Key words (up to 5) - All papers should be double-spaced with 11 font size (Times New Roman) - Margins should be (4 cm) at the left, (2.5cm) at the top, bottom and right - Before and after paragraphs 6 cm. - Limits: Approximately 20 pages. If your paper is longer than these limits, we recommend you to shorten it before the submission. Reference Style Please use in-text reference style, not endnotes style! Examples: …Fisher and Madet (2000) state that… …this result has been obtained in a recent study (David, 1997). At the end of your paper, please give the full citation as indicated below: Journal Articles Fisher, J. and Madet, G. (2000), Implications of Globalisation, Journal of Business Development, 34(2): 102-

123 Books Mariam, G. J. (1999), Managing the Change, Basic Books: New York.


10

Papers David, H. (1997), Radon Risk Models', in A.R. Knight and B.Harrad (eds.) Indoor Air and Human Health, Proceedings of the Seventh Life Sciences Symposium; 29-31 October 1981; Knoxville, USA. Amsterdam: Elsevier, pp 69-78. Chapters in Edited Books Teece, D.J. (1987), Capturing Value from Technological Innovation: Integration, Strategic Partnering and Licensing Decisions, in R.B. Guile and H. Brooks (eds.) Technology and global industry: Companies and Nations in the World Economy, Washington DC: National Academy Press, pp.19-38. Dissertations Salk, J.E. (1992), Shared Management Joint Ventures: Their Developmental Patterns, Challenges and Possibilities, Unpublished Ph.D Dissertation, Sloan School of Management, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, MA. Online documents Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, [www document] http://www.jibs.net (accessed 13 January 2003). Online journal articles Van de Vliert, E. (2002), Thermoclimate, Culture, and Poverty as Country-level Roots of Workers' Wages, Journal of Business, doi:10.1057/palgrave.jibs.8400007


11

Selected articles from the conference on “Peaceful Coexistence in a World of

Diversity in Global Era”

BISHKEK, KYRGYZSTAN – OCTOBER 11, 2011


12

ПРИРОДА И ОСОБЕННОСТИ ЭТНИЧЕСКИХ КОНФЛИКТОВ СОВРЕМЕННОСТИ

Аалиева Гульзат Карыбековна – кандидат философских наук, докторант Института философии и политико-правовых исследований НАН КР

Сегодня на постсоветском пространстве национальный фактор все больше

приобретает политическую окраску, так как нация выступает активным субъектом политики, а национальные отношения - важнейшим элементом социально-политических отношений общества. Межнациональные отношения тем самым становятся крупной проблемой, которая затрагивает политические процессы и институты бывшего СССР, где в процессе модернизации общественной системы обнаружились острые межнациональные противоречия и конфликты.

Конфликт - неизбежный результат всякой системы управления, любой иерархически

организованной системы. «Социальный конфликт существует в том случае, когда две или большее количество сторон убеждены в том, что цели их деятельности несовместимы» (Krisberg, 1982). Если исходить из этой посылки, то конфликты в определенном смысле неизбежны, однако в кризисном нестабильном обществе по сравнению со стабильным значительно большее число «сторон» выдвигают несовместимые друг с другом «цели деятельности», не говоря уже об интересах, именно поэтому в просторах бывшего СССР, частью которого были суверенные государства современной Центральной Азии уже с середины восьмидесятых годов число и разнообразие конфликтов (политических, экономических, культурных и, учитывая полиэтничность государства, этнических) растет в геометрической прогрессии.

Существование конфликта обусловлено существованием социальных неравенств. Эта

посылка лежит в основе теории Р. Дарендорфа, одного из наиболее известных конфликтологов нашего времени (Dahrendorf, 1969). С его точки зрения, для регулирования конфликта важны три обстоятельства.

Во-первых, наличие ценностных предпосылок. Каждая из сторон конфликта должна

признавать наличие конфликтной ситуации, и в этом смысле ее исходная ситуация заключается в том, что за оппонентом признается само право на существование, что, конечно, вовсе не означает признания справедливости его содержательных интересов. Иными словами, регулирование конфликта невозможно, если одна из сторон заявляет, что ее оппонент не имеет право на существование, а его позиция лишена всяких оснований.

К слову, именно такое «патовое» положение отличает состояние абхазского конфликта,

где грузинская сторона фактически отрицает само право на существование суверенной Абхазской Республики, в определенном смысле - и грузино-российского конфликта, так как Тбилиси исходит из полного игнорирования претензий абхазской стороны.

Во-вторых, важным моментом в регулировании конфликта является степень

организованности сторон: чем более они организованы, тем легче достичь договоренности и добиться исполнения условий договора. И напротив, диффузный характер интересов, их расплывчатость затрудняет разрешение конфликтной ситуации.

Если привлечь те же примеры, что и в первом случае, то по этой предпосылке

регулирования конфликта менее организованными представляются «сепаратистские» стороны - карабахская, чеченская, и особенно абхазская. Правительство Саакашвили не было в состоянии даже пресечь военного захвата мирного народа, а интересы Абхазии заметно расходятся с позицией официального Тбилиси.

В-третьих, конфликтующие стороны должны согласиться относительно определенных

правил игры, при соблюдении которых только и возможен переговорный процесс. Эти правила должны предоставлять равенство возможностей для каждой из сторон, т. е. обеспечивать некоторый баланс в их взаимоотношениях.

Последняя предпосылка регулирования фактически во всех конфликтах этно-

национального характера отсутствует, ибо сторона, стремящаяся к отделению (сецессии), уже


13

априори оказывается в неравном положении относительно стороны, представляющей уже существующее государство - субъект международного права. Исходное равенство возможностей может существовать в политических или экономических конфликтах, ибо стороны его в известном смысле равноположены, в то время как государство и часть его, ориентированная на сецессию, обладают неравными политическими статусами (Здравомыслов, 1994).

В отличие от Дарендорфа, исходящего из неизбежности конфликтов, английский

социолог Антони Гидденс разделяет «противоречие» и «конфликт». Как он полагает, противоречия далеко не всегда влекут за собой конфликты. Для превращения противоречия в конфликт необходимо осознание противоположности интересов и соответствующая мотивация поведения. Под конфликтом он имеете виду «реальную борьбу между действующими людьми или группами независимо оттого, каковы истоки этой борьбы, ее способы и средства, мобилизуемые каждой из сторон» (Giddens, 1989).

Иными словами, если экстраполировать позицию А. Гидденса на этническое

пространство, в котором действует иерархия групп и отношения неравенства, то оно изначально внутренне противоречиво (это положение мы называем как раз латентной конфликтогенностью), однако собственно конфликт разворачивается лишь в том случае, когда противоположность интересов не только осознается, но и концептуализируется, становится импульсом действия, в этом, напомним, как раз и проявляется мотивационная функция этничности на стадии ее мобилизации.

Нейл Смелсер в своей теории коллективного поведения справедливо обращает

внимание на иррациональность коллективных действий, приводящих к конфликту. Напомним, что именно иррациональность и является отличительной стороной этничности. Суть его концепции состоит в том, что в развитии коллективных настроений, подготавливающих вспышки насилия и ненависти, одно состояние при определенных обстоятельствах может перейти в другое: ситуация неопределенности приводит к истерической реакции, которая превращает эту неопределенность в абсолютную угрозу, которая в свою очередь может привести к разрушительным массовым действиям. На этом фоне неизбежно формируется образ врага, который ответственен за возникновение угрозы (Smelser N. J., 1962).

Совершенно очевидно, что так называемая перестройка в СССР и последовавшие за

ней процессы политической и экономической трансформации как раз и создали «ситуацию неопределенности», о которой говорит Н. Смелсер, затронув и этническое пространство СССР. Не случайно, образ этнического врага постоянно подпитывает как деятельность национальных движений, так и массовое сознание граждан постсоветских государств. Ведь наличием «вражеских происков» легко объяснить и снижение уровня жизни, и психологический дискомфорт частного человека.

Этническая мобилизация почти всегда развивается на фоне массовой истерии, ибо

одной из важных предпосылок ее возникновения становится обеспечение коллективного, в данном случае этнического, самосохранения, на что обратил внимание еще П. Сорокин в своем объяснении социальной напряженности' (Сорокин, 1992). И в этом, напомним, реализуется защитная функция этничности.

Итак, из всего сказанного выше становится очевидно, что этнический конфликт

является частной формой социального конфликта, а внутренняя противоречивость (латентная конфликтогенность) этнического пространства в случае системного кризиса, т. е. и внешней (социальной) и внутренней (психологической) неопределенности, с большой долей вероятности перейдет во множество открытых трудно разрешимых конфликтов, подпитываемых массовой истерией в форме конструирования образов врага - «чужака», ответственного за все сложности и неурядицы переходного периода.

Все авторы, пытающиеся по-своему определить категорию «этнического конфликта»

исходят из следующих посылок:


14

во-первых, наличия двух или более сторон, которые могут быть представлены национальными движениями, политическими партиями или государственными органами как местными, так и центральными;

во-вторых, оценки ситуации как противоречия между интересами отдельных этнических

(субэтнических) групп внутри единого этнического пространства или между интересами какой-то этнической группы, находящейся в положении национального меньшинства, с одной стороны, и государственными институтами, представляющими интересы титульного народа (национального большинства), - с другой стороны.

Таким образом, самой общей классификацией этнических конфликтов служит деление их на два класса по особенностям противостоящих сторон:

«горизонтальные» конфликты между этническими группами (например, осетино-

ингушский конфликт или ферганский конфликт между узбеками и турками-месхетинцами); «вертикальные» конфликты между этнической группой и государством (например,

чеченский, карабахский или абхазский конфликты). В своем определении А. Ямсков (Ямсков, 1997) концентрирует внимание на конкретных

действиях участников конфликта: «Этнический конфликт - это динамично меняющаяся социально-политическая ситуация,

порожденная неприятием ранее сложившегося статус-кво существенной частью представителей одной (нескольких) из местных этнических групп и проявляющаяся в виде хотя бы одного из следующих действий членов данной группы:

а) начавшейся этноизбирательной эмиграцией из региона, ("исход", "массовое

переселение"), существенно изменяющей местный этнодемографический баланс в пользу "других", остающихся этнических групп;

б) создания политической организации ("национального" или "культурного"

движения, партии), декларирующей необходимость изменения существующего положения в интересах указанной этнической группы (групп) и тем самым провоцирующей ответное противодействие органов власти и/или политическую мобилизацию другой (других) местной этнической группы в защиту статус-кво, вполне удовлетворяющего последних;

в) спонтанных... акций протеста против ущемления своих интересов со стороны

представителей другой местной этнической группы и/или органов государственной власти в виде массовых митингов, шествий, погромов».

В этой дефиниции автор исходит из социально-психологического определения

конфликтных вариантов межгрупповых отношений (Taifel H, 1981). Соглашаясь с ним по существу толкования действий, в которых проявляется наличие конфликтной ситуации, в нашем определении «отправной точкой» является изменение этнического пространства или пересечения этнического и политического пространств.

Под этническим конфликтом мы понимаем социальную ситуацию, обусловленную

несовпадением интересов и целей отдельных этнических групп в рамках единого этнического пространства или этнической группы (групп), с одной стороны, и государства, с другой, на пересечении этнического и политического пространства, выражающуюся в стремлении этнической группы (групп) изменить сложившиеся этнические неравенства или политическое пространство в его территориальном измерении.

Вместе с тем, с нашей точки зрения, этнические конфликты имеют стадиальную

динамику (степень напряженности) и в этом контексте рассмотрения их можно классифицировать по уровню притязаний и форме проявления. В первом случае динамика развития конфликта выглядит следующим образом:

В период зарождения конфликтной ситуации выдвигаются требования, связанные с

повышением роли языка коренного населения региона, национальные движения обращаются к


15

традициям, обычаям, народной культуре, в целом к этнонациональной символике, которая противопоставляется «чуждым» символам и ценностям. Эту стадию можно назвать ценностно-символическим конфликтом, обусловленным защитной и регулятивной функциями этничности.

Вторая стадия характеризуется стремлением перераспределить властные полномочия

в пользу одной этнической группы за счет других групп, изменить этническую иерархию, повысить этнический статус коренных жителей и т. п. На стадии статусного конфликта этничность, актуализированная в форме этнонациональных интересов, становится для местной элиты инструментом «давления» на центральную власть с целью реорганизации существующего этнополитического пространства в свою пользу. Основной становится инструментальная функция этничности.

Третья стадия, вероятная, хотя и не обязательная, доводит развитие конфликта до

выдвижения либо территориальных притязаний в рамках данного этнополитического пространства, либо притязаний на оформление новой этнонациональной государственности, т. е. изменения территориальных контуров существующего политического пространства. Таким образом, в этом случае идет речь либо о территориальном, либо о сецессионном конфликте. На этой стадии этническая группа может прибегнуть к силовым действиям, чтобы силой оружия подкрепить свои притязания.

В период с 1986 по 1991 годы подобная стадиальная динамика была характерна для

развития конфликта между отдельными союзными республиками и Союзным центром, который, как известно, завершился дезинтеграцией политического пространства СССР. По такому же «сценарию» развивался и конфликт в СФРЮ, закончившийся распадом и этого федеративного государства.

На субъективированном уровне этнический конфликт развивается в форме

последовательно меняющегося поведения в этноконтактной среде - отчуждение сменяется неприязнью, которая в свою очередь может перерасти в насилие.

Отчуждение - это своего рода пролог конфликтной ситуации в полиэтническом

обществе. Эта стадия проявляется в форме стремления к этнически однородным бракам, к моноэтническому общению, к минимизации контактов с иноэтнической средой за исключением неизбежных - профессиональных или бытовых. Иными словами, речь идет об увеличении социокультурной дистанции. Именно такое поведение, судя по данным социологических исследований, характерно в последние годы для этнодисперсных групп в крупных российских городах, для русской «диаспоры» в постсоветских государствах. Отчуждение чаще всего обусловлено кроме причин ситуативного характера культурными различиями, несхожими стереотипами поведения.

Переход в стадию неприязни связан со следующими причинами: культурными (частичная этнокультурная денационализация, вина за которую

экстраполируется на соседствующую этническую группу); экономическими (большая экономическая успешность одной этнической группы по

сравнению с другой, особенно в условиях общего снижения уровня жизни всего населения); правовыми (законодательная дискриминация одной этнической группы в пользу

другой); политическими (манипуляция массовым сознанием со стороны политических партий

или национальных движений). Для жителей крупных российских городов, судя по данным исследований, ведущими оказываются экономические мотивы неприязни (в частности, это главные мотивы «кавказофобии»), для населения государств СНГ и Прибалтики - в большей мере культурные, правовые и политические.

Стадия насилия (в обыденном сознании - это и есть собственно конфликт) уже выходит

за пределы не только этнических, но и национальных отношений, ибо в него оказываются втянутыми люди не только по этническому происхождению, но и политическим пристрастиям,


16

включенности в те или иные статусные группы, просто по местожительству в зоне конфликта. На этой стадии конфликт становится формой политического действия и средством достижения политических целей.

Конфликт в силовой стадии протекания может использоваться как: инструмент борьбы за власть (например, в Грузии в момент прихода к власти Э.

Шеварднадзе); инструмент удержания власти (например, противостояние М. Снегура и парламентской

оппозиции в канун приднестровского конфликта); инструмент геополитики (например, на Кавказе в целом, где соприкасаются, с одной

стороны, государства, представляющие северо-западную христианскую цивилизацию (Россия, Грузия и Армения), с другой же, - государства и национально-территориальные образования, принадлежащие к юго-восточной исламской цивилизации (Азербайджан и северо-кавказские республики России).

Этнические конфликты чаще всего различают по их приоритетным целям (Сикевич, 1996). Если их расположить по нарастающей сложности достижения компромисса или урегулирования, типология будет выглядеть следующим образом:

Культурно-языковые конфликты, связанные со стремлением сохранить или возродить

полноценное функционирование языка и традиционной культуры в условиях прогрессирующей аккультурации, которая неизбежно приводит к постепенному «размыванию» этнокультурной идентичности.

Межнациональные конфликты в центральноазиатском регионе подпитываются

миграцией, приведшей к перемещению людей в поисках работы и лучших условий жизни. Столкновения на межнациональной почве в регионе, проходившие под лозунгом защиты "земли отцов" от нашествия "чужаков", осуществлялись при активном участии безработной молодежи, люмпенизированных, криминальных элементов. Например, движение скинхедов, неофашистов и т.д.

К числу постоянно действующих факторов, способных привести к обострению

отношений между этнорелигиозными группами населения, относится устойчивость в массовом сознании этнических и религиозных стереотипов населения, с помощью которых легко распространяются мифы, слухи, рождающие недоверие, враждебность к людям иной нации, веры.

Хотя политические процессы дезинтеграции СССР и содействовали разгоранию

межнациональных конфликтов, причины возникновения последних, как правило, объективны, а корни зачастую уходят в историю. На межнациональных отношениях, несомненно, отражаются сложные коллизии исторического прошлого, деструктивную роль играют застарелые разногласия и обиды, реанимируемые политиками и идеологами, преследующими разные цели с той или другой стороны.

В изучении конфликтных ситуаций в межнациональных отношениях, поиске

эффективных путей их разрешения немаловажное, значение имеет раскрытие роли в межнациональных конфликтах этносоциальной памяти как специфической формы аккумуляции и трансляции социально-этнического опыта.

Социальная память - сложное и многокомпонентное явление (историческая память,

политическая память и т.д.) (Lavahre, 1992), которое выступает одним из важнейших условий существования общества, базируется на накоплении, хранении, трансляции социально значимой информации.

Этнический фактор является одной из детерминант социальной памяти. Составляющая

содержание этносоциальной памяти - это факты, сюжеты, характеризующие своеобразие исторического пути народа, совокупность культурных и материальных ценностей, лежащих в основе этнической идентификации. Этносоциальная память представляет своего рода


17

"национально-генетический код", хранящий информацию об историческом развитии, условиях существования и этническом потенциале социальной общности. Кодирование культурного и социального опыта этноса в памяти - многоплановый процесс, который протекает как в сфере интеллектуально-духовной, так и в материально производственной деятельности. Главная функциональная характеристика этносоциальной памяти - сохранение и передача самоидентичности национальной общности. Аккумулируемая этносоциальной памятью информация посредством института воспитания и образования, механизма социального наследования транслируется от одного поколения к другому, и именно это обеспечивает идентификацию этнической общности, т.е. степень выраженности этнического "я". В свою очередь этническое "я" с учетом интересов, на основе разума будет ревизировать свою этническую память.

Постановка и обсуждение проблем этносоциальной памяти вызвано во многом тем, что

собственно сам данный феномен крайне неоднозначен, воплощаемый как со знаком «минус», так и со знаком «плюс».

Каждое новое поколение обращается к прошлому не только с целью связи с минувшим,

но исходя из своих нынешних интересов. Разные политические, общественные силы видят в социальной памяти то, что хотят видеть. Этносоциальная память всегда избирательна, потому что здесь всегда присутствует субъективный фактор, то есть факты и события воспроизводятся через призму интересов личности, различных национальных групп.

Социально-экономические конфликты, в которых выдвигаются требования

выравнивания уровня жизни между отдельными этническими группами («богатыми» и «бедными»), предоставления квот «коренному населению» во властных группах или элитных слоях, распоряжения природными ресурсами в интересах той этнической группы, на территории которой они находятся («Финансы и статистика», 1991). Как показывают сегодняшние реалии Центральной Азии, конфликты в межнациональных отношениях возникают, как правило, на социально-экономической базе. В частности, на базе экономического неравенства между этноконфессиональными сообществами. Это выражается в осуществлении "права большинства", дающего преимущества титульному этносу. Конфликт может быть вызван и неудачной экономической политикой, что в целом свойственно многим государствам Центральной Азии, в результате которой появляются массовая безработица, маргинализация и люмпенизация значительной части населения, особенно молодежи.

Территориальные конфликты между отдельными автономиями в пределах единого

политического пространства федеративного государства или этнической группой, не имеющей (лишенной) собственного образования, с одной стороны, и автономией или государством в целом, с другой стороны. Такого рода конфликты уже предполагают существенную «перекройку» внутри этнополитического пространства.

Одними из основных причин конфликтности на этнической почве являются

этнотерриториальные проблемы, в обосновании многих, если не большинства этнотерриториальных требований и притязаний, лежат ссылки на историческую память. Рассмотрим это положение на примере Центральной Азии.

Большинство территориальных споров в центральноазиатском регионе имеют свои

исторические корни, во многом связанные с национально-территориальным размежеванием, произведенным в 1920-е годы советской властью. Трудности национально государственного размежевания в Центральной Азии обуславливались, прежде всего, тем, что этнические, границы не были проведены объективно. Установленные в советский период политические границы во многом не соответствовали этническому расселению в регионе. Несовпадение этнического расселения и политических границ объясняется сложным характером этнических процессов в Центральной Азии. Территориальное смешение народов, чересполосное проживание населения различных национальностей в регионе превращали этнические границы в более или менее широкую зону.

До вхождения в состав Российской империи в XIX веке основные оазисы региона были

поделены между Хивинским и Кокандским ханствами и Бухарским эмиратом, и окружены в основном кочевыми народами. После 1917 года земли Хивинского ханства были поделены


18

между Узбекистаном, Казахстаном и Кыргызстаном; Кокандского ханства - между Узбекистаном, Казахстаном, Кыргызстаном и Таджикистаном; Бухарского эмирата - между Узбекистаном, Таджикистаном и Туркменистаном. Создание государственности осуществлялось на основе национального, а не территориального принципа, как прежде, хотя ни одна из республик этого региона не обладала в те годы собственным национальным большинством на выделенных землях. При определении границ на основе национально-политических принципов за основу бралось преобладание той или иной национальности, компактно проживавшей на той или иной территории, исключая возможность каких-либо территориальных перерывов. За годы существования союзного государства центральноазиатские республики во многом стали соответствовать этническим самоназваниям, но все же территориальные притязания остаются дестабилизирующим фактором межнациональных отношений.

В Центральной Азии основными инициаторами этнотерриториальных претензий

выступают преимущественно национальные движения, политические партии и этнические общины. В отличие от других регионов бывшего СССР, территориальные притязания и требования практически не выдвигаются на государственном уровне. Одним из немногих исключений является спор между правительствами Таджикистана и Кыргызстана по пограничному вопросу. Между двумя этими государствами существует ряд спорных участков на границе ("Эхо науки", 1996) Дефицит земельноводных ресурсов, высокий уровень безработицы превращают многие приграничные районы обеих республик в зону хронической нестабильности, чреватую конфликтами. Так, в 1989-1990 гг. произошли столкновения между таджиками Исфаринского района Таджикистана и кыргызами Баткенского района Кыргызстана, вызванные земельно-водными проблемами. Гражданская война в Таджикистане привела к "выдавливанию" тысяч этнических кыргызов на историческую родину многочисленными беженцами из глубинных районов Таджикистана, где ведутся боевые действия.

Статусные конфликты, связанные с выдвижением требований по изменению (повышению) политического статуса и объема властных полномочий той или иной этнотерриториальной автономии, чаще всего возникающие в условиях организации государства на принципах национально-территориального федерализма.

С конфликтами "депортации" тесно связаны конфликты "репатриации". Выдвигая

этнотерриториальные требования, национальные движения зачастую связывают их с воспоминаниями об "исконных" территориях народов. Так, в государствах Центральной Азии начинают раздаваться призывы о возвращении на историческую родину когда-то вытесненных с нее народов (туркменовна полуостров Мангышлак в Казахстане, кыргызов - на Памир в Таджикистане, казахов - в Ташкентский оазис в Узбекистане). В соответствии с политикой национального государственного разме-

С конфликтами "депортации" тесно связаны конфликты "репатриации". Выдвигая

этнотерриториальные требования, национальные движения зачастую связывают их с воспоминаниями об "исконных" территориях народов. Так, в государствах Центральной Азии начинают раздаваться призывы о возвращении на историческую родину когда-то вытесненных с нее народов (туркменовна полуостров Мангышлак в Казахстане, кыргызов - на Памир в Таджикистане, казахов - в Ташкентский оазис в Узбекистане). В соответствии с политикой национального государственного размежевания, проведенной советской властью в 20-30 годах, эти народы были переселены (частично или полностью) соответственно в Туркмению, Кыргызстан и Казахстан.

Апеллируя к исторической памяти народа, различные силы пытаются исторически

обосновать свои притязания на принадлежность той или иной спорной территории. В качестве основного аргумента выдвигается положение о том, что данный народ некогда проживал или проживает на данной территории. При этом не учитывается, а чаще всего игнорируется процесс становления той или иной исторической общности в результате длительного исторического развития, происшедшие в структуре населения спорных территорий изменения.

Незнание и сокрытие исторического прошлого, содержащего и положительный опыт

межнациональных отношений, и трудные противоречия, привели и приводят к взаимному отчуждению людей, зачастую выливаются в межнациональные конфликты.


19

В этом кроется немаловажная причина кыргызско-узбекского конфликта (Ошская область Кыргызстана, 1990 г.). Мотивация этого конфликта была, прежде всего, обусловлена ухудшением социально-экономического положения различных национальных групп. Ошская область находилась на последнем месте в республике по ряду показателей, характеризующих уровень благосостояния населения. Остро стояли проблемы занятости, жилья. Дестабилизации межнациональных отношений способствовал различный социальный статус национальных групп в регионе: если узбеки, главным образом, были заняты в торговле, общественном питании и транспорте, то кыргызы преимущественно в сельском хозяйстве, животноводстве. Перекосы в кадровой политике в области в пользу кыргызов при комплектовании управленческих структур, имеющиеся трудности в удовлетворении национально-культурных запросов породили у части узбеков идею о создании в этом районе узбекской автономии, необходимости пересмотра границ Ошской области в пользу Узбекистана. В то же время, отсталость социально-бытовой сферы села, бедственное положение значительной части семей, в основном многодетных, породили у рядовых кыргызов мнение об ущемленности интересов их народа на своей родной земле (Бишкек, 1995).

Одной из важных причин ошского конфликта явился низкий уровень культуры

межнациональных отношений как кыргызского, так и узбекского населения. "Национализм просачивался с невинных, на первый взгляд, склонов с ревностной монополизацией, с приписыванием только своей части имен и деяний исторических личностей прошлого, с отказом другим в причастности к общетюркской духовной панораме" (Айтматов, 1991). Произошло, как точно выразился Ч. Айтматов, размежевание исторического сознания этих народов. Изучение самого феномена общетюркского самосознания до недавнего времени пресекалось и рассматривалось как происки пантюркизма. Давно назрела задача создания летописи совместной истории народов, населяющих Центральную Азию, так как до сих пор каждая республика ограничивалась лишь своей этнической версией, замыкаясь в ней, как в "скорлупе".

Сецессионные конфликты, в которых выдвигаются требования по созданию

собственной независимой государственности или воссоединения с соседним («материнским» или «родственным») государством. Решение подобного конфликта возможно исключительно посредством изменения территориальных контуров данного политического пространства.

ЛИТЕРАТУРА

1. Айтматов Ч. Т. Вороний грай над оползнем. Ошские раздумья, год спустя / "Известия". – 1991. 31 июля.

2. Дмитриев А. А., Кудрявцев В. И., Кудрявцев С. В. Введение в общую теорию конфликтов. – М., 1993;

3. Здравомыслов А. Г. Социология конфликта. – М., 1994; 4. Национальный состав населения СССР. – М.: «Финансы и статистика», 1991. 5. Развитие межнациональных отношений в новых независимых государствах Центральной

Азии. - Бишкек, 1995. 6. Сикевич З. В. Национальное самосознание русских. – М.: Институт «Открытое общество»,

1996. 7. Сикевич С. В. Социология и психология национальных отношений. Учебное пособие. –

СПб., 1999. 8. Сорокин П. А. Человек, цивилизация, общество. – М., 1992. 9. "Эхо науки". - Бишкек. 1996, - № 4. 10. Ямсков А. Этнический конфликт: проблемы дефиниции и типологии // Идентичность и

конфликт в постсоветских государствах. – М., 1997. 11. Dahrendorf R. Class and Class Conflict in an Industral Society. – London, 1969. 12. Giddens A. The Constitution of Society. Cambridge, 1989. 13. Krisberg L. Social conflicts. Prentic Hall, 2-nd, 1982. 14. Lavahre M. Histoire et memoire es parties politiques: la memoire communiste. Paris, 1992. 15. Smelser N. J. Theory of Colletive Behaviour. – N. Y., 1962. 16. Taifel H/ Human Groups and Social Categories: Studies in Social Psychology/ - Cambridge,

1981.


20

PEACE-BUILDING AS A PEACE OPERATION

Dr. Yasar Sari Assistant Professor

Department of International Relations Kyrgyzstan-Manas University

Bishkek, Kyrgyzstan and

Department of International Relations Abant Izzet Baysal University

Bolu, Turkey E-mail: [email protected]

1. INTRODUCTION: PEACEKEEPING: CONCEPTS AND APPROACHES Peacekeeping is “the prevention, containment, moderation and termination of hostilities

between or within states, through the medium of a peaceful third-party intervention organized and directed internationally, using a multinational force of soldiers, police, and civilians to restore and maintain peace.” (Rikhye, 1974) Peacekeeping is an objective activity. However, it is clear from the definition that peacekeeping is not a completely neutral activity and primarily a political and diplomatic activity. Furthermore, one of the most important distinguishing characteristics of peacekeeping is the implementation of a non-coercive operation.

There are several differences between peacekeeping operations from the collective security

operations: First, peacekeeping troops are not designed to restore order or stop the fighting between opposing adversaries. Peacekeeping troops are usually only deployed following a cease-fire agreement by the conflicting parties. In other words, unlike a collective security operation, peacekeeping troops are deployed after fighting is halted rather than before or during military conflict. Second, while a usual collective security operation tasks involve the defense or attack the other side, the role of a peacekeeping force is considerably different. Peacekeeping troops control and settle a given area but act an interposition force between the conflicting parties. A third unique element of peacekeeping is its transparency. Their activities are open, not veiled. Their rules of engagement are transparent, not secret. They let conflicting parties see where they are deployed and do not seek to hide their positions. In conflict situations, their role is de-escalating rather than escalating to solve conflict. Their approach is cooperation rather than confrontation. Therefore, peacekeeping missions have a role that is completely dissimilar from that of collective security operations.

In 1945 the Charter of the United Nations (UN) established measures for international action

to deal with conflict between states. It distinguished between the ‘Pacific Settlement of Disputes’ (Chapter Six) and ‘Action with Respect to Threats to the Peace, Breaches of the Peace, and Acts of Aggression’ (Chapter Seven), which could include the use of military force in the last choice. These chapters emphasize for a quick temporary measures to bring a conflict under control rather than on the longer-term task of helping the conflicting parties negotiate a political settlement to their conflict. However, during the Cold War the competition between two blocks dominated international system and the United Nations’ first four decades; therefore, it weakened the United Nations’ ability to use the measures which are written down in the Charter.

The first peacekeeping operation was established in 1948 during the first Arab-Israeli war

when the UN Truce Supervision Organization (UNTSO), a group of unarmed military observers, was sent to Palestine after the Security Council had intended a ceasefire between conflicting parties. The first armed peacekeeping operation was the UN Emergency Force (UNEF1) which was deployed in 1956 to ‘secure and supervise’ the stop of fighting following the Anglo-Franco-Israeli invasion of Egypt. During the Cold War era, the peacekeeping missions turned as potential tool for the superpowers (the United States and Soviet Union) used for diminishing each other influence conflictual regions such as Korea and Congo.

However, the fall of the Soviet Union, the demise of communism in Eastern Europe, and the

end of the Cold War led in a new era of international politics. The bipolar sphere of East-West conflict


21

ended without a military clash between the two superpowers. In the early 1990s, scholars and politicians spoke of the promise of an “end of history” and a lasting “democratic peace” as the international society began to talk about a “new world order.” (Fukuyama, 1997) However, heading into the late 1990s suggests that the emerging “new world order” is better described as a “new world disorder.” (Oakley, 1998)

On the other hand, the end of the Cold War with new opportunities brought for international

engagement to resolve some long-standing conflicts in which the superpowers had been supporting, directly or indirectly, competing parties engaged in large-scale, violent struggles for power, particularly in Namibia, Angola, Mozambique, Nicaragua, El Salvador, Afghanistan, and Cambodia. As a result those years introduce massive growth in peacekeeping operations. Moreover definition, structure and the way of implications of peacekeeping operations have also changed significantly over the years. Peacekeeping is no longer defined as deployment of military forces in the ground for the goals only of the deterrence of conflict and the making of peace. The features of peacekeeping are changing because the world is changing. For example, several of the new peacekeeping operations were larger in size and more complex than previous actions and were authorized to employ military force actively rather than passively; they were undertaken either without agreement or with only fragile, limited agreement of the warring parties.

A first-time meeting of the United Nations Security Council at the heads of state level was

held on 31 January 1992 and approved the concept of "Strengthening the Capacity of the United Nations for Preventive Diplomacy, for Peacemaking and for Peacekeeping.” The heads of states asked the newly-elected the United Nations General Secretary, Boutros Boutros-Ghali, to prepare recommendations on strengthening the UN’s capacity for preventive diplomacy, for peacemaking and peacekeeping. Boutros-Ghali clarifies four different fields of post-Cold War UN activities: preventive diplomacy, peacemaking, peacekeeping, and post-conflict peace-building. They simply refer to the UN and its peacekeeping operations before (preventive diplomacy), during (peacemaking and peacekeeping), and after (post-conflict peace-building) a conflict (Boutros-Ghali, 1995). As a result, peacekeeping operations have expanded from an isolated and limited set of tasks, such as monitoring and confirming the observance of ceasefire between conflicting states, to include assistance in making, enforcing, maintaining and building peace within states.

If one looks at different peacekeeping missions of UN after the Cold War, one can see

obvious differences those of after the Cold War. For example, Operation Restore Hope and United Task Force (UNITAF) in Somali were unique on several counts. For the first time in history, the United States under the United Nations auspice had sent a large military force to an area without strategic interest on a strictly peacekeeping mission. Moreover, the UN Security Council for the first time approved the dispatch of UN-approved force without the request of the local government. The Security Council decided to make Somali into a kind of example for applying the new UN peacekeeping approach. In other words, the idea of peace-building and reconstruction of “failed states,” were all applied in Somali (John, 1995). However, after less than a year the Somali operation, in 1994, enthusiasm for this kind of mission had begun to wane. This was especially true in the United States, which was shocked by the death of 18 of its peacekeeping soldiers and the wounding of 78 more on 3-4 October, 1993 in Mogadishu, Somalia, along with UN peacekeeping operations and moreover, discouraged by the failure of the UN operations in Bosnia and Rwanda in early 1990s in which over 200,000 Bosnians and 800,000 Rwandans were slaughtered while UN peacekeeping forces watched helplessly, remains century’s enduring images of genocides. Therefore, the failure of peacekeeping missions in Somali, Bosnia and Rwanda left a scar on the UN and its Department of Peacekeeping Operations. The UN struggled to save its reputation and prove its commitment for peace. And so, in the fall of 1993, it established the International War Crimes Tribunal for the Former Yugoslavia in The Hague. A year later, the horrors of Rwanda were handed over to the same body, which created a parallel process, the International Criminal Tribunal for Rwanda. Moreover, in 1999, the UN assumed authority to administer the transition from war to sustainable peace in two regions- Kosovo in the Federal Republic of Yugoslavia and East Timor controlled by Indonesia. The UN rule was intended to fundamentally transform the status of these two entities, in the case of East Timor to sovereign statehood and in Kosovo to substantial autonomy. Finally, the UN rules provided a similar outcome for Kosovo, Kosovo declared its independence.

Thus, since the late 1980s that we have witnessed the expansion of peacekeeping activities

to embrace a wide variety of peace-building tasks-which are ranging from electoral assistance and


22

human rights monitoring to the resettlement of refugees; the training of police forces; and the disarmament and demobilization of armed forces.

2. PEACEBUILDING “One of the lessons to be learnt from the international community’s intervention in Cambodia

is that peacemaking and peacekeeping are not enough. There is also a need of for peace-building- that is, international action to help a society torn by civil war to identify the root causes of the conflict that just ended and to devise means of eradicating those root causes. This takes time, for the roots often turn out to be deep. It requires a more profound understanding of the society than peacemakers or peacekeepers usually have. It is very sensitive, because it touches on issues deep within the domestic jurisdiction of the state concerned.” (Goulding, 2003)

Boutros-Ghali introduced a new concept to the peace literature: peace-building. He defines

peace-building as an engagement to identify and support structures which will tend to fortify and solidify peace in order to avoid a fall back into conflict or (re)building institutions and infrastructure within a country to create conditions favorable to peace (Boutros-Ghali, 1995). Peace-building could begin even before deployment, but must happen during and after it. Peace-building efforts are essential to prevent the conflict from basically resuming after the peacekeeping forces depart. What the international society can do to make certain that peace lasts after the fighting has stopped has been called post-conflict peace-building. Therefore, to be effective, peace-building would have to cover both the deployment and post-deployment stages. A multidimensional peacekeeping operation would usually integrate peace-building measures as it makes every effort to rebuild institutions that make a lasting peace possible.

Peace-building is longer-term mission to secure peace by dealing with the origin causes of a

potential or past conflict. One of the lessons learnt by the UN since the end of the Cold War is that it is not enough to negotiate a peace settlement, help the parties apply it and then withdraw after a couple of years. The peace will last only if corresponding, long-term action is taken to eliminate the basis of the conflict. Peace-building is especially important and difficult for the UN is that such conflicts the root causes are internal issues. They typically associate to human rights, justice and law and order, ethnic discrimination, economic policy, the distribution of wealth, all of them matters which sovereignty-sensitive governments will be unwilling to open to foreign governments and IGOs.

Therefore, peace-building operations are complex and difficult. According to Richard Caplan,

peace-building process should include: establishment and maintenance of law and order, providing humanitarian assistance such as repatriation and reintegration of refugees and internally displaced persons, performance of basic civil administrative functions, development of local democratic political institutions, including the holding of elections to these institutions, and the building of infrastructure and civil society, and economic reconstruction and development (Caplan, 2005).

Law and Order: In the absence of security, governance is naturally difficult if not impossible to exercise.

Furthermore, in the absence of any local police force at all, anarchy may exist and organized crime boom. Establishing and maintaining law and order, and providing security to the people are thus among the most important functions for peacekeeping forces engaged in administering and reconstructing societies emerging from internal conflict. Peacekeeping forces carry out such police tasks as patrolling the streets and countryside to report incidents and deter criminal and other hostile actions.

Providing law and order refers to the power and practice of law and enforcement by

peacekeeping forces within a specific area. This power derives from the assumption by the United Nations of sovereign authority over the area and its practice from the establishment of an international administration. To date, UN peacekeeping missions in Kosovo and East Timor (UNMK and UNTAET), established in October 1999, are the only two examples of executing law and order in a peace operation.

Main function of law and order is to provide security for the people. Public security is closely

related to the return of refugees and internally displaced persons, particularly in the circumstance of


23

internal conflicts where the migration of civilians is often a calculated and planned goal of conflicting parties who are seeking to achieve ethnic homogeneity on the territory that they control as they were in Kosovo and East Timor. Where ethnic minorities are not rather free from the threat of physical attack, they are not likely to be keen to risk life to return to their regions of origin. The removal of mines may also be necessary for the guarantee of physical security. Other factors that can have an effect on the return of refugees and displaced persons include employment opportunities, the accessibility of housing and social services such as schools and health care, and a legal infrastructure that guarantees the restoration of citizenship, and other fundamental rights that an individual may have lost.

Humanitarian Assistance: During many internal conflicts, control over the country is break between the central

government and various rebel groups. Combined with the turmoil caused by the war, this prevents essential services such as food supply and medical care from being delivered to the population and creates a flood of refugees fleeing war zones. For these reasons, peacekeeping operations include involvement in situations where human rights are at risk and where there is a crisis. The peacekeeping forces are often the only organization with the necessary equipment and capacity for immediate action to be able to deal with a humanitarian emergency. The UN has participated in distribution of food and essential items, in primary health care, in repatriation of refugees and resettlement of displaced persons. Therefore, the peacekeeping forces perform two sets of functions in the humanitarian arena: logistic (relief activities and support for civilian relief agencies) and security that way safeguarding the well-being of victims by ensuring that they have access to material assistance.

The other humanitarian activities, peacekeeping forces perform including such services as

letting the local population to make use of facilities set up to serve the peacekeeping troops, such as medical clinics, assisting with electricity and water problems in the area, and providing transportation or help to local farmers. These activities are not formally part of peacekeeping operations’ mandates, but they are in harmony with it and may in fact support the main mission. Aiding the local population helps bring acceptance for the peacekeeping force and reduces the threat that the forces will be the victim of unprovoked attack by local elements who might dislike their existence in the region. Humanitarian activities are generally non-controversial, contributing greater sincerity to the claim that the peacekeeping forces are neutral parties not seeking to have an effect on the military situation in the area (Diehl, 1993).

Election Election process became a greater extent popular way to resolve internal conflict in a state.

Allowing popular opinion instead of force of arms to decide which groups will control the government. The presence of UN observers has been necessary to monitor the entire electoral process, to ensure that elections are held in a peaceful environment, and on the demand of the competing parties. UN peacekeeping forces would guard the area in which the election is held, seeking to limit the campaign carnage that has become common in many parts of the world. Second, and most importantly, the peacekeeping forces would monitor the election process to guarantee that fair and standard procedures were followed; in fact they would be on hand to report and in that way prevent any ballot fixing or wrongdoing on the Election Day. Peacekeeping forces might also be asked to take on certain governmental functions (e.g., to provide a police force) before the election. Thus, It is clear that the existence of peacekeeping troops preserves the reliability of the election, checking competing parties from manipulating the election results or from using claims of fraud to nullify or disregard those results should they lose. In fact, peacekeeping troops guarantee the legitimacy of the election.

Electoral observation missions usually arrive in countries shortly before scheduled elections,

when the pre-electoral political climate is turbulent and they depart a few days after the elections. The significance of election missions and their very visible existence in the electoral process of the country in question means that the missions themselves are “observed,” both nationally and internationally. For instance, UN observer teams have played a role in supporting fair and democratic elections in 1989 and 1990 in Nicaragua.


24

Democratization How does democracy play a role for sustainable peace? Peace needs democracy. However,

looking and thinking of democracy only from having fair election limits role of democracy to establish stable peace, even increase possibility of a conflict. The task of building the liberal democracy is too complex; therefore, responsibility of a peace-building mission is to construct a condition to flourish a stable political system based on democratic principles (Hoohan, 2005). While democracy materializes to be the primary measure of political legitimacy, democratization requires many activities: including assistance in the drafting of constitutions, strengthen parliamentary assemblies, the development of political parties, aid to trade unions, and efforts to increase citizen involvement in decision-making. More than any other feature of a transitional regime, democratization has extensive and important implications for the future political character of the country.

However, there is a paradox exists: while “democracy” is held by the international society to

be an essentially popular goal and a necessary condition of a sustainable peace, the process of democratization itself is often seen to let loose competing forces and friction within a society that make conflict more likely. Thus, the success or failure of a democratic state, like any other state, rests eventually upon the legitimacy of the system. Legitimacy may be defined simply as the moral right of the government to govern combined with the capability of the government to carry out its programs and policies.

Demobilization and Disarmament: Demobilization in countries emerging from internal conflicts is no easy task, as it involves the

payment to ex-fighters and the reintegration of the demobilized individuals into normal civilian life. In recent years it has increasingly been recognized that a major element of post-conflict peace-building must be effective arrangements for bringing former fighters back into normal civilian life as creative members of the local community.

Disarmament contains the collection of weapons from the demobilized fighters of competing

military forces, armed groups in internal conflicts, and the civilian cause a division and split of society that may or may not lead a split of the armed forces into factions. Such conditions bring about the collapse of central authority in a country. The process of restoring peace must then cover not only the collection of weapons but also the creation of new instruments to maintain law and order and security.

Institutional Building: Perhaps the most distinguishing characteristic of peace-building is the establishment of

institutions with broad responsibility for the management of some of the core functions of a modern government such public resources and the providing public services. After establishing order, peacekeeping forces are able to begin the process of resurrecting the institutions of civil society, relocating the displaced, revitalizing the economy, rebuilding damaged infrastructure, and establishing the fundamentals upon which political institutions can be revived or newly created. Furthermore, peace-building requires the establishment of a single national army for security duties and a trained police force to maintain law and order.

The establishing of political institutions is crucial for the legitimacy of continued peace-building

operations ahead of the preliminary stage of a peacekeeping operation. However, too speedy a transfer of authority carries its own risks: among other things, it can devastate a people emerging from the suffering of violent conflict as well as strengthen dividing lines that lie at the center of the conflict as former conflicting parties compete for political power. Therefore, a well-functioning government, and operational political institutions are important not only for democratic self-government but also in relation to economic reconstruction and development where political institutions are not capable to control emerging political and economic crimes.

One clear need in many cases is the restructuring of internal political systems to have

capacity for the social problems. The convergence of increasing democratization and increasing internal conflict has logically redirected concentration to the capacity of the political institutions of countries to respond to and effectively manage conflict.


25

Three broad areas of structuring political institutions have attracted special attention: the territorial structure of the state (questions of federalism, autonomy, confederation); the form of the state’s legislative and executive functions (presidential, parliamentary or “semi-presidential”); and a state’s rules of political parties, and local representation). Building these political institutions, adaptation of diversity, management of conflict, and shaping of political-economic institutions of conflict is central to the broader debate about the building of sustainable peace and stability.

While accepting and establishing tolerance and democratic values cannot be forced, the

international society can offer a series of incentives, disincentives and services to support and encourage societies to move in this direction. For instance, to establish local police forces; to train local police officers to make sure that their activities are meeting the requirements with international standards; to investigate human rights abuses by local law-enforcement personnel; to restructure local police forces so as to rationalize their size and achieve an ethnic composition reflecting the community they serve; and to monitor judicial proceedings.

Economic Assistance: Poor economic condition and unequal distribution of wealth can be sources of internal conflict,

especially in societies where economic disparities are consistent with ethnic, religious, tribal, or other kinds of social separation. Where these disproportions have produced disturbance difficult enough to have led to internal conflict, it is crucial to take measures in the high priority post-war environment to promote economic development foundations of political violence. Economic revival is also critical to create broad support locally for international peace-building efforts. It presents substantial benefits that can help create confidence in the process. And where the establishment of political and economic institutions and mechanism are a part of that process, economic revival is also important to generate the income necessary to finance these developing institutions (Diehl, 1993).

The challenge for peacekeeping is thus often have multiple dimensions: reconstruction of

political and economic infrastructures, economic development, and structural transformation to a market economy. The challenge becomes more difficult by the fact that poor areas will likely have experienced a sharp deterioration of living standards as a result of the internal conflict, therefore, overcoming these challenges demand a degree of coordination among external parties. International development aid and the support of development projects, especially in areas of possible conflict, are important to economic peace-building within states. Projects aimed at bringing states together around joint agricultural development projects and transportation, water, and electricity use systems are important confidence-building measures.

Economic and technical assistance of the United Nations and other international

organizations (World Bank, EBRD, etc.) can reduce many of the social and economic tensions underlying conflicts. It is important here to ensure that the United Nations does not lose contact with the fact that peace and security involves the security of peoples and societies as much as it does that of states and that the promotion of popular, as well as state, well-being should be a decisive factor for shaping resource allocation (Evans, 1998). The goal of many internationally funded reconstruction activities is to ensure a sustainable peace through promoting the participation of women and minority groups in government and economic activities.

In conclusion, economic development alone does not make certain on the whole development

of a country, and structural adjustment policies have deep internal consequences on society as a whole and may act to slow down other areas of reform. Therefore, safety measures are crucial to neutralize the negative impacts of macro-economic reforms.

3. ROLE OF UNITED NATIONS The end of the Cold War created a sense of opportunity for the United Nations. The United

Nations became engaged in efforts to end internal conflicts in Cambodia, Somalia, Angola, Haiti, and the former Yugoslavia, among many others. As a result, the UN began to develop a new generation of peace support activities and tasks designed to respond to the challenges of intrastate conflict: consolidating civil order and establishing the political and socio-economic conditions for sustainable peace. Thus, the United Nations became engaged in building peace.


26

In 1995 Boutros-Ghali published the supplement to an Agenda for Peace, which used the term “peace-building” to refer to both pre- and post-conflict measures. According to Boutros-Ghali, post-conflict peace-building must be linked to the comprehensive development efforts of the UN, political, economic, social and cultural. The objective of peace-building is to involve hostile parties in mutually beneficial understandings which not only contribute to economic and social development but also reinforce the confidence necessary for the creation of lasting peace. Peace-building begins with practical measures for the creation of lasting peace. Peace-building begins with practical measures to restore the civil society, reinvigorate its economy, repair the land and restore its productivity, repatriate and resettle displaced people and refugees; it also entails reducing the level of arms in society, as a component of the volatility that induces violence (Boutros-Ghali, 1993).

The change in relations between the superpowers in early 1990s was having an impact on the

UN and its capacity for peacekeeping. The organization became a key mechanism on the world’s problems. Nowhere was this more evident than in peacekeeping. The UN has achieved some dramatic successes in dangerous, complex situations in Cambodia and Namibia were highly effective that made possible these fragmented and destroyed countries to get on their feet. On the other hand, it is clear that continuing shortcomings in the UN’ capacity to manage peacekeeping, and peace enforcement in particular strongly for a sustained push for UN institutional reform, restraint and selectivity in undertaking enforcement missions, and creativity in supporting their management. Moreover, a major difficulty is posed by the fact that the UN is not institutionally organized to deal with peace-building, even though it may be the only body with a mandate broad enough to address such situations.

Thus, only the UN has to capacity to integrate the many political, humanitarian, military and

socio-economic activities relating to peace and development. In practice, however, the potential of the UN to carry out an integrated approach has not yet been fully developed, either within the UN itself or with the agencies. A coherent peace-building effort would require considerable harmony of objectives and political will on the part of the international society. In addition, there is the question of how the coordination among donors would be carried out on the ground.

The United Nations system has a strong supportive role to play in promoting peace-building

within states in some of the areas. For example, disarmament, demilitarization, the control of small arms, institutional reform, improved police and judicial systems, the monitoring of human rights, electoral reform, and social and economic development are peace-building tools.

The obstacles of the United Nations to play more constructive role in peace-building missions

include the fact that there are no formal, comprehensive peace-building policies within the UN, no institutional home for the development of peace-building strategies and operations, the lack of coordination within UN bureaus that deal with peace building, and the lack of UN capabilities to restructure societies. Successful peace building requires considerable economic resources, and the UN quite simply does not possess them. This does not mean that it can not make contributions to peace building because of the roles of UN peacekeeping operations and because of the legitimacy that UN brings to the restructuring of societies; but there are dramatic obstacles to major progress at the present time.

4. ROLE OF OTHER INTERNATIONAL ORGANIZATIONS Since the end of the Cold War, intervention in internal conflicts has risen considerably, with a

parallel increase in peace operations intended to manage these conflicts. Regional actors became increasingly engaged in peace operations, either alongside the UN or occasionally separately.

Regionalization of peace operations has taken place in response to specific regional

situations. For instance, the implementation of the Dayton Peace Agreement in Bosnia added a new dimension to the relationship between the UN and NATO: forms of cooperation under conditions of peace, as part of a “post-conflict peace-building” effort. This manifest the beginning of the “transition to peace,” which made it possible for the force slowly but surely to pay more attention to civilian responsibilities, to be conducted in close cooperation with a number of the other international bodies such as the High Representative, the UN International Police Task Force (UNIPTF), the UNHCR, the OSCE, and the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY).


27

The emerging cooperation in the former Yugoslavia between the UN and NATO was seen as an illustration of subcontracting to, and task sharing with, regional organizations- based on the Security Council delegating its powers concerning enforcement action. In Bosnia and Kosovo, peace-building models are based on a division of labor along civil-military lines, with NATO taking the lead in implementing the military components, and the UN taking a more complex position. In Bosnia the UN played a relatively minor role with its police task force before handed it over to the EU at the start of 2003, while in Kosovo UNMIK has a key role in providing for the transitional administration of the area (Leurdjik, 2003). Interestingly enough, the NATO-led actions in Bosnia and Kosovo in cooperation with the UN, OSCE, ICTY, and a host of other international organizations, constitute the largest military operations ever undertaking by the alliance.

6. CONCLUSION: The political, military, and humanitarian elements of many peacekeeping operations cannot

be logically separated. Humanitarian and economic actions go together and reinforce political-military goals, but can weaken them if not used appropriately. Humanitarian relief and rehabilitation; repatriating refugees and displaced persons; rebuilding infrastructure; and helping with such political functions as elections and government institutions- each of these elements may be vital for the success or failure of the overall mission (Hirsch, Oakley, 1995).

There are several considerations should mention about the post-conflict peace-building

reconstructions. First, it is clear that the slower the reconstruction process, the more probably to have conflict reemerged on the ground. Second, reconstruction effort shouldn’t be a guardian of the returning status quo, but rather, facilitate efforts towards comprehensive settlement of the conflict. Third, each peace-building operations must be carefully measured, and regularly revisited in the framework of the local political situation.

It is clear that the United States and its military forces will be called upon in variety of

humanitarian peacekeeping operations, contributing the expertise, resources, and capabilities that only the United States military possesses at the present. The United States finances 40 percent of NATO’s bills and, until recently, over 30 percent of UN peacekeeping expenditures. More importantly, as the remaining major power, multilateral military initiatives to respond to large-scale crises are virtually infeasible without Washington’s concurrence and support. However, after casualties in Somalia produced a U-turn in the United States policy on the United Nation peacekeeping operations. The United States politics have tended to dictate the choice, extent, and duration of the United States support for and participation in the United Nations operations.

One of the most immediate is the crucial role played by peacekeeping forces in efforts to

restore and (re)build stable societies. Because of the legitimacy that UN brings to the restructuring of societies, the UN could have played very positive role to reconstruction after Saddam Hussein regime overthrown by the United States and its allies. Their act without legitimate support of the UN and abolishing of the military and police forces in Iraq has coincided with a power vacuum within the internal security forces, allowing the insurgence emerged and become the primarily security dilemma for the country. Moreover the result of intensify bombing to the country resulted in economic difficulties which makes worse the initial social and economic causes of conflict.

In Iraq, insurgencies are the main threat to peace and plays upon preventive role in economic,

social and political conditions. Because democratization is a process of legitimization of democratic government, attacks against the state greatly challenge the legitimacy of the newly forming systems. These challenges rest on a social, economic and security front. Occupying forces like the United States army in Iraq often lack firm legitimacy within the eyes of the population, an established legal and judicial system to handle criminal problems, and effective intelligence and military operations to combat the threats.

Peace-building is a politically, institutionally, technically and logistically complex and sensitive

process, demanding considerable human and financial resources to plan, implement and monitor its various components. Given the diversity of actors involved in the different stages of the process, the inter-relation of these phases and their dependence, in turn, on related aspects of the broader peace implementation plan, the requirement for integrated planning and effective coordination is particularly acute.


28

Peace-building can be distinguished from traditional peacekeeping. Many of the challenges may be similar. From the stand point of international politics, however, there is a significant difference: military occupation requires the occupation of sovereign territory by a state or group of states acting jointly and without the authorization of the UN, an example of the US-led occupation of Iraq following the defeat of Saddam Hussein in March 2003. By the contrast, an international body, whether it is the UN or an ad hoc organization, such as the Peace Implementation Council (PIC) in the case of Bosnia, which have authorized its establishment. An international administration is thus subject to constraints that an occupying power can more easily elude-with respect to the transfer of authority to local officials, for instance, or the award of reconstruction contracts to foreign firms and other aspects of post-war reconstruction. The legitimacy that an international organization can confer on a transitional administration, moreover, may have implications for the ease of attracting donor and other external support and building consent for the operation within the territory.

In conclusion, peace-building includes the combined measures adopted after the end of

hostilities to rebuild and strengthen institutions and infrastructures, thus avoiding a return to the conflict situation. Once again, this process requires diplomatic, social, and economic measures.

REFERENCE

1. Indar J. Rikhye, The Thin Blue Line, New Haven, Yale University Press, 1974. 2. Francis Fukuyama, The End of History and the Last Man, New York, Avon Books, 1992; Michael

Doyle, “Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs,” Philosophy and Public Affairs, Vol. 12, No. 3, (Summer 1983), pp. 205-235; John Owen, Liberal Peace, Liberal War: American Politics and International Security, Ithaca, Cornell University Press, 1997.

3. On September 11, 1990, the United States President George H. W. Bush spoke before a joint session of Congress: “Out of these troubled times, … a new world order can emerge: a new era -- freer from the threat of terror, stronger in the pursuit of justice, and more secure in the quest for peace.” Accessed 18 October 2009, http://bushlibrary.tamu.edu/research/public_pa-pers.php?id=2217&year=1990&month=9. On the other hand, most of scholars and policymakers see the new international system as “world disorder.” See, Robert B. Oakley and at. all, (eds.), Policing the New World Disorder: Peace Operations and Public Security, Washington, D.C., National Defense University Press, 1998 and Max Manwaring, Toward Responsibility in the New World Disorder: Challenges and Lessons of Peace Operations (Small Wars and Insurgencies), London: FrankCass, 1998.

4. Boutros Boutros-Ghali, An Agenda for Peace, 2nd ed., New York, United Nations Publications, 1995, pp. 45-46.

5. John L. Hirsch and Robert B. Oakley, Somali and Operation Restore Hope: Reflections on Peacemaking and Peacekeeping, Washington, D.C., United States Institute of Peace Press, 1995, p. 151.

6. Marrack Goulding, Peacemonger, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 2003, p. 265. 7. Richard Caplan, International Governance of War-Torn Territories: Rule and Reconstruction,

Oxford, Oxford University Press, 2005. 8. Paul F. Diehl, International Peacekeeping, Baltimore, The Johns Hopkins University Press, 1993,

p. 10. 9. Anne Hoohan, Networks of Democracy: Lessons from Kosovo for Afghanistan, Iraq, and Beyond,

Stanford, Stanford University Press, 2005, p. 178. 10. Gareth Evans, “Preventive Action and Conflict Resolution,” in Olara A. Otunnu and Michael W.

Doyle, Peacemaking and Peacekeeping for the New Century, Lanham, Rowman & Littlefiled Publishers, Inc., 1998, p. 85.

11. See, Dick A. Leurdjik, “The UN and NATO: The Logic of Primacy,” in Michael Pugh and Waheguru Pal Singh Sidhu, The United Nations and Regional Security: Europe and Beyond, Boulder, Lynne Rienner Publishers, 2003.

12. John L. Hirsch and Robert B. Oakley, Somali and Operation Restore Hope: Reflections on Peacemaking and Peacekeeping, Washington, D.C., United States Institute of Peace Press, 1995, p. 167.


29

РОЛЬ ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ В ПРЕОДОЛЕНИИ МЕЖНАЦИОНАЛЬНОГО КРИЗИСА (КЫРГЫЗСТАН)

Джунушалиева Замира Айболотовна

КНУ им.Ж.Баласагына Осознание роли общественной мысли всеми важно, в связи с реалиями современного

общества, находящееся в противоречии. Войны, отсутствие порядка, бездействие законов, понятие чиновников о их безграничной власти ставят людей в зависимость от обстоятельств. Одним из важнейших условий преодоления этих негативных сторон жизни является повышение уровня общественной мысли.

Эта проблема не обошла и Кыргызстан. В связи с конфликтными процессами,

происходящие между жителями нашей страны, стал вопрос о решении этой проблемы в отечественной науке. Ученые по-разному объясняют причину сложившихся обстоятельств: это и экономическое состояние, социальное обострение в стране, политическая ситуация и т.д. Если вдуматься, то можно понять, что вся это взаимосвязь исходит из-за отсутствия единой общественной идеи, так как каждый этнос по-своему индивидуален и у каждого из них свой устоявший менталитет. Общественная мысль, ее роль оценивается недостаточно: она считается второстепенной, после более важных вопросов (политических, экономических, производственных) [Какеев, 1991]. В этом докладе глубокий акцент будет сделан на роль общественной мысли как фактор для устойчивого сосуществования народов Кыргызстана, так как нормальное функционирование общества невозможно, если не будет утверждена общественная мысль для всех здесь живущих этносов. Под общественной мысли, здесь подразумевается идеология.

Общественная мысль уходя глубоко корнями в историю, отражала жизненное

состояние народа, ситуацию в стране. На протяжении многих столетий на территории Кыргызстана происходили определенные политические процессы, что вызвало изменения и сдвиги в обществе, которые и стали подосновой для формирования общественной мысли. Так как наши предки многие столетия вели кочевой образ жизни и вхождение в состав России, ускорил процесс оседания, то это все привело к объединению элементов Востока и Запада, что привело к недостаточному уровню развития национального самосознания [Бейманалиев, 2003]. Одним из разрушительных процессов стало, именно, провозглашения Кыргызстаном суверенитета, после чего пошел процесс «осознования» своих исторических корней, начались исследования в отдельных областях философии, менталитета, а также выявления традиционного образа мышления. Это был, конечно, резкий скачок, для подражания западному стереотипу [Урманбетова , 1997] .

Но события последних лет показали, что кыргызский народ не един, что наш

многонациональный состав страны не может мирно, бок о бок сосуществовать. Так называемые революции доказали, что в современных условиях мира в Кыргызстане идет разрушения не устойчивой структуры общественной мысли . Она находится в состоянии подчинения политической ситуации, в национальных и государственных противоречиях, а также в межэтнических конфликтов . Так, в данное время, трайболизм в Кыргызстане носит угрожающий характер, к вспышке гражданской войны. Поэтому необходимо, вовремя осознать, остановить процесс «перебивания друг друга», так как эти последствия отразятся в нас самих. Может быть и такая ситуация, что этносы, живущие на территории Кыргызстана, уже не будут нас воспринимать как народ и нация «кыргыз» растворится среди них. Но, как известно общество развивается с помощью личности, поэтому мы должны искать выход в нас самих и не подчиняться слепо словам, действиям, интересам отдельно взятых личностей (чиновников).

Мы живем в трудное время, где происходят глобальные изменения, что может привести

к объединению наций, культур, языков, и отсюда вытекает потребность в сплоченности и адаптации к существующему миру. В условиях глобализации, жители современного Кыргызстана уже переменяют образ жизни западной цивилизации [Абдрасулов , 2009], которая еще не может полностью утвердиться. Кыргызстан, как участница прогресса, отдалена уже от природы и знания, передаваемые из поколения поколению, потихоньку уже отодвигаются в сторону и забываются. Она представляется как общество переходного типа. Необходимо


30

осмыслить все происходящее, и анализировать те факторы, влияющих, на формирование общественной мысли данного этапа.

Таким образом, необходимость рассмотрения проблемы обусловлена развитием

общества и ее взаимосвязи. Главная задача и цель общественной мысли в том, что она может показать противоречивость данного времени и стать одним из источников мирного сосуществования.

Список использованной литературы

1. Какеев А.Ч. О новых аспектах изучения истории общественной мысли в Киргизии //Общественно-философская мысль народов Средней Азии.- Бишкек,1991.

2. Бейманалиев Н.Б. Этнополитическая ситуация в Кыргызстане на современном этапе// Политика и общество. Общественно-политический журнал. – Бишкек,2003.

3. Урманбетова Ж.К. Культура кыргызов в контексте развития цивилизации.- Бишкек,1997г. 4. Абдрасулов С.М., Урманбетова Ж.К. Истоки и тенденции развития кыргызской культуры. –

Бишкек,2009.


31

ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ ПРОБЛЕМА КАК ПРИЧИНА ВОЗНИКНОВЕНИЯ ЛОКАЛЬНЫХ КОНФЛИКТОВ

Алымбеков К.А. д.т.н., профессор,

директор Бишкекского филиала Российского государственного

торгово-экономического университета (г. Москва)

Несмотря на усиливающиеся процессы глобализации, современный мир

характеризуется проявлением и сохранением немалых конфликтных ситуаций, имеющие значение от локальных до международных. К их числу, среди прочих, относится и продовольственная проблема.

В настоящее время во многих странах мира существование продовольственной

проблемы приближается к своей критической точке, которая определяется следующими основными факторами:

нехватка продовольственных ресурсов; изменения экосистемы в сторону ухудшения; внедрение новых технологий по переработке сельскохозяйственного сырья и

производству пищевых продуктов; дисбаланс в соотношении производства и потребления продуктов питания; тенденция увеличения на рынке товаров доли контрафактного, фальсифицированного,

низкосортного и некачественного продовольствия; неблагоприятная медико-социальная обстановка из-за несоответствия объемов

реального потребления пищевых продуктов к физиологическим нормам потребления на душу населения в год.

В Кыргызской Республике продовольственная проблема существует уже много лет.

Поэтому, в последнее время не только со стороны ученых и специалистов, но и правительства страны стали все чаще заявлять об обеспечении продовольственной безопасности.

По данным Национального статистического комитета республики в стране за последние

годы наметился небольшой рост производства основных видов сельскохозяйственной продукции. Однако, он не может удовлетворить потребности населения в пищевых продуктах в достаточном объеме. По этой причине среднедушевые физиологические нормы потребности в год удовлетворяются, например, по мясу и мясным продуктам на 40-45%, молоку и молочным продуктам на 52-56% и по яйцам на 70-72%. В то же время товарные рынки республики заполнены на 70-80% продовольственными продуктами импортного происхождения. При этом многие виды импортных продуктов являются низкокачественными, часть из них оказываются генетически модифицированными и далеко не «органическими». Большинство таких продуктов питания по ценам не соответствует уровню платежеспособности местного населения, а при хорошем организационном, экономическом, технологическом и инвестиционном подходе их можно было бы вырабатывать у себя в стране. Возникает вполне закономерный вопрос – не станет ли такая ситуация возможной причиной проявления каких-то конфликтов? Ответ может быть утвердительным по следующим обстоятельствам:

во-первых, продовольственная проблема может стать причиной и локального, и

регионального, и международного конфликтов, так как во всем мире наблюдается тенденция нехватки пищевых продуктов на фоне продолжающегося роста населения;


32

во-вторых, продовольственная проблема является скрытым источником возникновения конфликта интересов между товаропроизводителями и потребителями с одной стороны, и между потребителями и сферой торговли с другой стороны.

В Кыргызстане признаками проявления первого обстоятельства можно считать

следующие моменты: отсталость сельскохозяйственного сектора экономики и низкий уровень агротехнической культуры; слабый потенциал перерабатывающей отрасли; отсутствие активности во внедрении научных и технологических инноваций в производстве продуктов питания; недостаточность государственного регулирования и прогнозирования в сфере фермерства и отраслевого предпринимательства; рост численности населения в республике и в сопредельных государствах, например, в Ферганской долине; постепенно угасающее сельскохозяйственное производство в соседних странах Центральной Азии; увеличение зависимости от импорта продовольственных товаров.

К признакам проявления второго обстоятельства, на наш взгляд, относятся следующие:

заинтересованность производителей на выпуск продовольственных товаров повышенной стоимости и не всегда надлежащего качества; отсутствие у товаропроизводителей стремления к изготовлению пищевых продуктов оптимального ассортимента учитывающего запросы широкого круга потребителей; усиление недоверия потребителей к товаропроизводителям из-за участившихся случаев поступления на рынок контрафактных и фальсифицированных товаров; существование недобросовестной конкуренции между поставщиками и продавцами в процессе товародвижения; присутствие низкого уровня сервиса в деятельности предприятий торговли и ресторанного бизнеса; неравномерный уровень культуры потребления у разных слоев населения.

На основании вышеизложенного можно предположить, что продовольственная

проблема может стать одной из причин возникновения локальных конфликтов в пределах одного региона или всей страны, между различными слоями населения, сообществ и хозяйствующих структур. Устранение причин и предотвращение возникновения такого специфического вида конфликта должны находиться под повседневным пристальным внимание правительства и государства.


33

ИННОВАЦИИ В КУЛЬТУРЕ ДУНГАН В ПРОЦЕССЕ ИХ СБЛИЖЕНИЯ С ДРУГИМИ НАРОДАМИ КЫРГЫЗСТАНА

МИНИКЕЕВА АЛЬБИНА КУВАТБЕКОВНА

КНУ им.Ж.Баласагына В текущем году Кыргызстан отметил 20-летие со дня своей независимости. Распад

СССР послужил началом создания новых независимых государств и новых взаимоотношений между ними. Став независимым государством, Кыргызстан вступил в эпоху новых геополитических процессов.

Наше государство является многонациональным по составу населения. Разнообразие

ее этнических компонентов проявляется в особенностях культурной составляющей народа страны. Под влиянием глобализационных процессов, происходит интеграция в культурном развитии этнических групп.

Современная культура представляет собой в известном смысле духовное

пространство, объединяющее индивидуальности через посредство традиции, выполняющей наряду с функцией объединения людей во времени (преемственность поколений) и функцию их объединения в пространстве вокруг общих установок культурной деятельности, общих духовных ориентиров практики (Жайшибекова, 2001).

В наше время все шире и интенсивнее становятся культурные контакты между

народами, что неизбежно ведет к их взаимодействию. Дунгане являются одной из народностей, проживающих на территории Кыргызстана, на

примере которой можно проследить процесс взаимодействия, взаимного проникновения культурных элементов.

Культура дунган Кыргызстана отличается национальной спецификой, однако, она на

современном этапе претерпела значительные изменения в результате межнациональных контактов.

Взаимное проникновение культурных элементов играет ключевую роль в сближении

народов Кыргызстана. Общность некоторых черт культуры благоприятно способствует единому функционированию нашего общества.

В свете последних конфликтов, произошедших в нашей стране на этнической почве,

необходимо показать эффективную роль процесса интеграции в области культуры, что может благоприятно сказаться в мирном сосуществовании народностей в едином пространстве.

Есть множество компонентов культуры, способствующих единению страны. К примеру,

язык, который является главной особенностью каждого этноса, также является важнейшим инструментом межкультурного общения. В дунганском языке наблюдается проникновение иноязычных элементов (Вансванова, 2001). Культурные традиции также не избежали материального и духовного обмена, что требует более подробного изложения, приведенного ниже.

Дунганский народ, проделав большой исторический путь развития, сумел сохранить

самобытность своей культуры, несмотря на внешние факторы, проявляющиеся в соприкосновении с культурой соседних народностей.Культура дунган оказала большое влияние на культуру местных народов, в том числе на жизненный уклад кыргызов. Дунгане-опытные земледельцы, с переселением дунган на территорию Кыргызстана местные народы переняли у них способы ведения хозяйства, обрабатывания земли. Многие орудия труда дунган используются при возделывании земли (Сушанло, 1971).

Дунганская кухня отличается своей спецификой и вкусовым разнообразием. Многие

блюда вошли в повседневный пищевой рацион кыргызов и других народов. На протяжении долгого времени, находясь в большем или меньшем взаимодействии с национальной пищей своих ближайших и отдаленных соседей, дунганская кухня не могла не заимствовать


34

некоторые ее элементы (Юсуров, Юсуровa, 1988). Поэтому в национальной пище дунган сложились сходные явления с пищей соседних народов.

Жилища дунган отличаются от других своим внешним видом. В сфере строительства

жилищ, у дунган, местным населением были заимствованы некоторые типы сооружений. Дунгане же, переняли у местного населения элементы внутренней обстановки комнат.

Одежда дунган-переселенцев вызывала восхищение у местных народов своим

нетрадиционным покроем и видом, со временем традиционная одежда дунган вышла из употребления, вследствие появления фабричной одежды. Только свадебная одежда остается актуальной на сегодняшний день, девушка-дунганка, обязательно, выходя замуж должна надеть традиционное платье дунганской невесты и сделать традиционную прическу (Савуров). Свадебная обрядность дунган требует особенного внимания, это именно тот элемент культуры дунганского народа, который характеризуется относительной устойчивостью традиционных компонентов.

Свадебная обрядность, хотя и изменилась во многом, сохранилась до наших дней.

Особенно полно она сохранила свои традиционные черты в больших селах. В то же время исчезают или исчезли многие элементы, отражающие былые социально-экономические, культурные особенности, обычаи и обряды. Появилось много и современных элементов в свадебной обрядности: браки по взаимному согласию юношей и девушек, присутствие друзей и гостей - представителей других национальностей, современное музыкальное сопровождение и др. [Савуров]. Изменения в культуре, ее взаимодействие с культурами окружающих народов оказали сильное влияние на дунганскую свадьбу, в результате чего произошли многие преобразования. Упростились свадебные ритуалы, появились новые элементы, и в то же время сохранились многие обряды традиционной свадьбы.

Таким образом, дунганский народ, переселившись на территорию Кыргызстана,

привнес новые веяния в культуру местного населения. В основном это сказалось в области земледелия. Например, кыргызы, перейдя с кочевого образа жизни на оседлый, многое заимствовали у дунган в способах обработки земли. Такие орудия труда дунган, как ручная тяпка, кетмень, ручные грабли и др. стали широко использоваться местным населением. Дунгане, в свою очередь, стали пользоваться плугом, виллами, косой, серпом и т.д.

Дунгане принесли с собой разнообразную по вкусовым ощущениям национальную

пищу. Коренное население Кыргызстана переняло у дунган рецептуру дунганской кухни. Дунгане, в результате общения с коренным населением Кыргызстана восприняли от них ряд национальных кушаний. Кроме того, дунгане-переселенцы стали употреблять молочные продукты, чего раньше не наблюдалось.

Можно привести еще множество примеров взаимовлияния культур дунганского и других

народов, указывающих на интенсивность интеграционных процессов на территории Кыргызстана.

Приведенные примеры взаимопроникновения культурных элементов между дунганским

и соседними народами показывает на плодотворное сосуществование представителей различных этнических конфессий в едином территориальном пространстве. Необходимо актуализировать изучение и выявление инноваций в культуре, возникших в результате сближения различных этносов и сказавшихся на трансформации культуры. Данный аспект в изучении культуры народов Кыргызстана, несомненно, может способствовать их мирному сосуществованию, основываясь на общности историко-культурного наследия.

Список использованной литературы

1. Жайшибекова К. К вопросу взаимовлияния культуры и языка в странах Центрально-Азиатского региона //Актуальные проблемы развития дунганского языка и литературы. – Алма-Ата, 2001. с 135.

2. Вансванова М.Н. Этническая культура дунган на современном этапе развития// Материалы Международной научно-практической конференции 20-21 мая 2001 г. – Алма-Ата, 2001. с. 129-130.


35

3. Сушанло М. Дунгане. – Фрунзе, 1971. с. 94-95. 4. Юсуров Х.Ю., Юсурова З.Г. Дунганская кухня. – Фрунзе, 1988. с.3 5. Савуров М.Д. Дунганская семья: прошлое и настоящее. –Ташкент, с. 36. 6. Савуров М.Д. Дунганская семья: прошлое и настоящее. –Ташкент, с. 54.


36

ВНЕШНЯЯ ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ: КОНФЛИКТНЫЙ ПОТЕНЦИАЛ ИММИГРАЦИОННОГО ВЫЗОВА

Мамырканов М.А, ст. преподаватель кафедры

социологии ИСГН КНУ, соискатель БГУ

Вовлечение Кыргызстана в глобальные мировые процессы объективно сопровождается нарастающим воздействием внешних миграционных потоков, в особенности трудовой миграции, на общество и государство.

Хронологический обзор минувшего столетия показывает, что население территорий,

составлявших в начале ХХ в. Российскую империю, затем СССР, а после 1992 г. – новые независимые государства, в течение одного столетия прошло путь от разрушения полуфеодального капитализма к строительству советского общества, а затем от разрушения последнего – к рыночной модернизации. Каждый новый этап начинался с радикальной ломки существующих форм организации общественной жизни и сопровождался длительным периодом социальной дезорганизации.

Последствия этих изменений дают о себе знать во всех сферах жизни и позволяют

лучше понять основные причины появления на постсоветском пространстве государств-маргиналов и громадных масс людей-маргиналов (Дмитриев, 2007).

Нынешний этап характеризуется в экономической сфере развитием

транснациональных корпораций; мгновенным переливом колоссальных свободных капиталов из одних континентов и стран в другие. Это создает благоприятные предпосылки для массовой миграции рабочей силы, как на внутреннем, так и на международном уровнях. Усилилась иммиграция, в том числе и этническая, появились большие группы беженцев, особенно из стран «третьего мира», в индустриально развитые или другие развивающиеся страны. Ситуация, таким образом, изменилась радикально. В прошедшие столетия европейские переселенцы осваивали Америку, Африку, Азию. Нынешние миграционные потоки идут в обратном направлении. Бывшие же жители колоний активно заселяют метрополии, зачастую образуют этнические анклавы, находящиеся в той или иной степени в изоляции. Примерно такая же ситуация характерна и для современной России, куда в основном устремляются иммигранты из стран Центральной Азии, в том числе из Кыргызстана.

Растущая разница в доходах населения особенно заметна в развивающихся странах.

Развитие национального хозяйства в условиях рыночной экономики при невмешательстве государства в экономику, как замечено, неизбежно приводит к еще большему неравенству. Наиболее заметны различия между высокоразвитыми странами и развивающимися, что радикальным образом сказывается на решении людей искать работу и убежище именно в первой группе государств. Миграция, таким образом, играет одну из ключевых ролей в социальных изменениях современного общества, т.к. является и результатом интеграции, и предпосылкой для дальнейших серьезных конфликтных изменений в обществе. Ее непосредственное влияние сказывается на состоянии народного хозяйства, на социальных отношениях. Миграция неизбежно ведет к культурно-этнической диверсификации населения внутри отдельных государств и размыванию традиционных границ (Дмитриев, 2004).

Такая ситуация заставляет правительства развитых стран принимать меры для

ограничения въезда. В то же время правительства развивающихся обществ часто выступают против эмиграции высококвалифицированных специалистов, так называемой «утечки умов». Частные фирмы в странах, принимающих иммигрантов, напротив, всегда с готовностью берут на работу иностранных высококвалифицированных специалистов. Бывает и так: государство поощряет отъезд своих малоквалифицированных граждан, который способствует уменьшению социальной напряженности. А правительства стран, принимающих иммигрантов, не приветствует приток неквалифицированной рабочей силы, однако закрывает глаза на ее нелегальный въезд, если фирмам необходимы такие работники (например, нелегальный въезд кыргызских мигрантов в Казахстан на работу на табачных плантациях).

Если правительство пытается остановить этот процесс, в действие вступает рыночный

механизм, организованный агентствами трудоустройства, получающими прибыль, как от


37

легальной, так и от нелегальной миграции. Данный рынок связан с неформальными социальными структурами, сформировавшимися внутри этого процесса. Именно поэтому сеть миграционных учреждений является куда более мощной силой в определении форм и размеров такого международного движения, чем политика правительства (Дмитриев, 2004). Кыргызское правительство, во всяком случае, пресечь эти передвижения пока не в состоянии.

Прямым следствием масштабных перемещений мигрантов – в соответствии с

потребностями быстро развивающихся экономик, по политическим, социальным и иным мотивам, - является все возрастающее этно-культурное и этно-конфессиональное разнообразие социумов. Оборотной стороной этих явлений становится возникающее напряжение между местным населением и мигрантами, которые могут существенно отличаться по этническим, расовым, конфессиональным, социальным, культурным параметрам. Особую озабоченность, наряду с динамикой, вызывают расширение социально-демографической базы ксенофобских настроений и апелляция к ним практически всех политических сил, избирательность фобий по отношению к определенным этническим группам.

Вирусу этнофобий сегодня более подвержены жители мегаполисов, чем других

поселений. Весьма настораживает подверженность этнофобиям молодежи: среди московской молодежи, например, негативное отношение ко всем этническим группам выше, чем среди москвичей (Левада, 2004). Молодежь демонстрирует сегодня более высокий уровень интолерантности, чем пожилые люди – в отличие от 1990-х гг., когда на фоне этнических фобий старшего поколения молодые были более терпимы к представителям разных этнических групп.

Преувеличенное значение этничности, пронизывающее все аспекты социальных

контактов («транспарентная этничность»), в первую очередь затрагивает мигрантов. Антимигрантские настроения базируются на представлении о мигрантах как чуждых, иных. Фиксируемые социологами ксенофобии направлены, в первую очередь, на этнических мигрантов, независимо от их гражданства, от того, являются они временными трудовыми мигрантами (трудящиеся – мигранты), переселяются ли на постоянное место жительства в пределах России (мигранты) или из-за ее пределов (иммигранты) (4, с. 56-57). Так, по данным всероссийского опроса общественного мнения, проведенного Левада-Центром в 2007 г., только 12,5% опрошенных назвали свое отношение к мигрантам хорошим или сочувственным. В то же время 22% ответивших заявили, что относятся к мигрантам плохо или очень плохо (15%), т.е. практически враждебно. В опросах ВЦИОМ 69% опрошенных в 2006 г. и 68% в 2008 г. сказали, что рассматривают большое количество приезжих в Россию как явление, скорее, отрицательное. В Москве и Санкт-Петербурге в 2008 г. таких респондентов было 75% (ВЦИОМ, 2008).

По данным исследования МОМ (в г. Москве) и БДИПЧ ОБСЕ, 45% населения трех

пилотных российских городов обеспокоено количеством мигрантов в их городе, не видят ничего положительного в их присутствии и считают, что мигранты не нужны городу (Итоговый доклад , 2008). Внимание населения в основном сфокусировано на отрицательных проявлениях миграции. В первую очередь граждане отмечают низкое качество продаваемых продуктов и товаров, вопросы гигиены и здоровья и ухудшение криминогенной обстановки. 30-40% населения акцентируют внимание на различных негативных экономических последствиях миграции: монопольных ценах на товары, конкуренции на рынке труда, демпинговых ценах на труд и др.; до 1/3 – на культурной отчужденности мигрантов от местного населения: неуважении российских культурных традиций, привнесении чуждой культуры и т.п. (Фирсова, 2010).

Тесная взаимосвязь мигрантофобий и этнофобий лежит на поверхности: и мигранты, и

представители других этнических групп являются «иными», отношения местного населения и с теми, и с другими проецируются через призму отношений «свои» - «чужие». Факторы роста этно- и мигрантофобий не могут быть объяснены однозначно. Как и все фобии, они производны от страхов утраты «ресурсов» и «утраты собственной идентичности».

Страхи «утраты ресурсов» - экономической и социальной неконкурентоспособности с

напористыми и консолидированными этническими мигрантами, - присутствующие в обществе, ретранслируются в масс-медиа и некоторыми публичными политиками. В то же время, они не


38

могут служить однозначным объяснением роста фобий по отношению к «неуспешным» с точки зрения общественного мнения мигрантским меньшинствам – выходцам из Центральной Азии (таджикам, узбекам, кыргызам и др.) – в данном случае, видимо, более значимы социокультурные страхи «утраты идентичности».

Ряд российских социологов, увязывают рост этнофобий в период «травматической

трансформации» общества с разрастающимся комплексом социальных обид, принимающих, тем не менее, форму не социального, а этнически окрашенного протеста. И вероятно, справедливо уточнение, что «ксенофобные высказывания лишь в незначительной мере являются прямой импульсивной реакцией на социальные напряжения. Напротив, они закрепляются в сознании значительных групп населения как общие ценностные установки и не исчезают после спада общественной возбужденности».

По крайне мере, такое объяснение применимо к части молодежи крупнейших городов,

которая не имеет перспектив вырваться из полумаргинального существования, получить образование и сделать карьеру в нынешнем обществе, где социальное расслоение исключительно высоко, и обвиняющей во всех бедах «иных». Именно в среде с наименьшими культурными ресурсами семьи рост этнофобии происходит наиболее резко; откровенно враждебные суждения наиболее естественно усваиваются слоями, не имеющими собственных критериев оценки социального окружения.

Антимигрантские настроения, доминирующие в российском обществе, небеспочвенны:

среди мигрантов есть и преступники, и наркоторговцы, и преследующие иные асоциальные цели. Для части из них характерны замкнутость, закрытость, вытекающая из иных культурных и национальных традиций, нормы поведения, не сообразующиеся с нормами и традициями принимающего общества.

Если в отношении преступности, асоциального поведения мигрантов нет однозначных

выводов, то важность культурной дистанции между ними и принимающим населением неоспорима. Как отмечают исследователи, чем больше культурная дистанция, тем сильнее мигрантофобии и этнофобии; в некоторых случаях противоречия со временем не только не стираются, а усиливаются. Контакты между местным населением и мигрантской общиной сводятся к минимуму.

Особое значение приобретает фактор разницы «урбанизационных потенциалов»

территорий выхода и вселения мигрантских этнических общин. Так, сложно адаптироваться к российским условиям выходцам из сельской местности Кыргызстана, слабо знающих русский язык. Важно и качество городской среды: традиции и нормы поведения, сложившиеся даже в больших городах Средней Азии и Кыргызстана, несут печать традиционного общества и кардинально отличаются от российских. Не меньшее значение имеет и опыт этнокультурных контактов принимающего населения, тесно связанный с урбанизированностью территории.

Мигрантофобии и этнофобии, перефразируя С. Хантингтона, - порождение

столкновения цивилизаций. Столкновение городской цивилизации с развитыми социальными коммуникациями, высокой социальной мобильностью, выраженным индивидуализмом, не замыкающимся в рамках группы, и сельской – с патриархальным, клановым, коллективистским образом жизни.

Интолерантность к мигрантам есть реакция на целый комплекс наложившихся проблем,

связанных с появлением культурно различающихся новообразований в локальной социальной среде, которые неизбежны при массовом притоке мигрантов в ту или иную местность, преобладанием в миграционных потоках представителей неурбанизированной среды, не адаптированных к высокоурбанизированной российской среде, тем более – к существованию в условиях мегаполисов, перенесением негативных стереотипов на целые антропологические группы – «кавказцев», «азиатов».

Судя по многим исследованиям, российское общество поражено этнофобиями.

Акцентирование государственной миграционной политики на «борьбу с незаконной миграцией» дало мощный импульс мигрантофобиям, принимающим этническую окраску. Страдают при этом не только иноэтничные мигранты, с большими проблемами сталкиваются и иммигранты,


39

переселяющиеся в Россию из государств СНГ (в подавляющем большинстве это русские), и временные трудовые мигранты из этих государств, и россияне.

Миграционная и национальная (этнонациональная) политика рассматриваются

властями, СМИ и общественностью в неразрывной связи. Сложился своеобразный политический и общественный консенсус в отношении необходимости жесткой национальной и миграционной политики. В последние годы активно идет процесс замещения переселений на постоянное место жительства временными трудовыми миграциями, в который вовлечены преимущественно выходцы из Кавказа и Центральной Азии. Неприятие временных трудовых мигрантов, не ориентированных на интеграцию или адаптацию к российским условиям, распространяется на всех мигрантов, а также иноэтнические группы, давно осевшие в регионе. И власти, и политики, и СМИ делают акцент исключительно на негативных последствиях миграции. И это оказывает воздействие на общественное мнение: обыватель начинает верить, что ужесточение миграционной политики – во благо общества и его лично. Редкие голоса специалистов, предупреждающих, что без труда мигрантов встанут целые отрасли, что сферы их занятости – весьма специфичные, куда россияне не идут, что их дешевый труд делает дешевле и комфортнее их жизнь, остаются не услышанными (Мукомель, 2005).

Конфликтогенность трудовой миграции отличается тем, что для России характерен

одновременно высокий уровень безработицы и нехватка рабочей силы. Во многих регионах Севера, Восточной Сибири, Дальнего Востока и некоторых других недостаток рабочих в ряде отраслей тормозит экономическое развитие. Например, в Москве постоянно необходим приток строителей, водителей транспорта, работников быта. С другой стороны, мигранты, предлагая свою относительно дешевую рабочую силу, не платят налогов, профвзносов, не претендуют на какие-либо социальные привилегии, составляют серьезную конкуренцию местным жителям, которая вкупе с технологическим прогрессом воздействует на рынок рабочей силы: под угрозой оказываются выплаты денежных пособий по больничным и на детей, защита от необоснованного увольнения, пятидневная рабочая неделя, отпуск и многое другое, что входит в социальную составляющую экономики России.

Как результат, в последние годы многие коренные жители пополнили ряды

безработных или вынуждены были занять низкооплачиваемые места в сфере услуг. Россия уже в 1990-е гг. стала люмпенизироваться: количество бездомных и безработных достигло миллионов; мужчины трудоспособного возраста, которые, потеряв работу, не хотят трудоустраиваться, не обучаются новым профессиям, не имеют права на пенсию, т.е. живут, не имея официального источника существования. Они страдают алкоголизмом и наркоманией, агрессивны, ищут виновных в своем положении, которыми, на их взгляд, являются «экономические» конкуренты, приехавшие из других российских регионов и стран.

Одновременно среди местного населения идет обособление богатых, которые

концентрируются на определенной территории, нанимают многочисленную охрану. В то же время в некоторых районах городов появились дома, где большинство квартир закуплено диаспорами и заселено этническими мигрантами. Возникновение привилегированных иммиграционных групп, их отчуждение от остальных жителей также является особенностью процесса поляризации на территории РФ (Дмитриев, 2004).

Вместе с тем трудовые мигранты из Кыргызстана по прибытии в Россию соприкасаются

почти с той же действительностью, от которой бежали, но с одной лишь разницей – получают возможность заработать на жизнь несколько больше, чем в своей стране. Приток их происходит на фоне противоречивых тенденций на трынке труда РФ, связанных с развитием занятости и безработицы, спросом и предложением рабочей силы.

Кроме этого прибывая в Россию трудовые мигранты из Кыргызстана транслируют, в

массе своей, расколотые символы веры, тенденциозные картины-образы минувшей и современной истории и через их призму воспринимают российскую действительность, выстраивают стратегии поведения. В российском социуме они взаимодействуют с еще более контрастной маргинальной средой.

Наблюдаются также существенные различия в социализации групп мигрантов. Первая

(большинство) включает тех, кто независимо от сроков пребывания не намерен закрепляться в


40

России и усваивает минимально необходимый объем информации и принимающем обществе, обеспечивающей гарантированную реализацию их целей (получение дохода и возвращение на родину). Вторая состоит из мигрантов, ориентированных на закрепление, постоянное местожительство и последующее обретение российского гражданства. Они являются потенциальными иммигрантами, стремятся получить максимальный объем информации и формируют из разрозненных представлений относительно целостные (с точки зрения мигрантов) политико-географические, экономико-географические и этнокультурные образы пространств их пребывания и деятельности. Это помогает мигрантам лучше осваивать новые статусы и роли, вырабатывать адекватные стратегии поведения и успешно адаптироваться к окружающей среде.

Очевидно, что для представителей первой группы риски возникновения конфликтных

ситуаций с принимающим обществом несколько выше, чем для второй. Важно подчеркнуть, что различные группы трудящихся-мигрантов из Кыргызстана существенно отличаются друг от друга возможностями закрепления, адаптации и деятельности в российском социуме. Это связано с наличием или отсутствием связей и поддержки в принимающем обществе, с правовым статусом мигрантов, уровнем их квалификации, образованием, финансовым положением и др. (Дмитриев, 2007).

Большинство кыргызстанских мигрантов работает на условиях устных договоренностей,

нефиксируемых в документах, при всевластии работодателей и попустительстве местных властей.

Ситуация осложняется наличием несовершенной нормативно-правовой базы, которая

регулирует внешнюю трудовую миграцию и затрудняет формирование цивилизованных отношений между иностранными работниками и работодателями, а также привлечение нужных трудовых мигрантов.

Информация об использовании иностранной рабочей силы в экономике становится еще

более неопределенной, когда речь идет о количестве и составе незаконных мигрантов, а также теневых характеристиках их занятости. Даже после введения с 2007 г. в Российской Федерации новых миграционных правил существует огромный разрыв между численностью официально работающих трудовых мигрантов и числом иностранцев, получивших разрешение на занятость в регионах страны (http://www.ruvek.ru/?module=articles&action=view&id=5626).

Сложившаяся ситуация обусловлена во многом тем, что внешняя трудовая миграция

выступает важным источником формирования трудовых ресурсов для того сегмента российской экономики, который связан с использованием теневых отношений и принудительного труда. На данной основе за прошедшие годы возник свердоходный криминальный бизнес, имеющий свою инфраструктуру и покровителей в разных структурах власти. Связанные с этим социальные силы не заинтересованы менять миграционную политику и стремятся сохранить и укрепить позиции этого бизнеса. Предварительный анализ позволяет выделить некоторые тенденции в развитии конфликтов между мигрантами и работодателями и в отношении к этим конфликтам различных социальных институтов.

Первая тенденция – это доминирование тенденции криминализации конфликтов, их

силового разрешения работодателями и дальнейшего отторжения сторон друг от друга, невозможности развития диалога на правовой основе. Она подкрепляется солидарными усилиями работодателей по закреплению сложившейся практики трудовых отношений с мигрантами.

Вторая тенденция отражает стремление работодателей либо их представителей-

посредников выстраивать с трудящимися-мигрантами патерналистские отношения, создающие иллюзию общей заинтересованности в деле во главе с «хозяином-отцом». Конфликты в этом случае загоняются вглубь, мигрантам внушается мысль о необходимости согласия с предъявляемыми требованиями и определенными ограничениями их прав как неизбежной психологической компенсации «хозяину-отцу» за предоставленную работу, содействие в решении бытовых вопросов, за обещание защиты от посягательств криминальных структур, по повышению внимания правоохранительных органов. В результате, как правило, протестное движение мигрантов в защиту своих прав минимизировано и чаще обсуждается в своем кругу


41

лишь как желательное действие, которое они сознательно не используют во избежание жестких санкций со стороны работодателя, считая бессмысленными обращения в официальные органы, призванные защищать трудовые права работников.

Третья тенденция связана с попытками правозащитных и других общественных

организаций, организованных мигрантами либо их соотечественниками из числа граждан России, создать систему учета фактов нарушения работодателями прав трудящихся-мигрантов и защиты их законных интересов в судах и иных инстанциях.

В последние годы обозначилась линия на применение со стороны государственных

властей РФ различных мер воздействия к работодателям с целью побудить их к выстраиванию трудовых отношений с мигрантами на правовой основе. В конце 2004 г. Госдума РФ приняла поправки к Кодексу РФ об административных правонарушениях, которыми значительно ужесточена ответственность за нарушение миграционного законодательства (Метелев, 2007).

Однако ряд российских исследователей полагает и опасается, что изменения

миграционного законодательства, направленные на легализацию миграционных процессов, а также смягчение демографических и экономических угроз, не предусматривают защиту принимающего населения от социальной и социокультурной опасности. Упрощение правил въезда на территорию России и трудоустройства мигрантов, приведет к росту миграционных потоков и их бесконтрольному распространению. Эксперты утверждают, что это больно ударит по принимающему населению, в первую очередь, центров миграционного притяжения (Москва, Санкт-Петербург, Дальний Восток, пограничные районы России) (www/rhr.ru.). «Перенаселение» мигрантами той или иной принимающей территориальной общности может привести к росту ксено»- и этнофобий из-за усиления угрозы потери собственной идентичности. Следствием этого выступает рост социального напряжения, усложнение взаимодействия мигрантов с коренным населением, а также очаговые конфликты и даже открытое противостояние.

По их мнению, новое миграционное законодательство требует существенной доработки

с учетом социальных особенностей принимающего населения и его отношения к мигрантам: «толерантность не является самостоятельным качеством, а всего лишь следствием уверенности в своей неуязвимости» (Мелихов, 2007). Законы, направленные на привлечение мигрантов, должны содержать меры по снижению уязвимости принимающего сообщества к негативным последствиям нововведеий (Шлыкова, 2008).

Литература

1. Дмитриев А.В., Пядухов Г.А. Нелегальная иммиграция: риски и опасности. – М., 2007. 2. Дмитриев А.В. Конфликтогенность миграции: глобальный аспект // Социс. 2004. - №4. 3. Левада Ю. «Человек советский»: четвертая волна. Рамки самоопределения // Вестник общественного мнения. 2004, май – июнь. №3 (71). – С.10. 4. Мукомель В.И. Грани интолерантности (мигрантофобии, этнофобии) //Социс. 2005. -№ 2. 5. См.: Пресс-выпуск ВЦИОМ, № 978, 17 июня 2008 г. № 1600. 6. См.: Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в Российской Федерации: Итоговый доклад по исследовательской части проекта Европейского Союза, реализуемого Бюро МОМ в РФ «Предотвращение торговли людьми в Российской Федерации». – М., 2008. 7. Фирсова Н.А. Политико-правовые проблемы миграции в условиях глобализации (на материалах СНГ). – Бишкек: КРСУ, 2010. – С. 110-111. 8. Рост трудовой миграции из Кыргызстана сохранится в ближайшие пять лет // http://www.ruvek.ru/?module=articles&action=view&id=5626 9. Метелев С.Е. Международная миграция и ее влияние на социально-экономическое развитие России. – М., 2007. – C. 177-178. 10. Предложенные депутатами поправки в закон о миграции – катастрофа для Москвы // www/rhr.ru. 11. Мелихов А. Толерантны только победители //Московские новости. 2007. 8-14 июня. – С. 7. 12. Шлыкова Е.В. Социальная приемлемость нововведений миграционного законодательства // Социс. 2008. №2.–С.63-64.


42

ВКЛАД МЕЖДУНАРОДНОГО СООБЩЕСТВА В СТАБИЛИЗАЦИИ КОНФЛИКТНОЙ ОБСТАНОВКИ В КЫРГЫЗСТАНЕ

Эксперт-консультант Отдела стратегического

анализа и мониторинга развития Аппарата Президента КР

Сатиева Ж.С. Год спустя после трагических событий, ситуация в Кыргызстане более менее

нормализовалась. Наметились улучшения в области соблюдения прав человека и обеспечения правопорядка. Неотъемлемую роль в стабилизации обстановки сыграло международное сообщество в лице международных организаций и государств мира. В соответствии с мандатом, определенным в письме Генерального секретаря ООН от 7 мая 2007 года Председателю Совета безопасности ООН, Региональный центр по превентивной дипломатии для Центральной Азии (РЦПДЦА) оказывает содействие центральноазиатским государствам в укреплении мира, предотвращении и снижении угрозы конфликтов. В этой связи, деятельность Центра направлена на разработку мер по расширению регионального и международного партнерства для противодействия трансграничным угрозам, включая такие проблемы как международный терроризм, экстремизм, незаконная торговля наркотиками и организованная преступность, а также для достижения консенсуса по вопросам управления трансграничными природными ресурсами и решения экологических проблем. В рамках реализации мандата проводятся регулярные консультации с руководством пяти центральноазиатских стран, региональными организациями, в частности, ОБСЕ, СНГ, ШОС, ЕС и ОДКБ, координируются совместные усилия со страновыми группами ООН. Большой импульс превентивным усилиям Центра дал визит в Центральную Азию Генерального Секретаря ООН Пан Ги Муна 2-7 апреля 2010 года. В ходе переговоров с руководством Туркменистана и других центральноазиатских государств г-н Пан Ги Мун поднял вопросы мира и безопасности в регионе, превентивной дипломатии, противодействия региональным угрозам, совместного управления трансграничными ресурсами, влияния процессов в Афганистане на обстановку в Центральной Азии.

События в Кыргызстане показали важность своевременного реагирования

международного сообщества в случае возникновения локальных конфликтных ситуаций. Данному Центру, совместно с агентствами системы ООН, пришлось задействовать на полную мощность свой миротворческий потенциал для предотвращения эскалации конфликта и стабилизации ситуации. Недавние события в Кыргызстане показали важность своевременного реагирования структур Организации в случае возникновения локальных конфликтных ситуаций. В период кризиса Генеральный Секретарь ООН пристально следил за событиями и настоятельно рекомендовал активно содействовать переговорам сторон, четко отслеживать ход событий, всемерно содействовать восстановлению порядка и спокойствия в очагах напряженности и в целом стабилизации положения в стране. Если бы не существовало Центра, структурам ООН было бы намного сложнее оперативно реагировать на возникшую сложную ситуацию. Только благодаря тому, что РЦПДЦА находится в непосредственной близости от источника напряжения, Генеральный Секретарь ООН имел возможность без промедления использовать этот инструмент дипломатии для влияния на конфликт.

К сожалению, обстановка в регионе была сложной и в этой связи значительная часть

деятельности ООН направлена на содействие государствам Центральной Азии налаживать сотрудничество в противодействии трансграничным угрозам, управлении общими природными ресурсами, борьбе с загрязнением окружающей среды. Евросоюз приветствовал решение Кыргызстана о введении полицейской миссии ОБСЕ, и около 50 полицейских ОБСЕ оказали помощь сотрудникам правопорядка Кыргызстана в стабилизации ситуации на юге республики. На "Скорейший ввод" полицейских специалистов в зону конфликта, повлиял краткосрочный визит в республику главы МИД Франции и Германии. Их цель заключалась в мониторинге и консультировании правоохранительных органов страны. Практическим вкладом Организации в урегулирование кризиса стало направление Полицейской консультативной группы. По договоренности с кыргызским руководством было решено разместить полицейских ОБСЕ сразу после парламентских выборов.


43

В столь трудное время не остались в стороне соседнее государство- Казахстан. Первый вице-премьер правительства Казахстана У.Шукеев в составе спецкомиссии выезжал на минувшей неделе в Кыргызстан, где совместно с новым правительством республики оценивал масштаб ущерба, нанесенного событиями на юге страны. В ходе встречи с миссией Всемирного банка, которая работает там уже около 4 месяцев, выяснилось, что потребуется около 1 миллиарда долларов, чтобы стабилизировать ситуацию. Казахская сторона выразила обеспокоенность и готовность оказать техническую помощь. Было подготовлено два постановления: это поставка угля на Бишкекскую ТЭЦ и срочная помощь Ошской и Джалалабадской областям стройматериалами.

Неотъемлемую помощь оказали Соединенные Штаты Америки. Вашингтон выразил

готовность содействовать правительству Кыргызстана в стабилизации ситуации на юге республики. В частности, правительство США концентрировало свое внимание на оказании помощи для первоочередных гуманитарных нужд и на восстановлении южного региона, а также на содействии примирению общин. Чтобы избежать повторения в будущем произошедшего конфликта, в республике необходимо создать подотчетное правительство, открытые правоохранительные и судебные системы, а также создавать экономическое благополучие для всех сообществ, и строить активное гражданское общество, которое могло бы вести взаимодействие с международными сообществами.

Страны Организации Договора о коллективной безопасности (ОДКБ) провели ряд

мероприятий для нормализации обстановки в Кыргызстане, пострадавшем от июньских беспорядков. Гуманитарная помощь государств-членов ОДКБ поступила в Кыргызскую Республику в рамках договоренностей, достигнутых главами государств-членов ОДКБ на неформальном саммите 8 мая 2010 года в Москве. "Мероприятия, направленные на стабилизацию обстановки в Кыргызской республике на коллективной основе, принятые Советом коллективной безопасности ОДКБ в июне сего года находятся в стадии реализации", - заявил Бордюжа, слова которого приводит пресс-служба секретариата ОДКБ. Как ранее сообщал секретариат ОДКБ, Российская Федерация предоставила нашей республике грант на 20 миллионов долларов для социальной поддержки населения и льготный кредит на 30 миллионов долларов по линии Россельхозбанка. Россия также выделила 25 тысяч тонн горюче-смазочных материалов, 20 тысяч тонн дизельного топлива и передала имущество для правоохранительных органов и специальных служб Киргизии. По линии Министерства чрезвычайных ситуаций РФ были поставлены 129 тонн различных гуманитарных грузов, а также 43 тонны медицинских препаратов и необходимое медицинское оборудование, отмечает секретариат ОДКБ. Правительство Москвы выделило 5 автомобилей "скорой помощи" и передвижную рентгеновскую установку на базе автомобиля "Камаз", говорится в документе. Предложен комплекс мер - вплоть до оказания помощи по совместной деятельности для выявления организаторов беспорядков и привлечения их к уголовной ответственности. В то же время Казахстан, по сведениям ОДКБ, поставил в Кыргызстан 3,7 тысяч тонн дизельного топлива для проведения весенне-полевых работ. Таджикистан для нужд кыргызских Вооруженных сил передал вещевое имущество и продукты питания, а также доставил 100 тонн муки, 30 тонн риса, 10 тонн макарон, 10 тысяч литров растительного масла, 10 тонн картофеля, 10 тонн лука, 10235 литров дизельного топлива по линии Комитета по чрезвычайным ситуациям и гражданской обороны. Как отмечает Секретариат ОДКБ, Узбекистан доставил в Киргизию медикаменты. В их числе 164000 одноразовых шприцов, перевязочных материалов - 43,8 тысяч штук, инфузий и инфузионных растворов 15 тысяч и 10,08 тысяч штук соответственно. Также было направлено 200 тонн минеральных удобрений, 150 тонн строительных материалов, 30 тонн муки, 20 тонн ГСМ.

Большую помощь оказало правительство Армении, на заседании в четверг страна

выделила 40 миллионов драмов (около 109 тысяч долларов) в качестве гуманитарной помощи Кыргызстану. Как сообщил министр финансов Армении Тигран Давтян, Кыргызстан ранее обращался к странам СНГ с просьбой оказать в рамках своих возможностей гуманитарную, финансовую и техническую помощь. И в этот раз страны СНГ не могут отказать в помощи и поддержке.

Также в те дни, правозащитная организация "Международная амнистия" (Amnesty

International) призывала соседние с Кыргызстаном государства открыть границы для десятков тысяч беженцев, а власти Узбекистана, принимающего сейчас основной поток бегущих от


44

беспорядков - обеспечить доступ гуманитарных сил в страну. "Необходимо немедленно предоставить гуманитарную помощь тем, кто бежал из Кыргызстана в Узбекистан, включая тех, кто пытается сейчас добраться до Узбекистана, начать регистрацию беженцев, а также защитить тех, кто в этом нуждается, включая детей, которые отправлены туда в одиночестве, без родителей", - говорилось в заявлении эксперта "Международной амнистии" по Средней Азии Мэйси Вайшердинг. На тот момент основное число беженцев из Кыргызстана, где на юге продолжались межэтнические столкновения между киргизами и узбеками, принимает именно Узбекистан. Власти Кыргызстана объявляли частичную мобилизацию военнообязанных, а в южной столице республики Оше и двух районах Ошской области - Кара-Сууйском и Араванском – был введен круглосуточный комендантский час.

С первого дня трагических событий в стране Казахстан оказывает помощь и поддержку

братскому народу, как на двусторонней основе, так и в качестве Действующего председателя ОБСЕ. Как Вы хорошо знаете, в результате совместных усилий Президентов Казахстана Нурсултана Назарбаева, США Барака Обамы и России Дмитрия Медведева, а также активных посреднических действий ОБСЕ, ООН и ЕС, была достигнута договоренность с Временным правительством и К.Бакиевым о его выезде из страны. Это стало важным шагом по пути урегулирования ситуации в стране и ее возврату в правовое поле, недопущению гражданской войны. Как действующий председатель ОБСЕ, Казахстан приветствовал успешное проведение всенародного референдума в Кыргызстане 27 июня, символизирующего решительный шаг к политической стабильности, восстановлению конституционного порядка и легитимности действующих органов власти.

Можно отметить, что ОБСЕ искренне заинтересована в том, чтобы ситуация в

Кыргызстане окончательно вернулась в созидательное русло и в этой связи призывает государства-участники и международные структуры в возможно короткие сроки выработать план оказания масштабной помощи стране. Считаем, что своевременные, эффективные и скоординированные действия мирового сообщества станут важным фактором внутриполитической стабилизации, поддержания и укрепления региональной безопасности и сотрудничества, обеспечения устойчивого экономического развития и полноценной защиты демократических устоев Кыргызстана. Действующее председательство поддерживало предварительные оценки, данные состоявшемуся плебисциту миссией Бюро ОБСЕ по демократическим институтам и правам человека (БДИПЧ)

Мы уверены, что активные действия, предпринимаемые представителями таких

авторитетных международных организаций, как ОБСЕ, ООН, ЕС и ОДКБ, будут способствовать скорейшему преодолению последствий кризиса.

Мы верим в светлое будущее Кыргызстана и считаем сегодняшние трудности

временным явлением. Только тогда Кыргызстан с достоинством выйдет из зоны политической турбулентности и вступит на путь уверенного развития.


45

СТУДЕНТТЕРДИ УЛУТТУК БААЛУУЛУКТАРГА ШЫКТАНДЫРУУДА КААДА-САЛТТАРДЫН МААНИСИ

Адилова Г.

Канд. Филол.наук Международный университет

«Ататюрк Ала-Тоо» Азыркы учурда студенттерди улуттук баалуулуктарга шыктандырууда бүт дүйнө

жүзүндөгү адамзаты бири-бири менен тынчтыкта алака-катышта болууга умтулуу, улуттар аралык аралык мамилерди жакшыртуу жана өз улутунун элдик тарбиялык каражаттарын заманга ылайыктап колдонуу боюнча билим, билгичтик жана көндүмдөрүн калыптандыруу зарыл. Улуттук баалуулуктардын негизгилеринин бири өз жана жашаган чөйрөсүндө тынчтыкты камсыз кылуу жана аны сактоого өз салымын кошуу.

Тынч жашоонун бирден бир себеби ар бир эл, улут бири-бирин сыйлап, бири - бирине

урмат көрсөтүү деп эсептеп, ага ылайык ар кандай иш чаралар каралат. Айрыкча, билим берүү алкагы аркылуу көптөгөн маселелер чечилери талашсыз. Анткени окутуунун тарбиялык мүмкүнчүлүктөрү бар. Башкача айтканда, окутуунун негизги формасы сабак болгондуктан, сабак процесси ар бир окуучуга кандайдыр бир деңгээлде өз таасирин тийгизип келет. Ушундан улам, этнопедагогиканын өзөгүн түзгөн элдик педагогиканын үлгүлөрүн сабакта колдонууда, өзгөчө студенттердин инсандык сапаттарын калыптандырууда анын эч нерсеге алмаштыргыс мазмундуулугун жана пайдалануу ыкмаларын аныктоо талабы келип чыгат.

Андыктан, элдик традиция, башкача айтканда, каада-салт, үрп-адат сыяктуу

түшүнүктөрүнө токтолуп кетели. Элдик традиция - социалдык-педагогикалык кубулуш катары Мисалы, ар бир эл

бүтүндөй улуттук тарыхый жолунда каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым сыяктуу моралдык баалуулуктарды жаратат. Каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым адамдардын өз ара мамиле тажрыйбаларын жана улуттук баалуулуктарды өзүнө сиңирет жана жалпылайт

Каада-салттардын, үрп-адаттын, ырым-жырымдардын тарбиялык мааниси Кей Кавус,

Аль-Фараби, Беруни, Ибн-Сина, Ю.Баласагын, М.Кашгари, О.Хайям сыяктуу белгилүү чыгыш акылмандарынын эмгектеринде чагылдырылган.

Мисалы, “Канон врачебной науки” аттуу эмгектен Ибн-Сина чынчылдык, адилеттүүлүк,

тазалык сыяктуу адеп сапаттарын жогору баалап, “адилеттүүлүккө шыктандыруучу элдин адеп-ахлак өзгөчөлүктөрүн жана кылымдар бою калыптанган каада-салттарын” сөзсүз эске алууну сунуш кылганын билүүгө болот.

ХVIII кылымда эле белгилүү немец акылманы жана агартуучусу Г.И.Готфрид адамда

каада-салттан башка тарбия жана маданият каражаты жок экендигин, адам баласы болгон жерде каада-салт болоорун белгилеген. Эгерде адам эл арасында жашаса, анда ал маданияттан баш тарталбайт, андыктан маданият ага же форма берет, же аны таптакыр адам кейпинен чыгарарын эскерткен (Осмонова, 2000).

Улуттук каада-салтты, үрп-адатты туура пайдалануу үчүн анын адамды тарбиялоодогу

маңызын түшүнүү зарыл. Советтик Улуу Энциклопедияда каада-салт мындайча аныкталат: “Традиция (от лат. Traditio передача) элементы социального и культурного наследия, передающиеся от поколения к поколению и сохраняющиеся в определенных обществах, классах и социальных группах в течение длительного времени; охватывает объекты социального наследия (материальные и духовные ценности); процесс социального наследования; его способы. В качестве традиций выступают определенные общественные установления; нормы поведения, ценности, идеи, обычаи, обряды и т.д.” (Большая Советская Энциклопедия, 1977).

Ал эми Советтик Чакан Энциклопедияда – “Традиция (от латинского Traditio передача;

предание) – исторически сложившиеся и передаваемые из поколения в поколение обычай,


46

общественный порядок, норма поведения, идеи” деп айтылган. (Малая советская энциклопедия,1960).

Салттын энциклопедиялык чечмелениши бардык эле тармактарга адекваттуу маанисин

бербеши мүмкүн. Андыктан биз бул түшүнүктүн педагогикалык көз караштан аныкталмасын да карап көрүшүбүз абзел.

Педагогикалык сөздүктө – “Традиция в семье (от Traditio буквально передача) –

совокупность обычаев и норм поведения, принятых в семье и передаваемых от старшего поколения младшему”. Традиция – феномен не однопорядковый, очень сложный. Это не письменное или устное предписание.

Это комплекс установившегося порядка в общественных отношениях, различного

социального опыта, социума, обрядов и обычаев.Традиции как духовное образование находят выход или проявляются через обряды и обычаи” (Волков, 1974).

Cалт түшүнүгүн талдоонун натыйжасында философтор Плахов В.Д., Лучанкин А.И.,

Дробижева Л.М. элдик каада-салттардын таасиринде мамилелер ошол коомдук системаны же баалуулукту сактап калуу максатында белгилүү бир багытта кайталанат деген жобону сунуш кылышкан.

Социалдык нормалардын өзгөчө көрүнүшү болгон каада-салтта маалымат компакттуу матрицага сиңирилет.

Плахов В.Д. каада-салттын колдонууга ыңгайлуулугун белгилеп, анын мамилелерди

түзүүдөгү мааниси жөнүндө мындай деген: “Традиции в человеческих взаимоотношениях .играют роль таких объектов, “готовых формул”, на которые не только направлены те или иные действия индивидов, но и которые избираются последними в качестве эталонов, образцов поведения и взаимоотношений с другими индивидами ” (Осмонова, 2000).

Социологдор В.С.Зеленчук, Е.Н.Ануфриев каада-салттын, үрп-адаттын окутуу,

тажрыйба жана жөндөмдүүлүк алмашуунун; мурастык элементтерди сактоонун жана жайылтуунун; мурастын практикалык муктаждыктарга колдонуу үчүн маанисин чечмелөөнүн негизи катары кароо менен руханий жана практикалык байлыктарды мурастоо жолу экендигин белгилешет.

А.Г.Спиркин белгилегендей, салт өз ара мамилелерди камтыган структура болуп, ал өз

мазмунунда жаңыланып, ар заманда колдонууга ылайыкташтырылып турат. Эгерде салт өнүгүүгө тескери таасирин тийгизе турган болсо, анда ал акырындап

жоголот да адамзаттык маанилүүлөрү гана калат. Жүздөгөн, кээде миңдеген жылдар бою жашап келе жаткан салттар бар. А.Г.Спиркин “история, как правило, следует принципу: то что является вечным, это всегда остается современным” деп абдан туура баамдаган (Осмонова, 2000).

Г.Н.Волков, Б.Б.Пистровский, Э.А.Бэллер ж.б.с. бир катар окумуштуулар каада-салт,

үрп-адат, ырым-жырым сыяктуу адамзаттык жашоодогу стереотип формаларды өз ичине камтыган интегралдык кубулуш катары карашат.

Биз белгилүү этнопедагог, профессор Г.Н.Волковдун каада-салтты “улуу муундан

кийинки муунга берилүүчү, элдин бул же тигил тобунда бекем орногон үрп-адаттардын, тартиптин, жүрүм-турум эрежелеринин жыйындысы, аны сактоо жана өткөрүп берүү - жашашынын башкы шарты” (Волков, 1974) деген пикирине кошулабыз. Каада-салт көптөгөн үрп-адат, ырым-жырым, диний үрп-адат менен бекемделиши мүмкүн. Каалагандай ырым-жырым каада-салт болушу мүмкүн, ал эми ар кандай каада-салт ырым-жырым боло албайт.

Салттын үйбүлөлүк жана коомдук мамилелерге таасирин көрсөтүү максатында

философиялык, этнографиялык жана тарыхый планда топторго ажыратуу үчүн бир катар изилдөөлөр жүргүзүлгөн. Ар түрдүү классификациялар сунуш кылынган:


47

Аракет таасири кеңдиги боюнча – үйбүлөлүк, жергиликтүү, улуттук, жалпы адамзаттык салттар;

Салттардын келип чыгышы боюнча – ыңкылаптык, аскердик, мектептик,үйбүлөлүк; Коомдун руханий чөйрөсү боюнча – адептик, илимий, көркөмдүк; Сезимдерди туюнтуу мүнөзү боюнча – салтанаттуу майрамдык жана күнүмдүк; Ишмердүүлүк мүнөзү боюнча – тармактык, үйбүлөлүк турмуш тиричилик, саясый жана

философиялык, диний, ошондой эле, адабият жана искусство салттары (Осмонова, 2000). Бала төрөлгөндөн баштап үй бүлөсүндө ич ара мамилелердин, үй бүлөлөр аралык

карым-катнаштардын ж.б. таасиринде өсүп-өнүгөт. Адамдын бала чагы, өспүрүм кези, бой жеткен курагы сыяктуу ар бир этапта үй бүлөдө, чөйрөдө, улутта калыптанган жүрүм-турумдун чеги аныкталган. Мамилелердин түрлөрү жана формалары калыптанган. Алар улуттук жана жалпы адамзаттык денгээлге чейин өсүп чыгат.

Улуттук денгээлде алганда, кыргыздарда жаратылышка, адамдарга, жаныбарларга,

өсүмдүктөргө, тоо-талааларга жасала турган мамилелерди жөнгө салуучу нормалар каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым деген топторго бөлүнөт. Мисалы, адам өзүнүн тегерегиндеги башка адамдарды жакындыгына жараша ага-ини, эже-сиңди, чоң ата, чоң эне, таята, таэне ж.б. деп атайт. Мындай жакындыгы болбогон адамдар аяш ата, аяш эне, дос, курбу, курдаш, коңшу ж.б. делет. Мындан да алысыраак болгондо классташ, курсташ, кызматташ, өнөктөш ж.б. дешет.

Үй бүлө курганда кудаа-сөөк күткөн мамиле өзүнчө салт. Салт – бул адам топторунун

арасындагы бир кыйла туруктуу, жалпыга бирдей норма катары калыптанган эреже. Кыргыз улуттук үрп-адат, каада-салт, ырым-жырымдары элдик оозеки чыгармачылыкта

сакталып келген. Булар жалпы улутка, урууга, урукка, үй бүлөгө тиешелүү болушу мүмкүн. Ошондой эле,

жашаган аймагына жараша бир эле каада-салт кээ бир касиеттер, ыкмалар менен толукталышы ыктымал. Мисалы, Кыргызстандын түштүгүндө койдун этин тартканда улуу аксакалга баш тартылса, түндүктө баш жашы жагынан эң кичүүсүнө ыйгарылат. Бул жерде жиликтин наркы өзгөргөн.

Каада-салт – бул илгерки муундан келечек муунга берилүүчү жүрүм-турум бир кыйла

туруктуу мүнөздөгү эрежелер. Үрп-адат – бул локалдык мүнөзгө ээ болгон кыймыл-аракет ыкмалары. Мурдагы СССРдин доорунда улуттук каада-салттар, үрп-адаттар, ырым-жырымдар

унутта калган. Орустун каада-салттары жалпыланып, айласыз абалга тушуктуруунун натыйжасында улуттарга тиешелүү нарк-дөөлөттөр жоголуп, орусташтыруу саясаты өкүм сүргөн.

Билим берүү системасында улуттук тил, каада-салт, үрп-адат жетекчиликке алынбаган.

Билим берүүнүн бардык тепкичтеринде улуттук нарк-насил, каада-салт, үрп-адат жетекчиликке алынбай, космополиттик мамиле басымдуулук кылган.

Адам – коомдук мамилелерде негизги фигура эмес, кандайдыр бир идеологияга баш

ийдирилген структуралык бөлүкчө катары эсептелген. Ошондой шартта тарбияланган балдар азыркы учурда же тилин, же маданиятын билбей маңкурт абалда калды.

Ошондуктан, билим берүүнү улуттук каада-салттарга негиздөө зарылдыгы бар. Улуттук

каада-салттарды, баалуулуктарды цивилизация баалуулуктарына, демократиялык баалуулуктарга айкалыштыруу демилгелери керек.


48

Мындай эрежелерди тутунган бүтүндөй бир муунду калыптандыруу шарт. Албетте, бул максатта келечек адистерин окутуу мазмунун улуттук каада-салт үлгүлөрү менен айкалыштыруу максатка ылайык.

Бул өңүттөн алганда, Эл аралык Ататүрк –Ала-тоо университетинин сабактары мол

мүмкүнчүлүктөргө ээ. Анткени ар кандай улуттун өкүлдөрүнөн студенттер окушат. Алардын каада салттарынын алгылыктуу жактарын студенттер бири-бирине билдирүүсүнө сабакта мүмкүнчүлүк берүү өз ара түшүнүү мамилелерин жана улуттук баалуулуктарды баалоого калыптандырат.

Окуу жайда жаңыдан кадам таштаган студенттерге биринчи жылы «тил үйрөтүү»

жүргүзүлөт. Андыктан, тил үйрөнүү учурунан баштап адисттик даярдык учурунда каада салт боюнча билимдерди интеграциялап берүү керек. Сабактарды сөзсүз түрдө улуттук каада-салттардын, үрп-адаттардын, баалуулуктардын заманбап үлгүлөрүн студенттин күндөлүк жашоосундагы социалдык тажрыйбалары менен айкалыштырылган формаларда берүү жагы изилдениши зарыл. Студенттин өнүгүүсүндө жүрүм-турумдун улуттук эрежелери жана демократиялык баалуулуктар айкалыштырылып берилиши максатка ылайык.

Адам укуктары жана эркиндиктери аныкталган декларацияда ар бир адам расасына,

жынысына, улутуна, социалдык абалына, саясый көз карашына, диний ишенимине, тилине карата эч кандай шек келтирүүгө жол берилбейт. Ошол эле мезгилде, кыргыз улутуна тиешелүү каада-салт, үрп-адат, ырым-жырым үлгүлөрү жогоруда айтылган белгилерге каршы келбейт.

Негизинен, студенттердин бири-бири менен болгон мамилелеринде жана кандай гана

предмет болбосун анын тарбиялык мазмунун өркүндөтүүдө каада-салттар чоң мааниге ээ. Ошону менен бирге студенттин инсанынын типологиялык сапаттарын, жүрүм-турум нормаларын улуттук сезимдерин түптөөгө таасирин тийгизет.

Ошентип, студенттерди окутууда билим берүүнүн мазмуну, методдору, формалары

жана каражаттары улуттук баалуулуктардын, салттардын мыктылары менен байытылышы учурдун талабы болуп саналат.

Колдонулган адабияттар: 1. Осмонова Ч.Т. Взаимосвязь кыргызских народных традиций и современных методов

стимулирования в развитии нравственно – трудовой активности младших школьников: Дисс... канд. пед. наук. – Бишкек, 2000. 160с.

2. Большая Советская Энциклопедия.т.26.-М.,1977.-391с. 3. Малая советская энциклопедия.т.9.М., 1960-437с. 4. Педагогический словарь. М., 1960.-490с. 5. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары:- Чувашкнигоиздат,1974.-207с 6. Волков И.П. Цель одна - дорог много: Проектирование процессов обучения. – М.:

Просвещение, 1990. – 159 с.


49

DİLBİLİMİN ÖZELLİKLERİ VE GELİŞİMİ

BAHARGÜL ALIM KIRGIZ-TÜRK MANAS ÜNİVERSİTESİ

ÇİN DİLİ BÖLÜMÜ Özet Dilbilim eski akademik bir daldır.Dilbilimi çok uzun bir tarihi gelişime sahiptir.Dilbilimin

günümüze kadar olan gelşim evrelerini altı döneme ayırabiliriz. Geleneksel dilbilim,Tarihsel karşılaştırmalı dilbilim,Çağdaş dilbilimi,Yapısalcı dilbilimi,Dönüşümcü üretimsel dilbilimi ve Yakın zaman Çağdaş dilbilimi.15. yy’da Avrupa’da edebiyat ve sanat alanında gelişmeler,yeni coğrafi keşifler ve sömürge topraklarının genişlemeye başlamasıyla beraber Avrupalı bilim adamlarının dilbilim vizyonu da genişledi, bu durum daha fazla dilbilim kaynağının toplanmasına da imkan sağladı.19.yy’da Alman dilbilimci Franz Bopp Sanskritçenin;Yunanca, Latince, Farsça ve Proto-Alman dilleriyle karşılaştırmalı fiil çekimleri sistem teorisi kitabını yazmakla dilbilim tarihinde bir çıkış yaptı ve dilbilim tarihinde yeni bir dönem başlamasını sağladı.Franz Bopp’tan sonra Saussure dilbilime yepyeni bir yön vererek dilbilim tarihinde yeni bir çığır açtı ve dilbilim alanında yeni bir çok dalın ortaya çıkışına zemin hazırladı.1950 ‘li yıllara kadar Saussure’nin dillbilim teorisi en kabul gören teoriydi.Ama teknolojik gelişmeler ve sonucunda bu teorinin dilbilimde yetersiz kaldığı görülünce yeni teoriler geliştirildi ve yakın zaman dilbilimi sürecine girildi.Bu yepyeni ve gelişmiş dönemde birçok dünyaca ünlü dilbilimci yetişmiş ve yeni dilbilim alanları ortaya çıkmıştır.

Anahtar kelimeler: Dilbilim, Geleneksel dilbilim, Çağdaş dilbilim, dilbilim teorisi,dilbilim alanları PROGRESS AND FEATURES OF PHILOLOGY Abctract Philiogy is an ancient academic branch.Philology has a very long historical development.We

can divide progress stages of philology until today into 6 periods;Traditional philology, Historical Comparative philology, Contenporary philology,Structuralist philology,Transformationalist Productional philology and Contemporary philology in recent times.In the 15th century Europen scientists' philology vision has also improved with starting to expand colony lands, new geographic expeditions and developments in literature and art fields in Europea,this case has also provided opportunity to be collected many more philology sources.In the 19th century German Philologist Franz Bopp Sankritche has appearedin history philology by writing his book on comparative conjugations system theory with Greek, Latin, Persian and Proto-German languages and supplied to begin a new period at philology history.After Franz Bopp, Saussure gave a new direction to philology and marked a new era and precipitated to arise many new branches on philology field.Until 1950s years, Saussure's theory was the most acceptable one.However, new theories were developed when having been understood that theory was insufficient on philology because of technological progresses and their results and it is entered in the process of contemporary philology.In this new and developed period, a lot of philologists who are well-know around the world were brought up and new philology fields have been came up.

Key words:Philology, Traditional philology, Contemporary philology,The theory of

philology,fields of philology Dil bilimi eski akademik bir daldır.Dildiliminin çok uzun bir tarihi gelişimi vardır.Çağdaş dilbilimi

tüm yanlarıyla netleştirmek için burada aşağıda beliritilen dilbilim tecrübesinin gelişim evrelerini kısaca gözden geçirmemiz gerekir.

1.Geleneksel Dilbilim

Dil bilimin üç önemli geleneği vardır:tecrübe ve deneyim yöntemiyle dil olayının eski Hint geleneğini araştırmak,felsefi açıdan dil sorununun eski Yunan geleneğini ve Arapçanın dilbilgisi sistemini kuran Arap geleneğini araştırmak. Orta çağ Avrupa bilginleri“standartlık”konusunu fevkalade önemle vurgulamışlar sık sık mekanize bir şekilde Latincenin dilgisi standartlığını başka diller üzerine kalıplaştırmışlardır,sonuç itibariyle diğer dillerin uygun adım atmaları nın önünü kesmektedirler.


50

17.yüzyılda ,Fransa da tek bir dilbilgisi akımı ortaya çıktı.Ünlü Fransız düşünür Dekarta göre

mantığı kullanma yöntemi dilbilgisini araştırmadan geçer,bu na göre dilbilgisi araştırılması mantığı kullanmayı temsil eder.Ünlü Alman politikacısı ve dilbilimci Humbolt'un yazdığı'İnsanlık dilinin oluşumundaki farklılıklar ve ve insanlığın ruhsal gelişimine etkisi kuramı'adlı kitabı genel dilbilimi üzerine yazılmış ilk eserdir,daha sonra bu kitap 'dilbilim felsefesi ders kitabı' olarak ün kazandı.

15.yüzyıl Avrupasın da edebiyat ve sanat alanlarında canlanma meydana geldi, bu dönem klasik edebiyat mirasının edebi çalışmalarındaki gelişiminin araştırılmasını büyük ölçüde hızlandırmıştır.Yeni coğrafi keşifler,sömürge topraklarının genişlemeye başlaması,Avrupa bilginlerinin dilbilim vizyonunu da genişletti ve büyük miktarda dilbilim kaynağının toplanmasına imkan sağladı.

2.Tarihsel Karşılaştırmalı Dilbilim 19.yüzyılın başlarında daha önce dilbilimi etkileyen üç sebep vardı;tarihselci lik görüşünün

bilim üzerindeki tatbikatı,romantizm fikrinin gelişmesi ve Avrupa lı bilim insanlarının Sanskritçe üzerindeki araştırmaları. Joan ve Shılegeer tarihsel karşılaştırmalı dilibiliminin öncüleridir.1816 yılında Alman Dilbilimci Franz Bopp Sanskritçenin; Yunanca, Latince, Farsça ve proto-Alman dilleriyle karşılaştırmalı fiil çekimleri sistemi teorisi adlı kitabı çikardı.Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimin temelini kuran ilk dilbilimci diye bilinir.1816 yılından 1833 yılına kadar olan geçen 17 yıllık kısa zaman dilimi içerisinde,Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimin ilk sağlam temelleri atıldı.Alman Dilbilimci August Schleicher'in 'Genç Dilgisi akımı'araştırması Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilim teorisini bir adım daha derinleştirmiştir. Bununla beraber,Tarihsel karşılaştırmalı Dilbilimciler kendi başarılarına karşı çok iyimserdiler, taki Paul 1870 yılına kadar açıkça:sadece dil tarihini araştıran dilbilimi ancak bilim sayılabilir, geri kalan bilimsel araştırmaların bilim değildir tezini iddia edene kadar.Bu kendini beğenmişlik durumu Dilbilimin gelişmesinin önünü kesinikle bir adım engelledi. Bundan dolayı Dilbilim dünyasında yeni bir dönem inklaplar meydana geldi,bu inklap döneminin Dilbilim dünyasına kazandırıdığı en önemli kişilik İsviçreli Dilbilimci olan Ferdinand de Saussure dir.Saussure'den sonra Dilbilimi yeni çağdaş dilbilim evresine ulaştı.

3.Çağdaş Dilbiliminin Kurucusu Saussure ve Eseri İsviçreli Dilbilimci olan Saussure çağdaş dilbilimin temelini kuran kişidir.Saussure'in öne

sürdüğü dil öğretisine göre dil tarihindeki Kopernik inklabının, çağdaş dilbiliminin gelişimi üzerinde uzak ve derin bir anlamı vardır. İngiliz Loyance bir zamanlar “Çağımızda birbirinden farklı çok fazla Dilibilim alanı vardır,ama bunların hepsi doğrudan ya da dolaylı olarak Saussure'nin bu ki tabından etkilenmişlerdir. Bu kitap Saussure'nin en önemli ve tek eseri olan <Genel Dilbilim> kitabıdır”demişti. Bu Kitabın içeriği son derece zengin kapsamlıdır,içinde kendine has bir kaç görüş özelliği içermektedir.

1.Söz faaliyetleri,söz ve dil arasındaki alan farklılıkları,

2.Dili bir semboller sistemi olarak ele alır;bu sistemin iki özelliği vardır;

(1)Sembollerin kuralsızlık özelliği(2)Düz çizgilerin ifade edebilme özelliği. 3.İç ve dış Dilbilimi arasındaki alan farklılıkları, 4.Dilin sistematik özelliği ve sembollerin önemini belirtmiştir, 5.Eş zamanlı Dilbilimi ve Tarihsel Dilibilimini ayırtetme, 6.Cümle bölükleri ve cümleler arasında bağlantı ilşkilerini ortaya koymak.Ünlü Amerikalı

Dilbilimci Leonard Bloomfield Edward Sapir'in “Dil teorisi”adlı başyapıtına yaptığı eleştirisinde,Saussure'yi Dil araştırmalarına yeniden yön vermesi ve Dilbilimine yeni teori temeli sağladığı için övmüştür.Bu Dilbilimi araştırmalarının yeniden yönlendirmesi Çağdaş Dilbilimidir,işte biz bu konuya istinaden bir kez daha önemle vurguluyoruz ki Saussure Çağdaş Dilbiliminin temelini kuran kişidir.


51

O zaman Çağdaş Dilbilimin farkını,eski dilbilimi açısından karakteristik özelliklerini aşağıdaki 6 maddeyle özetleyebiliriz;

1.Dil ve söz kavramlarını bölümlendirdi ve dilbilimini araştırma aracının dilin kendisi olduğunu doğruladı.

2.Eşzamanı ve tarihi birbirinden ayırdı,dilbilim araştırmasının tamamen eşzaman dilbilim araştırmsı olduğunu doğruladı.

3.Dilin sistematik özelliğine dikkat çekti,dile bir sistem ve düzenli bir yapı olarak bakıldı,

4.Dilin tasvir edici özelliği vardır,aksine dil kuralcı özelliğe sahip değildir, 5.Bir dilde öncelikli olarak konuşma dilinin araştırılması tüm dillere tanınması gereken ortak

ayrıcalıktır,

6.Dilin bağımsızlık ve kendine haslık özelliği vurgulanmış, kendini felsefe ve psiklojinin geleneksel görüşünden soyutlamak dile objektif bir gözle yeniden incelenme imkanı sağlamıştır.

4.Yapısalcı Dilbilim Dil bilim kategorilerinden biri olan yapısal Dilbilim Saussure'nin dilin semboller sistemi

teorisinden gelişerek ortaya çıkmıştır,Yapısal Dilbilim üç önemli ekolü içerir; bunlar Prag ekolü,Kopenhag ekolü ve Amerikan Tasvir Dilbilimidir.

Prag ekolünün dilbilime sunduğu en önemli katkı sesbirimi teorisi üzerindeki araştırmalarında öne çıkan başarılarıdır.Rus dilbilimci Trubetskoi'n fonem teorisinin kristalleştirdiği “Sesbilim İlkesi” dilbilim tarihinin en önemli evresini teşkil eder.Kopenhag ekolü Saussure'nin “Dil bir semboller sistemidir” düşüncesini devraldı, dilin bir form olduğu madde olmadığı düşüncesiyle de geliştirerek Yapısalcı dilbilimin üç büyük ekolünden biri halini aldı. Amerikan Tasviri dilbilimi ise üç büyük Yapısalcı dilbilim akımlarını en etkili olanıdır, akımın kurucusu olan ve akımı temsil eden dilbilimci Leonard Bloomfield ise Amerikanın Çağdaş dilbilim sözcüsü olarak tanınır.

5.Dönüşümcü Üretimsel Dilbilgisinin ortaya çıkışı Nasıl ki Saussure'nin dilbilim öğretisin de belirtilen dilbilim tarihinde Kopernik inklabından söz

ediyorsak,Chomsky Dönüşümcü Üretimsel dilbilgisi tarihinde de yeni bir sınır çizilerek “Chomsky inklabı”na ulaşıldığından söz edilebilir.Comsky'nin 1957 yılındaki “Cümle Yapısı”eserini basılması,dilbilim tarihinde “Chomsky inklabı”nın başladığına en büyük delil sayılır.

6.Çağdaş Dilbiliminin yakın zamandaki gelişimi Eğer 20.yy'ın 50-60 yıllık dönemini kapsayan bir sınır koyarsak buna göre söylenebilirki ,bu

dönemden önce Saussure'nin dilbilim öğretisinin yaygındır ve ilerlemiştir ama bu dönemden sonra Saussurenin kendisine ve teorisine karşı yapılan hamleler karşısında etkisinin zayıfladığını görürüz. Çağdaş dilbilimin yakın zamandaki gelişimi aşağıdaki maddelerde gösterilmiştir;

(1)Dil sistemi araştırmasından dil kullanımı araştırmasına geliş evresi: “Genel Dilbilim”eserinin

ortaya çıkışından sonraki yarımyüzyıl içerisinde dil kullanımı araştırmasının nispeten çok zayıf olduğu gözlenir,50-60 yıllık dönemden başlayıp başından beri parçalanarak 3 teori etrafında dolaşan süreç içerisinde gelişerek bugüne gelmiştir.İlk olarak dile sadece basit bir sistem gözüyle bakılması fikri ortadan kalkmıştır.İkinci olarak dilin kendi kendine yetme ve kapalı bir sistem olduğu fikri ortadan kalmıştır,üçüncü olarak dilin sesbirimden başlayıp cümle düzeyine ulaşan sistem olduğu düşüncesi ortadan kalkmıştır.

Dil kullanımı çalışmalarının direkt sonucu pragmatik, edebi yazın dilbilimi, söylem analizi, sözler arası iletişim bağları vs. gibi yeni ortaya çıkmış olan bilim dallarının kurulması ve gelişmesidir.

(2)Dil Teorisinin çeşitlendirilmesi: Bu yüzyılın 50-60 yıllık döneminden başlayıp geçmişte dilin bir sisteme ait olduğu görüşü özünü yitirmiştir ve buna binayen dil teorisinde çeşitlilik durumu ortaya


52

çıkmıştır.İlk olarak Yapısalcı dilbilimle ilişkili olarak dilbilgisi teorisi kendini göstermiştir.1950 li yıllara gelindiğinde Prag ve Kopenhag ekollerinin fikren çöktükleri görüldü.Amerikan Tasviri dilbilimi ise iki kola ayrıldı, bunlardan biri 60 lı yıllarda Amerikalı Lamb tarafından kurulan Yale ekolüdür,diğeri ise yine 60 lı yıllarda Amerikelı Parker tarafından kurulan Michigan ekolüdür.Yale akımı tarafından öne sürülen dilbilgisi teorisine seviyeli dilbilgisi denir,şu anda ise bu teori çoktan sessizliğe gömülmüş durumda. Michigan akımı tarfından öne sürülen dilbilgisi teorisine ise dizimbirimbilimi denir,80 li yıllarda Parker bu teoriye karşı bir çok yenilikçi faaliyetlerde bulundu.1960 lı yıllarda İngiliz Hallidey tarafında kurulan sistemli dilbilgisinin şekillenmesi işlevsel dilbilgisinin İngilter'de Londra ekolünün öğretisi temelinde gelişen dilbilgisi teorisi olması,şimdiki dilbilim dünyasında gittikçe önem kazanmaktadır.İkinci olarak Dönüşümcü üretimsel dilbilgisi ve bağlantılı olduğu diğer dilbilgisi teorileri.1950 li yılların sonunda Chomsky tarafından kurulan Dönüşümcü Üretimsel dilgisinin Amerikan Yapısalcı dilbilimi üzerinde çok güçlü bir etkisi vardır.1980 li yıllara gelindiğinde Dönüşümcü Üretimsel dilbilgisi üzerindeki tüm çalışmaların ortaya çıkardığı sonuç kısıtlanmış cümle yapısı ve anlambilimsel(semnantik) açıklamalardır.1960 lı yılların sonlarına doğru Dönüşümcü Üretimsel dilbilgisi içerisinde bölünmüş üretimsel anlambilim ve olgu dilbilgisi olarak iki ayrı dalın ortaya çıkmasına sebep olmuştur.Üretimsel anlambilimi 70 li yılların sonuna gelindiği zaman kasvetli duruma gelmiş zayıflamıştır.Anlambilimin durmadan gelişimine mutakiben olgu dilbilgisi de bu sebeple bir çok eleştiriye maruz kalmıştır.Üçüncü olarak başka dilbilgisi teorilerinin oluşumu;özyinelemeli tanım kullanılarak doğa ve iş dilini tasvir edici ve açıklayıcı Richard Montague dilbilgisi ortaya çıktı.Genelleştirilmiş ve kısaltılmış yapısal dilbilgisi Montgue dilbilgisinden ilham alarak gelişmiştir, o, sert kalıpların biçimlenmesinde ısrarcı olmuştur,bir takım karmaşık sembol ve formülleri belirlemiştir,bu yüzden birçok bilişimsel dilbilimci tarafından takdir edilmiştir.

Dilbilgisinin oluşumuyla 1970 li yıllarda hem biçimsel matematik tanımlamasında hem de psikolojik mekanizmanın işleyişindeki tepki talebinde ısrarcı olunmuştur, günümüzde ise daha yukarıya doğru bir yönelme vardır. Bugüne kadar oluşan herbir ekolün dilbilgisi teorisine bakılarak aşağıdaki bir kaç teçvik edici düşünce özellikleri gözlemlenebilir;

-1 Dil çalışmalarının biçimselleşmesi, -2 Dilbilgisi işlevinin hızla büyümesi,buna göre şuanki dilbilgisi işlevsellik çalışmalarını iki tür

de inceleyebiliriz;ilk tür tabiat dili fonksiyonunun temel olarak alınması ve dilin iletişimsel fonksiyonuna odaklanma,diğer bir tür ise dilbileşiminin yapısal işlevlilik ilşkisinin temel olarak alınması ve onların konuşma esnasındaki görevlerine odaklanma.

-3 Dilin müşterek özelliğini veya olağan durumunu izah etme, farklı dillerin ortak özelliğini

ortaya koymak.

(3)Transdisiplinerlik ve İnterdisiplinerliğin ortaya çıkışı: Çağdaş dilbilimi şuanda başka bilim dallarınını verilerini kullanıp edinmemekle beraber ayrıca dilde transdisiplinerlik çalışmalarıda yapmaktadırlar bu sayede sayısız transdisipliner ve interdisipliner bilimlerin ortaya çıkışına sebep oldular,bu da çağa zengin bir yönelim özelliği kazandırdı.Bunun sonucunda ortaya çıkan bilim dallarından bazıları şunlardır; insanlık bilimi,toplum bilimi,psikoloji dilbilimi, matematik dilbilimi, edebiyat dilbilimi, bilişimsel (bilgisayar) dil bilim vb.

7.Sonuç 20.yy dilbilim tarihinde insanoğluna ilham veren ve büyüleyen bir çağ olmuştur. Bir yandan

Saussure'den sonraki çağdaş dilbilimi bizi ağır bir sorumluluktan kurtarmıştır, birkaç on yıl içinde farklı gruoların aniden ortya çıkışı sonucunda büyük edebi bir başarı elde edildi,Batı Edebiyatı bilim alanında”Öncü Bilim” gibi güzel bir ün kazandı,ardında büyük ve zengin bir miras bıraktı,diğer bir yandan ise,geçen 20 yıl içerisinde birbirinden farklı akademik akımlar ve gelişmekte olan yeni bilim dallarının ortaya çıkışı kat kat arttı ve teori yenileme oranı insanı hayrete düşürecek şekilde hızlandı.Çağdaş bilgi teknolojisinin hızla büyüyüp gelişmesiyle birlikte, haberleşme dil olgusunun dilbilimi araştırmasında en başçıl rolü oynamıştır ve gelecekte de insanlık toplumunda giderek artan bir öneme sahip olması kaçınılmazdır.

Kaynakça -1 Genel Dilbilimi - Ferdinand de Saussure


53

-2 Dilbilim Teorisi - Edward Sapir -3 Dilbilim Teorisi - Leonard Bloomfield -4 Dilbilime Giriş - Nagongwan yayınevi (Pekin) -5 Dilbilime Giriş - Gaomingkai / Shianshi -6 Dilbilime Giriş - 1.Baskı A.C. Çikobava -7 Dilbilimin Özü - Xu Sıyi -8 Çağdaş Dilbilim Tarihi ve Mevcut Durumu - Lin Yushan -9 Batı Dilbilimninde Seçmeler - Hu Mingchang -10 Dilbilim Taslağı - Ye Feisheng -11 Çağdaş Dilbilimin Özellikleri ve Gelişimi - Qiyucai yayınevi (Pekin) -12 Çağdaş Dilbilim Akımı - Feng Zhıwei -13 Kısa Dilbilim Tarihi - Rollins


54

HYDROPOLITICS IN CENTRAL ASIA

Ormushev Kubanychbek, OSCE Academy, Master of Arts in

Politics and Security Programme [email protected]

After the collapse of the Soviet Union, the Central Asia was divided into five independent

states. This region became a large land locked area with no entrance to the seas or oceans and no straits nearby. As a result, these states had to be content with their roles of transit countries, even in that case only to some extent, and the Central Asian states became very inwardly focused in their policies. Such conditions led to a high dependence by these countries on their internal resources, with the transboundary waters considered as one of the most important ones. Central Asia has two big transboundary rivers: Amu Darya that takes its origin from the Pamir Mountains in Tajikistan and then it flows along the border with Afghanistan then to Uzbekistan, Turkmenistan and back to Uzbekistan before reaching the Aral Sea. According to J.Michael Biddisons` report, “Amu Darya has the biggest water bearing capacity in Central Asia, its` annual discharge is 78.5km³. The second river which forms the Aral Sea basin is Syr Darya, it takes its` beginning from the Tyan Shan mountain ranges in Kyrgyzstan, in smaller part goes through Tajikistan then to Uzbekistan and finally flows into Kazakhstan where it fills the Aral Sea. The annual discharge of the Syr Darya is 37km³” (Biddisons, 2011). Both rivers are largely fed by the glaciers and snowmelt.

All the way along the Amu Darya and Syr Darya there is a wide network of dams, irrigation

canals and reservoirs that results in the complexity of water sharing between states. For better understanding the level of difficulty and diversity of water management in Central Asia, one has to go back and examine the roots of this issue. When the whole energy system of the Central Asia was constructing from the midst of 1950s, there were two major points of the Soviet administration that shaped the current energy system. Firstly, according to Jeremy Allouche, the Director of the Water Institutions and Management Competence Centre at the Swiss Federal Institute of Technology, the water sharing and energy system were constructed in such way, that all the CA republics were interdependent to each other, the system worked on sustainable competition between water-surplus and water-deficit republics, and Moscow ensured itself to be the permanent mediator between them. Thus realizing the Soviets divide and rule policy (ALLOUCHE, 2011). Secondly, the USSR was a single state and Central Asia wasn`t an exception, the region was considered as a one state, so all the hydroelectric constructions were planned and built according to the agricultural and energy needs of the whole region, and it was economically much cheaper and strategically prudent than to construct individual and independent energy systems for each country.

As a consequence, all the hydroelectric and thermal electric plants of Central Asian states

were linked and unified to the giant network of transmission lines of electricity. Hence this energy grid was called UPS (United Power System). Biddisons notes that

“The United Power System of Central Asia developed in the 1960’s and operated by the

Soviets as an integrated electric power pool, has been separated into relatively independent national power systems, which are now loosely coordinated through the United Dispatch Center - Energia (UDC) in Tashkent. The UDC is responsible for maintaining the balanced and synchronized operation of the electrical power transmission and distribution systems of the five Central Asian countries. During the Soviet era, the UDC had unconditional control of all power systems in Central Asia” (Biddisons, 2011).

Thus the Soviet administration created a single energy circle, which bonded the transmission

lines of five Central Asian states. As a result, the distribution of electricity was more or less conducted through UDC in Tashkent. The UPS proved good in the times of the Soviets, since it maintained stability within the UPS. For example, when there were electricity disruptions in one particular state, it was quite easy to conduct electricity through UDC and supply electricity to that state. The role played in this system to hydroelectric dams is important, since if there is an energy disruption, the generating units could be flooded by water, which means the total destruction of the generating unit. However, UPS became very problematic after the dissolution of USSR. Nonetheless, CA states managed to integrate and on October 1991 they signed the Almaty agreement, according to which they agreed


55

that they would stick with the Soviet`s water distribution scheme. At the same time, the Interstate Coordinating Water Commission (ICWC) was established to regulate the implementation of quotas, with decisions on key issues to be made by consensus of the five member states. Several treaties and agreements were signed and numerous donors were involved in order to facilitate the agreements and help to manage the ecological disaster of the shrinking Aral Sea. However, those agreements were never fully implemented and interstate cooperation between CA states was very poor.

A report by the International Crisis Group described the problem in detail: “The upstream countries trade water to Uzbekistan and Kazakhstan for energy in the form of

gas, coal or power. Since energy deliveries have been unreliable, Kyrgyzstan has responded by releasing more water through its hydropower dam in winter, which results in downstream flooding and less water for summer irrigation. Attempts by Kyrgyzstan to demand payment for water have been resisted by the downstream countries. As each country has started to view the problem as a zero-sum game, it has taken steps to increase control over water, often to the detriment of the others” (ICG Asia Report, 2002).

Kyrgyzstan`s winter water release is unavoidable, since it has to somehow compensate for its

domestic energy demand for heating, a situation that did not exist in the Soviet times. The water release was only in spring and summer time in order to meet the agricultural needs of the downstream countries. According to the report of Erika Weinthal, these winter water releases went to the Chardara water reservoir, which divide the Uzbekistan and Kazakhstan, because of the freezing of the downstream parts of the Syrdarya, Uzbekistan could not handle the overwhelming water pressure and in some cases it threatened to break through the Chardara water reservoir, so Uzbekistan diverged the overflow of water into the natural Arnasay Depression, as a result a new giant Aydarkul lake was formed in the desert, these wasteful discharges are lost to downstream use, including the flow to the Aral Sea (Weinthal, 2011). The creation of artificial Aydarkul Lake is a good example of the bad management of the three Syrdarya river sharing states. In fact, all CA states are quarrelling over water; Turkmenistan and Uzbekistan blamed each other of using too much water, Kazakhstan on its turn blamed Uzbekistan of overusing its share from Syrdarya, Tajikistan and Uzbekistan still confronting each other on water issue.

One remarkable thing is that upstream countries Kyrgyzstan and Tajikistan have very few

fossil energy sources while the downstream countries Uzbekistan, Turkmenistan and Kazakhstan have vast amounts of fossil energy sources. The lack of fossil energy sources in upstream states makes them too dependent on their hydroelectric energy systems.

The world market prices for the gas and oil are constantly increasing, so the downstream

states which have plenty of oil and gas are in a much better condition. A Giant network of pipelines helps these states to export their fossil energy sources to the West through the Russian Federation and Azerbaijan. Thus huge revenues from the oil and gas improve their economies significantly. On the other side, the upstream states having been unable to attract big investments to their mineral sources (except Kumtor Gold mining company in Kyrgyzstan and Talco aluminum firm in Tajikistan), seems to have no choice but to construct strategies that ensure their energy security in order to have financial stability in their countries.

Regarding this policy, the upstream states are more interested in changing the Status Quo in

these “river relations,” leading to super projects such as constructing big dams in the courses of the Amu Darya and Syr Darya. Kyrgyzstan initiated its` projects by constructing Kambar Ata-2, whose first generating unit was launched in 2010, and are currently seeking investments for Kambar Ata-1. Tajikistan, having built the Sangtuda-1 in cooperation with Russia, who has 75% ownership of that dam, continued to build Sangtuda-2 with the partial help of Iran. Tajikistan has also started its` own giant dam – Rogun, projected to bear the capacity of 3200 megawatts. Of course such projects are negatively perceived by downstream states, especially by Uzbekistan the biggest consumer of water due to its huge cotton fields and large irrigation system for agriculture.

Uzbekistan showed its serious concerns about the Rogun dam by imposing a rail road

blockade to Tajikistan. According to Alexander Sodiqov, Central Asia-Caucasus Institute analyst, since February 2010 Uzbekistan on its railway network is holding up about 2000 of Tajikistan`s transit


56

cargo wagons, one-third of which are loaded with construction materials for the Rogun dam, attributing it to the logistical and technical issues. However, in June 2010, the Iranian state railroad company warned Uzbekistan that they would stop all the Uzbekistan`s wagons loaded with cotton and other goods headed towards the Persian Gulf through the Iranian railroads. Uzbekistan depends to a large extent on Iranian railroads and seaports, as about 150 Uzbek freight cars loaded by cotton passes through Iran per day (Sodiqov, 2011). Whether Iran`s position will would resolve the problem or not, its firm interference into Tajik-Uzbek rail dispute shows that Iran will not stay aside to protect its interests and uses its own leverages to promote Iranian influence in Central Asia.

Another method of influence that Uzbekistan often uses is the cut-off of the gas supply.

Parshin writes that “Two days after the Sangtuda ceremony, Uzbekistan’s state gas distributor sent a letter to its Tajik counterpart saying that unless Tajikistan immediately repaid its $1.6 million debt, Uzbekistan would have no choice but to cut off Tajikistan’s gas supplies. The upstream country relies on Uzbekistan for up to 95 percent of its gas supplies.” (Parshin, 2011). In addition to this “Uzbek State Committee on Environmental Protection, Narimon Umarov”, “predicted that Rogun would inflict $17.8 billion in damage on Uzbekistan during its first five years of operation” (Parshin, 2011).

Gas supplies were always a good leverage to Uzbekistan towards Tajikistan and Kyrgyzstan,

since two latter countries are hugely dependent on the Uzbek gas supply during winter time. According to Kyrgyz scholar Rustam Mukhamedov, “when in the past Kyrgyzstan tried to raise unpleasant issues concerned with Uzbekistan it reminded to Kyrgyzstan about its gas debt and even cut off the gas supply in winter 2001” (Mukhamedov, 2011).

Uzbekistan’s aggressive policy toward upstream countries became clear if we try to analyze

their stand from the inside. Firstly, there are no big sources of fresh water in Uzbekistan, as no mountain range is located there, and more than a half of its territory is covered by the Karakum and Kyzyl-Kum deserts. Secondly, the agricultural economy of Uzbekistan is deadly dependent on irrigation, especially cotton sector. If we refer to researcher Akbar Saidzoda, “26% of its` economy budget derived from the cotton and Uzbekistan holds the 4th place in world producing cotton” (Sadbaev, 2011). Thirdly, as a result from the above mentioned reasons Uzbekistan constructed a great number of water reservoirs. If we refer to researcher Bektash Sadbayev, he says that according to official information of European Economic Commission of the UN by 2007 Uzbekistan have built 54 big dams in its` territory. The total capacity of these dams is approximately 80 km³ (Sadbaev, 2011). Another fact from his work is that, the today`s water capacity of Sary-Kamysh lake in Uzbekistan is leveled up to 100 km³, in comparison to this the Toktogul water reservoir in Kyrgyzstan holds only 19,5 km³ of water (Sadbaev, 2011). So it is contradictory for Uzbekistan to blame upstream countries for releasing a small amount of water, having collected in own territory such a big amount of water. But from this point we are not trying to undermine Uzbekistan, we are just trying to figure out Uzbekistan’s internal dependence on water. Thus we can assume that Uzbekistan`s opposition to upstream countries derived from the protection of their agriculture and cotton sector on which Uzbekistan depends a lot.

So we investigated the internal factors that affect Uzbekistan`s position to the water issue.

What about two upstream countries? As we discussed before these two states are highly dependent on the hydro energy power. Not just for the industry, but mainly as an electricity source for the population and for the heating in severe winter months. In order to solve these acute domestic problems the heads of the states started big projects, construction of huge dams. The president of Tajikistan Emomali Rahmon chose the boldest way. The several billion dollars project Rogun dam was first started with Russian RUSAL Company, but later officials of Tajikistan refused this partnership and declared that they will complete the construction by their own. The probable reason was that Russians objected to Tajikistan`s evaluation of the project, since according to the Soviets` project it had to be about 300 meters high, but Tajikistan`s engineers remade it to 335 meters, which make it the tallest dam in the world, which also broadened the volume of the projected reservoir water capacity by many times. So Russian engineers warned about high risk of building such dam in seismic active region, subsequently RUSAL hesitated invest money in fragile project. “On 5 January 2010, Rahmon called upon his people to each make a financial contribution to the project. He emphasized that every family should buy stocks in the dam (voluntarily, of course). His speech was broadcast by all state media” (Andrey, 2011). We also could hear in his speech about the energy shortages,” Every winter, when the country experiences an energy crisis, I suffer with the people. It hurt me greatly when, as head of state, the energy shortages in 2008 caused the deaths of newborn


57

children” (Andrey, 2011). According to neweurasia.net journalists, the huge brainwashing campaign started. All the mass media were advertising this fundraising project, the images of people overjoyed with their stock purchases were always on screens, nevertheless it didn`t seem to be realistic. The main imams added this notion in their Friday preaching. “Some media have reported that there is a certain list of Tajik organizations with mandatory donation sums listed next to each of their names. Experts believe it will negatively affect businesses, particularly the banking sector, the internet and mobile communications” (Andrey, 2011). Such project was very negatively perceived by the local population and E.Rahmon and his administration refused this way of investment. It`s interesting, but almost the same methods were used in building the Kambar Ata -2 dam in Kyrgyzstan by K.Bakiev. Of course compulsory money collecting was not applied; instead Bakiev negotiated with Russian administration and was promised to take a low percent credit for 2 billion dollars. Unfortunately first transaction weren`t donated to Kambar Ata-2 project, the construction mostly acquired the local budget money. This mega project was a good money laundry for the Bakiev`s clan, the bigger part of Russian credit was transferred out of state during the April upheaval.

Well, now we can more or less figure out the causes of upstream countries` policy toward

Uzbekistan and their behavior at home. The lack of the fossil sources forces them to invent an idea; the idea of future prosperity and stability, through engagement of the local population on a mass construction project. The best current situation of upstream states is probably was given by another Kyrgyz searcher Zainiddin Karaev: “They are poorer, less powerful, and have few resources to develop. Water is one of the few assets Kyrgyzstan and Tajikistan possess. Yet, if they face retaliatory cutbacks in gas supplies, their urban populations put pressure on the governments for a more flexible water strategy. Giving up more water, however, undercuts their hydroelectric production which only makes them more vulnerable to energy blackmail from their downstream neighbors.” (Karaev, 2005).

Nevertheless downstream countries don`t just sit aside and wait for the water, they are taking

all the measures, which they could do. Turkmenistan in the year of 2000 restarted the old Soviet project, Golden Century Lake. According to BBC journalists, the Golden Century Lake is the biggest and most ambitious in the world, and could cost up to 20 billion dollars. The goal of the project is to divert all the water from the cotton fields of Turkmenistan to the Karashor Depression, the creation of the new lake in the middle of the Karakum desert supposed to bloom the local terrain. Although, there are many critics that say that the lake will be full of fertilizer and insecticides, a lot of water will be simply lost into the deserts sands, thus leaving the rest of water highly salinated. Which means the lake would become a new Dead Sea. The project had to be completed to the 2010, but digging works are still going on, the new president of Turkmenistan is very enthusiastic about this project and fully supports it. The experts fears, that it would take many years to fill in the lake that should cover the 2000 sq. km. and that Turkmenistan could siphon the fresh water from the Amudarya, which could trigger hostile interaction with Uzbekistan (www.bbc.co.uk/2/hi/asia.../8154467.stm).

Observing such kinds of projects and constructions of its neighbors Kazakhstan also started

its own Koksaray water reservoir project. But this project raised hot debates, while Kazakhstan`s side claims, that Koksaray water reservoir is vital for Kazakhstan, in order to prevent seasonal flooding of more than seventy villages in downstream parts of Syrdarya and for collecting water in winter for irrigational use it in summer. The Uzbekistan`s side believes, that this project is not well-thought and does not reflect the reality, as an example they pointing to the Aydarkul Lake in Uzbekistan, which`s vast amount of water are out of use now, due to its high salinization. Although as Ferghana.ru journalists report,

“This is not an easy decision to commit ourselves to such a big and expensive project,

however, we do not have another choice,” Kazakh President Nursultan Nazarbayev has said. He calls Koksaray a social project, meaning there is no commercial motivation for it, but it is crucial to solving many problems… Kamitzhan Pulatov, advisor to the chairman of the Committee for Water Resources at the Kazakh Ministry of Agriculture, sees only one disadvantage to the project, and it is not ecology. Pulatov thinks the price Kazakhstanis will have to pay for the reservoir is excessive. Today’s projected budget is 500 million US dollars, as opposed to 223 million dollars initially planned for construction of the reservoir” (Kazorina,enews.fergananews.com/article.php?id=2414).

Discussing about CA relations over water one doesn`t has to forget that the Aral Sea basin

includes also Afghanistan, and as Jeremy Allouche says, “Although 12.5 % of the Aral Sea Basin


58

water resources originate from this country; only a fraction is used for irrigation. However, the situation is now different and it would be naive to think that Afghanistan will rehabilitate its agriculture without increasing its intake from the Amu Darya. Actually, the Ministry of Irrigation, Water Resources and Environment is developing a long term undertaking entitled the ‘Good Hill’ project which would pump water from the Amu Darya River into a canal to be transported to Mazar-I-Sharif. Solutions to maximize efficiency and minimize any additional intake are therefore needed to lessen the negative impact on downstream countries and prevent tensions between Central Asian states and Afghanistan. It is nonetheless clear that future water management initiatives will have to take into account Afghanistan’s possible demands” (ALLOUCHE, 2000).

So, as we can see Central Asian relations over water includes complexity of other issues such

as: political resistance, economical profits, energy power grid interdependence and permanent attempts for over dominating each other. The main reason for such poor cooperation between the Central Asian states is the lack of trust, since no one of them has been able to maintain and fulfill their obligations over water and energy treaties for various reasons. Riparian states are so self oriented and the ‘water relations’ are so complex, that even if one or two of them are willing to cooperate it`s still hard to cope, when a single actor can hinder all the development process. Ill-management of Central Asian states` integration are in such a deep stage, that instead of using common facilities and benefitting from them, they are just shifting apart from each other by constructing additional very expensive water reserving facilities, and even projecting the transmission power lines to withdraw from the UPS, so that to be independent and make sure own energy security. The position of Uzbekistan is crucial in water management, if Uzbekistan will use more flexible policy towards upstream countries, perhaps there wouldn`t be so much tensions over water and energy issue. Kyrgyzstan and Tajikistan on its turn should take into account the pivotal role of water for the downstream states.

The possibility of military conflict between CA states over water is very small, since every one

understand that no state could devastate the other one completely, in order to gain total control of the whole water discourses, it`s obvious that, such a game does not worth a candle. In addition to this there are permanent presence of interests of the greater powers; USA, Russian Federation and maybe even Iran, whose influence would always restrain the CA states from such actions.

Yet, Central Asian states have many multilateral agreements over common water usage, and

they are more or less fulfilled, since there is no other choice, but to cooperate with neighbor. The problem is that every state wants to use its leverage to gain more profit over water issue. And if every state just overlook their domestic and neighboring strategies, and start to build a new policy based on mutual sustainable development, then perhaps we can get profits together and can hope for the stabile future and common welfare.

Bibliography

1. Allouche Jeremy. “ A source of regional tension in Central Asia: The case of water”/p.99.<www.cimera.org/sources/92_104.pdf>(18.10.11)

2. BBC News Agency. «Turkmenistan to create desert sea”, <www.bbc.co.uk/2/hi/asia.../8154467.stm>(12,11,11)

3. Biddisons J.Michael. “The study on water and energy nexus in Central Asia”. <www.adb.org/.../water-energy-nexus.pdf>(18.10.11)

4. ICG Asia Report N°34. “Central Asia: Water and Conflict”. 30 May 2002, p.2 5. Karaev Zainiddin. “Water Diplomacy in Central Asia”, Volume 9, No. 1, Article 5 - March 2005,

The Middle East review of International affairs.<meria.idc.ac.il/journal/2005/issue1/jv9no1a..>(18.10.11)

6. Kazorina Irina. “Koksaray Water Reservoir Project Continues To Attract Heated Debate”, «Ferghana» News agency, Moscow. <enews.fergananews.com/article.php?id=2414>(12.11.11)

7. Mukhamedov Rustam. “Geopolitical approaches: Gas policy of Uzbekistan toward Kyrgyzstan”, Central Asia-Caucasus Institute Analyst; <www.cacianalyst.org> (18.10.11)

8. Parshin Konstantin. “Uzbekistan vs. Tajikistan: Competition over Water Resources Intensifying”. neweurasia.net; <www.neweurasia.net> (18.10.11)

9. Sodiqov Alexander. “Iran Interferes in Tajik-Uzbek rail dispute”, Central Asia-Caucasus Institute Analyst. <www.caciaanalyst.org>(12.11.11)


59

10. Sadbaev Biktash. «Uzbekistan`s reservoirs – killers of the Aral Sea”, Thursday, 14 July 2011, Central Asia-Caucasus Institute Analyst.<http://newscentralasia.net> (18.10.11)

11. Weinthal Erika. Water Conflict and Cooperation in Central Asia/ p.13, Human Development Report Office. OCCASIONAL PAPER, <hdr.undp.org/.../reports/.../papers/weinthal%..>(12.11.11)

12. Written by Andrey, “The people’s dam, but what price for energy security?”, neweurasia.net; 13. Written by Andrey, “Did Rahmon and Karimov almost get into a brawl?”, neweurasia.net;

<www.neweurasia.net>(18.10.11)


60

НАЦИОНАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА КЫРГЫЗСТАНА В ОТНОШЕНИИ ЭТНИЧЕСКИХ МЕНЬШИНСТВВ ПЕРВЫЕ ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ: КРАТКИЙ ОЧЕРК

Эдилова Мариям Миталиповна Профессор, доктор филос. наук

Гусейнова Мавлюда Джабировна Международный университет

«Ататюрк Ала-Тоо» Конец 1980-х ознаменовался множеством событий, которые изменили картину мира и

внесли в него новый мировой порядок. С 1989-х начался официальный распад Советского Союза, что явилось началом образования новых независимых национальных государств.

Появление национальных государств на постсоветском пространстве разрушило

строящееся годами понятие «советский народ» и ознаменовалось множеством конфликтов, основанных на межэтнической почве. В связи с этим, независимым республикам, в том числе и Кыргызстану, стало необходимым выработать национальную политику в сфере межэтнических отношений.

В данной работе будет сделана попытка рассмотреть национальную политику

Кыргызстана в отношении этнических меньшинств на примере Ассамблеи народа Кыргызстана и турков-месхетинцев.

Сегодня на территории Кыргызской Республики проживает более 80 этносов, каждый из

которых отличается историей, культурными и духовными ценностями. По данным переписи населения 1999 года (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/), большую часть населения, являясь титульным этносом страны, составили кыргызы. По численности населения на втором месте оказались узбеки, на третьем месте русские. За последнее время заметен естественный прирост населения центральноазиатских республик: узбеков, таджиков, уйгуров, казахов, хотя сократилась численность русских, немцев, украинцев, татар, евреев. Это обуславливается активной миграцией отдельных представителей этносов на свою историческую родину или в связи с выездом на проживание в зарубежные страны. В республике проживают представители не только ближнего, но и дальнего зарубежья. Например, турки, греки, болгары, чехи, иранцы, курды, финны, словаки, американцы, арабы, кубинцы, венгры, голландцы, ассирийцы, вьетнамцы, албанцы, французы, австралийцы, хорваты и др. Эти малые народы проживают в стране в качестве этнических меньшинств.

Прибывание столь большого количества этносов на территории Кыргызстана

обуславливается политическими и историческими событиями, занявшими место в прошлых столетиях.

К примеру, русские начали прибывать в Северный Кыргызстан в 60-е годы 19 века, а на

юг Кыргызстана — с 1893 года. В это время царская Россия проводила колониальную политику, и в связи с этим начала осуществлять массовое переселение русских на территорию Кыргызстана. Второй этап массового переселения был зафиксирован во время Великой Отечественной войны 1941—45 (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Вместе с эвакуацией крупнейших заводов, фабрик прибывали высококвалифицированные рабочие, раненные, старики, сироты. Регионами компактного проживания русских считаются Чуйская область, восточная часть Ысык-Куля, западная часть Таласской области, все города республики, особенно Бишкек.

Узбеки проживали в юго-западной части Ферганской долины ещё до возникновения

Кокандского ханства. Они осели на территории, граничащей с Ошской, Жалал-Абадской областями Кыргызстана и пограничными районами Узбекистана. Узбеки, проживающие в северной части Кыргызстана, являются потомками жителей крепостей Кокандского ханства (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/).

Украинцы прибыли в Кыргызстан вместе с русскими. Большинство из них являются

переселенцами окраин России и Украины (Полтавской области)


61

(http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Украинцы проживают в основном в Чуйской области и городах Кыргызстана, численность их составляет 50,4 тыс. чел.

Татары переселились в Кыргызстан в начале 20 века. Они были одними из первых

просветителей, которые открывали на территории республики школы и обучали грамоте кыргызскую молодёжь (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/). Большая часть татар проживает в городах. Среди татар много рабочих, интеллигенции и работников торговли. В 1999 в республике проживало 45,4 тыс. татар.

Дунгане прибыли в Кыргызстан в конце 19 века (1877—78) из северо-западной части

Китая. Из- за участия в Циньском мятеже они подверглись гонениям, в результате чего были вынуждены покинуть свою родину. Дунгане осели в основном в Чуйской долине (Токмоке, сёлах: Александровке, Милянфане, Кен-Булуне), в Ысык- Кульской области (Караколе, селе Ырдыке). Их языком является китайский, исповедуют мусуль манскую веру. Занимаются земледелием и торговлей (http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/).

Уйгуры переселились в Кыргызстан в 20-е годы 20 века. В 50-е годы зафиксирован

второй этап их переселения. Они были вынуждены покинуть родину в результате «культурной революции». Оседали в основном в земледельческих районах и в городах — Бишкеке, Токмоке, Караколе.

Казахи испокон веков живут с кыргызами по соседству, размещены на всей территории Кыргызстана. Доминирующая часть их проживает в Чуйской и Таласской областях. В основном, занимаются животноводством и торговлей.

Проживающих сегодня на территории Кыргызстана турков-месхетинцев можно

разделить на две группы. Первая группа турок и их потомки, которые были расселены здесь во время депортаций, вторая – расселившаяся после событий 1989 года в Ферганской долине. Так, в этот период в Кыргызстан вынуждены были переселиться приблизительно 12 000 турок (http://www.ecmi.de).

Так, являясь представителями национальных (этнических) меньшинств, каждый из этих

этносов составляют народ Кыргызстана и имеют в стране свои представительства, в качестве посольств, консульств, диаспор. Следует отметить, что такие термины, как «национальные меньшинства», «диаспора» занимают важное значение в изучении межэтнических вопросов. Под национальным (этническим) меньшинством понимается часть народа, проживающая в инонациональной среде за пределами территории его традиционного расселения, но продолжающая сохранять самобытность, язык, культуру, традиции и другие этнические особенности этого народа (Этнополитический вестник России, 1992). Национальные меньшинства, стремясь сохранить свои культуру и традиции, создают в стране прибывания национально-культурные центры, или диаспоры (http://yas.yuna.ru/). Такие организации способствуют улучшению межэтнических отношений и формированию полиэтничного гражданского общества. Хотелось бы отметить, что одной из главных задач в построении национальной политики государства является регулирование национальных отношений.

На сегодняшний день в Кыргызстане функционируют различные институты и

организации, созданные со стороны гражданского общества в целях поддержания мира и согласия между народами страны. Гражданское общество, являясь неотъемлемой частью государства, является носителем его суверенитета и имеет свои права и обязанности. Государство, обеспечивая необходимую инфраструктуру для населения, дает возможность обществу развиваться в различных сферах жизнидеятельности. Пожалуй, самым ярким примером сотрудничества гражданского общества и государства является образование в 1993 году Ассамблеи народа Кыргызстана (АНК). На его открытии была провозглашена «Декларация единства, мира и согласия».

Создание Ассамблеи народа Кыргызстана стало мощным импульсом к формированию

общественно-государственной системы поддержания межэтнического согласия и гражданского мира в республике (http://yas.yuna.ru/). По сути, Ассамблея народа Кыргызстана - уникальный народный парламент, обеспечивающий представительные права всем и каждой этнической группе, проживающей на кыргызской земле (http://www.assamblea.kg/index). На сегодняшний


62

день, членами АНК являются более 28 национально-культурных центров (НКЦ), т.е. диаспор. Ярким примером является Общественное объединение турок Кыргызстана (ООТ КР).

ООТ КР вносит свой влад в развитие социально-культурной и экономической жизни

страны. Главой ООТ является президент, который избирается каждые 5 лет. Под его началом активно работают Молодежный Комитет, группа ответственных за свои округа аксакалов.

Молодежный комитет функционирует с помощью активной турецкой молодежи. Студенты из различных образовательных учреждений, молодые специалисты и творческие молодые люди встречаются здесь, организовывают праздники, устраивают собрания. Таким образом, турецкая молодежь ближе знакомится со своей историей, сохраняет свой язык, культуру, обычаи. Так, ради упрочнения культуры со стороны ООТ был создан танцевальный ансамбль «Ахыска». Молодые юноши и девушки приходят сюда учиться национальным танцам. Большинство молодежи, в основном в летний сезон, уезжает на заработки за границу. Очень много молодых людей обучается за рубежом. Среди турок немало успешных бизнесменов, которые вносят вклад в развитие экономики страны.

Таким образом, АНК с помощью диаспор играет важную роль в национальной политике

страны и регулировании межэтнических отношений. Стабилизация межэтнических отношений, обеспечение национально-культурного

развития народов Кыргызстана, а также их социально-экономического положения является главным приоритетом как в построении государством национальной политики, так и для самого многонационального гражданского общества. Как говорится в главном законе страны, «народ Кыргызстана является носителем суверенитета и единственным источником государственной власти в Кыргызской Республике» (Конституция КР, 2007).

В заключении, было бы уместным процитировать из конституции страны, в которой

говорится так, «никто не может подвергаться какой-либо дискриминации, ущемлению свобод и прав по мотивам происхождения, пола, расы, национальности, языка, вероисповедания, политических и религиозных убеждений или по каким-либо иным обстоятельствам личного или общественного характера» (Конституция КР, 2007). Отсюда следует, что государство заботится о своем народе в целом, не ставя границ между титульным этносом и представителями этнических меньшинств.

Источники

1. Из текста Конституции Кыргызской Республики. – Б., 2007. - (В редакции Закона КР от 15 января 2007 года №2)

2. Журнал: 3. Этнополитический вестник России. - М., 1992. - С. 58. 4. Интернет – ресурсы: 5. www.president.kg/docs/etapconst. 6. http://www.assamblea.kg/index 7. www.stat.kg 8. http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/population/sostav/ 9. http://www.ecmi.de


63

МЕЖДУНАРОДНЫЕ ШКОЛЫ КАК ИНСТРУМЕНТ ТОЛЕРАНТНОСТИ

Асан уулу Талант Международный университет

Ататурк-Алатоо, Email: [email protected]

Что такое толерантность, сегодня знают многие из нас, но все-таки, разными народами

данный термин понимается не одинаково. Так, в английском языке толерантность означает "готовность и способность без протеста воспринимать личность или вещь". Французы этот термин трактуют как "уважение свободы другого, его образа мысли, поведения, политических или религиозных взглядов". В русском языке толерантность означает терпимость- умение быть терпимым, снисходительным к поступкам других людей, подготовленность к примирению.

В последнее время наблюдается усиление внимания к проблеме толерантности. Это

обусловлено факторами, характеризующими сегодняшнюю ситуацию в мире и нашем обществе: социальные и межэтнические конфликты, рост насилия и терроризма, напряженная социальная, экономическая, идеологическая обстановка, мировой кризис.

В настоящее время государством признана первостепенная роль культуры для

возрождения и сохранения культурно-нравственных ценностей, укрепления духовного единства многонационального народа Кыргызстана и международного имиджа в качестве страны с богатейшей традиционной и динамично развивающейся современной культурой, Создания системы духовного и патриотического воспитания граждан Кыргызстана,

Факты свидетельствуют о том, что конфликты играют в жизни людей, народов и стран

гораздо большую роль, чем хотелось бы самим людям: все хотят мира, но каждый стремится к нему по-своему и в результате этого «по-своему» возникает антагонизм. Конфликтные процессы мало кто одобряет, но почти все в них участвуют. Если в конкурентных процессах соперники просто пытаются опередить друг друга, быть лучше, то при конфликте делаются попытки навязать противнику свою волю.

В условиях современных процессов глобализации повышается значимость

межкультурного и международного взаимодействия, а это приводит не к образованию единой мировой культуры а, напротив, к повышению значимости специфики отдельных регионов, образованию новых субкультур, и, как следствие, к росту конфликтности и напряженности.

Поэтому сегодня воспитание толерантности, особенно у молодежи и студентов имеет

огромное значение для гармонизации национальных отношений в любой стране. Надо в раннем возрасте «вживлять» принципы толерантности и межнациональной

терпимости в сознание людей. Действительно, толерантность не является врожденным чувством, а формируется. Толерантность - это результат воспитания. Более того, толерантность - это в первую очередь воспитанность, требующая самоограничений и позволяющая относиться к другому (иному, не такому, как я) с позиций равного.

В последние годы толерантность в молодежной среде заявляет о себе как активная

нравственная сила, позиция и готовность к терпимости во имя позитивного взаимодействия с людьми разных национальностей и религиозных предпочтений.

Толерантность определяется как терпимость, снисходительность, умение без вражды

относиться к чужому мнению, к чужому образу жизни, к другой национальной культуре, к иного рода религиозным взглядам, языку, чувствам, мнениям, верованиям, как определенная мировоззренческая и нравственно-психологическая установка личности на то, в какой мере ей принимать или не принимать различные, прежде всего, чуждые идеи, обычаи, культуру, нормы поведения, слышать и уважать мнение других, невраждебно встречать мнение, отличное от своего и т.д. В то же время толерантность – это готовность к диалогу, взаимопониманию и уважению, признание права на проявление национальных характеристик в поведении и высказываниях (если они не противоречат нормам морали и права общества в целом).


64

Толерантность может проявляться как осознанная позиция: люди имеют право быть

разными – с другими взглядами, нравами, привычками. Но, в отличие от проявления равнодушия, безразличия и отсутствия позиции, толерантность является признаком уверенности в себе и сознания надежности своих собственных позиций, признаком открытого для всех идейного течения, которое не боится сравнения с другими точками зрения и не избегает духовной конкуренции. Реализация в реальной практике принципа толерантности подразумевает не только принятие позиции терпимости, но и формирование у человека особых способностей и умений: культуры ведения переговоров, искусства поиска компромиссов, продуктивной конкуренции и др. Неслучайно одной из пяти ключевых компетенций, принятых Советом Европы, «… которыми должны быть оснащены молодые европейцы», является компетенция, связанная с жизнью в многокультурном обществе». Принцип толерантности, который пропагандирует Евросоюз, не требует, чтобы люди одинаково любили «своих» и «чужих». Речь идет всего лишь о признании реально существующего плюрализма культур и стилей жизни: не подражай тому, что тебе не нравится, но не возводи свои принципы в абсолют и не мешай другим людям жить по-своему. Это одно из необходимых условий мирного сосуществования.

Основная ее суть — терпимость к "чуждому", "иному может быть присуща не только

отдельной личности, но и конкретному коллективу, той или иной социальной группе, обществу в целом. Не только государство, но и само общество ответственно за ту атмосферу толерантности или интолерантности, которая в нем складывается.

Ярким примером того является университет Международный университет Ататурк-

Алатоо. Здесь обучаются представители более 15 стран ближнего и дальнего зарубежья, плюс студенты из разных регионов Кыргызстана. Все они представители различных социокультурных сред (региональных, этнических, городских, сельских и др.).

И вот, попадая в совершенно иные неизвестные им культурные, религиозные,

этнические традиции, они испытывают стресс, а может быть даже некий страх. Решение этой проблемы во многом зависит от самих-студентов и преподавательского

состава. Учебным заведениям необходимо вести постоянную работу по просвещение студенческой молодежи основам толерантного поведения, установления толерантных отношений.

Мы все разные и надо воспринимать другого человека таким, какой он есть, при этом не

следует осуждать или винить тех, кто еще не «просвещен». Весьма важным для развития толерантности является пример собственного поведения,

с помощью которого можно привлечь окружающих и приобрести единомышленников. Надо начинать уметь оценивать свои поступки и отвечать за них. Принимать другого

человека таким, каков он есть, независимо от его культурного и социального уровня. При этом обязательно должны быть использованы принципы доверия, уважения и доброжелательства. Только тогда может быть, достигнут положительный результат. Еще китайский мудрец Конфуций призывал: не делай другому того, что чего не хочешь, чтобы делали тебе.

Особенно актуальной на сегодняшний день представляется проблема толерантной

коммуникации в молодежной среде. Путь к толерантному взаимодействию - это живое общение. В этом большая роль отведена Студенческому Совету нашего университета, в состав которых входят самые передовые и активные представители студенчества. Студенческие советы выражают интересы студенческой молодежи, анализируют их проблемы и определяют пути их решения, координируют деятельность общественных групп, организуют досуг, отдых и оздоровление студентов.

В университете проводится много культурных мероприятий, тематические встречи,

которые позволяют расширить круг общения, завязать новые дружеские связи, что особенно положительно влияет на изменение стиля взаимодействия студентов разных стран и народностей, оздоровление морально-психологического климата в студенческой среде,


65

способствует позитивному взаимодействию, обогащению личности молодого человека новым и иным культурным достоянием.

В университете созданы различные спортивные клубы, постоянно проводятся

соревнования, турниры, спартакиады и выступления на различных уровнях, факультета, университета, между ВУЗами города и т.д. Здесь как нигде чувствуется командный дух, единство и сплоченность молодежи на пути к победе. Это сближение и понимание формирует коммуникативную толерантность среди студентов, что очень важно для молодежи. Сегодня они студенты, а завтра им будет доверено будущее нашей страны и всего мира.

Студенческая среда - это хорошая база для развития толерантности , так как именно в

процессе совместного обучения, проявления интереса к истории, традициям и обычаям других стран, формируется уважение к их истории и культуре. Все это внедряясь в сознание молодежи, подготавливает изменения в системе межличностных отношений, и создают большие предпосылки к установлению мира, взаимного экономического сотрудничества между странами.

Необходимо усиление роли студенческих общественных объединений в

гуманистическом воспитании студентов, развитие и углубление инициативы студенческих коллективов в организации гражданского воспитания.

На пути к толерантным отношениям, главным средством решения спорных вопросов

должен стать диалог. Этот диалог должен быть доброжелательным и спокойным. Только таким образом можно достичь здорового морально-психологического климата.

Вместе с тем, нужно понимать, что толерантность – это не уступка, снисхождение или

потворство, а активная жизненная позиция на основе признания иного. Однако это не говорит о том, что если я плохо отношусь к другому и вынужден или

должен его терпеть, чтобы считать себя толерантным или просто воспитанным. Нельзя терпимо относиться к радикальным антиобщественным группировкам, терроризму, антиконституционным, незаконным проявлениям.

Необходимо использовать доступные для студентов источники информации в целях

раскрытия антиобщественной природы экстремизма в любых его проявлениях, снижения социальной напряженности в молодежной среде и формирования в массовом сознании позитивного отношения к толерантности как социальной норме.

Было бы полезно в ВУЗах страны ввести предмет по изучению основ толерантности в

обучающий процесс, с использованием интерактивных методов, проигрывая жизненные ситуации в ролевых играх. При этом возможно даже, в некоторой степени, провоцировать сложные ситуационные отношения и находить пути к компромиссу. Такая практика научит студентов к установлению толерантных отношений в их дальнейшей профессиональной деятельности.

В университете работает программа обмена, т.е. обмен студентами за рубежом.

Необходимо всячески поддерживать расширение географии зарубежных стажировок, увеличение количества участников обменных программ. А так же практиковать их отчетные выступления перед студенческой и преподавательской аудиторией.

Чтобы противостоять нетерпимости необходимы: Законодательная база Образовательный уровень Доступ к информации Осознание проблемы на личном уровне Индивидуальные решения 1. Законодательная база


66

Правительство каждой страны несет ответственность за применение законодательной базы в целях защиты прав человека, за запрещение и наказание за преступления, совершенные на почве ненависти и дискриминации национальных меньшинств вне зависимости от того, кто совершал данные преступления – государственные служащие, частные компании или отдельные граждане. Государство должно также обеспечить одинаковую для всех возможность обращения в суд, комиссии по правам человека либо к Уполномоченному по правам человека. Это необходимо для избежание самосуда и насилия в разрешении споров.

2. Образовательный уровень Законодательство играет значительную, но недостаточную роль для противодействия

нетерпимости на уровне индивидуального сознания. Часто ее корни уходят в невежество и страх: страх перед неизвестным, другими культурами, нациями, религиями. Нетерпимость также часто имеет общее с гипертрофированным ощущением собственной ценности и высокомерия: личным, национальным или религиозным. Эти представления формируются в раннем возрасте, поэтому больший акцент должен быть сделан на более широкое и качественное образование. Необходимо прилагать большие усилия при обучении детей толерантности и правам человека, отношению к иному образу жизни. Тяга к знаниям должна поощряться как дома, так и в школе. Образование – это процесс, который длится всю жизнь, не начинается и не заканчивается школой. Попытки привития толерантности через школьное образование будут безуспешны, до тех пор, пока они не будут направлены на все возрастные группы и не станут повсеместными дома, в школе, на работе, в обучении по юридической или правоприменительной специальности, и даже при проведении досуга.

3. Доступ к информации Нетерпимость представляет наибольшую опасность, когда она используется для

удовлетворения политических или территориальных амбиций отдельных лиц или групп людей. Разжигатели ненависти обычно начинают с того, что определяют уровень толерантности в обществе. Затем они разрабатывают ложные аргументы, представляют ложную статистику, манипулируют общественным мнением путем дезинформации и игры на предрассудках. Наиболее эффективный способ ограничения влияния разжигателей ненависти состоит в выработке такой политики, которая бы способствовала становлению и развитию свободы прессы и плюрализма мнений, чтобы общественность самостоятельно могла отделять домыслы от фактов.

4. Личное осознание проблемы Нетерпимость общества это слагаемое нетерпимости его граждан. Фанатизм,

стереотипы, шельмование, оскорбления или шутки на расовую тему - конкретные примеры выражения нетерпимости, которые ежедневно имеют место в жизни части людей. Нетерпимость ведет только к встречной нетерпимости. Она заставляет своих жертв искать формы отмщения. Для того, чтобы бороться с нетерпимостью индивидуум должен осознавать связь между своим поведением и порочным кругом недоверия и насилия в обществе. Каждый из нас должен задаться вопросом: толерантен ли я? Вешаю ли я ярлыки на людей? Не отвергаю ли я тех, кто не похож на меня? Не виню ли я их в своих бедах?

5. Решения для отдельно взятых ситуаций Многим людям известно, что проблемы завтрашнего дня будут иметь все более

глобальный характер, но немногие осознают, что решение глобальных проблем находится на местном, порой даже на личном уровне. Встречая эскалацию нетерпимости вокруг нас, нам не следует лишь надеяться на ответные действия правительств и организаций. Мы все – часть решения. Нам не следует чувствовать себя беспомощными, т.к. в действительности мы обладаем широкими возможностями быть сильными. Ненасилие – вот способ использования этой силы – силы людей. Инструментом ненасильственного действия могут быть встречи для обсуждения проблемы, организация работы с простыми людьми, демонстрация солидарности с жертвами нетерпимости, дискредитация пропаганды, направленной на разжигание ненависти.


67

Все эти средства имеются в распоряжении тех, кто хочет положить конец нетерпимости, насилию и ненависти.

Хотелось бы привлечь внимание еще к очень важному фактору – это проведение

различных студенческих форумов, встреч и фестивалей по демонстрации национальных традиций и культурного наследия представителей разных народностей.

Студенты, очень мобильны и активны, полны сил и решимости на пути к установлению

толерантных отношений, к сотрудничеству во имя Истины, Добра и Красоты. А главное, во имя дальнейшего процветания нашей Родины - Кыргызстана.


68

SOCIAL SCIENCES


69

TÜRKİYE-TÜRKİ CUMHURİYETLER İLİŞKİLERİNE ETKİ EDEN OLUMLU FAKTÖRLER BAĞIMSIZLIK SONRASI İLK DÖNEME SİYASİ ANALİZ

İbrahim Koncak

Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Bişkek, Kırgızistan

Summary

The economic,cultural and political relations between the Turks of Anatolia and Turkic

nations of Central Asia date back to early history. Even though the relations have been discontinued by the events of history, as soon as the interruptions went away the relations reastablished. In this sense, first, the accoupation of Central Asia by the Russian Empire and then the period of Soviet Union lessened and almost stopped the relations.The collapse of Soviet Union followed by declarations of independencies of the Turkic Republics of Central asia paved way for establishing relations once more with stronger and robust ambitions.Ethnic kinship, common language and religion along with public support and accommodation of global and regional powers played the major role in reestablishing relations. Key Words: Central Asia, Turkic Republics, Turkish Foreign Policy Anahtar Kelimeler: Türki Cumhuriyetler,Orta Asya, Türk dış politikası

Giriş

Anadolu Türkleri ve Orta Asya Türki halkları arasında ki ekonomik,kültürel ve siyasi ilişkiler tarihin derinliklerine doğru uzanmaktadır. Zaman zaman tarihi olaylar bu ilişkileri inkita’ya uğratsada, ilşkiler aradaki engellerin kalmasından sonra hemen eski haline geri dönerek devam etmiştir. Bu ilişkiler, 19. yüzyılda Rus Çarlığı’nın bölgeyi hakimiyeti altına almasıyla azalmaya başlayıp Sovyetler döneminde durma noktasına gelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Orta Asya’da Türki devletler’in bağımsızlığını ilan etmesiyle karşılıklı ilişkiler yeniden ve daha canlı olarak eski mecrasına döndü.

Türkiye Orta Asya ilişkileri ve bu bağlamda Türkiye’nin Orta Asya’ya dönük politikası Türki

Cumhuriyetler’in bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra gerek ilgili ülkeler gerekse uluslarası kamuoyunda siyasetçilerden medyaya, sivil kişi ve kuruluşlardan akademisyenlere kadar farklı kesimlerce tartışılmış ve geçen zamana rağmen hala konuşulmaya ve üzerinde yazılar yazılmaya devam edilmektedir. Sovyetler Birliğinin dağılması ve birlik içindeki toplulukların bağımsızlıklarını ilan etmeleri uluslararası arenada yeni oluşumlara ve bu oluşumlar çerçevesinde aktörlerin yeni dış politikalar geliştirmeleri ve pozisyonlarını değişen jeopolitikduruma göre şekillendirmeleri sonucunu doğurmuştur. Bu jeopolitik değişim en fazla Türkiye’yi ve Türk dış politikasını etkilemiştir. Bağımsızlıklarını kazanmalarıyla uluslararası arenaya çıkan Orta Asya ülkelerinin Türkiye’yle etkik, din ve dil ortak paydasında buluşmaları gerek yeni bağımsız Cumhuriyetler’in ve gerekse batı merkezli uluslararası sistemik güçlerin tercih ve destekleri doğrultusunda Türk dış politikasınırealizmden idealizme,kenardan merkeze doğru bir değişim sürecine soktu.

Makalede,Türkiye-Yeni Bağımsız Türki Devletler (YBTD) ilişkileri’ni etkileyen olumlu

faktörler’in neler olduğu sorusuna cevap aranarak ilişkilerdeki ilk dönem (1991-1993) analiz edildi. Görüleceği gibi bu faktörler Türkiye-YBTD ilişkilerini, YBTD’lerin diğer ülkelerle olan ilişkilerin’den farklı kılmıştır.Şüphesiz bu farkın ilişkilere olumlu ve olumsuz yansımaları oldu. Bu makale adı geçen faktörlerin olumlu taraflarını açıklamaktadır.

1.1 Tarihi Arkaplan

Anadolu Türkleri’yle Orta Asya Türki halkları arasındaki ilişkiler gerek resmi gerekse sivil aktörlerce yüzyıllar boyu devam etmiştir. Selçuklular ve Osmanlılar dönemlerinde Orta Asya Anadolu’yu gerek manevi olarak din adamları gerekse bilim adamları olarak destekleyerek Anadolu’nun gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Bu anlamda Küçük Asya’nın mana kökleri Orta Asyaya uzanmaktadır desek yanılmış olmayız.Osmanlılar dönemine baktığımızda manevi büyüklerin büyük çoğunluğunun Orta Asya kökenli olduğu görülecektir. Kültürel ilişkiler her zaman devam etsede


70

siyasi ilişkiler Şah İsmail’e karşı Çaldıran Savaşı hazırlıklarını yaparken Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim’le Semerkant hakimi Celaleddin Ubeyd Han arasında gerçekleştiği ifade edilen yazışmalar siyasi ilişkilerin başı kabul edilebilir.(Çağ 2008:128) Bu dönemden sonra Buhara Hanlığı başta olmak üzere Orta Asya hanları ve Osmanlı Sultanları birbirlerine karşılıklı elçiler ve hediyeler göndermişlerdir.(Çağ 2008:128)Ancak bu ilişkiler gerek mesafenin uzak olması ve arada İran gibi menfi bir devletin bulanması ilişkilerin devamlı olmasına engel teşkil etmesinden dolayı gelişmemiştir. Osmanlılar döneminde karşılıklı elçiler ve askeri ekonomik yardımların gönderilmesi iki taraftan birinin veya her iki tarafın kendini zayıf hissettiği dönemlere rastlar. Hanlıklar’ın kendi aralarında ki anlaşmazlıklarda yada hanlık içi taht kavgalarında müşruiyetlerini güçlendirmek amacıyla halife olarak Sultan’nın desteğini almak için Elçiler gönderip yardım istemeleri ve yine Osmanlı sultanları’nın önceleri İran’la mücadelelerinde sonraları, Ruslar’la yapılan savaş dönemlerinde hanlıklardan destek isteyerek Hanlıkları Ruslara Çarlığına karşı harekete geçirme teşebbüsleri olmuştur.Örneğin 1590 yılında Sala Şah isimli elçiyle Buhara hanı 2. Abdullah’a (1583-1598) gönderilen askeri malzeme yardımı Osmanlı Devletinin bölgeye ilgisiz olmadığını göstermektedir. (Çağ 2008:128)

Osmanlılar, Orta Asya hanlıklarıyla ve halkarıyla ilişkilerin gelişmesindeki en büyük engel olan

ulaşım sorununu ortadan kaldırmak ve bölgeyle ticari ilişkileri geliştirmek için Don-Volga projesini devreye sokmak istediler.(İnalcık 1948:349-402) Don-Volga nehirlerini birleştirerek deniz yoluyla Hazara ulaşma projesi Osmanlılar tarafından gerçekleştirelemesede ticari ilişkiler noktasında bölgeye verdikleri önemi göstermektedir.(Saray 1994:7) Osmanlı devletiyle Rus Çarlığı arasında ki savaşlar döneminin, Rus Çarlığı’nın Türkistan topraklarına yayılma dönemine dek gelmesi ve Batı kaynaklı milliyetçilik hareketlerinin Osmanlı ve Türkistan aydın ve devlet adamları üzerinde etkisini göstermeye başlaması; Türkistan Hanlıkları’yla Osmanlı devleti arasında siyasi ve askeri ilişkilerin yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Ostroumov, Anciyan isyanını yönetmek üzere Muhammed Ali Sabır oğluna (Mollo Esen) Osmanlı Sultanı ikinci Abdulhamit’in “fermanı” geldiğini belirtmektedir.(Ostroumov 2002:26) Osmanlı devletinde etnik siyasete dayalı Türkistan politikası doktrini Jön Türklerce dile getirilip sonrasında Enver paşa öncülüğünde İttihat ve Terakki partisi tarafından oldukca zayıflayan Osmanlı devletini Orta Asya siteplerinde Türki halkların desteğiyle yeniden canlandırma projesi olarak askeri alanda devlet siyasetine dönüştürmüştür.( Jung ve Picolli 2001:178)Pan-Türkizm, Türkçülük yada Turanizm, askeri-siyasi odaklı bir siyaset olsada 19. yüzyılın sonunda Osmanlı aydınlarından bir kesimle; Rusya Çarlığı idaresindeki Türki halklarınaydınları arasında Avrupa karşısında geri kalmışlığı etnik birlik merkezinde giderme amaçlı ilişkiler oluşmasına sebep olmuştur. 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında gerek Osmanlı gerekse Orta Asya olmak üzere bütün İslam coğrafyasında aydınlar ya din merkezli İslami modernleşme reformları yapılması yada etnik merkezli siyasete dayalı birlikekseninde farklı fikri görüşlere sahiptiler. Glenda Fraser, devrim dönemi atmosferi içerisinde Rusya İmparatorluğu içinde ortaya çıkan Pan-Türkizm ideolojisinin aslında İsmail Gaspıralı gibi Tatar aydınları tarafından Pan-Sılavizm akımına karşı geliştirdiklerini öne sürmektedir.(Frazer1988:53)İsmail Gaspiralı’nın düşünceleri sırf milliyetcilik merkezli olmayıp İslami modernleşme eksenlidir.( Jung ve Picolli 2001:177)Bu yönüyle Pan-İslamizm ideolojisi Pan-Türkizm’e göre ağır basar.( Jung ve Picolli 2001:177) Siyasi anlamda Pan-Türkizm’in en etkili ideolog’u Volga Tatarların’dan Yusuf Akcura olarak kabul edilir.( Jung ve Picolli 2001:177)Bir çok bilim adamı Akcura’nın 1904 yılında ‘Türk’ adlı dergide yayınladığı ‘Üç Teri Siyaset’ (Üç Tür Devlet Sistemi) adlı makalesinin Pan-Türkizmin manifestosu niteliğinde olduğunu kabul eder.(Landau 1995:43)Bu makalesinde Akcura; Gasprinski’nin İslami reform odaklı ideolojisinden farklı olarak sırf milliyetci odaklı siyasi söylemini ortaya koymuştur. Akcura’ın etnik temelli siyasi görüşleri geleneksel Osmanlı aydınları arasında önceleri uygun bulunmasada;sonraları İttiat ve Terakki tarafından Avrupa ve Afrikada ki kayıpları telefi etmek amacıyla benimsenmiştir.( Jung ve Piccoli 2001:178)Türkçülük odaklı meceraperest askeri siyaset Osmanlı Devletine 1914 Sarı Kamış savaşı gibi büyük kayıplara ve trajedilere mal olmuştur. Bu siyaset’in öncüsü Enver Paşa Türkistanda ki ‘Basmacı’ ayaklanmasına katıldığı sırada öldürülmüştür. Pan-Türkizm gerek Osmanlı gerekse Türkiye Cumhuriyeti döneminde genel kabul görmemiştir. Kemalizmin milliyetçilik siyaseti sadece ülke sınırları içinde yaşayan bütün etnik grupları kapsamıştır. Atatürk siyasi anlamda ‘Ben,İslam birliğine değil,Türkbirliğine bile inanmamaktayım. ... ne duygusallık nede hayal bizim siyasetimizi etkilemelidir. Rüyalar ve gölgeler bizden uzak olsun! Onlar bize geçmişte çok pahalıya mal olmuştur.(K.Ataturk)diyerek Pan-Türkist iddiaları kesin bir dille reddetmiştir. Kemalizm siyasi anlamda Pan-Türkizmi red etmesi genelde Türkiye sınırları dışındaki bütün Türk halklarıyla ve özelde Orta Asya Türki halkarı’nın kaderlerine karışmaktan uzak durmuştur. Ancak yeni bir ulus devlet kurmak için; Türklerin ana yurdunun Orta Asya olduğu gibi kültürel Pan-Türkist elementler yoğun bir şekilde kullanılmıştır.( Jung ve Piccoli 2001:179)Günümüzde Anadolu’da yaşayan Türk halkının Orta Asya Türki halklarına karşı akrabalık duygusunun temeli, tarihin derinliklerinden gelen diğer öbelerle birlik’te Kemalizm’in kültürel Pan-Türkist etkisindende


71

kaynaklandığı söylenebilir. Türkiye’nin Anadolu dışındaki Türkler’e yönelik Kemalist dış politika anlayışı ve Soğuk Savaş’ın neden olduğu güvenlik ve ideolojik odaklı dış politikası, Orta Asya Türki halklarla ilişkilerin Moskova üzerinden yürütülmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle Soğuk Savaş döneminde siyasi anlamda ilişkiler kesilmiştir.

1.2 Sovyetler’in dağılması ve yeni bağımsız Türki devletler (YBDT)

Sovyetler Birliğinin 25 Aralık 1991’de dağılmasıyla egemenliği altındaki 15 Cumhuriyetin

bağımısızlıklarını ilan etmeleri,Soğuk Savaşı sona erdirmekle kalmamış Avrasya’da jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel anlamda muazzam bir coğrafyayı ortaya çıkarmıştır. Bağımsızlıklarını birer birer ilan eden yeni Cumhuriyetler, hem Sovyetler Birliğin’den devraldıkları ekonomik ve sosyal problemlerine çözüm bulmak hemde bağımsızlıklarını sağlamlaştırmak amaçlı model arayışına girdiler. Doğu Avrupa Cumhuriyetleri Avrupa ülkeleriyle sıkı münasebetler geliştirirken, Türki Cumhuriyetler’in yöneticileri Türkiye’ye yönelmişlerdir. Orta Asya Cumhuriyetlerin’den Türkiye’ye ziyaretler bağımsızlığın ilan edilmesinden önce başlamıştır. Ocak 1989’da Kırgızistan’dan zamanın başbakanı N. İsakov’la Kırgız delegasyonu Türkiye’ye ziyaret yapmış ve Bişkek’te verdiği basın açıklamasında Türkiyeyle ilişkilerin geliştirilmesinde tarih, dil,psikolojik ve coğrafi ektenlerle; Türkiye’nin ekonomik gelişmişliğinin Kırgızistanın Türkiyey’le ilişkilerini geliştirmesine imkan vereceğini söylemiştir.( BişkekŞamıgazetesi, Ocak 1989) Bütün yeni bağımsız Cumhuriyetlerle birlikte Türki Cumhuriyetlerin yeni model arayışları ve bu yönelişin önemi kavramak için duruma tarihi boyuttan yaklaşmak gerekir. Bütün Türki Cumhuriyetler yaklaşık 140 yıllık bir Moskova merkezli yönetimden çıkmışlardı. Ek olarak Sosyalist ekonomiden pazar ekonomisine geçmeleri ve Sovyetler’den miras kalan ekonomik sıkıntılardan çıkmaları hayati önem arz etmekteydi. Isakov’un da beyan ettiği gibi coğrafi açıdan Cumhuriyetlerin yönelebileceği Türkiye ve İran olmak üzere iki ülke vardı. Sosyalist eğitim almış laik yöneticiler tercihlerini Türkiye üzerine yapmışlardır. Yeni devlet sitemi ve ekonomik açılım için Kuzeyde Rusya, Doğuda Çin ve Afganistan’a yakın ve sınırları olan bu ülkelerin batıda en yakın Türkiye ve İran seçenekleri olduğu görülecektir.

1.3 Türkiye’nin Dış Politika Değişikliği ve YBTD’lerin Bağımsızlıkarı’nı Tanıması

Bağımsızlıklarını ilan eden Türki Cumhuriyetler, Türkiye’nin kenar kuşak pozisyonunu merkeze doğru çekme fırsatı oluşturarak Türk Dış Politikasında yeni yöneliş ve söylemler ortaya çıkmasını sağladılar. 1991 yılında Özal’ın Moskova’dan sonra Azerbaycan, Kazakistan ve diğer Cumhuriyetleri ziyaret etmesi Türk kamuoyunda bölgede ortaya çıkan yeni Cumhuriyetlere karşı büyük ilgi oluşturmuştur.(Fidan 2010:112)Türkiye ilk olarak 9 Kasım 1991’de Azerbaycanın bağımsızlığını tanımıştır. 8 Aralık 1991’de Bağımsız Devletler Topluluğunun (BDT) ilan edilmesinin hemen akabinde bütün eski Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri’nin bağımsızlıklarını tanıdı. Ortaya çıkan yeni bağımsız devletler (YBTD) hem kamuoyu hemde sağ ve sol bütün siyasi kesimlerde heyecan patlaması meyda getirdi.Basında ve politik çevrelerde “Adriyatik’ten Çin seddine Türk dünyası” gibi söylemler tarşılıp müzakere edilmeye başlanmıştır.(Aras 2008) Türkiye’nin YBTD’yi hemen tanıyıp politik söylemler geliştirmesi ve elçilikler açması, yukarıda bahsedilen sebebin ötesinde politik, ekonomik,sosyo-kültürel, coğrafi ve güvenlik olmak üzere dörttemel faktöre dayanmaktadır. Birincisi,Türk dış politika hedefleri ve yönü Batı ve kuruluşları ekseninde olan Türkiye, Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle Amerika ve özellikle Avrupa ülkeleri gözünde eski stratejik değer ve itibarının azalma olgusu ve yalnızlaşma riskine karşı,kuruluşunda benimsediği dış politika parametrelerini koruyarak (Kona2008), Soğuk Savaş dönemi’nin pasifdış politikasından aktiv bölgesel politikalar geliştirmeye yönelmiştir. Bu anlamda YBTD’ler Türkiye’ye Amerika ve Avrupa’ya dönük stratejik önemini ortaya koyma fırsatı veren yeni imkanlar sağladılar. İran’nın bölgedeki nüfuzunu artırmasına karşı Amerika ve Avrupa’nın desteklediği ve YBTD’in benimsediği “Türkiye Modeli” Türk dış politikası’nın temeline oturmuştur. Ek olarak enerji zengini olan YBTD’den kurulması tasarlanan enerji boru hatlarının Türkiye üzerinden dünya pazarlarına ulaştırılması hedefi ekonomik kazanımlarla birlikte politik imkanlar sunması Orta Asya polikasına önem kazandırmıştır.

İkinci olarak, Türkiye’nin YBTD’ye yönelik dış politikasında ekonomik sebebler rol oynamıştır. Güngörmüş, Türk politika yapımcılarının Orta Asya’ya odaklanmasını, bölgedeki muazzam doğal gaz ve petrol yatakları; Türk iş adamları için ihracat fırsatları ve Türk işcilerine iş imkanları sunmasını sebep göstermektedir.(Kona 2008)Seksenli yıllardan sonra yoğun sanayileşme sürecine giren Türkiye’nin şehirleşme oranındaki yükselmeye paralel olarak enerji ihtiyacının günden güne tedrici olarak artma eğilimi, Orta Doğu ülkeleri, Cezayir ve Rusya’dan petrol ve gaz ithal eden Türkiye’yi ithal kaynaklarını çeşitlendirmeye yöneltmiştir. Birinci Körfez savaşıyla istikrarsızlaşan Orta Doğuya, enerji


72

güvenliği açısından, itimadın azalması yeni enerji politikasında etkili olmuştur. Kafkaslar ve Orta Asya petrol ve gaz kaynakları’nın Türkiye üzerinden Dünya pazarlarına ulaştırılması yatırımlar perspektifinden büyük sermaye girişi, geçiş ücretine ek olarak, belkide daha önemlisi, bölgede önemli nüfuz kazandıracağı Türk politika yapıcıları tarafından beklenmekteydi.(Miles 1999:325)Güngörmüş, bu realist yaklaşıma uygun olarak Türk politika yapımcıları’nın planlanan enerji projelerinin Türkiye’ye sadece ekonomik değil aynı zamanda politik kazanımlar getireceğini ümit ettiklerini belirtmektedir.( Kona 2008)

Ekonomik faktörün önemli ayaklarından biriside tedrici ve düzenli olarak gelişmekte olan Türk özel sektörün yeni ihracat ve ithalat alanlarına ihtiyacı, Türkiye’yi Orta Asya’da ortaya çıkan pazarlara yönlendirmiştir.(Kuru 1999:149) Orta Asya ülkelerinde ki ihraç mallara olan olağanüstü ihtiyaç bu yönelişi haklı çıkaracak nitelikteydi.Sovyetlerin dağılmasından sonra ekonomik fenomen olarak ortaya çıkan “Bavul Ticareti” bu iddiayı tasdik etmektedir. Son olarak Türkiye’de 1990’larda başlayıp yükselerek devam eden işsizlik problemine Almanya ve Arab ülkelerine alternatif olarak Orta Asya, iş imkanları açısından ümit vericiydi.( Kuru 1999:149)

İlişkilere temel oluşturan bir diğer faktörde sosyo-kültürel ortak paydası olmuştur. Akrabalık, dil ve dini hısımlık bağları hem Türkiye hemde Türki Cumhuriyetler’in yöneticilerini ve aydınlarını bağımsızlık sonrasında iştiyaklı ilişkiler kurmaya sevk etmiştir. Güngörmüş, Türk politika yapımcıları’nın aynı soy, din ve ortak tarih ve dilin ülkeler arasında yüksek seviyeli gerçekci ve pratik ekonomik ve politik işbirliği oluşturacağı umudu ve beklentisine girdiklerini belirtmektedir.( Kona 2008) Ek olarak, yatay iletişimi sağlayan sivil aktörler ve medya Orta Asya Türki halkarıyla akrabalık hissine dayalı işbirliği destek ve talepleri elitleri yeni söylem ve politik açılımlara sevk etmiştir. Halktan gelen heyecan dalgası yöneticileri ani reflekse dayalı dış politika söylemine zorladı. Günün psikolojik şartkları içerisinde hiç bir yönetici aksini düşünemezdi.

Son alarak coğrafi ve güvelik faktörüTürkiye’yi ve YBTD’leri karşılıklı ilişkilere yönlendirmiştir. Türkiye’nin doğusun’da akraba devletlerin varlığını, Rusya veya başka bir gücün bulunmasına tercih etmesi doğaldır. Bağımsızlığını ilan eden Türki Cumhuriyetler’in önceleri iki temel hedeflerinin olduğu anlaşılmaktadır.Birincisi, sosyalist ekonomiden pazar ekonomisine geçerek dünyayla bütünleşmek; diğeride sosyalist devlet yapısından demokratik yönetime adapte olmak. Coğrafi bakımdan farklı ekonomi ve devlet yapısı olarak batıda Türkiye ve İran en yakın ve en uygun seçenek olduğu anlaşılacaktır. Bu anlamda, Çin ve bölgedeki diğer ülkelerin model alınması düşünülemezdi. Türkiye doğusunda liberal ve demokratik akraba Cumhurietleri ve coğrafyayı güvenlik açısından önem vermiştir. Zira, NATO’da eski stratejik değeri azalan Türkiye’nin yeni politikalarla misyon yüklenmesi kendi iç ve dış güvenliği için önem arz ediyordu. Bu bağlamda Türk toplumunda kurtuluş savaşı öncesi işgallerin travması ve sonrasında devletin doktrini olarak işlenen “Türk’ün Türk’ten Başka Dostu yoktur” söylemininde özellikle kamuoyu gözündebağımsız Türki Cumhuriyetlere, psikolojik güvenlik zihniyet açısından, önem kazandırdı.

Sonuç olarak, Türkiye’nin YBTD’yi hemen tanıyıp politikalar geliştirmesi ve elçilikler açması, yukarıda bahsedildiği üzere politik, ekonomik,sosyo-kültürel, coğrafi ve güvenlik olmak üzere dört temel faktöre dayanmaktadır. Türk dış politika yapıcıları, adı geçen faktörlerin oluşturduğu psikolojik, politik ve ekonomik beklenti ve hedefler çerçevesinde bölgeye yöneldiler. Şimdide, yeni ortaya çıkan jeopolitik, jeoekonomik ve jeokültürel dış politika alanı Türkiye’nin Orta Asya politikasını neticeleri itibariyle bölgeye ilgi duyan diğer ülkelere nazaran olumlu etkileyen faktörler üzerinde duralım.

1.4 Etnik,Dil ve Dini Faktörler

Türkiye-Türki Cumhuriyetler arasındaki ilişkilerin emsali görülmemiş bir nitelik ve yoğunlukta başlamasının, gerek Türkiye ve Türki Cumhuriyetlerin halkları gerekse politika yapımcıları perspektifinden bakıldığında etkili sebeblerden biride etnik,dini ve dil faktörü olmuştur. Alıcı, Türk tarihi’nin yazımında ustalıkla Orta Asya’nın bütün Türkler’in ana yurdu olarak işlenmesi ve okullarda okutulan resmi ders kitabının günümüze kadar büyük etki yaptığından bahseder.(Jung ve Piccoli 2001:179)Her ne kadar ulus devlet kurma sürecinde Kemalist milli kimlik, dış politika bağlamında, ülke sınırlarını aşmayan politikalar izlesede Türk Halkının, Orta Asya başta olmak üzere diğer akraba topluluklarına ve ilgili coğrafyalara romantik bağlılığı, ilgisi ve aidiyet duygusu ülke sınırlarının çok daha ötesine aşmaktaydı.Landau 1991’de Türki Cumhuriyetlerin bağımsızlıkarını takip eden dönemde ortaya çıkan elli milyonluk Türki milletleri yeniden keşfetme coşkusunun alt yapasını Kemalizm’in hazırladığını iddia eder.(Landau 1995:179)Soğuk Savaş’ın sona eremesinin ardından dönemin


73

Cumhur Başkanı Turgut Özal parlemento konuşmasında Sovyetler Birliği’nin dağılması’nın Türkiye’nin bölgesel güç olmasına tarihi fırsat sunduğunu söylemiştir.(Jung ve Piccoli 2001:179)Ek olarak Özal, 30 Ekim 1992’de ilk Türk Devletleri Zirvesi’nin açılış konuşmasında ‘eğer bu tarihi fırsatı mümkün olan en iyi şekilde değerlendirir ve eğer hatalar yapmassak 21. yüzyıl Türklerin olacaktır’(Summary of World Broadcast (SWB),ME/1527 E11-3, 1992; Jung, Piccoli 2001:180)diyerek etnik merkezli dış politika söylemiyle bir nevi Kemalist dış politika anlayışını değişen dünya şartklarına göre revize etmekteydi.Bu dönemde ‘Adriyatik’ten Çin Seddine büyük Türk Dünyası’ söylemi resmi ağızlarda kullanılmaktaydı. Etnik temelli dış politika söylemleri Türkiye politika yapımcıları tarafından tek taraflı olmayıp, acil politik, ekonomik destek arayan YBTD liderleride Türk Birliği temelli fikirlere sahip çıkmış ve söylemlerine yansıtmışlardır. Aralık 1991Türkiye ziyaretlerinde Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov ve Kırgızistan Cumhurbaşkanı Askar Akayev Türkiye’nin Türk Dünyasındaki liderlik rolüne vurgu yapan duygulu konuşmalar ve demeçler verdiler.İslam Kerimov ‘bizim örneğimiz Türkiyedir.Devletimizi bu örneğe göre kuracağız.’(Landau 1995:179)Takip eden günlerde Kırgızistan Cumhurbaşkanı Askar Akayev şiirimsi dille Türkiye Cumhuriyeti’niTürki Cumhuriyetler’e yolunu gösteren sabah yıldızı olduğunu söylerek Türkiye’ye verdikleri önemi ortaya koymuştur.

Genel olarak, etnik, dil ve din unsurunun ilişkilerin ilk dönemine etkisinin anlaşılması, dini ve milliyetçi akımları yatay iletişim; bu akımları destekleyen veya akımlardan ayrışan yönüyle resmi kurumları dikey iletişim olarak üçayrı katagoride incelenebilir.Evvela, genel olarak Anadolu dışında yaşayan Türk halklarına ve özelde Orta Asya Türki Cumhuriyetler’iyle ilişkiler geliştirme her iki tarafında milliyetçi kesimleri tarafından dillendirilmiştir.Selçuklu ve Osmanlılar’ın ilk dönemlerinde kültürel, 19.yüzyıldan itibaren siyasi ve politik olarak milliyetçi yönelişlerin iz ve etkileri, milliyetçi çevrelerin fikri alt yapısını teşkil etmektedir. Buna, Türkiye boyutuyla ulus devlet yapımı sürecinde yoğun işlenen resmi “Türkleşme” dokrini’de eklenebilir. Milliyetçi çevrelerin siyasi söylemleri İttihat ve Terakki dönemi’nin söylemiyle uyuşmaktadır. Sovyetlerin çözülmesi bu kesimlerde bir heyecan fırtınası meydana getirdi. İkinci olarak, gerek Türkiye’de gerekse Türki Cumhuriyelerdeki dini akım ve cemaat mensupları yeni ortamın sunduğu imkan ve fırsatlarla hızlı bir iletişim sürecine girdiler. Sünni Anadolu müslümanlığı ve Sünni Orta Asya müslümanlığı çerçevesinde ilişkileri destekleyenler; milliyetçi akım ve taraftarlarına nazaran birlirlerini buluşturan tarihi derinlik ve şahıslar münasebetiyle daha fazla ortak nokta buldular. Yani, Orta Asya’dan Anadoluya göçen yada kurdukları tarikatlar yoluyla Anadolu’ya ulaşan,Ahmet Yessevi, Emir Buhari, Emir Sultan gibi manevi insanlar örnek verilebilir. Bu bağlamda, Sovyet Sosyalizmi’nin dine soğuk bakan siyaseti,bağımsızlık sonrası Türki Cumhuriyetlere İslam dünyasının farklı kesimlerinden olduğu gibi Türkiyeden’de dini cemaatlerin ilgisini artırmıştır. Bu kesimler açısından bağımsızlık dini özgür yaşama anlamı içeriyordu ve İslam dünyası için Orta Asya cazibe merkezi haline geldi. Bu yönelişin en fazla Türkiye müslümanlarını etkilediği söylenebilir.

Üçüncü kategori, bahsi geçen yatay iletişimi gerçekleştiren unsurları zaman zaman birleştiren yada ayrıştıran boyutuyla tarafların dış politikası çerçevesinde yürütülen, resmi ilişkilerdir.Resmi taraflar uygulamada dini ve etnik unsurların zaman zaman tarafı zaman zamanda karşıtı şeklinde belirsiz bir politika yürütmüşlerdir. Türkiye-YBTD ilişkilerinde bağımsızlığı takip eden sürecde siyasi liderlerin etkisi büyük olduğundan ilişkiler zik zaklı ilerlemektedir.Resmi kurumların dini ve milliyetçi kesimlere bakışı iktidar partilerinin ve devlet yöneticilerinin görüşleri çerçevesinde şekillenmiştir. Bu aynı zamanda tarafların dış politika zaafınıda ortaya çıkardı.

1.5 Uluslararası sitemik güçlerin Desteği

Kuruluşundan itibaren Batı ve güvenlik eksenli politikalar uygulayan Türkiye’nin Orta Asya’ya

açılması Amerika ve Avrupa’nın güçlü devletleri tarafından ilk başlarda eksen kaymasi olarak algılanmadığı gibi söylemde desteklenmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortaya çıkan en önemli jeopolitik durum, yeni bağımsız Türki Cumhuriyetler’in Asya’nın merkezinde; doğusunda Çin Halk Cumhuriyeti, Güney-Batısın’da İran ve Kuzey ve Kuzey- Doğusunda Rusyagibi bölgesel güçlere komşu olarak bağımsızlıklarını ilan etmeleri oldu. Bu durum Amerika, Avrupa Birliği ve diğer bölgesel güçlerin bölgeye dönük politikalarını hazırlama sürecini başlattı.(Davutoğlu 2008:487)Zürcher, bölgeye karşı Amerikan algısını: Sovyetler’in dağılmasının bölgede politik boşluk meydana getirdiğini bu boşluğun ya Türkiye yada İran İslam Cumhuriyeti tarafından doldurulabileceğini, sonraki şıkkı Amerikalılar’ın felaket olarak gördüğünü ve dolayısıyla Türkiye’yi bölgeyle ilişkiler geliştirmesine teşvik ettiğinden bahseder.( Zürcher2004:329)Amerika’nın 90’lı yıllardaki bölge politikasını; ‘mevcut radikal rejimlerin nüfuzlarının genişlemesini ve yeni radikal rejimler oluşmasını engellemek,(1994:332-338)YBTD’lerin Rusya’ya karşı bağımsızlıklarını güçlendirmek,(Atal 2003)(Amerika’nın Rusya’nın


74

bölgedeki etkisini azaltmak istediği literatürde bahsedilmesine rağmen, Amerikan-Rusromantik yaklaşma dönemi ve Sovyet mirası nükleer silahların yayılmasını önleme gibi konular nedeniyle ikna edici görünmemektedir.),demokratikleşme ve selbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini hızlandırmak, nükleer silahları kontrol etmek ve uzun vadede enerji çeşitliliğini arttırmak olarak tanımlayabiliriz.ABD için bölge ülkelerinin ulus devletler olarak bağımsızlıklarını korumaları İran’ın bölgeye ideolojik ve ekonomik anlamda yayılmasını engelleyerek, İranı çevrelemek amacı gütmüştür. AmerikaOrta Asya politakısını; layik ve demokratik sistemive liberal ekonomisiyle Türkiye aracılığıyla yürütmek istedi. Şubat 1992’de başkan Bush (baba) Türkiye’nindemokratik ve seküler devlet modeliyle bölge ülkeleri tarafından örnek olarak benimseneceğini belirtmiştir. Aynı şekilde, İngiltere dış işleri bakanı Douglos Hurd ve Avrupa Konseyi genel sekreteri Catherine Lalumiere’de benzer beyanatlarla Türkiye-Türki Cumhuriyetler arasında ilişkileri desteklemişlerdir.Bu destek sadece politik söylemler seviyesinde olmayıp önemli Batı basınında ve akedemik çevrelerdede “Türkiye Modeli” taraftarı mevzular tartışılmaktaydı.(Jung ve Piccoli 2001:179)Sonuç olarak Türkiye’nin Orta Asya Türki Cumhuriyetleriyle ilişkileri layik, demokratik ve serbest piyasa ekonomisine dayalı sistemiyle YBTD’lere model olması anlamında Amerika başta olmak üzere Batı tarafından desteklenmiştir. Ortak dil,din ve tarihin yukarıda geçen batı değerlerinin bölgeye taşınmasına yardımcı olacağı noktasından meseleye yaklaşan Batılı devletler ve hatta Türki Cumhuriyetler’in idarecileri, Türkiye’den yükselen abartılı milliyetci söylem karşısında tedirgin olmuşlardır. Etnik birliğe dayalı söylem ABD ve Avrupayı şüpheye düşürdü. Türkiye’nin Orta Asya politikasına itici güç katan bir diğer konuda muazzam iç kamuoyu desteğidir.

1.6 Kamuoyu ve Medya Desteği

Orta Asya’da arzı endam eden bağımsız Türki devletler, tarih boyunca Anadolu Türk halkının sosyal genlerinde yaşayıp gelen romantik ‘Orta Asya Stepleri’, ‘Ata Yurt’, ‘Turan Elleri’ gibi ifadeler üzerinde şekillenen duygu patlaması ortaya çıkardı. Denilebilir ki; bağımsızlığına kavuşan kardeş Türki Cumhuriyetler, Anadolu Türkleri nazarında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ortadan kalkan güvenlik endişelerinden daha dazla heyecan ve sevinç uyandırmıştır. Bu heyecan dalgası toplumun her kesiminin dış politikayı gündemin başına oturtması sonucunu doğurmuştur. 1991 sonrası ilk dönem itibariyle ancak savaş gibi önemli olaylarda dış politikayla ilgilenen halkın çoğunluğu Devlet adamlarının yurt dışı ziyaretlerine önem vermeye başlamışlardır. Bu anlamda, Soğuk Savaş monotonluğu yerini, Kafkaslar ve Orta Asya kaynaklı heyecan fırtınasına bıraktı. Hakan Fidan, Türk kamuoyunun atayurt olarak algıladığı Orta Asya Türk toplumlarına karşı çok fazla hassas olduğunu yazar (Fidan 2010:110). Özal’ın 1991’de resmi Moskova ziyaretinden sonra Azerbaycan ve Kazakistan ve diğer Sovyet Cumhuriyetlerine yaptığı ziyaret bölgede ortaya çıkmakta olan Cumhuriyetler’e karşı yükselen ilgiyi ortaya çıkardı. Pipes’ın da belirttiği gibi politikaları etnik yapılardan ayırmak zor olduğundan,(Frank 1992:22-23) Orta Asya Türki Cumhuriyetler 1991 sonrası Türk dış politikasının merkezine oturmuştur. Türki Cumhuriyetlerdeki halklarda güçlü kültürel, tarihi ve etnik bağlarınoluşturduğu Türkiyeye karşı pozitif görüş, Türkiye politika yapımcıları ve özel sektöre avantajlar sağlamıştır (Bağcı,Bal 2004:111). Netice olarak, Türkiye ve Türki Cumhuriyetler arasında ilişkilerin başka ülkelere güçlenmesinde hazlandırıcı faktör olarak tarafların kamuoyları önemli yer tuttu. Milliyetçi söylem kısmındada belirtileceği gibi özellikle Türkiye açısından kamuoyu baskısı politika yapımcıları tarafından etkili politikalara dönüştürülemediğinden ütopik söylemlere zemin hazırlamıştır.

Türkiye-Türki Cumhuriyetler arasındaki ilişkiler, karşılıklı resmi ziyaretler taraf ülkelerdeki yazılı ve sözlü medyada geniş bir şekilde yer almıştır. Türk medyasında Orta Asya konulu haber ve tartışmalar geniş bir şekilde yer aldı. Medya kültürel ve etnik ortak paydadan ekonomik ve politik çıkar ve beklentilere kadar geniş yelpazede Türki Cumhuriyetler’le ilgili haber yapmaktaydı. C. Danielle Vierling, Türk Medya’nın motivleri ve akıl oyunları adlı çalışmasında Türk medyasının Kafkasya ve Asyayla ilgili haberlerini geniş bir şekilde analiz etmiştir ( Vierling1993) Çalışmaya göre YBD’ler Türk basınının ve kamuoyunun merkezine oturdu. Bu dönemde Türki Cumhuriyetler ve Türkiye ilişkileri basında daha fazla kültürel, etnik,ve dini motiflerle basında yer almıştır. Aynı şekilde, Türki Cumhuriyetlerinde basın organlarında Türkiye ilişkileri geniş yer akmıştır. Burada Türki Cumhuriyetler ve Türkiye medyasının ilişkilere benzer olduğu gibi farklı boyutlardanda baktıkları görülecektir. Göze çarpan ilk farklılık etnik, dini ve dil faktörünün Türki Cumhuriyetlerin medyalarında Türkiyedekinden farklı yorumlandığıdır. Buda Cumhuriyetler’in yeni ulus devlet kurma süreci yaşamaları ve tarihi faktörlerin neticesi olarak açıklanabilir. Türki Cumhuriyetlerde ki medya ve elitler, ilişkilerin ilk döneminde serbest piyasa ekonomisi ve demokratik batı tibi devlet sistemiyle batıyla entekrasyonda


75

köprü görevi ve tecrübe birikiminden faydalanma ve bu sonuca ulaşmada ortak kültür ve tarihin araç olarak görselerde, Türkiye’de bu araçlar amaç olarak algılanmaktaydı.

1.7 Türki Cumhuriyetler’in Model arayışı ve ‘Türkiye Modeli’

Sovyetler Birliğinin ekonomik krizlerden sonra yıkılması bir manada sosyalist ekonominin ve devlet sisteminide geçersiz kıldı. Bağımsızlıklarını ilan eden eski Sovyet Cumhuriyetlerinin idareci ve seçkinlerini kapitalist piyasa ekonomisine ve batı tibi devlet modelleri oluşturmaya yöneldiler. Rusyanın kendi iç problemelerine yoğunlaşmasıyla ortaya çıkan jeopolitik ‘güç boşluğu’ bölgeye en yakın ve ilgisi olan Türkiye ve İran tarafından doldurulacağı bilimsel analiz ve resmi söylemlere yansımaktaydı. Türki Cumhuriyetlerin Markist eğitimden geçmiş yöneticileri serbest piyasa ekonomisi ve seküler demokratik devlet yapısıyla Türkiye’yi ‘model’ olarak gördüler ve söylemlerine yansıttılar.Türkiye’nin batı tipi devlet yapısı ve Özal döneminde gerçekleştirilen serbest piyasa ekonomisi bölge ülkelerine açılmada Türkiye’ye eşsiz fırsatlar sundu. Türki Cumhuriyetlerin “Türkiye Modeli”ni benimsemelerinde dört faktör rol oynadı. Birincisi, coğrafi olarak Türkiye’nin bölgeye yakın batı tibi devlet tecrübesi olan tek ülke olmasıdır. Acil politik ve okonomik yardım ve desteğe ihityacı olan YBD idarecileri model olarak Türkiyeyi layık olduğundan fazla överek Türkiye ziyaretlerinde Türk dünyasının lideri olarak görmüşlerdir. Aralık 1991 Kırgız ve Özbek cumhurbaşkanları yaptıkları duygusal konuşmalarda Türkiye’nin Türki halkaların lideridir dediler. İslam Kerimov ‘bizim örneğimiz Türkiyedir, biz devletimizi bu örneğe göre kuracağız.’ Demiştir (Jung, Piccoli 2001:180). Askar Akayev şiirimsi dille Türkiye’yi, Türki Cumhuriyetlere yol gösteren sabah yıldızına benzetmiştir.(Smolonsky 1994:299). İkinci olarak,Türkiye’nin bölgeye herkesden evvel açılmış olmasıdır.Ortak,din,dil ve etnik akrabalık bağları nedeniyle sivil ve resmi kuruluşlarıyla Türkiye Sovyetler birliğinin yıkılmasının hemen ardından bölgeye açıldı, bağımsızlıklarının ilk döneminde Türki Cumhuriyetlerin idarecileri ve halkları belkide genel anlamda ğlkelerinden ilk karşılaştıkları yabancılar olarak Türkleri buldular.1990’lı yılların başı gerek Türkiye’den Orta Asya’ya gerek Orta Asyadan Türkiyeye büyük ve heyecanlı insan akımına sahne oldu.Bu resmi ve gayri resmi yada dikey ve yatay iletişim devletler arasında ilişkilere olumlu zemin hazırladı.Üçüncüs, bölge idarecilerinin İran, Pakistan ve diğer ülkelere göre laik sistemiyle Türkiye’nin devlet yapısını benimsemeleridir.Türki Cumhuriyetlerin idareci ve seçkinlerinin fikri alt yapılarını oluşturan Marksist-ateisteğitimden geçmiş olmaları laik yapısıyla Türk devlet sistemine meyletmelerini sağladı. Bu anlamda ne İran nede Pakistan bölgeye örnek sistem sunamazdı.Dördüncü olarak ciddi ekonik yardıma ihtiyacı olan bölge ülkelerinin Türkiye’nin ekonomik yardım sözü ve Türkiye aracılığıyla batıya açılma hedefleridir. Ekonomileri birleşik sovyet sistemine göre yapılanmış olan Türki Cumhuriyetler bağımsızlıklarının ilk yıllarında ciddi ekonomik zorluklarla karşılaştılar.Bağımzılığın ilk bedeli ağır ekonomik şart ve ciddi dış ekonomik yardım ihtiyacı olmuştur. Türki Cumhuriyetler için bağımsızlık Rusyadan bağımsızlığı ifade etmesi nedeniyle, gerekli olan ekonomik ve politik yardım ve destek ihtiyacı Batı’dan ve Batıya köprü özelliğiyle Türkiye’den alınması gerekiyordu. Türkiye bu yardımı yapmaya hazır ve Amerika ve Avrupa Orta Asya politikasın’da Türkiye’ye destek olacaklarını söylemlerine yansıtmaları ilişkilere olumlu etki yaptı. İleride de açıklanacağı üzere Türkiye ekonomik olarak Türki Cumhuriyetlerin ihtiyaçlarını karşılayacak kapasitede değildi. Sonuç

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla sona eren Soğuk Savaş uluslararası sistemi ve bu sisteme bağlı devletlerin jeopolitik,jeoekonomik,stratejik konumlarını yeniden tanımlama ve yeni tanımlamalar çerçevesinde dış politika yapma sürecini başlattı. Bu tanım ve değişimden en fazla etkelenen ülkelerde biriside Türkiye olmuştur. Türkiye Soğruk Savaş süresince Batı Kampı’nın güney kenarı pozisyonundan merkez ülke posizyonuna doğru yönelen yeni tamımlama sürecine girdi. Türkiye’nin bu sürece girmesine Avrupa Topluluğu’nunTürkiye’nin tam üyelik teşebbüsüne soğuk davranmasının yanında Kafkaslar ve Orta Asyada bağımsızlığını ilan eden YBTD’ler zemin hazırlamıştır.

Sovyetler Birliği’nin dağılması sedece Soğuk Savaşı sonlandırmakla kalmayıp aynı zamanda bünyesindeki onbeşdevletin bağımsızlıklarını ilan etmesiyle uluslarası arenaya yeni bölgeler ve devletler ortaya çıkardı. Orta Asya ve Kafkaslarda bağımsızlığını ilan eden Türki Devletler, Türkiye’nin uluslararası konumunuyla ilgili yönelimlerin oluşmasında önemli rol oynadılar. YBTD’ler Türkiye ve dış politikasını kenardan merkeze, realizmden idealizme doğru yönelmesinde büyük rol oynadılar. Türkiye’nin Türki Devletler’in bağımsızlıklarını zaman geçirmeden ilk olarak tanıması, Türki Cumhuriyetler Cumhurbaşkanları’nın ilk resmi ziyaretlerini Türkiye’ye yapmaları ve söylemlerinde ‘Türk Modeli’ üzerinde durmaları, kamuoylarının ve medyanın bu ziyaretlere yüksek ilgi göstermesi


76

ayrıca, ABD başta olmak üzere AT sözcüleri’nin Türkiyenin Orta Asya politikası ve “Türkiye Modelini” desteklemeleri ilişkilere ivme kazandırdı.

Önce Rus Çarlığı, sonrasında Sovyetler Birliği’nin etkisiyle azalan veya kesintiye uğrayan ilişkiler, Türki Cumhuriyetler’in bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra din, dil ve ortak kültür’ün etkisi ve bu etkininin tarafların kamuoyunda meydana getirdiği destek ve uluslararı sistemik güçlerin tarafsız yada destekleyici söylemleriyle yeniden ve geçmişe göre daha güçlü olarak yeniden başlamıştır.Ortak kültür,din ve soydaşlık gibi unsurların ülkeler arası ilişkilerde olumlu etki yapma ön kabülü, Türkiye-Türki Cumhuriyetler ilişkilerinde doğrulanmıştır. KAYNAKÇA

1. ARAS, Bülent, “Turkish Policy toward Central Asia” (SETA Policy Brief, No. 12-April 2008) 2. Atal, Subodh,”Central Asian Geopolitics and U.S. policy in the region: The post-11 September

Era” Mediterranean Quarterly: Spring 2003 3. Bağcı, Hüseyin&Bal, İdris, “Turkish Foreign Policy in Post Cold War Era: New Problems and

Opportunities”,2004, s.111 4. Bişkek Şamıgazetesi, “Kırgızistan Delegatsıasının Turtsiaga Barışı”, Bişkek Şamıgazetesi,

Ocak 1989 5. Blank, Stephen, “Strategic Studies Institute U.S. interests in Central Asia and the challenges

to them”, Army War College (U.S.) March 2007, s.23 6. Çağ, Galip, “Osmanlı Devleti ve Orta Asya Hanlıkları arasında diplomatik faaliyetlerde

bulunun elçiler ve karşılıklı verilen hediyeler”,Akev Akademi Dergisi Yıl:12 Sayı:35 Bahar 2008, S.128

7. Davutoğlu, Ahmet, “Stratejik Derinlik; Türkiyenin uluslararsı konumu”2008, s.487 8. Dietrich Jung, Wolfango Piccoli, Turkey at the crossroads: Ottoman legacies and a greater

Middle East,Zed Books, s.179 9. Fidan, Hakan, Turkish Foreign Policy toward Central Asia, Journal of Balkan and Near

Eastern Studies, Volume 12, Number 1, March 2010. s.110-112 10. Frank, Andre Gunder, “The Centrality of Central Asia” Internatıonal Herald Tribute, 14

February 1990, Amsterdam: VU University Press, 1992, s.22-23 11. Frazer, Glenda, “Enver Pasha’s Bid for Turkistan 1920-1922” Canadian Journal of History 23,

No:2 1988, s.53. 12. GUNGORMUS KONA, Gamze, “Reasons Behind Turkish Interest In Central Asia”, EUROSIA

CRITIC, June, 2008 13. Jung, Dietrich& Picolli, Wolfongo “Pan-Turkist Dreams and Post-Soviet Realities; Modern Day

Turkey in Greater Middle East; Kemalism Faced with its Ottoman Legacy”, London:Zed Books 2001. s.177-180

Kuru, Ahmet T., "Uluslararası Ortam ve Bölgesel Entegrasyon Teorileri Işığında Türk Birliği Meselesi"in Mim Kemal Öke (Ed.), Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Istanbul: Alfa, 1999, s. 149.

14. Landau, Jacob M., “Pan-Turkism: from irredentism to cooperation”, Indiana University Press 1995,s.179

15. Miles, Carolyn, "The Caspian Pipeline Debate Continues: Why Not Iran?", Journal of International Affairs (US), Vol.53, 1999, No.1, p. 325.

16. Ostroumov, N. “Novıy istoçnik Kokondskova Hanntsvo”, Dialog Sivilizatsiy, baskı 1, Bişkek 2002,s.26

17. Saray, Mehmet,”Rus İşgali devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875)”, Ankara 1994, Sayı 5,s.7

18. Subcommittee statement, 1994: 332-338 19. Summary of World Broadcast (SWB),ME/1527 E11-3, 2 November 1992 20. Vierling, C. Danielle, “Motives and mind-plays of the media: a content analysis of Turkish

newspaper articles and editorials on events in the Caucasus and Central Asia”, American University, 1993

21. Zürcher, Eric Jan,”Turkey A Modern History 2004” s.329


77

ANALYSIS OF PRIORITY SECTORS IN POST-INDEPENDENCE TURKMENISTAN

Ercan Ekmekcioglu, Dr., Kyrgyzstan Turkey Manas University, [email protected], Bishkek-KYRGYZSTAN

Ahmet Dinc, Assist. Prof., Canik Basari University,

[email protected], Samsun-TURKEY

ABSTRACT

The Turkmen lands which had been under the dominance of the Russians since 1881 were

rich in natural underground resources and lots of industrial innovations and investments were done for the transfer of these resources to Russia. Heavy industry was established in all the branches of the industry to get benefit from the natural resources rich in raw materials. Turkmenistan, which is world’s number four in natural gas and number eleven in petroleum has rich reserves in other natural resources. Turkmen people who couldn’t found a state for 800 years gained its independence on 27 October, 1991. Turkmenistan who struggled against negative gross national product and over 1000% inflation rates between 1992-1998 during the independence years, began to make progress in a macro-economic sense from 1999 and 2000 onwards. The direct foreign investments had a great impact on all the investments of Turkmenistan. In this work, the sectors given priority by Turkmenistan were discussed. Turkmenistan is a country having rich resources compared to its scarce population. As a result of this work, it was understood that Turkmenistan living through a transition period gives priority to energy sector with the production of gas and petroleum, the major natural resources of the country.

Key words: Turkmenistan, independence, transition period, priority sector. Jel Code: N75, O13, P21.

1. INTRODUCTION

There are many reasons behind the Russian annexation of the Turkmen lands in 1881 but one of these reasons was the 1877 Congress of Berlin which prevented Russia from having access to Aegean Sea and permitted England to take Afghanistan under its protection. Therefore, it meant that the Russian explicitly got into a competition with the English in Central Asia (TIKA, 1993:2).

The Russians came into Turkmen lands in 1881 and built the railway firstly from the Caspian

coast to Ashkhabad and then to Merv and Uzbekistan. Therefore the socioeconomic life began to flourish. After the Russian Revolution of 1917, “Socialist System” replaced the tsarism and a series of reforms were put into effect with the foundation of the Turkmen Soviet Socialist Republic in 1924.

As the 80% of the country was desert, they focused on agriculture on the coasts of Amu

Derya, the biggest river of Turkmenistan and especially produced cottons. While they produced approximately 70.000 ton of cotton (Pozdnikov and Vedenkin, 1974 ) in 1913, they produced 1.3 million ton of cotton in 1988 (Halov, 1990). Turkmenistan became the second greatest cotton producer in USSR while becoming the tenth in the world. Karakum, which is one of the largest deserts of the world covers about 80 percent of the republic. The major rivers of Turkmenistan are Amu Derya (2540 km), Murgap, Tejen, Etrek. The South of the country is surrounded by the Kopetdag and Parapamiz Mountains (Baýmyradov and Rogaçewskiý 1958).

Before the revolution, there were four kinds of land and water properties: sanashik, mulk,

vaqf, rental. After the revolution the property was rearranged with the land and water reforms. While land and real estate ownership were abolished and socialized, the system of kolkhoz and sovkhoz were established in the villages. The semi-nomadic Turkmen settled and had a country within the borders. The termination of the war between clans and tribes after the revolution can be shown as another improvement. While the first ten five year development plans reached they goals, the eleventh five year development plan couldn’t be successful because of the loss of fertility.


78

Following brief information about the Turkmen, we will analyze the priority sectors of the post-independence Turkmenistan, which accelerate the economic development. Turkmenistan which is the world number one in gas a petroleum reserves also took steps on the electricity sector. Following the energy sector, the agriculture, textile and transportation are among the priority sectors of Turkmenistan.

2. DATA AND METHOD

Turkmenistan faced many difficulties in production and sectoral basis during the first years of the independence because of lack of experience in free market and the migration of the Russians from Turkmenistan, who were involved in qualified labor. That’s why it was important for the country to specify their priorities in order to overcome the hard transition period successfully. In the work, we focused on the analysis of the priority sectors, considering the location, conditions, underground resources of Turkmenistan and its absolute and comparative advantage

In this work, the development of the sectors, which contribute to the economic growth in

Republic of Turkmenistan was analyzed, based on the first hand sources and method of observation. The statistical annual published by Turkmenistan Statistics and Estimation Institute between 1998-2001 and 2000-2005, The Country Profile of Turkmenistan between 1998-2001 published by EBRD, the annual human development report of UN and other relevant sources were used as the basic sources of this article.

3. GENERAL OUTLOOK OF ECONOMY

Turkmenistan began to get into difficulties in raw material, spare part and qualified labor, following the breakdown of USSR and loss of support from the centre. In addition, when the qualified labor generally consisting of the Russians migrated, the existing sectors entered into a stagnation. The production went down substantially every year from the independence to 1997 and moreover while some facilities worked with 10% capacity, others closed down. Not only a sector but all the sectors were affected by that stagnation. Because of the reasons stated below, the production rates also went down in the agriculture sector. The national transport is provided with highway, airway and railway. The transport sector of Turkmenistan which was insufficient during the first years of the independence began to develop thanks to the investments in transport. Despite this negative picture, after 1997, Turkmenistan increased the economic value added from 3% to 30% (Yayan, 1997), investing million dollars in petroleum chemical industry and preparing a new substructure in textile.

When we look at the Figure 1, we can clearly see the decline in industry and improvement in

other sectors. Because of the reasons stated above, there is a great decline in the industrial field.

Figure 1 1992-1998 Sector Comparison

1992(%) 1998(%) Industry 74.5 29

Agriculture 10.9 27.3 Service 9.9 31.8

Construction 4.7 11.9 Source: Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan and the National Institute of Statistics and Forecast of Turkmenistan, p.73.

It is seen that the industrial sector was on the focus and the share of the industry within the

economy increased from 29% to 32% in 1999. Also it is clear from the Figure 1 that the service sector increased to 31%, construction to 11% and agriculture to 26%. (UNDP and Turkmenistan Milli Dovlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, 2000) If the Iran-Turkey-Europe and Afghanistan-Pakistan pipelines, which were on the agenda between 1997-2000 had been set up, the export of Turkmenistan could have doubled. Also, it is shown that the industry increased from 31.4% in 1999 to 37.7% in 2000; the agriculture from 24.8% to 25.8%, however the service sector declined from 31.6% to 26.7% and construction from 12.2% to 9.8% (Turkmenistan Milli Dovlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, 2002). When compared the first eight months of 2005 to that of 2004, trade sector grew by


79

29%, service sector by 23%, agriculture sector by 20%, industry sector by 19%, transport and communication sector by 17% and construction sector by 16% (Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy, 2005).

This growth and development went on from 2000 onwards. The macroeconomic figures point

to the increasing economic development. The economic growth of 2003 reached record high 23.1% because the gas and petroleum production increased by 11%, electricity sector by 2%. Besides, while the cotton production aimed at 2 million tons, only 700.000 tons of cotton were produced (EBRD, 2004). Thanks to the projects of World Bank, Islamic Development Bank and direct foreign investments, lots of new investments were made in highway, airway and railway. For example while new runways were built in Baklanabat and Ashkhabat airports, 203 km of railway was built between Turkmenabat and Atamurat in 1999 (EBRD, 2001).

3.I. ENERGY SECTOR

Turkmenistan, which is world’ number four in gas reserves and number eleven in petroleum was the biggest fourth country within USSR in terms of its surface area of 500.000 km2. The reason why Turkmenistan was less affected by the economic stagnation than other post-independence republics in 1993 was the increase in gas and petroleum prices on a global scale. Turkmenistan faced budget deficit in 1994 (CIA, 2003) because of the fact that the gas and petroleum they exported was not paid by cash. In Figure 2 stated below, it is seen that the electricity, gas and petroleum production fell down between 1991-1996.

Figure 2 Energy Production

1991 1992 1993 1994 1995 1996 Electricity,mln.Kw/hour 14954 13183 12637 10520 9905 10130 Petroleum, kiloton 5450 5200 4754 4408 4626 4349 Gas, billion m3 84 60 65 36 32 35

Source Oğuz Yayan, Turkmenistan, Ashgabat, 1997, s.106

Some members of Commonwealth of Independent States such as Ukraine, Russia, Azerbaijan, Georgia and Armenia, which bought gas from Turkmenistan within the previous 5 years till 1996 owe over 1.5 billion Dollars to Turkmenistan. That’s why Turkmenistan doesn’t want to sell gas if not paid.

If the pipelines were constructed, Turkmenistan could increase its gas production to 100

billion m3 . Also, Turkmenistan-Afghanistan-Pakistan-India gas pipeline planned to be built by Unocal-Delta Consortium has a similar capacity. Of 1.6-1.7 billion dollars of export, 1.1 billion dollars came from sales of natural gas in 1996. In case the pipelines are built, the export of Turkmenistan will reach at minimum 4.5-5 billion dollars. Similarly Turkmenistan having produced 16-17 million ton of petroleum produced 4 million ton in 1996. Lot of petroleum giants one of which is Turkish Petroleum Corporation have still worked in Turkmenistan to find out new oil fields (Yayan, 1997).

While there is a great fall in gas and petroleum production between 1991-1996, it is seen that

there is some progress between 1998-2000 (see also Figure 4). While the gas production was 84 billion m3 in 1991, it was only 25 billion m3 in 2000, ¼ of the 1991 figures. It was observed that the petroleum production fell down from 5450 ton to 4200 ton. The national economy mainly bases on gas, petroleum and textile products. It is obvious that the economic development of Turkmenistan will continue as long as it makes production and markets its goods. We can confirm it, look through the Figure below. The increase in gas and petroleum production is parallel to the rise in gross national product.

FIGURE 3 TRANSITION PERIOD ECONOMIC INDICATORS (1992-2007)


80

Year 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

GNP % -5.3 -10 -17 -7.2 -6.7 -11 5 16

Inflation%(average annual) 493 3102 1748 1005 992 83.7 16.8 24.1 Export(millionUSD) 2149 2693 2176 2084 1691 759 614 1187 Import(millionUSD) 1009 1593 1691 1644 1532 1004 1137 1478 Trade Balance (millionUSD) 1140 1100 486 441 147 -231 -523 -291 Year 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

GNP % 18.6 20.4 15.8 17.1 17.2 9.6 9 11.6

Inflation%(average annual) 7 11.6 8.8 5.6 5.9 10.7 10.5 Export(millionUSD) 2506 2620 2855 3632 3870 4939 6724 8500 Import(millionUSD) 1785 2349 2119 2512 3320 3638 3290 4200 Trade Balance (millionUSD) 721 271 736 1120 550 1300 3434 4300

Sources: EBRD,Turkmenistan 2000 country investment profile, 20-22 may 2000, EBRD Annual Meeting, p.6-10;The Economist Intelligence Unit, Country report September 2000, Redhouse Press Ltd, p.10; EBRD, Transition report 1999, London:1999, p.277; EBRD, Transition report 2007, People in Transition, UK, 2007, p.201; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 116; State Committee ofStatisticsofTurkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2006, Ashgabat, 2007, p. 106; Turkmenistan News Weekly, official news, No. 724, january 2008, p.4

FIGURE 4 1998-2000 ECONOMIC INDICATORS

1998 1999 2000

Gas Production Billion-m3 13.25 22.9 25.3 Petroleum Production million ton 6.6 7.4 4.2 Cotton (Thousand ton) 707 1.304 - Grain (Thousand ton) 1.240 1.632 1.700 Source: The Economist Intelligence Unit, p.24, p.26. EBRD, Transition Report 2000, Employment, Skills and Transition, London: European Bank, printed by Hyway printing group, p.67.

If we look at the energy investment made by Turkmenistan till 2000: While its gas export rate

was 33% in 1999, the oil was 30%. The rates of the industry within GNP was 32% in 1999 (Dinç, 2001).

While the development of electrical energy meets the need of Turkmenistan, Turkmenistan also takes more benefit from it enlarging the export volume to Iran, Turkey, Afghanistan, Pakistan and Central Asia States. The production of electric energy potentially promotes the extension of electric export. Turkmenistan leads the construction of a common energy system with the ECO countries to be able to use its electric potential more efficiently (Turkmenistanın Iktisadiyat ve Maliye Ministirligi, 2010).

Petroleum and Gas Complex: During the independence years, 3200 well bores, which have a

total volume of 9.5 million m3 were started. Over 110 well bores were started on the Caspian Sea and the explorations were carried out offshore while there were disagreements with the other countries on the Caspian over the economic field for the petroleum and gas exploration works from 1998 onwards. During these explorations, the geophysical methods, sismo researches, gravitity and geological researches were examined along with the perspective structure with the help of the power installations. In addition, the geophysical methods and over 1000 perspective structures were explored all over Turkmenistan and prepared for drilling. However the deeper places were insufficient to be explored. The current aim is to go down 4500-4700 m deep places to increase the annual yield of the reserves made there and bring into industrial category.


81

Turkmenistan entered into an agreement with the American “Mobil” and British “Monument” companies for the western sources of the country. Thanks to this agreement, Turkmenistan increased its power to produce and took benefit from the power of the party countries. The “Transkaspi” pipeline project is on the agenda for the gas transportation from Turkmenistan to Azerbaijan and Georgia. This pipeline which is thought to arrive in Turkey over Georgia is projected to have 16 billion m3 of volume with 1680 km in the first year and 30 billion m3of volume later on. In accordance with the agreement signed in 1999, “PGS International Limited” was chosen to support the pipeline. An initial agreement was signed between Turkmenistan and PGS. However this project supposed to be finished in 2003 wasn’t able to carry out because of the political and/or economic reasons (Turkmenistan: Eight Years of Independent Development, 1999).

According to Turkmenistan Statistical Institute, 37.2 billion m3 of gas was drilled during the first

ten months of 2002, which was 9% more than 2001. Similarly, 6480.4 ton of petrol was produced during the first ten months of 2002 (Turkmenistanyn Durmuş-Ykdysady Yagdayy, 2002). While the electric production fell down parallel to the decline in electric export, the gas production of the first three months of 2003 increased by 9% compared to the first three months of 2002 and reached at 15.4 billion m3 (Turkmenistanyn Durmuş-Ykdysady Yagdayy, 2003).

When we compared 2004 with 2005 in terms of gas production, the gas production increased

by 7% and reached at 41.4 billion m3 during the first 8 months of 2005. The petroleum production increased by 3% and reached at 6 billion 543 thousand tons. The natural gas export increased by 8% and reached at 30 billion m3. During the first 8 months, 4 billion 627 thousand tons of petroleum were refined. A great increase in the petroleum-gas known as the main industry, oil refinery, textile and food industry took place in the previous year. About 9.5 tons of crude oil, 6 million 874 thousand tons of which were refined and 63 billion m3 of natural gas (Central Asian Law, 2006), 45 billion m3 of which was exported were produced (see also Figure 5). FIGURE 5 CRUDE OIL AND GAS PRODUCTION

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Gas Production Billion m3

47,2 51.3 53.5 59.1 58.6 63 64,7 71.8*

Crude Oil Production Thousand ton

7181 8343 9086 10004 9602 9515 8979 9787*

Electric Production million, kW.h

9943 10614 10707 10920 12054 12937 13883 19577*

Cotton (000ton) 1031 1137 490 714 733 738 852 - Grain (000ton) 1759 2122 2471 2682 2987 3218 3580 -

Source: EBRD,Transition report 2000, Employment, Skills and Transition, London, 2000, printed by Hyway, p. 67; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p.31- 60; State Committee of Statistics of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2006, Ashgabat, 2007, p.23 -50; *These indicators are over first 9 months of 2007, Altyn Asyryn Ykdysadyyeti Jurnal, No. 10 (89), Ashgabat, October 2007, p.1 3.2. TEXTILE SECTOR

Many cotton processing companies and jeans companies have been founded and large volume fiber and clothing factories have been established and operated since the independence. The products of these companies are exported to many countries. The fashion centre in Ashhabat, the cotton cleaning factory in Dashoguz and textile complex known as S. A. Niyazov in Gipchak ( 2.stage) were completed. The construction of cotton cleaning factory in Halach, cotton processing factory in Beherden, the textile complexes in Ashghabat and Dashoguz, tent , fiber and clothing factory in Vekilbazar and cotton complexes in Bayramali are the projects some of which were completed or went on.

The various raw materials of Turkmenistan and the development of silk, wool and rug

production in the textile sector promote the hand made or machine made production of leather products, shoes, hats and other goods (Abalokov, 1999 ). The main reason why the textile sector grew fast in Turkmenistan is the direct foreign investments by Turkish entrepreneurs in this field.


82

When we look at the Figure 6, it is seen that the Turkish entrepreneurs focus on trade and construction sector mostly and make investments in textile sector in less number but in large scale. The Turkish companies in textile sector increases in number day by day.

FIGURE 6 Sectors from 1998 Onwards

Sector Number of Turkish Company Manufacturing Industry 11 Trade Sector 57 Construction Sector 46 Textile Sector 8 Transportation Sector 8 Others 71 Total 201

Source: Tayfun Ok ve Volkan Aydos, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, Yayın no:1998-74, 1998, s.91

In 1996, the Turkish companies reached at 139 in number and the total amount of these companies is 2.5 billion dollars. For example while there were 8 Turkish companies during the first years of the independence, the number increased at 152 in 1997 and 201 in 1998. Ahmet Chalik, the Turkish businessmen have many textile factories in Turkmenistan. The textile factory which he founded in 1995 provides employment to 750 people and produce 12 million meters of cloth per year, having a leadership in textile field in Turkmenistan. Another factory which cost 60 million dollars, was established in Kaka in 1997 and employs 450 workers produces combed cotton fiber. The textile factories established by Engin Kale are the most modern factories of the country. The fiber factory which has 10 thousand tons of production capacity per year was started by Engin Group in Merv in 1995 (TİKA, 1999). In addition, these are the factories founded by the Turkish companies till 2000:

- Norsel Company (Turkey) the textile and weaving factory of 40 million dollars in Gıpchak and Beherden - Engin Group (Turkey) the textile factory of 6.9 million dollars in Merv region. - Gap Turkmen (Turkey) the textile complex of 41.5 million dollars in Ashghabat. - Agip Swissial (Italy) the sock factory of 30.7 million dollars in Tagda (State.gov, 1999). - Çalık Holding (Turkey) the textile factory of 54 million dollars in Kizil Avrat region. - Çalık Holding (Turkey) the textile factory of 142 million dollars in Ashghabat with Japanese factory.

In total, Turkish companies established 11 textile factories of 522 million dollars in Turkmenistan (EBRD, 2000).

The production has gone on increasing in textile sector in 2005. The washed wool production

increased by 8%, cotton fiber by 7%, garment industry by 3%, leather products by 34% and shoe production by 5% (Central Asian Law, 2006). During the first eight months of 2005, the companies subordinate to Textile Ministry of Turkmenistan increased their production capacity by 20% compared to 2004, the previous year (Central Asian Law, 2005).

3.3. AGRICULTURE SECTOR

As the typical continental climate is witnessed in Turkmenistan, people are engaged in agriculture along the river. The 5% of Turkmen lands are suitable for agriculture. While the agricultural lands and meadows cover 39.4 million hectares, the arable land is 17 million hectares. The agriculture includes 46% of the net production and 42% of the employment between 1990-1992. The fine grained cotton, natural silk, fruits such as watermelon, melon, grape and tropical fruits are cultivated on 1.3 million hectares of irrigable land. The cotton production is 1.400.000 tons in 1990s, 3% of which could be cultivated in Turkmenistan and the rest of which were transported to the other republics as raw material to be cultivated. Karakum Desert is still worked on to develop an irrigation system. The longitude of the Karakum Channel providing water from Amu Derya is 1.450 km. The irrigable cultivated areas will be tripled thanks to the Karakum Channel. The agriculture is carried out in


83

Dayhan Berleshik (peasant associations) and private farms and food products generally are imported from the neighbor countries. Turkmenistan imported 65% of the corp consumption, 45% of dairy products, 75% of potato and all the sugar in 1991 (TİKA, 1993). Though, the agriculture sector is of the most important sectors in Turkmenistan. The progress of agriculture sector in post independence Turkmenistan pointed out that the country would be self sufficient in food production. The food production progressed substantially between 1998-1999. The highest wheat production of 1999 was 1.5 million tons. If we make a comparison between the first and last years of the independence, we can understand the dimension of the agriculture development in Turkmenistan (see Figure 7 and Figure 8).

Figure 7 Major Agriculture Products (1000 tons)

1990 1991 Cotton 1.457 1.428 Vegetable 411 399 Fruit 216 212 Grain 449 471

Source: Turkish Cooperation and Development Agency, 1993, s.17.

Figure 8 Gross Agriculture Products (1000 tons) 1997 1998 1999 targeted Cotton 635.2 707 1300 Vegetable 241.2 276.3 280 Fruit 257 334 397

Source: H.Muhammet Abalokov, Turkmenistan Today and Tomorrow, Çev. Rejep Nazarov, Ashgabat: 1999, p.59.

While the agricultural land covered 39.4 million hectare during the first years of the independence, it was 40.5 million hector in 1998. The 42% of the total employment and 46% of the national income came from the agriculture. These rates didn’t change in 1998 much; there was only a slight change in total employment by 42% and national income by 46%. Kolkhoz and Solkhoz are engaged in most of the agricultural activity in Turkmenistan. Some of the agricultural activity is carried out in Dayhan Berleshik and private properties (ASAM, 2000). According to Abalakov, one of the former cabinet ministers of Turkmenistan, 1.240.000 tons of wheat were produced in 1998. The agricultural products increased by 24% in 1998 compared to 1997 (Abalakov, 1999). According to M.A. Ataev, 1.500.000 tons of wheat was produced in 1999. There it is seen that wheat production increased by 200.000 tons compared to 1991 (National Institute of Statistic and Forecast of Turkmenistan, 1999).

If we look at the distribution of the agricultural products to the states, Ahal is the biggest

producer; Dashoguz and Mar are the other major states which engage in agricultural production. The reason why Balkan and Lehap states can’t contribute to agricultural production sufficiently is they the lands in those states are not suitable for agriculture (Turkmenistanyn Milli Dowlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, 2002). 2.8 million tons of wheat which were goaled were harvested in 2004. In addition, all the states reached at their agriculture goals. During the first six months of 2004, 3.9 thousand tons of vegetable, 0.4 thousand tons of melon, 3.9 thousands tons of potato and 1.6 thousands tons of fruit were produced (Altyn Asryn Yktysadyyeti Information, 2004). Although Turkmenistan is an agricultural country, irrigation facilities are limited; therefore, the agricultural lands and agriculture yield are limited too. Though, it is the tenth greatest cotton producer of the worlds. The reason why the recent agricultural goals were not fulfilled can be the agricultural methods and instruments of the USSR period, which are still used.

The president, Turkmenbashi stated that the national economy is based on gas, petrol and

agriculture. Turkmenbashi targeted that 84.4% of the meat consumption, 93.4% of the milk consumption, 82.6% of the egg and 85% of all other food products would be producing by 2010 (Myradow, 2000). Moreover Turkmenbashi proposed the necessary reforms for the agenda such as land reform, transition mechanism to property and market economy. Therefore the farmers were given


84

property right to be land owner. Low interest loans were proposed. The farmers were held exempted from some taxes. (VAT). At the same time, the farmers were provided with some subsidies such as seed, tractor and developed agricultural instruments (Abalakov, 1999).

During the years of independence, the development of animal breeding also gave good

results. The number of the cattle increased by 68% between 1991-1999. The number of the cattle was doubled while the number of sheep and goats increased by 22%, the number of horses by 42%, the number of camels by 22% (Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan, 1999). The cattle, sheep and goats went on increasing in number during 2000s. When it came to 2006, the number of small cattle was doubled compared to 2000 (Statistical Yearbook of Turkmenistan, 2006).

3.4. TRANSPORTATION SECTOR

The transportation sector of Turkmenistan consists of railway, highway, airway and seaway, which have been worked on to develop since the independence. Most of the international companies and foreign countries actively contribute to the construction of “Trans-Asya”. After Turkmenistan gained the independence, the international transportation sector developed very fast. Turkmenistan is preferred for transportation because of its political and geographical advantages. Turkmenistan has the 80% of the international transportation in the region (Muhammetberdiev, Petrosyan and Mamidjikov; 2001).

Turkmenbashi wants to make up the transportation deficiency within the country and build

new railways as long as the existing railways which reached at 2000 km in 70 years. Otherwise it would be difficult to operate in international market and develop successful, low cost and accountable relations with the neighbors. It is significant that Japan struggles to bring Turkmen railways in conformity with the international standard. This project will cost approximately 3 million dollars (National Institute of Statistic and Forecast of Turkmenistan, 1999).

There are more than 15 stations in the existing railway network in Turkmenistan. The major

railway which has been newly established is Tejen-Sarahs-Meshet railway which is 308 km. This railway connects to Ashghabat –Mari railway on the station Saparmurat Turkmenbashi. The cost of Tejen-Sarahs railway is 49 billion 989 million manta ,meaning 148 million dollars (Turkmenin Yüpek Yoly, 1999). Turkmenabat-Atamurat railway which is on “Big Silk Road” and 203 km long was newly established. The Ashghabat-Karakum-Dashoguz railway which is 530 km long from north and south began to be built ((Muhammetberdiev, Petrosyan and Mamidjikov, 2001). (This railway was finished in 2006 and put into service.) The highway was constructed again. In 2000, the building company of the new Ashghabat-Karakum-Dashoguz highway was given a quality award. Ashghabat-Turkmenbashi road is still on construction. Ashghabat-Mari-Turkmenabat road began to be restored and enlarged. Finally load and passenger bearing capacity was doubled between 1991-2001 (Amanniyazova, Annayeva and Muhammetberdiyev; 2001).

One of the important airports is the new international airport which was open in Ashghabat in

1994. The airplane number increased compared to the past years. “Kargo”, “İl” and “Boeing” planes which are Soviet models were sold and revised; these planes were used to meet the need of the country in international transportation field. As a result of the contract signed with the “Boeing“ company in 1996, the airplane park of Turkmenistan gained power with “Boeing 757” (Ashgabat Turkmen Press, 1996). Beside the airport in Ashgabat, one began to restore, modernize the airports in Balkan, Lebap and Merv and increase their capacities (Maksatnama, 1999). All these investments were completed in due time and now render service.

4. FINDINGS AND DISCUSSION

Socioeconomic structure of Turkmenistan changed to a large extent during the independence years. Turkmen people having a rich civilization witness many investments which will bring innovation and richness to the social life. In Ashghabat and many states, theatres, museums, ice rinks, swimming pools, entertainment parks and olympic stadiums were built.

After the independence, a new era started and past trading partnerships were revised.

However the sudden fall in the export of natural gas substantially affected the rate of industry in GNP. Later during the progress period, Turkmenistan improved the industry, giving a start to the export of


85

natural gas, oil and cotton (National Institute of Statistics and Forecast of Turkmenistan, 1999). This growth and development went on after 2000 onwards. The macroeconomic indicators points out a great economic growth. Turkmenistan had a record high 23.1% growth rate in 2003.

The priority of Turkmenistan based on gas, petroleum and cotton. The industry sector

flourished due to the increase in oil refineries, gas production, chemical industry, electric industry, machine production, nitrogen manure and rug and textile products. The industry sector was based on energy, other natural resources and cotton mostly. When we come from 2000 to 2005, it is observed that the production save for fishery sector increased from 43.212 billion manat to 126.290 billion manat (see also Figure 8). The production of all the sectors was approximately tripled.

Figure 9 NATIONAL PRODUCTION REPORT

2000 2001 2002 2003 2004 2005* Gross Production, billion manat 43212 56688 69522 89440 108382 126290 Industry** 16741 21751 26229 31816 37620 46447 Agriculture 7871 11133 12864 15290 18385 21990 Construction 4404 5009 5851 7224 9776 10059 Transport and Communication 2617 2987 3536 4948 6039 6092 Trade 1714 2524 3508 4750 6912 8472 Mass Housing 386 431 474 604 772 -- Public Service 840 1011 1237 2000 3277 --

Health and Social Security 1106 1386 1660 2420 2887 --

Education 1705 2011 2361 3962 4242 -- Culture and Art 302 502 631 864 1130 -- Science and Scientific Services 35 42 47 43 56 -- Finance, Loan, Insurance and Retirement 1374 2126 4359 5814 7208 --

Public Corporations 1154 1356 1351 2086 2535 -- Others 2963 4449 5417 7619 7543 33230*** Kaynak:National Instıtute of the State Statistics and Information of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 23 * Preliminary preparation ** except for fishery sector *** all other services

There is an increase in the sectors in 2005. However if we compare the gross production of

the sectors, it is observed that there is a decline in agriculture, construction, transportation and communication sectors but an increase in trade and public food production (see also Picture 1) In the first eight months of 2005 the trade sector grew by 29%, the service sector by 23%, agricultural sector by 20%, industry sector by 19%, transportation and communication sector by 17% and construction sector by 16%, compared to the first eight months of 2004 (Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy, 2005). PICTURE 1 GROSS PRODUCTION STRUCTURE %

18,26

10,2

438,7

29,9

% of 2000 Gross Production

Agriculture

Transportation and Communication

Contraction

Food Processing

Industry

Others


86

Source: National Instıtute of the State Statistics and Information of Turkmenistan, Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2005, Ashgabat, 2006, p. 25 5. CONCLUSION AND EVALUATION

Before more than a century, the Russian invaded Turkmenistan as a result of rivalry against the British at the end of 19th century. Turkmenistan gained the independence in 1991. There is still competition in 21st century, however this time the actors involved in this competition have changed. Middle Asia is very rich in underground resources, however the countries in this region are still developing and aren’t experienced as they didn’t become an independent state for centuries. Today energy is very important. Turkmenistan is one of the major countries rich in gas and petroleum reserves. That’s why Turkmenistan develops corporations with China which needs more energy day by day against America, the global power and Russia which seeks to have the past authority on Middle Asia again.

As long as Middle Asia has rich resources, the global powers will go on competition on these

lands. While the competition is in favor of China now, Turkmenistan develops some politics to use its richness for the benefit of its people. In accordance with the “Open Doors” policy of Turkmenbashi, Turkmenistan aims to build the required substructure for the integration with the world economy. According to Adam Smith, it is necessary for Turkmenistan to be specialized in the products with absolute advantage and get into world market with “Natural Gas and Petroleum”. As for David Ricordo, Turkmenistan should focus on “agriculture and textile especially wheat and cotton” having comparative advantage. We can also add into them the sales of gas turned into electricity into third countries. The development of transportation was also speeded to support the other sectors these sectors mentioned above are seen to be the priority sectors of Turkmenistan.

In Pre-Independence Turkmenistan, The country had a low GNP rate compared to other

republics. The reason is that although Turkmenistan which is rich in underground resources produced the raw material, these raw material was processed by other republics, not within the country. As the VAT of raw material was high, Turkmenistan couldn’t take benefit of the VAT of processed raw material. After Turkmenistan gained its independence, it had many economic difficulties in production and consumption because the economic structure was shaped with the support of Russia. When Russia withdrew its support from Turkmenistan, the country was upside down for a while. The qualified employees in the industry sector was mostly the Russian and left the country after the independence. Moreover, the production fell down as the procurement of industrial machines and equipments were withdrawn, which caused the industry sector to operate by %10 capacity.

However the public property has been replaced gradually by the private sector recently. For

example in 1994, 81.000 hectares of land were granted by the state to about 400 people to cultivate (Diyar Turkmen Jurnali, 1995). In 2000s, the development thrust was being witnessed in almost all the sectors of the country. Turkmenistan, which experienced the free market due to the direct foreign investments, began to sell textile and energy to the developed countries. The GNP of the country increased so much that Turkmenistan broke a world record in 1999 by 16% and in 2000 by 18%. The external trade developed much in 2000. While the external trade became 4.3 billion dollars, the export

17,4 4,8

8

6,736,8

26,3

% of 2005 Gross Production

Agriculture

Transportation and Communication

Constraction

Food Processing

Industry

Others


87

was avoided to exceed the import and the external trade balance resulted to be 721 million dollars (Sailova, 2001).

Turkmenistan promoted the export in the agricultural products but carried out the import

substitution policy, declining the import and gave the farmers the many subsidies in addition. When we compare the profitability of the wheat and cotton products with that of fresh and canned vegetable in the international market, it is seen that the profitability of the wheat and cotton products are lower (Gonzalo, Pastor and Rooden; 2002). That’s why Turkmenbashi limited the sales of agricultural products as raw material and promoted them to be sold as bulk product.

As most of the investments were made by the Turkish investors and Turkish investment has

still been preferred today, the amount of investment reached at 6 billion dollars. Turkmenistan got good results from the import substitution and liberal development strategy.

If the Turkmen people had patience in the transition period of the country and go on following

a rational-structural policy and impartiality, there is no doubt that Turkmenistan will become one of the leading countries of the world in per capita income in the near future. As the country is rich in underground and aboveground resources and the population of the country is only 6 million, it is obvious that the per capita income of GNP will be very high.

REFERENCES: - G.Baýmyradov we Y.Rogaçewskiý, Turkmenistan SSR-i Ykdysadyýetiniń we Medeniýetiniń Gysgaça Öçerki, Aşgabat: Türkmenistan Döwlet Neşirýaty, 1958. - A.I. Pozdnikov, V.T. Vedenkin, Turkmenistan 50. yılda, Aşgabat: Statistik Yigindi, Turkmenistan Neşiryati, 1974. - Halov Niyazmurat, Byujetiň Girdeýji Bölegini Artdyrmagyň Yollary, 7.Baskı, Aşgabat: Türkmenistan kommunisti, 1990. - Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı, Türkmenistan Ülke Raporu 1993, 2. Baskı, Ankara: Ajans-Türk matbaacılık, 1993. - Diyar Türkmen Jurnalı, ‘‘Sprazdinkom Solniçniy Turkmenistan’’, No.10 (42), 1995. - Ashgabat Turkmen Press, Aşgabat, 1996. - Oğuz Yayan, Türkmenistan, Ashgabat, 1997. - Turkmenistanın Prezidenti Saparmırat Turkmenbaşı, Turkmenistanda Durmuş Ikdısadı Özgertmelerin 2010-ncı Yıla Çenli Dövür Üçin Baş Yörelgesi” Maksatnaması, Aşgabat: Milli Hova Yollarını Ösdürmegin Esası Uğurları, 1999. - Turkmenin Yüpek Yoly Hepdelik Gazeti, Tecen-Sarahs-Maşat Demiryolu, No.39 (5001), 29 Sentyabry 1999. - H.Muhammet Abalokov, Turkmenistan Today and Tomorrow, Çev. Rejep Nazarov, Ashgabat: 1999. - Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara: Sevinç Matbaası, 1999. -Turkmenistanın Iktisadiyat ve Maliye Ministirligi, Naçinaliya Programa Prezidenta Turkmenistana Saparmurat Turkmenbaşı Strategiya Sosyali Ekonomiski Preabrazavaniya v Turkmenistane na Period do 2010 Goda, Aşgabat: Çap Ediş Türkmenistanın Merkezi Bankı, 1999. - Ministry of Economy and Finance of Turkmenistan and the National Institute of Statistics and Forecast of Turkmenistan, Turkmenistan: Eight Years of Independent Development, Ashgabat: 1999. - EBRD, 2000 Country Investment Profile, Turkmenistan, Business Forum Riga 20-22 May 2000, Held on the Occasion of the EBRD Annual Meeting. - UNDP ve Turkmenistan Milli Dövlet Hasabaty we Mağlumatlar İnstituty, Turkmenistan Adam Ösüşi Hakkında Hasabat 2000. Aşgabat:Turkmen Devlet Milli Neşriyatı, 2000. - B.Myradow, Turkmenistanın Oba Hojalığı, Aşgabat: 2000. - ASAM, Altın Asra Girerken Turkmenistan, Ankara: Nurol Matbaacılık, 2000. - O.B.Muhammtberdiev, T. Petrosyan i D. Mamidjikov, Independent Neutral Turkmenistan: 10 Glorious Years Of The Epoch Of Turkmenbashi The Great, İstanbul: Mega Basım, 2001. - EBRD, Investment Profile 2001, Business Forum London 22-24 April 2001. - Dinç Ahmet, “The Influence of Foreign Direct Investment on the Integration of the Turkmenistan Economy in to the World Economy’’, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul, 2001. - Sailova Oğultaç Allamuradovna, ‘‘Türkmenistan’da Dış Ekonomi İlişkileri ve Özel Sektörün Gelişmesi’’, 1. Avrasya Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler Kongresi, Bişkek-Kırgızistan: 23-26 Haziran 2001.


88

- L.C. Amanniyazova, L.S.Annayeva ve Ö.B.Muhammetberdiyev, Garaşsız, Bitarap Turkmenistan: Beyik Saparmırat Turkmenbaşı Zamanasının Şanlı 10 yılı, Aşgabat: Turkmenistanın Ikdısadıyet ve Maliye Ministrligi ve Türkmenistanın Milli Dövlet Hasabatı ve Maglumatlar Institutı, 2001. - Türkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn Yyllyk Hasabat Neşiri 1997-2001 Raporu, Aşgabat: 2002. - Turkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn Durmuş- Ykdysady Yagdayy 2002-njı yylyn Turkmenbaşy- Garaşsyzlyk aylary, Aşgabat, 2002. - Turkmenistanyn Milli Döwlet Hasabaty we Maglumatlar Instituty, Turkmenistanyn Durmuşu- Ykdysady Yagdayy 2002-njı yylyn Turkmenbaşy- Nowruz aylary, Aşgabat, 2003. - EBRD, Transition Report 2004 Infrastructure, UK, 2004. - Altyn Asryn Yktysadyyeti Information- Analytical Journal, Analytical Review of Social and Economic Situation in Turkmenistan for January- June 2004, 2004 July, Ashgabat. - Central Asian Law, Information, Consulting and Translation Co. Günlük Haber Tercümeleri, 08 Eylül 2005. - Central Asian Law, Information, Consulting and Translation Co. Günlük Haber Tercümeleri, Turkmenistan, 19 Ocak 2006. - Gonzalo, Pastor and Ron Van Rooden, Turkmenistan-The Burden of Current Agricultural Policies, Internatıonal Monetary Fund (IMF) Working Paper, Ashgabat, 2002. - Turkmen Dowlet Habarlar Gullugy, Turkmenistan News Weekly, Weekly Bulletin, No:32(598), August 8, 2005. - www.state.gov/www/aboutstate/business/comguides/1999/europe/turkmen9907/,01 Ocak 2003 - CIA Homepage, http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/, 25 March 2003.


89

КОРПОРАТИВДИК МАДАНИЯТ ТҮШҮНҮГҮНӨ БЕРИЛГЕН АНЫКТАМАЛАРГА КАРАТА ХРОНОЛОГИЯЛЫК ЖАНА КОНТЕНТ-АНАЛИЗ

Нажимудинова Сейил

Кыргыз-Түрк «Манас» Университети, Менеджмент бөлүмү ага окутуучу, PhD

Abstract

In the literature there are various definitions of the organizational culture concept. The concept of organizational culture does not have a unique interpretation. Some authors mean by organizational culture, a complex composition of important assumptions, without evidence received and shared by team members. Other scholars interpret the organizational culture as a complex of management philosophy and ideology, values, beliefs, expectations, positioning and rules that underlie the relationships and interactions within the organization and beyond. This article tries to bring together different definition given to organizational culture in chronological order from 1952 to 2009

Keywords: Organizational Culture, corporate culture, definition

Дүйнөлүк практикада акыркы жылдарда корпоративдик маданият концепциясы укмуштуудай популярдуулукка ээ болгон өтө массивдүү адабиятты топтогон. Акыркы жылдарда корпоративдик маданият феноменине болгон бул илимий кызыгуунун толкуну кайрадан жанданууда. Бекеринен корпоративдик маданият менеджмент адабиятында бүгүнкү күндө оозго алынган эң популярдуу түшүнүк. Ошону менен бирге корпоративдик маданиятты изилдөөдө принципиалдык проблемалардын бири бул түшүнүктүн түздөн-түз терминологиялык статусунан улам келип чыгат. Ошентсе да корпоративдик маданияттын бүтүн, тарыхый жактан тизмектелген, социалдык жактан калыптанган бир көрүнүш катары жана уюмдагы жалпы көз караш, жүрүш-турушка таасир көрсөтүүсү, бир канча деңгээлден түзүлүүсү жана уюмдун ичиндеги өзгөчөлүктөрдүн кеңири диапазонунда өзүн көрсөтүүсү тууралуу жалпы окшош пикир басымдуулук кылат. Ошондуктан корпоративдик маданият терминологиясын ачып түшүндүрүүгө зарылчылык бар. Ар кайсы авторлор корпоративдик маданият феноменине ар кандай түрдө түшүндүрмө берип келишет. Буга карабастан мындай вариациянын деңгээли жүйөөлүү маани-маңыздын тышына чыкпайт, тескеричинче бири бирин толуктап турат. Төмөндөгү таблицада корпоративдик маданият түшүнүгүнө аныктама берген 54 автор(лор)дун эмгеги берилген.

Таблица 1. Корпоративдик маданияттын аныктамалары № Жыл Автор(лор) Аныктамасы Булагы 1. 1952 Эллиот Ишкананын кызматкерлери

кандайдыр бир деңгээлде бөлүшкөн жана көнүмүш адатка кирип салтка айланып калган ой жүгүртүү жана аракет кылуу жолу. Бул жол “өз адамга” айланыш үчүн жаңы киргендер тарабынан өздөштүрүлүшү керек

Jaques Elliot, The changing culture of a factory. – New York: Dryden Press, 1952. – P. 251.

2. 1972 Харрисон Уюмдун мүнөзүнүн борбордук детерминанты б.а. аныктоочусу катары көз караштар системасы

Understanding your organization’s character, Harrison Roger, Harvard Business Review, p. 119

3. 1974 Элдридж Аластир

Уюмдун алдына койгон максатына жетүү үчүн уюмдун мүчөлөрүн группага бириктирүү жолун аныктаган эрежелер, баалуулуктар, көз караштар жана жүрүш-туруш моделдеринин уникалдуу жыйындысы

Eldridge John, Crombie Alastair, Sociology of organization. – London: Allen & Unwin, 1974. – P.

4. 1976 Силверцвейг &

Кандайдыр бир группанын ичинде негизинен колдонулган жүрүш-

Changing the Corporate Culture, Sloan


90

Аллен туруштар жана жүрүш-турушка таасирин тийгизген эрежелер комплекси

Management Review;

5. 1979 Петигрью Кандайдыр бир убакыт ичинде ачык жана коллективдүү түрдө кабыл алынган мазмун же маанилердин системасы.

On Studying Organizational Cultures, Andrew Pettigrew Administrative Science Quarterly

6. 1980 Дэндридж, Митрофф, Джойс

Уюм ичинде уюм мүчөлөрү тарабынан колдонулган баян, мифология, салтанат, логотип, анекдот жана тамашалар жыйындысы

Organizational Symboiism: A Topic To Expand Organizational Analysis Academy of Management Review

7. 1981 Шварц, Дэвис

Уюмдун мүчөлөрү тарабынан бөлүшүлгөн ишенич жана күтүүлөрдүн комплекси. Бул ишенич жана күтүүлөр уюм ичинде өзүнчө топ жана адамдардын жүрүш-туруштарын белгилүү деңгээлде аныктоочу нормаларды калыптандырат.

Matching corporate culture and business strategy, Schwartz Howard., Davis Stanley, Organizational dynamics.

8. 1983 Барли Коллективдин мүчөлөрү ээ болгон жалпы тажрыйбаны уюштуруу жолу; Коллективдеги жүрүш-туруш нормалары, көз караштар, баалуулуктар жана каада-салттардын “попурриси” (бирикмеси)

Semiotics and the study of occupational and organizational cultures Administrative Science Quarterly

9. 1983 Генри, Генрик

Кандайдыр бир группага мүнөздүү сөздөр, кыймыл-аракет жана сүрөттөрдө чагылдырылган группалык көнүмүш адаттарга айланган символдор жана элестер

Communication to Self in Organization and Cultures, Administrative Science Quarterly

10. 1983 Линда Смирцич

Репрезентативдик, директивалык жана таасир көрсөтүүчү функцияларды аткарган жана маданий мейкиндик жана чындыктын өзгөчө сезимин жарата алган табигый тил жана башка символикалык каражаттар аркылуу берилген маани маңызга ээ системалар.

Concepts of culture and organizational analysis, Smircich Linda, Administrative Science Quarterly, 1983, 28, pp. 339-358

11. 1983 Эллен Уоллак

Кандайдыр бир кырдаалда кызматкерлердин эмне кылыш керек экендиги тууралуу жалпы түшүнүктөр. Дал ушул ишеничтер, баалуулуктар, эрежелер, стандарттар жана философия иштин кандай жүрүш керек экендигин аныктайт. Алар болсо жүрүш-туруш, элдин алдында сүйлөө жана өзүн өзү тааныштырууда күтүлгөн стандарттарды аныктайт.

Individuals and Organizations: The Cultural Match, Ellen J. Wallach Training and Development Journal, February, 1983, pp.29-36

12. 1983 Алан Уилкинс, Уильям Оучи

Локалдык деңгээлде мүчөлөр тарабынан бөлүшүлгөн социалдык маалымат же түшүнүк.

Efficient cultures: exploring the relationship between culture and organizational performance, 1983 Administrative Science Quarterly

13. 1983 Терренс Дил, Аллан Кеннеди

Муундан муунга өткөрүлүп берилген жана жалпы кабыл алынган жумуш ордунда күндөлүк кадыресе жүрүш-турушту жөнгө салуучу көз

Culture: A New Look Through Old Lenses, Terrence E.Deal Allan A.Kennedy


91

караштардын, түшүнүктөрдүн, жашыруун эрежелердин, артефакттардын жана тилдик моделдердин уюткулуу комплекси. Ал колго илинбейт, көзгө көрүнбөйт, эч кандай далил талап кылбайт.

The Journal of Applied Behavioral Science, Vol.19/No.4 1983, pp. 498- 505, p.501

14. 1983 Вижай Сате Группа мүчөлөрү жалпы бөлүшкөн көбүнчө ачык жарыяланбаган маанилүү түшүнүктөр комплекси

Implications of corporate culture: a manager’s guide to action,Organizational Dynamics

15. 1984 Харрисон Трайс, Дженис Бэйер

Идеология, эрежелер жана баалуулуктардын аркасында жаткан түшүнүктөр жана дал ушул түшүнүктөр айтып көрсөтүлгөн, колдоого алынган жана мүчөлөргө жеткирилип берилген тажрыйбалар

Studying Organizational Cultures Through Rites and Ceremonials, Academy of Management Review

16. 1986 Джэй Барни Ишкананын бизнести жүргүзүү жолун аныктаган баалуулуктар, көз караштар, жоромол жана символдордун татаал комплекси.

Organizational Culture: Can it be a Source of Sustained Competitive Advantage? Academy of Management Review

17. 1986 Гарет Морган

Метафоралык мааниде ишкананы керектүү векторго багыттаган негизги көз караш, парадигма, баалуулук жана идеологияны ташып жүргөн тил, фольклор, салт-санаа сыяктуу каражаттар аркылуу уюмдун иш-аракетин ишке ашыруу ыкмасы

Morgan Garath. Images of Organization. – Beverly Hills, Sage, 1986. – p. 164 перевод Н.Лапиной, М: 2006 стр. 164

18. 1987 Бернард Арокосвами, Чарльз Байлс

Уюмдун баалуулуктар жана идеологиясына байланыштуу ошол убактыгы ачык туюндурулбаган, бөлүшүлгөн жана бири биринен өткөрүлүп берилүүчү түшүнүктөр жыйындысы.

“Organizational culture: internal and external fits” Arogyaswamy B. & Byles C. Journal of Management

19. 1988 Роберт Кук, Денис Руссо

Кандайдыр бир коомдук бирдиктин мүчөлөрүнүн ой жүгүртүү, жүрүш-туруш жана жалпы бириктирүүчү нерсеге ишенүү жолу

Behavioral Norms and Expectations, a Quantitative Approach, Group & Organization Studies

20. 1989 Дэшпанд Рохит, Уэбстер Фрэдерик

Стратегия жана күнүмдүк операцияларында кардарды борбордук орунга жайгаштырган жана уюмдун жалны ишмердиги тууралуу жалпы фундаменталдык көз караш жана баалуулуктар комплекси. Маданият группага таянган феномен.

Organizational Culture and Marketing: Defining the Research Agenda, Journal of Marketing

21. 1990 2004

Шейн Эдгар Кандайдыр бир группанын айлана-чөйрөгө адаптация болуу жана ички интеграция маселелерин чечүү үчүн жалпы бөлүшүлгөн негизги эрежелер модели. Мындай маселелерге ылайык туура кабыл алуу, ойлонуу жана сезүү үчүн уюмга жаңы келгендерге маданият үйрөтүлүшү керек.

Organizational Culture, American Psychologist, February 1990, Vol.45, No 2, Organizational Culture and Leadership, Schein Edgar. H. 3rd edition- San Fransisco. CA.: Jossey-Bass Inc., 2004

22. 1992 Г.Гордон, ДиТомасо

Убакыттын өтүшү менен бир уюмдун ичинде иштелип чыгып өнүктүрүлгөн, бөлүшүлгөн жана туруктуу көз караш,

Predicting Corporate Performance from Organizational culture,


92

ишенич жана баалуулуктардын модели.

Journal of Management Studies

23. 1993 Хофстид Гирт

Бир группаны же категорияны бири биринен айырмалап туруучу акыл-эсти коллективдүү программалоо

Cultural constraints in management theories, 1993 Academy of Management Executive

24. 1995 Дэнисон Дэниель, Анеиль Мишра

Өткөн чактагы адаптация жана аман калуу аракеттеринин символикалык көрсөтмөсү жана келечекке адаптация боло алуу үчүн чектөөчү же мүмкүн кылуучу шарттардын жыйындысы

Toward a Theory of Organizational Culture and Effectiveness, Organization Science,

25. 1996 Уильям Вертер, Кейт Дэвис

Уюмдун адам ресурстары, ийгиликтери жана ийгиликсиздиктеринин продукту же жемиши. Өткөн чакты чагылдырат жана келечекке форма берет.

Human Resources Management and Personnel Management, McGraw Hill Ed. p.47

26. 1996 Дженифер Джордж, Гарет Джонс

Уюмдун ичинде жана тышындагы группалык жана жекече карым-катнашты көзөмөлдөп турган баалуулук жана нормалардын формалдык эмес топтому.

Understanding and Managing Organizational Behavior, 1996, Addison-Wesley Publishing Co.p. 473

27. 1996 Де Кензо, Роббинс

Уюмдагы кабыл алынган жана кабыл алынбаган жүрүш-туруштарды ачык белгилеген эрежелер, жаргон, көнүмүш адаттар ж.б. салт-санаалар

Human Resources Management, 5th ed. John Wiley & Son Inc. p.222

28. 1997 Тернер Грегори, Спенсер Барбара

Корпоративдик узак мөөнөттүү максаттарга жетишүүгө умтулуу менен чечим чыгаруу процессинде кардарды борборго койгон уюмда кеңири тараган жалпы түшүнүк, баалуулук жана ишеничтер

Understanding the marketing concept as organizational culture, Gregory B. Turner, Barbara Spencer, European Journal of Marketing, 1997,

29. 1997 Льюс Бун, Дэвид Курц, Джуди Блок

Бир уюмду экинчи уюмдан айырмалап турган моделдер, салт-санаалар жана баалуулуктар

Contemporary Business Communication, 1997, 2nd ed. Prentice Hall

30. 1998 Фрэд Лютенс

Күнүмдүк формада туура кабыл алуу, ойлонуу, кыймыл-аракет кылуу үчүн жаңы персоналга үйрөтүлгөн негизги түшүнүктөр модели. Жүрүш-туруш формалары, нормалар, б.а. жүрүш-туруш стандарттары, басымдуулук кылган баалуулуктар, философия б.а. кызматкерлерге жана кардарларга карата мамиле, эрежелер жана уюмдагы климат – маданияттын атрибуттары.

Organizational Behavior, Fred Luthans, 1998, 8th ed. McGraw Hill Co, p.550, p.565

31. 1998 Майкл Армстронг

Уюмдун жашоосунун субъективдүү бөлүгүн камтыган бардык мүчөлөрү үчүн жалпы тараган жана алардын жүрүш-турушун калыптандыра алган көз караштардын, нормалардын жана баалуулуктардын жыйындысы.

Strategic Human Resource Management, Michael Armstrong, 2002, Москва, Инфра стр. 205

32. 1998 Стивен Роббинс

Уюм мүчөлөрү тарабынан кабыл алынган жана кармалган жалпы таанып билүү, б.а. жалпы бөлүшүлгөн маани жана түшүнүк. Уюм баалаган негизги мүнөздөмөлөрдүн топтому.

Organizational Behavior, Stephen Robbins, 1998, 8th Ed. Prentice Hall Int. Co, p.595


93

33. 1998 Родин О.А. Уюмдун материалдык аспекттеринде, жүрүш-турушунда, аң-сезиминде жана жада калса кызматкерлердин акыл-эсинде чагылдырылган баалуулуктар жана нормативдик парадигмасы, б.а. кредосу

Концепция организационной культуры: происхождение и сущность / Менеджмент, № 7, 1998, С. 69.

34. 1999 М. Мескон, М,Альберт, Ф. Хедоури

Уюмдун ичиндеги үстөмдүк кылган кулк-мүнөз, салт-санаа жана күтүүлөр. Уюмдагы атмосфера же климаттын өзү уюм маданияты дегенге жатат.

Основы менеджмента: Пер. С англ.-М.Дело, 1999 стр.175

35. 2000 Гибсон, Иванцевич, Доннелли

Коллективдин жалпы түшүнүгү жана бул түшүнүктүн кандайча ишенич, баалуулуктар жана күтүүлөр моделин жаратуусу

Organizations. Behavior, Structure, Processes, 2000 10th Ed., McGraw Hill Co.

36. 2000 Лесли Уилсоксон, Брюс Миллетт

Уюмду туура жолго салуу үчүн уюмдун лидерлери тарабынан калыптанган; башкаруучулар жана кызматкерлер тарабынан ылайыктуу жүрүш-турушка которулган жана сыйлоо же мажбурлоо жолу менен стимулдаштырылган баалуулук жана ишеничтер комплекси.

The management of organisational culture, 2000 Australian Journal of Management & Organizational Behaviour, 3(2), 91-99 p.94

37. 2000 Ньюстром Дж.В., Дэвис К.

Уюмдун негиздөөчүлөрү жана персоналы тарабынан бөлүшүлгөн түшүнүктөр, көз караштар, баалуулуктар жана нормалар жыйындысы.

Организационное поведение Ньюстром Дж.В., Дэвис К. СпБ., Питер-Юг,

38. 2001 Кибанов А.Я. Уюм тарабынан жарыяланган жана уюм мүчөлөрү тарабынан колдонулуу менен алардын жүрүш-туруш жана кыймыл-аракеттерине ориентир катары баалуулуктар жана нормалар аркылуу туюндурулган маанилүү жоболордун жыйындысы.

Управление персоналом организации, Москва, 2001, Инфра-М, стр.514

39. 2001 Спивак В. А. Кандайдыр бир корпорацияга таандык, анын индивидуалдуулугун жана материалдык жана социалдык чөйрөдө өзүн жана башкаларды таанып билүүсүн чагылдырган жана жүрүш-турушта көрүнүп турган жана өз ара аракеттенген материалдык жана руханий баалуулуктардын системасы

Корпоративная культура, СПб, Питер, 2001. 27 стр.

40. 2002 Алвессон М. Маани- маңыз, идея жана символдордун туруктуу моделдеринин комплекси.

Understanding Organizational Culture, 2002 SAGE Publications Ltd, p.68

41. 2003 Кочеткова А.И.

Бир уюмду экинчи уюмдан айырмалап турган жалпы максат, иш жана байланышка карата маданий-этикалык, моралдык жана башка постулаттардын жалпы кабыл алынган системасы

Введение в организационное поведение и организационное моделирование, Москва, Дело, 2003, стр.34

42. 2003 Тромпенаарсжана Вульямс

Регулярдуу проблемаларды чечүүдө уюмдун иштеп чыккан эрежелер жана методдор сериясы

Business across Cultures, Fons Trompenaars and Peter Woolliams, 2003,


94

Capstone, p.102

43. 2003 Филип Росински

Бир уюмду экинчи уюмдан айырмалап турган уникалдуу айырмачылыктар комплекси. Көзгө көрүнгөн (жүрүш-туруш, тил, артифакттар) жана көзгө көрүнбөгөн (нормалар, баалуулуктар жана негизги идеология) өрнөктөрдү камтыйт.

Coaching Across Cultures, 2003, Philippe Rosinski Nicholas Brealey Publishing p. 20

44. 2003 Ричард Галлахер

Күнүмдүк бизнес жашоосунда уюткулуу жана жалпысынан айтылбаган көз караштар, жүрүш-туруштар жана кыймыл-аракеттер. Жалпы баалуулуктар жана ишеничтер, стиль, коллектив, күтүлгөн жүрүш-туруш модели

The soul of an organization: understanding the values that drive successful corporate cultures, 2003, Dearborn Trade Publishing R.S. Gallagher, p. 3

45. 2003 Подлесных В. И.

Ички жана тышкы чөйрөгө карата – позиция, көз караш, жүрүш-туруш – уюмдун негизги баалуулуктары чагылдырган жана эмгек потенциалын жогорулатууга багытталган башкаруу идеологиясы.

Теория организации— СПб.: Издательский дом «Бизнес-пресса», 2003. стр.23 и 278.

46. 2003 Алиев В.Г. Уюмдун иштөөсүнүн ырааттуулук жана макулдашылгындык менен камсыз кылуу маданияты. Уюмдун миссия жана максаттарын ишке ашырууну камсыз кылган маани-маңыз, норма жана ориентирлер системасы.

Теория организации, 2003 Алиев В.Г., стр. 350

47. 2004 Эрол Эрен Кесиптик критерий жана эрежелер аркылуу биригүү жана жалпы бир группаны түзүүнүн жыйынтыгы катары башка уюмдардан айырмалаган жана өз ара жалпы ишенич жана баалуулуктар системасы.

Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, 2004, Ankara Erol Eren, Beta Basınevi, sayfa 135

48. 2005 Могутнова Кырдаалга түшүндүрмө берүү жана аны өнүктүрүүгө мүмкүнчүлүк берген уюмдун мүчөлөрү тарабынан бөлүшүлгөн мазмундар, маанилер, символдор, ырым-жырым, миф жана идеологиялык багыттар комплекси. Уюм өнүгүү процессинде туш келген проблемалардын кайталангыс айкалышуусунда келип чыккан уюмдун уникалдуу тарыхынын продукту.

Корпоративная культура: понятие, подходы, Социологические исследования. 2005. № 4. С. 130-136.

49. 2007 Cалих Гүней Уюи мүчөлөрүнүн социалдык жана экономикалык карым-катнашыны жөнгө салган жана проблемаларга чечим тапкан жалпы ойлоо, ишенич жана баалуулуктарды түзгөн бүтүндүк.

Yönetim ve Organizasyon 2007 Ankara Salih Güney Nobel Yayınevi, sayfa 203

50. 2008 Тихомирова О.Г.

Социалдык-экономикалык системаны башкаруу жана уюштуруу идеологиясы

Организационная культура: С-Пб.,2008, стр. 12

51. 2008 Веснин В.Р. Муундан муунга берилип келген уюм ичиндеги жалпы баалуулуктар, ишенич, салт-санаалар, символ,

Управление персоналом. Теория и практика, Веснин В.Р.


95

уюмдун мүчөлөрүнүн расмий жана расмий эмес норма жана жүрүш-туруш эрежелери, алардын өз ара жана айлана-чөйрөсү менен карым-катнаштардын системасы.

М.:2008 – стр.493

52. 2008 Алвессон Мац, Стефан Свенингсон

Тил, баяндар, мифтер, ритуалдар, салтанаттар, архитектура жана кыймыл-аракеттер сыяктуу артефакттар жана физикалык көрүнүштөрдө туюндурулган жана бекем орношкон терең маани жана ишеничтер.

Changing Organizational Culture, 2008 Mats Alvesson and Stefan Sveningsson Routledge Ed., p. 49

53. 2008 Захарова Т.И.

Кандайдыр бир уюмга мүнөздүү жана конкреттүү ишкердүүлүк чегинде иш алып бару жана өз ара карым-катнаш жана мамилелер системасы.

Организационное поведение, 2008 Москва стр.83

54. 2009 Козлов В.В. Уюмдун мүчөлөрү тарабынан эч кандай далилсиз кабыл алынган жана алардын жүрүш-турушуна чек койгон жоромолдордун татаал комплекси. Башкаруу идеологиясы жана философиясында, баалуулуктар системасында, ишенич жана көз караштарда, күтүүлөрдө, жүрүш-туруш нормаларында чагылдырылат; адамдын жүрүш-турушун тартипке салат жана өзгөчө кырдаалдарда анын реакциясын алдын алууга мүмкүнчүлүк берет.

Корпоративная культура, 2009 Москва, Альфа-пресс, Козлов В.В. cтр.59

Байкалгандай, “корпоративдик маданият” түшүнүгү башкаруучулук дисциплиналарында жалгыз туура түшүндүрмөгө ээ болбогон түшүнүктөр категориясына кирет. Байкагандай, бул жааттагы дээрлик бардык изилдөөчүлөр өзүлөрүнүн бөтөнчө аныктамаларын сунуштаган. Бардык аныктамаларды шарттуу түрдө эки группага бөлсө болот. Биринчи группага корпоративдик маданияттын элементтерине басым жасалган аныктамаларды киргизүүгө болот. Мисалы, корпоративдик маданият – бул уюмдагы кабыл алынган баалуулуктар, ишеничтер, жүрүш-туруш нормалары жана түрлөрү (Barley,1983; Deal& Kennedy, 1983; Gordon & DiTomaso, 1992; Luthans, 1998; Alvesson, 2008). Экинчи группага маданиятты уюмдун жашоо жана тышкы чөйрөгө адаптация болуу ыкмасы катары баалаган аныктамалар (Schein, 1990, 2004; Подлесных, 2003).

Таблица 2 де көрсөтүлгөндөй, ар түрдүү авторлор тарабынан берилген элүүдөн ашык

аныктама боюнча контент-анализдин жыйынтыктары Таблица 2. де көрсөтүлгөн. Мындай аракет алгачкы жолу Козлов (2009) тарабынан дагы жасалган. Таблица 2. Корпоративдик маданияттын аныктамаларына контент-анализ

Категория А Аныктоочулар

Категория Б Cүрөттөөчү

Категория В Компоненттери

Ой / Иш жүгүртүү жолу Көз караштар/ ишенич системасы Баалуулуктар Жүрүш-туруш модели Маанилер системасы Эрежелер/нормалар Тажрыйбалар Жалпы түшүнүк/

Мүчөлөр тарабынан бөлүшүлгөн; Бириктирүүчү; Репрезентативдүү; Директивалык/ регулятивдүү; Таасир көрсөтүүчү; Муундан муунга өткөн; Колдоого алынган; Кардарга багытталган; Иштеп чыгарылган;

Баян Тил Фольклор Анекдот Тил же жаргон Мифология Каармандар Кредо, ураан Логотип, белги


96

Идеология Философия Социалдык маалымат Коллективдүү программалоо Продукт Климат/атмосфера Ориентир/Идея Кулк-мүнөз

Айырмалап туруучу; Өткөн чакты чагылдырган; Кабыл алынган; Негиздөөчү тарабынан калыптандырылган; Уюм тарабынан жарыяланган; Группага таандык; Эмгек потенциалын жогорулатууга багытталган;

Архитектура Салтанат Каада-салттар Ритуал (ырым-жырым) Көнүмүш адаттар Үрп-адаттар Уламыш Майрам

Корпоративдик маданиятка болгон көз караштардын ар түрдүүлүгү ар кандай

теоретиктердин маданият тууралуу ой-пикирлерин белгилегенде, анын ар кыл аспекттеринен сөз кылуусу менен шартталат. Балким бул аныктамалардын ичинен эң туурасын же эң универсалдуулусун издөөнүн эч кажети жок. Ошентсе да, канчалык ар кайсы авторлор тарабынан корпоративдик маданият түшүнүгүнө ар кыл аныктамалар берилсе дагы, ар биринде уюмдун мүчөлөрү тарабынан бөлүшүлгөн, башка уюмдардан айырмалап турган жана уюмдун негиздөөчүсү же башкаруучулар тобу тарабынан калыптандырылган материалдык жана материалдык эмес элементтер тууралуу сөз болушу ошол эле убакта аларды бириктирип турган чекитти көрсөтүп турат. Жогорудагы контент-анализдин негизинде корпоративдик маданияттын аныктамасын төмөндөгүдөй көрсөтүүгө болот:

“Корпоративдик маданият – кандайдыр бир уюмга таандык, мүчөлөрдүн жалпы же

басымдуулук бөлүгү тарабынан кабыл алынган, анын тарыхын чагылдырган жана келечегине багыт көрсөткөн, тышкы жана ички чөйрөгө карата жүрүш-турушту жөнгө салган түшүнүктөр, баалуулуктар жана стандарттардын татаал комплекси.” Колдонулган адабият

1. Alvesson, M., Sveningsson, S., (2008). Changing Organizational Culture, Routledge. 2. Barley, S.R., (1983). Semiotics and the study of occupational and organizational cultures, Аdministrative Science Quarterly, Vol.28, 482-495 3. Deal, T.E., Kennedy, A.A., (1983). Culture: a new look through old lenses, Journal of Applied Behavioural Science, Vol. 19 No.4, pp.498-505. 4. Gordon, G., DiTomaso, N. (1992). Predicting corporate performance from organization culture, Journal of Management Studies, Vol. 29 No.6, pp.783-98 5. Hofstede, G., Neuijen B., Denise D. O. & Sanders G. (1990). Measuring organizational cultures: A qualitative and quantitative study across twenty cases, Administrative Science Quarterly, Vol. 35(2), pp.286-316. 6. Luthans, F., (1998). Organizational Behavior, 8th ed. McGraw Hill Co 7. Pettigrew, A.M. (1979). On studying organizational cultures, Administrative Science Quarterly, Vol. 24, pp.570-81 8. Schein, E. H., (1990) Organizational Culture, American Psychologist, Vol.45, No 2, pp.109-19 9. Schein, E., (2004). Organizational Culture and Leadership, San Francisco: Jossey-Bass Publishers. 10. Козлов, В.В., (2009). Корпоративная культура, Москва, Альфа-пресс 11. Тихомирова, О.Г. (2008). Организационная культура, С-Пб.


97

ТҮРК ТИЛДЕРИНДЕ АЛЧА СӨЗҮНҮН КЕЛИП ЧЫГЫШЫ

Жылдыз Исмаилова БГУ нун мугалими

Ар бир тилдин өзүнчө келип чыгуу тарыхы бар ал эми ошол тилдеги ар бир нерсенин

аталыштары да өзүнүн маданиятына жараша болот. Бирок, бардык эле аталыштар өз маданиятын чагылдыра бербейт. Биз сөз кыла турган түрк тилдериндеги жалпы жемиштердин ичинен алча сөзүн ала турган болсок, анын түрк элдеринде таралышында, аталышы бирдей болгону менен ар бир элде формасы, даамы жана келип чыгуу тарыхы жагынан айырмачылыктары бар. Алсак, Алча / аlça (Cerasus avium) 1.Анча кичине эмес данектүү, кызыл тоголок мөмөлүү дарак. 2. Ушул дарактын мөмөсү (КТTS, 88). Гүл тектүүлөрдөн, 3 м бийиктикке жеткен, эттүү, ширелүү, бир данектүү мөмөсү бар, тикендүү же тикенсиз, ак же гүлгүн түстө гүл ачкан мөмө дарагы (GTS).

Кыргыз тилиндеги алча / alça сөзү түрк жана фарс тилинде да кездешет жана кыргызча

Cerasus avium түрүнүн аты катары колдонулат. Казак окумуштуусу К. Мусаевдин “алча / alça сөзү - тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок, таттуу, майда мөмөсү бар өсүмдүктүн аты” деген аныктамасына таяна турган болсок, латынча Cerasus avium аттуу бул мөмө кыргыз тилинде жапайы мөмөгө окшош болгондуктан алча / alça деп аталып калган. Түрк тилинде кыргыз тилинен айырмаланып алча / alça өрүктүн, ал эми алыч / alıç болсо жапайы жемиштин аты катары колдонулат.

Түрк тилиндеги алча (Cerasus avium) жапайы түрү Карадеңиз аймагында, айрыкча

Гиресунда көп кездешет. Гиресундун (Түркиянын Чыгыш Карадеңиз аймагында бир шаар) аты Cerasus дегенден келип чыккан. Куш киразы / kuş kirazı (Cerasus avium) Европадан Японияга чейин созулган абдан кең географиялык таралуу алкагына ээ. Мамыкоглунун пикири боюнча Махлептин / Mahlep (Cerasus mahaleb) мекени – Европа жана Азия (Mamıkoğlu, 350) Билги Булуштун көз карашы боюнча алчанын мекени Европа болуп эсептелет (Bilgi Buluş). Түрк тилдеринде латын тилиндеги Cerasus avium түрүн атоо үчүн кираз ~ kiraz жана алча ~ alça сөздөрү алынган. Булардын ичинен экинчиси кененирээк колдонулушка ээ. Алча ~ alça жана кираз ~ kiraz сөздөрү бүгүнкү күндө кыргыз жана түрк тилдеринде жолукканы менен кээ бир түрк тилдеринде жана тарыхый булактарда Cerasus avium түрүн эмес, башка мөмөлөрдү атоо үчүн колдонулганы байкалат.

Кираз / kiraz же гилес / giles сөзү батыш тилдерине грек тилинен кирген. Латынча

*ceresia түрү испан ‘cereza’, француз ‘cerise’, италян ‘ciliegiya’, румын ‘cireáşă’ формаларында, англис cherry , немец kirsche формасында кездешери белгилүү. Мажарча cseresznye түрү славян тилдеринен калган сөз болуп эсептелет (Eren, TDES, 244) Ушул себептерден улам кираз / kiraz сөзүн саякатчы сөз катары кабыл алабыз.

Алча / alça ар түрдүү формада кездешкен гилес / giles сөзүнүн келип чыгышына

байланыштуу ой-пикирлер менен бөлүшүүдөн мурда бул тема боюнча жазылган булактарга кайрылуу абзел. Алча / alça сөзүнүн жаралуусуна байланыштуу эң алгачкы булак болуп азыркы учурдагы түрк тилдери саналат. Азыркы түрк тилдеринде бул сөздүн бири-биринен айырмаланган тыбыштык варианттары бар жана алардын мааниси башка сөздөр аркылуу да туюндурулат: түрк тилдеринин Орто Азия тобунда алча / alça аталышы вишня маанисинде кеңири колдонулушка ээ. АХ алчу / alçu, уйг. алча / alça, өзб. олча / olça , түркм. лҗе / lje . Бул аталыштын фарс тилинде الۋچھ / алуче / aluçe деген паралели (Мусаев, 195, 196) кыр. алча / alça “алча, чие”; каз. кызыл шие / kızıl şiye “алча”, шие “чие”; к. калп. шие “чие, черешния”; тат. чийә бакчасы, чув. ахчие; башк. сейә; туркм. алча; каракалпакстандагы турк. гов. чийа, чие, улже “чие”; хак. алча; балк. эбзе көтет ж.б кезигет.

Кираз / kiraz сөзү болсо иран тилдеринде, жанаша турган айрым түрк тилдеринде же

алардын диалектилеринде гана түрдүү тыбыштык варианттарда учурап, көбүндө жолукпайт. Өзбек тилинде гилос / gilos, гов. гьлос, уйг. гилас / gilas “чие, алча”, аз. килас / kilas “алча”, килас агачы / kilas agaçı “алча дарагы”, Өзбекстандагы казак гов. глас / glas, түрк. кираз / kiraz “алча”, казакстандык түрктөрдө кирез / kirez, кар. диал. кираз / kiraz. Кыргыз говорлорунда ал сөздүн төмөнкүдөй тыбыштык варианттарда колдонула берери байкалган: Нам. Казык – Арык к. аччық алча ~aççık alça / алийчә / aliyçä; Анж. Канды к. Олийчә, түштүк гов. алча / alça, әлчә / älçä; Чүй,


98

тал, т. шань, ысык-көл гов., кырг. ад. т. aлча / alça “чие, алча” (ФКГЛ, 28) өзбекстандын Анжиян, Наманган ж.б. областтарындагы кыргыздарда тыбыштык бир гана формада гиләс / giläs, түштүк гов. гиләрс / gilärs; Октябрь гов. kиләс / kiläs; таж. кырг. гиләс / giläs; түрүндө жолугат. Кыргыз адабий тилинде жана анын түндүк говорлорунда мындай сөз мүнөздүү эмес (ФКГЛ, 31). Түрк тилинин говорлорунда болсо алча / alça сөзү аалууч / ālūç, алыш / alış, алош / aloş, (Mardin) алуж / aluc “өрүктүн бир түрү” (GTS), (Kars, Erzincan, Tunceli, Elazığ, Malatya) алуча / aluça “өрүктүн бир түрү” (GTS) түрүндө (TTAS; TTBA, 182), учурдагы жазма адабий тилинде алча / alça жана алыч / alıç сөздөрү таралган. Бирок алча / alça сөзү кара өрүк маанисинде, ал эми алыч / аlıç болсо жийде тектүүлөрдөн, талааларда өзүнөн-өзү өскөн, медицинада жана боёк ишинде колдонулуп, отуну катуу даракты жана ушул дарактын кычкыл даамдуу мөмөсүн атоо үчүн колдонулат. Диалектилердеги мындай айырмачылыктардын түрк тилинин таасиринен улам пайда болгону же Орто Азиянын ар кыл аймактарынан Түркия мамлекетине көчүп келген түрктөр тарабынан келгендиги жөнүндө так маалымат жок. Кираз / кiraz сөзү болсо түрк тилинин говорлорунда гиляз / gilyaz, гираз / giraz, (Rize) керез / kerez, (Artvin) кирез / kirez түрүндө кездешет (TTBA, 440)

Жазма булактарга көз чаптыра турган болсок, эски түрк тилинде кездешпеген бул

лексема XI кылымдан кийинки эстеликтердин бир тобунда жолугат. XI кылымда Махмут Кашгари тарабынан жазылган Диван-и Лугат-ит Түрк сөздүгүндө “алууч / alūç” (DLTHBA, 131) Орто түркчөдө алуч / aluç, байыркы кыпчак тилинде алчу / alçu түрүндө кездешет (Eren, TDES, 8). 1. (XI. yy.: Divanü Lugat-it-türk Tercümesi) алууч / alu:ç (B. Atalay 1940: I. 122); 2. (XIV. yy.: Abu Hayyām, Kitāb al-İdrāk li-lisān al-Atrāk) алчу / alçu (A. Caferoğlu, 1931: 21); 3. (XVIII yy.: Sanglax) алуж / aluc (E. J. Gibb Memorial 1960: 5or. 27) (Clauson, 128) формалары учуратылган.

Алча / alça сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу изилдөөчүлөр төмөндөгүдөй ой-

пикирлерди айтышат: Тиетзе (Tietze), фарсча аалуу / ālū “кара өрүк” + кичирейтүү мүчөсү –ча / -ça менен

куралган туунду деп жазса (Tietze, 160), Нишанян да ушундай ойду бираз башкачараак формада баяндаган, т.а. Нишаняндын пикирин Данкофф’тун (Dankoff) пикири боюнча, бул сөз армян тилинен “алоч / алоč “medlar”, yer. алооч / alōč, алоо / alō , алуч / aluç, алу / alu ” түрүндө өзгөртүлүп алынган (Eren, TDES, 8) алча / alça сөзү фарсча аалуу / ālū “кара өрүк” + -ча ~-ça “түркчө кичирейтүү мүчөсүнөн” кураларын көрсөтүп, “шефтали шабдаалы” жана “зердали” сөздөрүндөгү алуу / alū сөзү орто фарсчада алууг / alūg түрүндө кездешерин белгилейт Рәсәнен (Räsänen) aлча / alça cөзүнүн уңгусу катары фарсча аалуу / ālū, аалууча / ālūča сөзүн (Räsänen, 18) айтса, Клоусон (Clauson) фарсча алуу / alū менен жакын (Clauson, 128) десе, К. Мусаев анын фарс тилинде الۋچھ деген паралели кезигерин (Мусаев, 195, 196) айтат. К. Сейдакматов aлча / alça сөзүнүн кызыл түстөгү жемиштерине карата берилген ат экендигин, сөздүн уңгусу болгон ал / al саргыч кызыл түскө карата азыркы түркмөн, азербайжан тилдеринде азыр да колдонулуп жаткандыгын жазат. Болжолу, ал / al сөзү “саргыч кызыл”деген мааниден мурда кыргыз тилинде да колдонулуп, кийин ал өтө сейректеп калган. Ал эми –ча / -ça мүчөсү кызылча, жашылча деген сөздөрдө да катышат (Сейдакматов, 38). Алча / alça сөзүнүн уңгусуна карата Шоабдурахмановдун алучийә / aluçiyä > алучә / aluçä > алуу / alū + чә / çä (олчә / olçä) > әлчә / älçä деп айткан пикири менимче туура. Анткени багбанчылыкка тиешелүү башка мөмөлөрдүн аталышынын курамында учуроочу алу “кара өрүк, мөмө” компоненти бул сөздүн курамында да жолугат. Ал эми анын экинчи бөлүгү катары келген “чийә / çiyä” компонентинин азыркы учурда айрым түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда жана маанилерде таралганы белгилүү. Маселен кырг. чие / çiye, анын түштүк гов. кара чеке / kara çeke, өзб. чия / çiya, каз. шие / şiye, к. калп. шие / şiye, чув. aхчие / ahçiye, тат. чейә / çeyä, башк. сейә / seyä, ж.б. Бирок кыргыз тилиндеги чие / çiye, казак тилинде шие / şiye сөздөрү тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок, таттуу, майда мөмөсү бар бою кыска өсүмдүктү туюндурса, чуваш тилиндеги ахчие / ahçiye, өзб. чие / çiye, тат. чейә / çeyä, башк. чейә ~çeyä , к. калп. шие / şiye жана казак тилиндеги шиенин экинчи мааниси “чие / vişne” болуп эсептелет (ФКГЛ, 29) К. Мусаевдин пикири боюнча чуваш, татар, башкыр, кара калпак жана казак ж.б тилдериндеги бул сөздүн “чие” маанисинде колдонулушу кийинки көрүнүш. Башта ал сөз тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү таттуу, майда, кызыл тоголок мөмөсү бар өсүмдүктүн аты катары колдонулушу мүмкүн (Мусаев, 195) Мына ушундай фактылардын жана маалыматтардын негизинде биз Шоабдурахманов белгилеген алучийә / aluçiyä формасын байыркы деп эсептеп, ал сөз кезегинде иран тилдери аркылуу кабыл алынган алу “кара өрүк, мөмө” + түрк. чие / çiye (чеке) деген сөздөрүнөн


99

куралып, алгач “чиенин мөмөсү” маанисин туюндурган иран-түрк сөзү болушу ыктымал деп эсептейбиз. Кийин ар кандай тыбыштык өзгөрүүлөрдүн негизинде ал түрк тилдеринде алча / alça - олча / olça формаларында колдонулуп калат. Вишня дарагынын Орто Азия, Кавказ ж.б. таралуусуна байланыштуу анын алгачкы “чие мөмөсү” деген маанисинин ордуна жаңы “вишня” мааниси жаралган болуу керек. Экинчиден, изилденген обьектиде иран тилинен кирген албалы / albalı, гилес / giles сыяктуу сөздөрдүн колдонушу менен алча / alça лексемасы алчанын өзүнчө бир сортун гана түшүндүрүп калган (ФКГЛ, 29)

Түрк тилиндеги кираз / kiraz сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу изилдөөчүлөр

бөлүшкөн ой-пикирлер төмөндөгүдөй: Эрен (Eren), грекче ĸ ρáσι “Kirsche”. Грекче ĸ ρáσι сөзүнүн Кичи Азия уңгулуу бир сөз

экендиги түшүнүктүү болуп турат. Этимологиясы башаламан абалда. Латынча *ceresia’дан келип чыккандыгы тууралуу пикир билим чөйрөсүндө басымдуу орунга ээ (Eren, TDES, 244). Рәсәнен (Räsänen), уңгусуну грекче < гр. түрүндө берген (Räsänen, 272). Нишаян (Nişanyan) кираз / kiraz сөзүнүн уңгусун / грекче kerási / байыркы грекче kerasós “куш түрүндө түшүндүрөт. Батыш тилдерине грекчеден өткөн. Сөздүн уңгусун Lucullus жана Giresun (Гиресун) менен байланыштырган уламыш туура эмес. Сөздүн грекче формасынын Тракия же Анадолу тилинен алынган туунду экендиги кабыл алынган . Бул сөздүн тегин териштирген окумуштуулардын баары бул гилас / gilas дегенди сырттан өздөштүрүлгөн факт катары карашат. Маселен, караим диалектилериндеги кираз / kiraz, казакстандык түрктөрдөгү кирез / kirez грекчеден келген сөз катары эсептелинет (Мусаев , 196)

Aлча ālū “кара өрүк” + кичирейтүү мүчөсү –ча / –ça сөзүнүн этимологиясын

караганыбызда сөздүн фарс тилинен киргендигин байкайбыз. Фарсчадан түрк тилдерине, түрк тилдеринен башка тилдерге, орус жана армян тилдерине өткөндүгү айкын болуп турат. К. Мусаевдин “Башта ал сөз тоолордо, тоо этектеринде, таштак жерлерде өсүүчү кызыл тоголок, таттуу, майда мөмөсү бар өсүмдүктүн аты катары колдонулушу мүмкүн” деген пикири - туура аныктама. Себеби түркчөдө алыч / alıç cөзү жапайы мөмөлөр үчүн колдонулууда жана бул мөмө түрк тилдеринде түрдүү аттар менен кездешип жатат. Мунун себеби түрк элдеринин бул мөмө менен кеч таанышкандыгында жана бул тилдерге ар түрдүү жолдор аркылуу киргендигинде жатат.

Гилестин мекени Гиресун шаары экендиги жөнүндө уламыштар да бар. Гректердин бул

аймакта маданият түзгөндүгүн эсепке алуу кираз / kiraz грекче сөз экендиги тууралуу пикирлерди тастыктайт. Кираз / kiraz аталышы алча / alça cөзүнөн кийинки кылымдарда жана тар чөйрөдө кездешет. Ошондуктан түрктөрдүн кираз / kiraz сөзү менен таанышуусу Анадолуга жер которгондон кийин жүзөгө ашкан. Бирок түркчөгө жана башка түрк тилдерине грекчеден же андан мурунку мезгилдерде фарсчадан өткөндүгү жөнүндө так, туура маалымат жок. Кыргыз тилине фарсчадан кириши ыктымал (кыргызча гилес / giles < фарсча гилес / giles )

Жогоруда берилгендей алча сөзүнүн келип чыгуу тарыхы изилдөөчүлөрдүн пикирлери

ар башка болгондуктан бир жактуу грек же иран, араб сөзү деп кесе айтууга болбойт. Ар бир элде алчанын бир канча түрү бар экендиги жана жапайы мөмөнү атап келишкендиги белгилүү.

Пайдаланган адабияттар 1. Мусаев К. М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - Москва, 1975. 2. Орузбаева Б., Сагынбаева Б. Лингвистикалык терминдеринин кыргызча-түркчө,

түркчө-кыргызча сөздүгү.- Бишкек, 2004. 3. Севортян В. Э. Этимологический словарь тюркских языков.- Москва, 1974. 4. БТОКС) Шамбетов Ж. Ш., Айдарова Р. А., Убукеева А. У. Ботаникалык терминдердин

жана өсүмдүктөрдүн аттарынын орусча – кыргызча сөздүгү.-Фрунзе, 1975. 5. ALKAYIŞ M. Fatih: Türkiye Türkçesinde Bitki Adları: Kayseri 2007, 644 s. Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 6. EREN Prof. Dr. Hasan: Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü: Ankara 1999. 7. ERCİLASUN Prof. Dr. Ahmet Bican: Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I: 2. Baskı -

Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.


100

КАТУУ КАБЫКТУУ ЖЕМИШ ӨСҮМДҮКТӨРҮ

Жылдыз Исмаилова БГУ нун мугалими

Дүйнө жүзүндө жемиш өсүмдүктөрүнүн ар кандай түрлөрү бар. Формасы, өңү-түсү,

көлөмү, даамы ар бир жердин жайгашуусуна жараша өзгөчөлөнөт. Темага байланыштуу жемиш өсүмдүктөрүн изилдөөдө данектүү, данексиз, кабыктуу жана кабыксыз өсүмдүктөр деп бөлүп изилдөөгө алдык. Булардын ичинен катуу кабыктуу өсүмдүктөрдү ала турган болсок, алар төрт топко бөлүнөт. Бадам, мисте, жаңгак, фундук.

Бадам (Аmуgdalus communis) 1. Түштүк жакта өсүүчү мала кызыл түстө гүлдөөчү,

жемиш берүүчү өсүмдүк. 2. Ушул өсүмдүктүн жаңгак сымалдуу, сүйрүсүнөн келген мөмөсү (КТTS, 153). Бадам дарагы, ушул дарактын ширелүү жана кургатылып желген мөмөсү (GTS).

Бадам / badam сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу ой-пикирлер менен бөлүшүүдөн

мурда бул тема боюнча жазылган булактарга кайрылуу абзел. Алмурут сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу эң алгачкы булак азыркы түрк тилдери болуп саналат. Бул сөз түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: түрк. бадем / badem, түркм. баадам / bādam, кырг. бадaм / badam, ног. бадaм / badam, к.калп. бадaм / badam, каз. бадaм / badam, к.тат. бадaм / badam (Eren, TDES, 32), кар. т. г., арм.-кум., кумык. бадам / badam, ктат. бадэм / badem, кбалк. арм.-кум бадам / badam(нын) тераки ‘бадам дарагы’. Түрк тилдеринин негизги тобунда батыш кыпчак тилдеринде дагы кеңири пайдаланылган бадам сөзү активдүүлүккө ээ: ног., ккалп., каз., кырг., тат., уйг., аз. бадам / badam; түркм. баадам / bādam, өзб. бодом / bodom, түрк. бадем / badem (сал. ктат. бадэм / badem). Түрк тилдеринин айрымдарында орус тилинен кабыл алынган сөз ‘миндаль’ салыштырмалуу көбүрөөк колдонулат. Тат. (бадам сейрегирээк), башк., чув., хак., як. миндаль / mindal (Мусаев, 201). Жогоруда белгиленгендей, Аmуgdalus communis түрүнү атоо үчүн бадам / badam жана миндаль / mindal сөздөрү колдонулат, бирок бадам / badam сөзү миндаль / mindal сөзүнө караганда кенен колдонулушка ээ.

Бизге бул тема боюнча маалымат бере ала турган эң күчтүү булактардын бири кыргыз

жана түрк тилиндеги диалект болуп эсептелет. Түрк тилинин говорлорунда баям / bayam, баян / bayan,быям / bıyam, пая / paya,паям / payam,пайем / payem,пиям / piyam түрүндө кездешет (TTBA, 208). Кипр диалектисинде падем / padem түрү колдонулат. Жергиликтүү диалектилерде паям / payam түрүндө да кездешет. Кыпчак жана огуз тилдеринде д / d тыбыштарынын й / y тыбышына өзгөргөндүгүн билебиз. Анадолу диалектилеринде кездешкен паям / payam түрү да –д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсү натыйжасында пайда болгон форма. (Eren, TDES, 32). Түркчөңүн диалектилериндеги баям / bayam формасы да байыркы кыпчакчадагы колдонулушу менен окшош. Учурдагы жазуу тилинде бадем / badem түрү гана колдонулуп келет.

Бадaм / badam менен байланыштуу булактарга көз чаптыра турган болсок, байыркы

кыпчак тилинде баям / bayam түрүндө кездешет. Кыпчак жана огуз тилдеринде –д- / d- тыбышынын –й- / y- тыбышына өзгөргөндүгүн билебиз. Анадолу диалектилеринде кездешкен паям / payam түрү да –д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсү натыйжасында пайда болгон форма. Сырттан кирген сөздөрдө дагы –д- / -d- > –й- / -y- өзгөрүүсүнө күбө болобуз. Oшондуктан фарсча бадaм / badam сөзүндөгү –д- / -d- тыбышынын кыпчак тилинде –й- / -y- тыбышына өзгөргөндүгү нормалдуу көрүнүш (Eren, TDES, 32). (15.yy.: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) баадаам / bādām (Tietze 2002: 256)

Бадaм / badam сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу изилдөөчүлөрдүн пикирлери

төмөндөгүдөй: Изилдөөчүлөрдүн көбү бул сөздүн уңгусун фарсча баадам / bādam ‘an almond’ сөзү

менен байланыштырат (Eren, TDES, 32, Tietze, 256, Räsänen, 54); Nişanyanдын пикири да ушундай, бирок ал сөздүн уңгусу баадаам / bādām / баайаам /

bāyām ‘бадам’ экендигин, орто фарсчада болсо ваадаам / vādām түрүндө кездешерин жазган (Nişanyan, www.nisanyansozluk.com). К. Мусаев дагы иран тилдеринде бадам / badam сөзү бадамды атоо үчүн (перс. بادام) колдонушат (Мусаев, 201) деген пикирди айтат.


101

Бул терминдин алгачкы булагы жөнүндө жалпы пикир — фарс тили экендиги. Аталган сөз иран тилдеринде колдонулуп, кийин түрк тилдерине тараган. Жалпысынан түрк тилдеринде бадaм / badam формасында кездешкени менен түркчөдө бадeм / badem түрүндө жолугат. Кыргызча бадам / badam сөзү фарсча баадаам / bādām (перс. بادام) атоосуна жакын жана тыбыштык өзгөрүүгө дуушар болгон эмес. Бирок түркчөдө бадeм / badem сөзүндө a тыбышы e тыбышына өзгөргөн. Tүркчөдөгү үндөштүк законун эске алганда, бул абалга түшүндүрмө келтирүү кыйын. Ошондуктан алма / alma сөзүндө болгондой бул сөздүн түркчөдө элма / elma болуп өзгөрүүсү кийинки кылымдарда кездешкен көрүнүш десек болот. Тарыхый булактарда да бул сөз бадaм / badam жана байыркы кыпчак тилинде баям / bayam түрүндө жолугат

Жаңгак (Juglans regia) 1. Жалбырактары чоң-чоң болуп бийик өсө турган жемиш берүүчү

дарак, жыгач дарагы. 2. Сырты катуу кабык менен капталган, ичинде жей турган даны бар дарактын мөмөсү (КТTS, 419). Жаңгак тектүүлөр тукумунан, узун өмүрлүү, өзөгү калың, жыгачы баалуу, өлкөбүздө көп учуроочу дарак, бул дарактын сырты кабыктуу, ичи майлуу жана мөмөсү крахмалдуу (GTS).

Жаңгак / caŋgak (Juglans regia) Азия, Европа жана Америкада, Түркияда, Чыгыш

Анадолуда жана Тракияда табигый түрдө өсөт. Kара жаңгак (Juglans nigra) болсо Түндүк Американын чыгышындагы токойлордо табигый түрдө өсөт. Четин жалбырактуу канаты бар жаңгактын (Pterocarya fraxinifolia) мекени болсо Кавказия жана Батыш Иран (Mamıkoğlu, 598, 600, 602). Түрк тилдеринде кездешкен жаңгак / caŋgak сөзүнө жакын жевиз / ceviz сөзүн Түркия түркчөсүнөн башка иран тилдери менен араб тилинен жолуктура алабыз. Ушул себептен жевиз / ceviz сөзү жаңгак / caŋgak сөзүнө караганда кененирээк аймакта таралган демекчибиз. Кыргыз тилиндеги жаңгак / caŋgak диалектилериндеги жаңак сөзү түрк тилинин диалектилеринде янгак / yangak түрүндө гана кездешип, адабий тилде мындай сөз колдонулбайт. Түрк тилинде колдонулган жевиз / ceviz сөзү кыргыз адабий тилинде да, анын говорлорунда да жок.

Бул сөз түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: кумук., кбалк.,

ккум. қоз, арм.-кум. хоз / hoz, четлевук ⁄ çetlevuk, кар. т. г. коз ⁄ koz, кар. к. джэвиз ⁄ djeviz, ктат. джевиз ⁄ djeviz, кумукча жабуз ⁄ cabuz берки джевиз ⁄ djeviz менен түпкү теги бир болсо да мускам жаңгакты туюндурууда колдонулат. Орто Азияда тараган түрк тилдеринин айрымдарында жаңгакты атоо үчүн негизинен түрдүү фонетикалык варианттар колдонулат: уйг. АХ йаңак ⁄ yaŋak, өзб. ёңғоқ ⁄ yoŋgoķ, кырг. жаңғақ ⁄ caŋğaķ, кырг. диал. жаңақ / сaŋaķ; каз. жаңғақ ⁄ caŋğaķ, шаттауық / şattayıķ. Кыпчак тилдеринин түндүк (волга) группасында жаңгакты туюндуруу үчүн жалпы бир аталыш колдонулат: башк. сәтлөңек / sätlöŋek, тат. читләвек ⁄ çitlävek; ал эми грек жаңгагы болсо, жаңгактын жалпы аталышынан улам жаралган сөз менен туюндурулат: башк. эре сәтләуек ⁄ ere setläyek, тат. астрахань чикләвезе ⁄ astrahan çikleveze; салыштырыңыз АХ четлев к ⁄ çetlev k, каз. шеттеуiк ⁄ şetteyik ‘майда токой жаңгагы’. Жаңгакты батыш кыпчак сыяктуу түштүк түрк тилдери башкача атайт: түркм. хоз ⁄ hoz, аз. гоз ⁄ goz, ккалп. ғоз ⁄ ğoz, ног. қоз ⁄ ķoz, АФТ қоз ⁄ ķoz ‘жаңгак’; АХ, Х, қоз ⁄ ķoz; дал бул аталыш менен хакасча хузух ⁄ huzuh ‘жаңгак’ аталышы байланышта болсо керек. Жаңгактын калган аталыштары түрк тилдеринде бириндеп гана жолугат: тув. тоорук ⁄ tōruk ‘жаңгак’, як. эриэхэ ⁄ eriehe, чув. майăр ⁄ mayar, Т. джевиз ⁄ djeviz, гаг. җевиз ⁄ ceviz. Ошентип, батыш кыпчак тилдеринде жаңгакты туюндурган эки аталыш бар экенин белгилесек болот. түндүк кавказ жана чыгыш европа аймагы, қоз / ķoz / хоз ⁄ hoz / коз ⁄ koz; крым аймагы, джевиз ⁄ ceviz / джэвиз ⁄ ceviz. Буга чейин кеп кылынгандардан улам төмөнкүдөй жыйынтык чыгарсак болот. Түрк тилдеринде жаңгакты туюндурган жети аталыш бар: қоз / ķoz, йанғак ⁄ yanğak, четлев к ⁄ çetlev k, джевиз ⁄ dceviz, фындык ⁄ fındık, тоорук ⁄ tōruk, эриэхе ⁄ eriehe. Жаңгакты атоодо батыш кыпчак тилдери менен огуз тилдеринин ортосунда тыгыз байланыш бар, анткени эки группанын өзгөчөлүгү қоз / ķoz, джебиз ⁄ dcebiz деген эки аталышты тең колдонгонунда жатат. Ногой тили менен бирге батыш кыпчак тилдеринин көпчүлүгү чыгыш огуз тилдери (түркм., аз) менен жалпылыкка ээ. Ал эми калган бөлүгү болгону ктат. жана кар. к. сыяктуу тилдер батыш огуз (Т., гаг.) тилдери менен окшоштукка ээ (Мусаев, 202, 203).

Салыштырылып жаткан эки тилде, анын говорлорунда маселен, кыргыз тилинин түштүк

диалектисинде жаңак / caŋak (Ceydakmatov, 37), кыргыз адабий тилинде жана түндүк диалектиде жаңгак / caŋgak колдонулуп келет. Түрк тилинин говорлорунда болсо жевез / сevez, жевуз / cevuz, жевүз / cevüz, жооз / cōz, жөвүз / cövüz, жөйүз / cöyüz, гевиз / geviz,жавуз / javuz, (Диярбакыр) жевиз / ceviz, (Oрду) жевүз / cevüz, (Oрду) жөүз / cöüz, (Элазығ) жөйүз / cöyüz, (Oрду) жөз / cöz, (Элазығ) гевиз / geviz түрүндө кездешет (TTBA, 244; TTAS). Бул ат говорлордо


102

тар чөйрөдө янгак / yangak түрүндө жолугат (Eren, TDES, 69). Учурдагы жазуу тилинде жевиз / ceviz түрү гана колдонулуп келет.

Жазма булактарда эски түрк тилинде кездешпеген бул сөз XI кылымдан кийин орто

түркчө чыгармаларынын бир тобунда жолугат. Махмут Кашгаринин Диван-и Лугат-ит Түрк сөздүгүндө “йагак ⁄ yagak” формасында жолугат (DLTHBA, 129). Байыркы түркчөдө жаңгакка яңак / yaŋak аты берилет. Бул ат говорлордо тар чөйрөдө янгак / yangak түрүндө жолугат (Eren, TDES, 69). 1. (VIII. yy: Irk Bitig, 56) яғак / yağak; 2. (VIII. yy: Yeniseiskaya pis’mennost’ tyurkov I) яғак / yağak (S. Ye. Malov 1952: 32, 11); 3. (VIII. yy: Zвei Pfahlinschriften aus dem Turfanfunden) яғак / yağak (F. В. K. Müller 1915: 6, 5-6); 4. (XI. yy.: Divanü Lugat-it-türk Tercümesi) яғаак / yağa:k (B. Atalay 1940, III, s. 29, 8; I, s. 90, 267, 417); 5. (XV. yy.: Dictionnaire djagatai-turc) яңак / yaŋak / яңағ / yaŋağ (V. de Veliaminof- Zernof 1869: 404); 6. (XVIII. yy.: Sanglax) яңак / yaŋak / яңағ / yaŋağ (E. J. Gibb Memorial 1960: 339г. 14); 7. (XV. yy.: Dictionnaire djagatai-turc) яңак / yaŋak (V. de Veliaminof- Zernof 1869: 404) (Clauson, 900); 8. Армян-кыпчак эстеликтеринде четлевук / çetlevuk деген сөз жолугат. Бул сөз ‘майда токой жаңгагы’ маанисинде колдонулган деп божомолдосок болот. Себеби, буга карама-каршы хоз ⁄ hoz ‘грек жаңгагы’ деген сөз коюлат. Бул сөз жогоруда аты аталган эстеликтерде түндүк жана чыгыш кыпчак тилдери менен жакындалат (Мусаев, 204); 9. (15.yy.: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) жевз / cevz (Tietze, 434); 10. (16.yy.: Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı) жевз / cevz (Tietze, 434).

Жаңгак сөзүнүн келип чыгышына байланыштуу изилдөөчүлөр ой-пикирлери

төмөндөгүдөй: Жаңгак сөзүнүн яғ- / yağ- ‘yağmak (жаа-)’ этишинен келип чыгуу ыктымалы чоң (Clauson,

s. 900). Жаңгак / caŋgak сөзү кыргыз тилинин түштүк диалектисинде жаңак / caŋak түрүндө айтылат. Байыркы түрк тилинде бул сөз йагак ⁄ yagak түрүндө колдонулган (ДTS, 224). Мына ушул байыркы түрүн алгачкысы деп эсептейбиз. Байыркы йагак ⁄ yagak сөзү йаг- ⁄ yag-\-ак ⁄ -ak морфемаларынан куралган. Анын йаг ⁄ yag уңгусу — “май”маанисиндеги сөз, ага кичирейтүүчү -ак мүчөсү кошулган. Ошондо келип чыккан йагак / yagak сөзү ‘майча’ дегенге жакын маани берген сөз болгон (Ceydakmatov, 37). Жевиз ⁄ ceviz сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу изилдөөчүлөрдүн бөлүшкөн ой-пикирлери төмөндөгүдөй:

Tietze, айва сөзүнүн чыгыш теги арапча жавз / caвz сөзү менен байланыштуу экендигин,

уңгусун / жвз / cвz / түрүндө берген (Tietze, 434). Räsänen уңгусун арапча ауз / auz < перс. гооз / gōz, башкача айтканда, фарсча гооз / gōz түрүндө берген. Eren уңгусуну арапча жауз / cauz сөзү менен байланыштырат. Арапча жауз / cauz сөзү фарсчадан алынган. Фарсча гауз / gauz түркчөгө коз / koz түрүндө өткөн (Eren, TDES, 69). Мусаев, түркчө джевиз / дceviz деген аталышы арабча жана иранча аталыштар менен жалпы бирдей экенин белгилей кетүү керек. Салыштырыңыз арабча جوز , перс. جوز ‘грек жаңгагы’ (Мусаев, 202, 203). Nişanyan жевиз / ceviz сөзүнүн уңгусун арамиже гавзаа / gaвzā түрүндө берген. Oрто фарсчадa гавз / gaвz, иврит тилинде эгооз / egōz, армянча нгууз / ngūz. Мекени Чыгыш Анадолу жана Батыш Иран болгон өсүмдүк атынын армянча же башка Анадолу тилинен таралышы ыктымалдуу (Nişanyan, www.nisanyansozluk.com).

Бул мөмө ар түрдүү аймактарда өсөт. Ушул себептен жаңгак / caŋgak сөзүнүн уңгусун

түрк тилдеринин мүмкүнчүлүктөрү ичинде издөө жана түркчө сөз катары кароо туура болот. Жаңгак / caŋgak сөзү түркчөдөн башка тилдерде жолукпайт. 11-кылымда бул мөмөнүн канчалык деңгээлде жайылгандыгын Махмут Кашгаринин сөздүгүнөн байкасак болот. Ал убактарда жаңгак “ягак / yagak” түрүндө колдонулган жана бул мөмө өскөн жерге “ягаклык / yagaklık” аты берилген (Yakupoğlu, 2008). Жаңгак / caŋgak сөзүнүн алгачкы булагы түркчө йаг / yag сөзү экендиги жөңүндөгү көз караштар басымдуулук кылат. Бирок бул сөздүн йағ / yağ ‘жаа’ этишинен же болбосо йағ / yağ ‘май’ сөзүнөн келип чыккандыгы тууралуу пикирлер бир-биринен айырмаланат. Түркчөдө жана кыргызчада көптөгөн сөздөрдө кездешкен ж / c < й / y өзгөрүүсүнүн айынан кыргыз тилинде бул сөз жаңгак / caŋgak түрүндө жолугат. Бул ат түркчөңүн говорлорунда тар аймакта янгак / yangak боюнча калган. Tүркчө жевиз / ceviz сөзүнүн арапча же фарсча экендиги жөңүндө түрдүү көз караштар бар. Мекенини да эске ала турган болсок, түркчөгө арапчадан ‘арапча жавз / caвz < фарсча гауз / gauz’ түрүндө, бирок арапчага да фарсчадан өткөндүгү түшүнүктүү болуп турат. Бул сөздүн түрк тилдерине өтүшү түрк урууларынын батышка көчүшүнүн натыйжасында, же болбосо түрктөрдүн Ислам динин кабыл алгандан кийин иш жүзүнө ашкандыгы толук ыктымал.


103

Мисте (Pistacia vera) Майда жаңгак сыяктуу мөмө берүүчү дарак же бадал өсүмдүк жана ушул өсүмдүктүн жемиши (КТTS, 927). Aнтеп жаңгагы, чам жаңгагы, же болбосо жер жаңгагы деп аталган жемиштердин жалпы аты (GTS).

Бүгүнкү күндө бул сөздү кыргыз жана Түркия түркчөсүнөн башка жалпы түрк жана иран,

грек тилдеринен да жолуктура алабыз. Өзгөчө арапчада да фустук / fustuq түрүндө кездешет. Армянча бисдаг / bisdag формалары (орто) фарсчадан алынган. Батыш тилдерине грекчеден өткөн. Французча pistache, англисче pistachio (Nişanyan, www.nisanyansozluk.com)’. Орусчада да фисташка / fistaşka түрүндө кездешет (KTLS, 246). Ушул себептен мисте / miste сөзүн саякатчы сөз катары кабыл алабыз.

Бул сөз түрк тилдеринде да ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: түрк. фыстык

/ fıstık, аз. фыстыг / fıstıg, башк. фисташка / fistaşka, каз. писте / piste, кырг. писте / piste, мисте / miste / писте / piste, мисте / miste, өзб. пистә / pistä, тат. пистә / pistä, түркм. писсе / pisse, уйг. пистә / pistä (KTLS, 246). Түрк говорлорунда фысдых / fısdıħ, фысдык / fısdık, фыстых / fıstıħ, фистук / fıstuk, фустук / fustuk, пүсте / püste түрүндө (TTBA, 324) учурдагы жазуу тилинде фыстык / fıstık түрү гана колдонулуп келет. Жогоруда көрсөтүлгөндөй түрк тилдеринде түрдүү формалардын пайда болушунун себеби бул тилдердин таасирленген тилдерде түрдүүчө кездешкен формалар болуп эсептелет. (Oрто фарсча пистаг / pistag < aр. fustuq, fustaq < gr. πιστα ία < agr. Πιστά ιον).

Бирок фыстык / fıstık сөзүнүн грекче экендиги жана pistákion сөзүнөн келгендиги

тууралуу пикирлер оордук кылат. Жогорудагы көз караштарга таянуу менен фыстык / fıstık сөзүнүн этимологиясына караганыбызда сөздүн түрк тилдерине арап тилинен киргендигин байкайбыз. Бирок арапчага да грек тилинен өткөндүгү көрүнүп турат жана бул сөздүн уңгусун грек тили менен байланыштырыш керек. Ошондой болсо да түрк тилдерине фарсча аркылуу өтүшү мүмкүн экендигин көмүскөдө калтырбаш керек (орто фарсча пистаг / pistag < aр. fustuq, fustaq < gr. πιστα ία < agr. Πιστά ιον). Kыргызчада п / p ~ф / f тыбышынын м / m тыбышына өзгөргөндүгү жана акыркы к / k тыбышынын түшүп калгандыгы байкалып турат. Өзгөчө үндүү тыбыштардагы өзгөрүү сингармонизм законуна байланынтуу пайда болгон. Tүркчө фыстык / fıstık сөзү арапча фустук / fustuq сөзүнө жакын. Бирок фундук ⁄ funduk сөзүндө болгондой у / u тыбышынын ы / ı тыбышына өзгөрүүсү—түшүндүрүүгө кыйын абал.

Фундук (Corylus avellana) Фундук, токой жаңгагы дарагы (ТКС, 261). Kaйың

тектүүлөрдөн, түндүк жарым шардын жылуу жерлеринде, өзгөчө өлкөбүздүн Чыгыш Kaрадеңиз аймагында кездешкен, бийиктиги 6-7 метр келген, төбөсү жайылып өскөн дарак, ушул дарактын катуу кабык ичинде жайгашкан майлуу, крахмалдуу мөмөсү (GTS).

Фындык / fındık (Corylus avellana) Европа, Кавказия, Түндүк-батыш Иран жана

Aнадолуда табигый түрдө өсөт. Tүрк фундугу (Corylus colurna) Kaвказия, Түндүк Иран, Балкандар жана Түндүк-батыш Анадолуда табигый түрдө кездешет (Mamıkoğlu, 608, 610). Бүгүнкү күндө бул сөздү кыргыз жана Түркия түркчөсүнөн башка жалпы түрк жана иран тилдеринен башка грек тилинен да жолуктура алабыз. Өзгөчө арапчада бундук / bunduk формасында кездешет. Ушул себептен фундук ⁄ funduk сөзүн саякатчы сөз катары кабыл алабыз.

Бул сөз түрк тилдеринде ар кандай тыбыштык варианттарда кездешет: осм. фундук /

fyndyk, krm. фундук / funduk, түркм. пундук / punduk, pyndyk, aз. fyndyχ (Räsänen, 145). гаг. пындык / pındık, түрк. фындык / fındık, аз. фындык ⁄ fındık; Түрк тилинин говорлорунда бундук / bunduk,фындых / fındıħ, фындук / fınduk, хындык / hındık түрүндө (TTBA, 324), учурдагы жазуу тилинде фындык / fındık түрү гана колдонулуп келет. Фундук сөзүн иранча аталыш менен салыштыруунун жөнү бар. Перс. فندق, грек. фындык ⁄ fındık; гаг. пындык сычан ⁄ pındık sıçan (Мусаев, 203). Tүрк тилдеринде жана түркчөнүн диалектилеринде кездешкен п / p ⁄ б / b ⁄ ф / f тыбыштык өзгөрүүлөр жат көрүнүш эмес, көптөгөн сөздөрдө жолугат. Бирок у / u тыбышынын ы / ı болушу анча деле көп байкалбаган көрүнүш, бул тилдерге мүнөздүү эмес.

Tүркчөдөгү фундук ⁄ funduk сөзү орто түркчө жазууларында кездешпегендиги үчүн бул

сөздү кийинки мезгилдерге таандык сөз катары кабылдоо керек.


104

Фундук ⁄ funduk сөзүнүн келип чыгышы менен байланыштуу изилдөөчүлөрдүн бөлүшкөн ой-пикирлери төмөндөгүдөй:

Фындык / fındık (Corylus avellana) Европа, Kaвказия, Түндүк-батыш Иран жана

Анадолуда табигый түрдө өсөт. Tүрк фундугу (Corylus colurna) Kaвказия, Түндүк Иран, Балкандар жана Түндүк-батыш Анадолуда табигый түрдө кездешет (Mamıkoğlu, 608, 610). Жогоруда аталган аймактарда жана ушул аймактарга жакын жерлерде гретердин маданият куруп жашагандыгы белгилүү. Бул абал фындык / fındık сөзүнүн грекче сөз экендиги ыктымалын күчөтөт. Изилдөөчүлөрдүн ортого салган пикирлери сыяктуу фындык / fındık сөзүнүн грекче экендиги жана pontikón сөзүнөн келгендиги тууралуу көз караштар басымдуулук кылат. Жогорудагы көз караштарга таянуу менен фындык / fındık сөзүнүн этимологиясына караганыбызда сөздүн түрк тилдерине араб тилинен киргендигин байкайбыз. Бирок арабчага да грекчеден өткөндүгү байкалып турат жана бул сөздүн уңгусун грек тили менен байланыштырыш керек. Бул сөздүн түрк тилдерине өтүшү түрк урууларынын батышка көчкөндүгүнүн натыйжасында же түрктөрдүн мусулман болушунан кийин иш жүзүнө ашкан деген божомол бар. Бирок тыбыштык жактан түркчөдөгү фындык / fındık сөзү менен фарсча (перс. فندق, грек. фындык / fındık ) фындык ⁄ fındık cөзүнүн окшоштугу себептүү түрк тилдерине фарсча аркылуу өткөндүгүн четке какпаш керек. (Перс. فندق < ар. бундук / bunduk < гр. ποντικον [καρυον] (pontikón (káryon)).

Көпчүлүк өсүмдүктөрдүн аталыштары жалпы түрк тилине фарс, араб тилдеринен

киргендиги белгилүү. Анткени, түрк тили ушул тилдер менен учурунда тыгыз байланышта болгондуктан бөтөн тил катары бир канча сөздөр менен кошо кирген. Ал эми бул өсүмдүктөрдүн негизги аталыштары араб, иран тилдерине да грек тилинен киргендиги белгилүү.

Пайдаланылган адабияттар 1. Мусаев К. М. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. - Москва, 1975. 2. Орузбаева Б., Сагынбаева Б. Лингвистикалык терминдеринин кыргызча-түркчө,

түркчө-кыргызча сөздүгү.- Бишкек, 2004. 3. Севортян В. Э. Этимологический словарь тюркских языков.- Москва, 1974. 4. БТОКС) Шамбетов Ж. Ш., Айдарова Р. А., Убукеева А. У. Ботаникалык терминдердин

жана өсүмдүктөрдүн аттарынын орусча – кыргызча сөздүгү.-Фрунзе, 1975. 5. ALKAYIŞ M. Fatih: Türkiye Türkçesinde Bitki Adları: Kayseri 2007, 644 s. Erciyes

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.


105

ИЗМЕНЕНИЯ УДАРЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИМЕНИ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В КОНЦЕ XX-ГО – НАЧАЛЕ XXI-ГО ВВ.

Йоанна Вох

Лодзинский университет, Польша Изменения в акцентной системе русского языка обсуждаются более часто средствами

массовой информации, чем языковедами и специалистами в области акцентологии, хотя процессы, наблюдаемые в области русского ударения не представляют собой собственно новых явлений. Попытки установить общепринятую норму русского литературного произношения слов столь же важны, как, например, изучение грамматических норм или норм правописания, но разница состоит в том, что литературное произношение – это явление более сложное и неустойчивое, поскольку оно связано с живой речью, постоянно меняется и не столь последовательно и объективно фиксируется в словарях, как, например, нормы правописания.

Цель данной статьи – изучение изменений, наблюдаемых в русском литературном

ударении в области имени существительного с конца XX века до его современного состояния (отраженного в самом последнем учебном пособии по русскому ударению (Резниченко, 2008), материалом для изучения которых послужили соответствующие словари1 и пособия по русской акцентуации. В области имени существительного мы выделили несколько группы слов, в которых наблюдаются перемещения ударения, но здесь ограничимся лишь их кратким обзором.

У отглагольных существительных среднего рода с окончанием -ение, -ание

наблюдается большая вариантивность ударения. Часть слов этой группы сохраняет ударение глагола, от которого они образованы, то есть сохраняют ударение словообразовательной основы, но в большинстве случаев, ударение постепенно перемещается на суффикс –ен, о чем свидетельствует внесение в ранг нормы вариантов с ударением на суффиксе. Формы с прогрессивным перемещением ударения считаются обычно равноправными со словами, которые сохранили генетическое ударение. С другой стороны наблюдается также и обратный процесс – стремление к регрессивному перемещению ударения (ближе к началу, сохранение ударения глагола). Отрыв ударения в этой группе слов происходит непоследовательно (Горбачевич,1989:80), что иллюстрирует данная ниже таблица:

Орфоэпический словарь русского языка под ред. Р. И. Аванесова, Москва, 1988.

И. Л. Резниченко, Орфоэ-пический словарь русского языка, Москва, 2003.

Ударение в глаголе

жизнеобеспечение !не рек. жизнеобеспечение

жизнеобеспечение и жизнеобеспечение обеспечить

квашение !не рек. квашение квашение квасить мышление и доп. мышление мышление и мышление мыслить обеспечение !не рек. обеспечение обеспечение и обеспечение обеспечить

Чаще всего, преобладающим в этой группе слов является прогрессивное перемещение

ударения на суффикс. В разговорной речи нередки случаи неправильной с точки зрения современной нормы постановки ударения именно на суффикс –ен: обесценение (вместо обесценение), намерение (правильно намерение) (Горбаневский et al, http://gramota.ru/biblio/research/rubric_370/ ), что является своего рода доказательством актуальности изменений, происходящих в данной группе единиц.

В состав следующей группы (дву- и трехсложные существительные женского рода на –а

(-я)) мы включили слова, испытывающее перемещение ударения с корня на флексию в единственном числе. Этот процесс является результатом тенденции к усилению грамматической функции ударения, которая приводит к более четкому разграничению в речи

1 Орфоэпический словарь русского языка, под ред. Р. И. Аванесова, Москва, 1988, Резниченко И. Р., Словарь ударений русского языка, Москва, 2008, Резниченко И. Р., Орфоэпический словарь русского языка, Москва, 2003.


106

единственного и множественного чисел. У существительных, испытывающих влияние этой тенденции, ударение в единственном числе перемещается на флексию, а в множественном числе остается на корне:

1988 2003

единственное число множественное число пихта пихта !неправ. пихта пихты ровня и доп. ровня ровня и ровня ровни кирза и доп. кирза кирза и кирза - злоба злоба !неправ. злоба - камбала и доп. камбала камбала и камбала камбалы крапива крапива !неправ. крапива -

Перемещение ударения в этой группе слов приводит к изменению их акцентной

парадигмы. В единственном числе эти существительные будут склоняться по парадигме B. Их акцентная парадигма (Фоминой, 2001) переходит из АП AA в BA, образуя акцентную оппозицию единственного и множественного чисел.

У существительных женского рода с нулевой флексией наблюдается похожий с

предыдущей группой процесс. Здесь ударение перемещается с корня на флексию во множественном числе, кроме именительного и винительного падежей, постоянное ударение (AA) у некоторых существительных этого типа переходит в тип с подвижной АП AB(c1, 4):

1988 2003

ед. ч. мн. ч. прорубь прорубей и доп. прорубей прорубей и прорубей пристань пристаней и доп. пристаней пристаней и пристаней ведомость ведомости, ведомостей и доп. ведомостей ведомостей и ведомостей

Однако, может происходить и обратный процесс. Ряд неодносложных и производных

существительных, имеющих подвижное ударение во множественном числе (АП AB(c1, 4)), утрачивает флективное ударение в формах множественного числа (Фомина, 2001:43), которые, в свою очередь, подстраиваются формам И. и В. п. мн. ч., переходя в АП АА, с постоянным ударением на корне во всех словоформах. Причиной колебаний ударения у существительных третьего склонения может быть, с одной стороны, смешение АП с постоянным и подвижным ударением, с другой стороны, влияние в последних примерах оказывает тенденция к экономии языковых сил (Горбачевич, 1989).

Имена существительные женского рода с ударением в единственном числе на флексии,

характеризующиеся сложной, древней АП В(c4)A(c 3, 5, 6) или с АП ВA(c 3, 5, 6), часто в речи произносятся с неправильным, постоянным ударением на корне во мн. ч. , что отражено в рассматриваемых нами словарях. Обьяснить такое ошибочное ударение несложно. Разговорная речь стремится к упрощению сложных языковых явлений и поэтому подвижное ударение упрощается внутри парадигмы, подстраиваясь к остальным формам (в том случае к форме с ударением в И., Р. и В. падежах):

1988 2003

борода вин. бороду, мн. бороды, бород, бородам !не рек. мн. бород, бородам

вин. бороду, мн. бороды, бород, бородам

борозда вин. борозду и борозду, мн. борозды, борозд, бороздам !не рек. мн. борозд, бороздам

вин. борозду и борозду, мн. борозды, борозд, бороздам

борона вин. борону и доп. борону, мн. бороны, борон, боронам !не рек. мн. борон, боронам

вин. борону и борону, мн. бороны, борон, боронам

доска вин. доску и доп. доску, мн. доски, досок, доскам и доп. досок, доскам

вин. доску и доску, мн. доски, досок, доскам и досок, доскам

коса вин. косу и доп. косу вин. косу и косу Приведенные примеры показывают, как непоследовательно происходит процесс

выравнивания ударения у этих существительных. Словарь И. Л. Резниченко даже не фиксирует


107

существования вариантов во множественном числе у непроизводных существительных с ударяемой флексией. Это может свидетельствовать об укреплении существующей нормы в формах множественного числа. Тем не менее, замечается изменение ударения в единственном числе, в форме винительного падежа наблюдается прогрессивное перемещение ударения на флексию при одновременном сохранении варианта на корне. В связи с происходящим процессом, АП существительных описанного типа изменяется и переходит в АП ВA(c 3, 5, 6), с неподвижным ударением во всей полупарадигме единственного числа.

К группе существительных мужского рода с ударяемой флексией во множественном

числе причисляем те существительные, у которых чаще всего в разговорной речи наблюдается перемещение ударения с корня на флексию в формах множественного числа и замена флексии –ы (-и) в И. п. мн. ч. на –а (-я). Ударяемая флексия –а (-я) во множественном числе характерна, прежде всего, для специальной речи, но все чаще такое перемещение ударения встречается в современном русском языке, хотя этот процесс остается за пределами нормативности, если не вписывается в системную возможность употребления флексии –а. Такая реализация окончания –а возможна только в том случае, когда ударение в формах единственного числа не падает на последний слог (Горбачевич, 1971:16-17). Поэтому не нарушают системы русского языка специальные варианты слов, например, бампер, мн. бамперы, в специальной речи бампера, боцмана, нагеля и др., хотя эти формы неуместно употреблять в литературной речи. В общелитературной речи наблюдаем большое количество слов с двумя вариантами флексии во множественном числе:

1988 2003

авиаконструктор мн. авиаконструкторы, -ов !не рек. авиаконструктора, -ов

авиаконструктор, -а, мн. авиаконструкторы, -ов

глиссер мн. глиссеры, -ов и доп. глиссера, -ов мн. глиссера и глиссеры

конюх мн. конюхи, -ов !не рек. мн. конюха, -ов

мн. конюхи, -ов, ударение конюха, -ов неуместно в строгой литературной речи

драйвер - мн. драйверы, -ов // в специальной речи мн. драйвера, -ов

сервер - мн. серверы, -ов // в специальной речи мн. сервера, -ов

Рассматривая примеры, можно сделать вывод о разном временном существовании

вариантов с ударяемой флексией –а. Некоторые из них прочно вписываются в словарный состав русского языка, а другие не выдерживают проверки временем и быстро исчезают. Интересно обстоит ситуация усвоения новых заимствований, основная масса которых – заимствования из английского языка. Как показывают последние примеры, новые заимствования очень быстро усваиваются профессиональной и бытовой речями, а оттуда переходят в общелитературный язык. Перемещение ударения, а точнее, различная его постановка в литературной и профессиональной речях, свидетельствует об освоении русским языком новой лексики.

Имена существительные мужского рода, испытывают колебания ударения в области

парадигмы. К этой группе причисляем существительные, в которых наблюдается прогрессивное перемещение ударения в области парадигмы. Это, главным образом, производные и многосложные существительные, в которых ударение в И. п. ед. ч. падает на последний слог корня:

1988 2003

аванпост аванпост, -а, мн. –ы, ов аванпост, -а, мн. –ы, ов !неправ. –а, мн. –ы, ов

бондарь бондарь, -я, мн. –и, -ей и доп. бондарь, -я, мн. –и, -ей бондарь, -я, мн. –и, -ей и бондарь, -я, мн. –и, -ей

блокпост блокпост, -а, мн. –ы, -ов блокпост, -а, мн. –ы, -ов и –а, мн. –ы, -ов знахарь знахарь, -я, мн. –и, ей знахарь !неправ. знахарь книгопродавец книгопродавец, -а книгопродавец, -а !неправ. книгопродавец, -а, мн. –

ы, -ов


108

Чаще всего, перемещение ударения в этой группе слов начинается с перемещения ударения уже в начальной форме слова, т. е. в И. п. ед. ч. оно перемещается на последний слог корня, а затем такой прогрессивный сдвиг происходит в остальных формах слова. Перемещение может начинаться также с родительного падежа единственного числа, когда в форме И. п. ед. ч. ударение уже падает на последний слог корня (ударение переходит на флексию, а в И. п. остается на последнем слоге корня). В обоих случаях такое перемещение ударения вызывает определенные результаты в изменении АП этих существительных: от АП AA к АП B(c1, 4)B.

Последним разрядом существительных, испытывающих изменения в ударении,

являются существительные, которые принадлежат к пассивному запасу лексики русского языка, они не распространены в повседневной речи, поскольку это слова официально-делового стиля (церковный подстиль). Тем не менее, рассматриваемая группа слов является давно известной, но из-за политической обстановки, почи весь XX век она не употреблялась и не фиксировалась словарями. Сегодня эти слова становятся более употребительными, а вместе с тем ударение в этих словах испытывает колебания.

1988 2003

благовест благовест !неправ. благовест благовестить благовестить! неправ. благовестить

благоглаголание ! неправ.благоглаголание богодвижимый !неправ. богодвижимый богознамение !неправ. богознамение богоизбранный !неправ. богоизбранный богонаученный !неправ. богонаученный богоявленный !неправ. богоявлённый, богоявленный

Причиной перемещения ударения в данной группе слов может быть влияние тенденции

к ритмическому равновесию, поскольку большая часть этих слов – это слова многосложные и производные.

Исходя из вышесказанного необходимо сделать вывод о неравномерном, но в то же

время непрерывном перемещении ударения в области имени существительного, в перечисленных нами группах слов, характеризующихся сложными или неустойчивыми акцентными парадигмами. Акцентологические процессы, наблюдаемые нами за последние двадцать пять лет, отражают возможное упрощение акцентной системы русского языка, которое, однако, происходит в результате действия разносторонних и часто противоположных тенденций, сложившихся на протяжении многих лет, но есть и процессы новые, связанные как с внеязыковой, так и с внутриязыковыми факторами нашего времени.

Литература Брызгунова Е. А., Связь внутренних законов языка с нормой устной и письменной речи

[в:] http://evartist.narod.ru/text12/11.htm. Вербицкая Л. А. Давайте говорить правильно. Пособие по русскому языку, Москва,

2003. Горбаневский М. В., Караулов Ю. Н., Шаклеин В. М., Не говори шершавым языком (О

нарушениях норм литературной речи в электронных и печатных СМИ), доступно в: http://gramota.ru/biblio/research/rubric_370/.

Горбачевич К. С., Нормы современного русского литературного языка, Москва, 1989. Орфоэпический словарь русского языка, под ред. Р. И. Аванесова, Москва, 1988. Резниченко И. Р., Словарь ударений русского языка, Москва, 2008. Резниченко И. Р., Орфоэпический словарь русского языка, Москва, 2003. Фомина Т. Г., Русское ударение: Учебное пособие, Казань, 2001.


109

ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Dr.Gözde KOSA

Hacettepe Eğitim Araştırma ve Hizmet Vakfı [email protected]

ÖZET

Günümüzde tüketici istek ve beklentilerinin hızla değişmesi pazarlama bilgi sistemlerinin ve

pazarlama araştırmalarının önemini arttıran temel unsurlar arasında yerini almaktadır. Pazarlama karması unsurlarından ürün konusunda yapılan pazarlama araştırmaları, üretici ve tüketici arasında her gün biraz daha açılan mesafeyi kısaltmanın yollarını incelemektedir. Pazarlama araştırmaları içinde tüketici istek ve beklentilerini temel alan ürün araştırmaları, ürün kararlarının alınması ve ilgili stratejilerin belirlenmesinin temelini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda gerçekleştirilen araştırmada, 2000’li yıllarda pazarlama araştırmaları alanında uluslar arası anlamda kabul gören Journal of Marketing ve Journal of Marketing Research dergilerinde 2000-2011 yılları arasında yayınlanmış ürün araştırmaları konusunda yapılan çalışmalar içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Yapılan değerlendirmeler sonucunda, ürün seçiminde tüketici tercihlerini etkileyecek yeni marka geliştirme, marka bilinilirliği ve marka değeri yaratılması konularının ağırlık kazandığı gözlenmiştir. Firmaların rekabet avantajı sağlayacak marka ve marka değeri yaratmak amacıyla yapılan araştırmalarda, markanın fiziksel özellikleri ve nitelikleri, marka bilinirliliği, marka imajı, markaya bağımlılık, marka sadakati, marka iletişimindeki tutarlılık, marka duyarlılığı (satış sırasında markanın önemiyle ilgili fiyat, ambalaj, boyutu, biçimi)ağırlıklı olarak ele alındığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler. Pazarlama Araştırmaları, Ürün Araştırmaları, Marka Değeri

GİRİŞ Tüketici odaklı pazarlama anlayışının hâkim olduğu günümüzde, işletmeler varlıklarını

sürdürebilmek ve pazarda rekabet avantajı sağlayabilmek için en doğru pazarlama stratejilerini seçmek ve uygulamak durumundadırlar. Pazarlama anlayışının satış aşamasından pazarlama aşamasına geçmesi, pazarlama uygulamalarında köklü değişmelere sebep olmuştur. Üretim ve teknoloji sorun olmaktan çıkarken tüketiciler üzerinde yoğunlaşmaya başlanmıştır. Tüketici odaklı anlayışın gelişmesiyle birlikte, tüketici istek ve ihtiyaçlarının tatmin edilmesi birinci derecede önem kazanmıştır. Kuşkusuz bu durum işletmelerin tüketici istek ve ihtiyaçlarını belirlemesiyle mümkün olmaktadır. Tüketiciye ulaşabilmenin en kısa ve en sağlıklı yolu pazarlama araştırması yapılmasından geçmektedir. İşletmeler açısından doğru stratejilerin belirlenmesi ve kararların alınmasında ise, pazarlama araştırmaları aracılığı ile elde edilen verilerin önemi her geçen gün artmaktadır. İşletmeler pazarlama araştırmasına verdiği önem ölçüsünde tüketicilere ulaşabilmekte ve ihtiyaçlarına cevap verebilmektedir. Tüketici istek ve beklentilerinin hızla değişmesi pazarlama bilgi sistemlerinin ve pazarlama araştırmalarının önemi arttıran temel unsurlar arasında yer almaktadır. Pazarlama araştırmaları içinde tüketici istek ve beklentileri somut çıktı olan ürün üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ürün kararları işletmelerin pazarlama araştırmalarında ürün ile ilgili stratejilerin temelini oluşturmaktadır. 2000’li yıllarda ürün araştırmaları konusunda yapılan çalışmalar incelendiğinde, tüketici tercihlerini etkileyecek yeni marka geliştirme, marka bilinilirliği ve marka değeri yaratılması konularının ağırlık kazandığı görülmektedir. Tüketicilerin ürünleri tercih etme nedenleri, ürün portföy genişliğinin tüketicinin satın alma davranışı üzerindeki etkisinin ölçümlenmesi ile ilgili çalışmalar ürün araştırmalarında ağırlık verilen diğer konulardır.

Pazarlama araştırmaları içinde yer alan ürün araştırmalarının (kullanım ve tutum, ürün

ambalaj testleri, marka değeri) incelendiği bu çalışma iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde pazarlama araştırmaları, ürün araştırmaları ve kullanılan yöntemler hakkında genel bilgiler verilmekte, ikinci bölümde ise 2000’li yıllarda, pazarlama alanında en güncel akademik ve sektörel çalışmaların yer aldığı uluslar arası dergilerde yer alan makalelerde, ürüne yönelik pazarlama araştırmaları içerik analizi yöntemiyle değerlendirilmiş ve sonuçlar yorumlanmıştır.

1. Pazarlama Araştırmaları Hakkında Genel Bilgiler


110

Pazarlama anlayışı ekonomik gelişmelere bağlı olarak sürekli bir gelişme göstermektedir.

Günümüzde pazarlama fonksiyonu modern işletmecilik anlayışında önemli bir yere sahiptir. Pazarlama araştırmaları, pazarlama fonksiyonunun etkin olarak yürütülmesinde tamamlayıcı bir özelliğe sahiptir. Pazarlama araştırması (marketing research), işletmenin uzun vadede pazar payını ve satış hacmini belirlemeyi amaçlamaktadır (Albayrak,200:18). Pazarlama araştırması, pazarlama karmasını, fiyatlandırma araştırmasını, reklamın etkinliğini ve pazarlama iletişiminin tamamını incelemektedir. Pazarlama araştırmasının önemi; pazarın belirlenebilmesi, uygun bir pazarlama karması oluşturulabilmesi ve pazarlama karmasının sürekli olarak gözden geçirilip değerlendirilebilmesi için gerekli olan, pazara ilişkin bilgileri elde edip, bu verileri kullanmasından kaynaklanmaktadır (Nakip, 2005:16). Pazarlama araştırması, pazarlama fonksiyonlarına ait sorunların çözümüne yönelik bilimsel değerlendirmeleri de kapsayan bir işlemdir. Tüm bunlar göz önünde tutularak pazarlama araştırması, pazarlama fırsat ve problemlerini tanımlama, pazarlama faaliyetlerini değerlendirme ve oluşturma, pazarlama performansını izleme ve pazarlamayı bir işlem olarak anlamak için kullanılan bilgi yoluyla pazarlamacı ile tüketici, müşteri ve toplum arasında ilişki kuran bir işlem olarak tanımlanmaktadır (American Marketing Association: 2004).

Pazarlama araştırması temel ve uygulamalı araştırmalar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Temel araştırmaların en önemli özelliği; elde edilecek bilginin kısa veya uzun dönemde kullanılacağını dikkate almadan, genel olarak pazarlama sisteminin herhangi bir yönüyle ilgili bilginin genişletilmesini hedefleyen çabalar içinde olmasıdır. Uygulamalı araştırmalar ise yöneticilerin belli sorunlarla ilgili daha iyi kararlar almaları için onlara yardımcı olunmasına yönelik çalışmalardır. Dünyada pazarlama araştırmalarının başlangıcı, modern anlamda kitle tüketimi ve kitle üretimi kavramlarının gelişmesiyle ortaya çıkmıştır. Kitle tüketiminin gelişmesi, yani yerel pazarların ulusal pazarlara entegre olması, yerel farklılıklar yerine sınıfsal ya sosyoekonomik farklılıklar gibi ulusal düzeyde ölçülebilir farklılıkların kişilerin tutum ve davranışları üzerinde etkin olması, tüketici kitlesinin davranışlarını ölçmeyi hedefleyen pazarlama araştırmalarının dogmasına neden olmuştur. Ayrıca ulusal ve yerel medyanın güç kazanıp, kitle iletişim araçlarının geleneksel iletişim araçlarının yerini alması, toplumsal dikey ve yatay hareketliliğinin artması da, yeni bir analiz birimi olarak tüketicilerin üreticiler ve yöneticiler için ön plana gelmesine katkıda bulunan etkenlerdir (Zachert,1996:38).

2. Pazarlama Karması İçerisinde Yer Alan Ürüne Yönelik Pazarlama Araştırmaları

Pazarlama Araştırmaları içerisinde yer alan ürün araştırmaları, pazarlama araştırmalarının en

önemli uygulama alanlarından birisidir. Çünkü ürün kararları işletmelerin pazarlama stratejilerinin temelini oluşturmaktadır. Ürün araştırmaları, yeni ürünlerin geliştirilmesi ve mevcut ürünlerin tüketiciler tarafından beğenilecek biçimde değiştirilmesi amacıyla yapılan araştırmalardır. Bu tür araştırmalarda, işletmenin hangi tür ürünleri üreteceği, mevcut ürün türlerine ne gibi ekler yapacağı, hangi ürün türünün üretiminden vazgeçileceği ve tüketici zevk ve tercihlerine uyacak ürün özelliklerinin belirlenmesi gibi konular incelenir (Tokol, 2002:130).

Ürün araştırmalarının amacı yeni ürün lansmanı öncesinde pazardaki durumu tespit ederek,

pazardaki riskleri, açık noktaları görmek ve tüketicilerin bir ürüne karşı reaksiyonlarını ölçmektir. Böylelikle tüketicilerin ürün kullanımı hakkında firmalar farklı bakış açılarını değerlendirmiş ve çalışmalarını bu doğrultuda yürütmüş olacaktır. Ürün araştırmaları ile hedef kitlenin test edilen ürüne ilişkin detaylı algılamaları ve düşünceleri elde edilir. Daha sonra bu verilerin rakip ürünlerle (markalarla) kıyaslanmasına gidilir. Bu çalışma sonucunda "ürün ve marka kullanımı", "marka imajı" ve bu ürün kategorisinde tüketicilerin beklentileri tanımlanır. Yoğun olarak yapılan ürün araştırmaları aşağıda yer almaktadır; Ürün kullanım ve tutum araştırmaları, ürün, paket, isim ve ambalaj testleridir. Ürün araştırmaları, tüketicilerin ürün veya hizmetlere karşı tutumlarını, algılama biçimlerini ve ürünlerin tüketicilerin kullanma alışkanlıklarına olan etkilerini saptamak amacıyla sürdürülen araştırmalardır. Ürün araştırmaları kapsamında yer alan araştırma türlerini aşağıdaki şekilde açıklamak mümkündür (Mooy, 2002:43).

2.1.Kullanım ve Tutum Araştırmaları

Kullanım ve tutum araştırmalarının amacı belirlenen ürün kategorisinde, tüketicilerin ürüne

ilişkin pazarlama bileşimine (yani ürün, ambalaj ve reklama) karşı reaksiyonları, tutumları ve davranış kalıplarının saptanmasıdır. Bir başka deyişle tüketicinin ürün kullanımı hakkında üretici firmaya fikir vermek ve farklı bakış açıları kazandırmaktır. Söz konusu araştırma teknikleri ile ele alınan ürünü


111

kullanan hedef kitlenin bu ürüne ilişkin detaylı algılamaları ve düşünceleri derlenir. Daha sonra bu verilerin rakip ürünlerle (markalarla) kıyaslanmasına gidilir (www.gfk.com). Bu çalışma sonucunda "ürün ve marka kullanımı", "marka imajı", ve bu ürün kategorisinde tüketicilerin beklentileri tanımlanır. Ayrıca tüketici için önemli olan veya olmayan noktaların belirlenmesi, tüketicinin ürünü kullanım şekli, miktarı, kullanım sıklığı gibi konularda da fikir sahibi olunabilir.

2.2.Ürün Testleri

Söz konusu test yeni ürün geliştirilmesinde, mevcut üründe veya mevcut ürün değişikliğinde

başvurulan bir yöntem olarak bilinir. Ürün testinin amacı, ürüne karşı mevcut tüketicilerin, rakip tüketicilerin veya potansiyel tüketicilerin yaklaşımını almaktır. Üründe bulunan özelliklerin, güçlü ve zayıf yönlerinin tüketiciler tarafından değerlendirilmesi, belirlenmesi ve buna paralel olarak ihtiyaç ve önerilerin ortaya çıkarılması amaçlanır. Ürün testleri yeni ürün tasarımlarında veya mevcut ürünlerde markasız (blind) veya markalı olarak gerçekleştirilebilir. Tüketicilerin markadan kaynaklı avantaj ve dezavantajlardan etkileneceği göz önünde bulundurulursa mevcut üründe yapılacak değişikliklerin ilk etapta mutlaka markasız test edilmesi önerilir (www.hohenstein.com).Yeni bir ürün piyasaya çıkarılacağı zaman tüketicinin ürüne karşı reaksiyonlarını almak ve daha sonraki adımları buna göre belirlemek için mutlaka ürün testi yapılmalıdır. Ürün testleri hızlı tüketim ürünlerinden, dayanıklı tüketim ürünlerine kadar tüm ürün kategorileri için uygulanabilir (www.bilesim-int.com.tr).

2.3.Ambalaj Testleri

Tüketiciler bir ürünün fonksiyonel özelliklerinin yanında ürünün fiziksel veya kişiliğine ait

karakteristiklerini de değerlendirirler. Başka bir ifadeyle; tüketiciler satın aldıkları ürünü sadece o ürünün ne işe yaradığını bildikleri için değil, aynı zamanda ürün hakkında ne hissettiklerini göz önüne alarak verirler. Markalama ve ambalajlama stratejisinin temelinde de tüketicilerin bu davranışı, yani satın alma kararlarını bir takım rasyonel ve duygusal düşüncelere dayalı olarak vermeleri yatmaktadır (www.crc-tr.com). Marka isminin logosunun ve ambalajının tüketici algılayışında tetikleyici bir özelliğinin olması gerekir. Yani tüketicide duygusal ve rasyonel olarak ürün, marka ve ürünü üreten firma bütünü, ürünün kalitesi, ürünün hangi ihtiyacı karşılayacağı, ürünün kullanım kolaylığı gibi algıya dayalı sayısız imaj, imge ve çağrışım oluşturmalıdır. Dolayısıyla pazara sunulacak bir ürünün taşıyacağı marka ve logosunun tüketici zihninde neler çağrıştırdığı, ürünü ne denli temsil edebildiği, söylenişinin ne derece kolay olduğu, akılda kalıcılığı, diğer markalardan ne derecede ayrıştırılabildiği ve dikkat çektiği gibi konuların araştırılması çok önemlidir. (www.betaarastirma.com) Benzer şekilde ürünü içinde markayı da üstünde taşıyacak ambalaj, ürün ve marka ile yaratılmak istenen etkiyi destekler nitelikte olmalıdır. Ambalaj, grafik tasarım, renk, boyut, satın almaya ikna etme, ürün ve marka imajına katkı, kullanım pratikliği, ayırt edicilik gibi kriterler açısından tüketici nezdinde test edilmesi gerekir.

2.4.Marka Değeri Araştırması

Marka, tüketicinin ürün ve hizmete ilişkin düşüncesini yansıtırken, işletmeler arasındaki

rekabette ön plana çıkan unsur olmaktadır. İşletmeler ürettikleri ürün ve hizmetlerinin sürekli talep edilmesini ve buna bağlı olarak yüksek ve düzenli satış hâsılatı ve nakit devamına sahip olmak istemektedirler. Böylece marka, değer ve güç göstergesi konumuna gelmektedir (Marangoz,2007:4). Günümüzde tüketiciler bir marka bolluğu ile karşı karşıyadır. Tüketici gözünde bazı markalar daha iyi bilinmekte, tanınmakta ve daha çok saygı görmektedir. Dolayısıyla pazardaki markalar tüketiciye ifade ettiği “değer” yönünden de farklılık göstermektedir (Kavas, 2004. s.18). Marka değeri hem akademik araştırmalar için hem de işletmecilik uygulamaları için çok önemli bir kavramdır. Çünkü işletmeler başarılı markalar sayesinde rekabet avantajı kazanabilir (Lassar vd. 1995: 11). Literatürde marka değerinin birçok tanımı olmasına rağmen, tam olarak henüz bir fikirliği yoktur (Park ve Srinivasan, 1994). Marka değeri kavramı güçlü bir marka isminin ve sembolünün tüketicinin zihninde yarattığı olumlu izlenimlerin ürün ve tüketiciye kattığı ek değerdir. Söz konusu değer olumlu intibalar nedeniyle ürünün ve işletmenin pazardaki değerini aktiflerinden daha kıymetli bir duruma getirmektedir (Cop ve Bekmezci, 2005:69). İşletmenin oluşturduğu marka değeri, genel olarak markanın imajına, müşterinin markaya olan bağlılığına ve markanın müşterinin ihtiyaçlarını karşılama düzeyine bağlı olmaktadır (Capon vd., 2001:215). Keller’e (2000) göre “marka değeri” yüksek olan ürünlerin temel özellikleri şöyle sıralanmaktadır. Tüketicinin gerçekten istediği ve aradığı yararları fazlasıyla sunabilmesi, Markanın zamanla değişen tüketici isteklerini karşılayabilmesi, Markanın sunduğu kalite ile talep ettiği fiyat arasındaki ilişkinin müşteri gözünde inandırıcı olması, Markanın değer yaratma ile ilgili teklifinin


112

ve konumlandırmasının uygunluğu, Markanın güvenilir bir arkadaş gibi olması, Marka değeri yaratılmasında ve sürdürülmesinde bütünleşik pazarlama iletişiminin kullanımı, Markanın tüketiciler için ne ifade ettiğinin çok iyi anlaşılması, Marka değerinin ve bu değerdeki değişimlerin yakından izlenmesidir (Kavas, 2004:17).

3. ÜRÜNE YÖNELİK 2000’Lİ YILLARDA YAPILAN PAZARLAMA ARAŞTIRMALARI ÜZERİNE BİR İNCELEME 3.1.Araştırmanın Yöntem ve Metodolojisi

Bu araştırmanın amacı, pazarlama karması içerisinde önemli bir yere sahip ürün

araştırmaları ile ilgili (kullanım ve tutum araştırmaları, ürün ve ambalaj testleri, marka değeri araştırmaları vb.) uluslararası akademik dergilerde yer almış akademik çalışmaların incelenmesi ve ağırlıklı olarak ürüne ilgili hangi konuların ele alındığının belirlenmeye çalışılmasıdır.

Araştırma kapsamında; en güncel pazarlama araştırmalarının yer aldığı Journal of Marketing

Research ve Journal of Marketing isimli akademik yayınlar seçilmiş ve 2000-2011 yılları arasında ürüne yönelik pazarlama araştırmaları yayınları incelenmiştir. Bu araştırma, içerik analizi yöntemi kullanılarak gerçekleştirilmiş ve akademik çalışmalar nitelik olarak incelenmiştir. Araştırmada, çalışma materyali olarak belirlenen dergilerde içerik analizi tekniklerinden kategorisel analiz tekniği kullanılmış ve bulgular özetlenerek tablo halinde sunulmuştur. Dünyada pazarlama konusundaki güncel pazarlama araştırmalarının yer aldığı akademisyenler ve sektör profesyonelleri tarafından kabul görmüş pazarlama araştırmalarının yoğunluklu olarak yer aldığı hakemli dergi olmalarından ötürü, araştırmanın amacına uygun olarak Journal of Marketing ve JMR’de 2000 - 2011 yılları arasında yayınlanan tüm sayılar araştırmanın örneklemini oluşturmaktadır. Söz konusu dergilerde, pazarlama karması unsurları arasında yer alan ürün araştırmalarına yönelik yayınlanan 49 adet makale araştırmaların yayın yılları, yazarları, çalışmalarının orijinal isimlerinin, araştırma konu özetlerinin yer aldığı tablo şeklinde özetlenmiş ve tartışma ve sonuç bölümünde yorumlanmıştır.

Tablo 1. Ürüne Yönelik 2000’li yıllarda Gerçekleştirilen Pazarlama Araştırmaları

YAYIN YILI YAZARI ORGİNAL

MAKALE ADI ARAŞTIRMANIN KONUSU

2011

Sundar G Bharadwaj, Kapil R Tuli, and Andre Bonfrer

The Impact of Brand Quality on Shareholder Wealth

Çalışmada, hisse senetleri getirileri ve riskleri ile hisse senetlerinin marka değerlerinin işlem değerleri üzerindeki etkisi araştırılmaktadır.

2011 Tho D. Nguyen, Nigel J. Barrett, Kenneth E. Miller

Brand loyalty in emerging markets

Bu çalışmada, Tayland ve Vietnam’daki gelişmekte olan piyasalarda markanın hizmet kalitesine etkisi araştırılmakta, hizmet kalitesinin marka bilinirliliği ve marka sadakati yaratılması üzerine olumlu bir etkisi olduğu araştırma bulgularına göre yorumlanmaktadır.

2011

Robert Hinson, N.Owusu - Frimpong, Julius Dasah

Brands and service - quality perception

Banka hizmetlerinin hizmet kalitesinin, bankanın sahip olduğu marka değerine göre değerlendirilmesi ile ilgili gerçekleştirilen çalışmada, üniversite öğrencilerinin marka hakkında sahip olduğu bilgiler ve hizmet kalitesi ölçümlenmeye çalışılmıştır.

2011

Rebecca J Slotegraaf and Kwaku Atuahene-Gima

Product Development Team Stability and New Product Advantage: The Role of Decision-Making Processes

Yeni ürün geliştirme sürecinde, ürünün sahip olması gereken özelliklerinin (ürün farklılığı ve ürün çeşitliliği) tüketicinin satın alma davranışı üzerindeki etkisini ölçümlemeye yönelik gerçekleştirilen çalışmada çalışma sonuçlarına göre ürün stratejileri belirlenmeye çalışılmıştır.

2011 Lucia Malär, Harley Krohmer,

Emotional Brand Attachment and

Tüketicilerin markaları benlikleriyle ve kişisel özellikleri ile eşleştirip eşleştirmediği sorusu


113

Wayne D Hoyer, and Bettina Nyffenegger

Brand Personality: The Relative Importance of the Actual and the Ideal Self

üzerinde durulmaktadır. Pazarlama dünyasında en güncel trendin markaya bir kişilik vererek bireyin marka kişiliğini kendi kişiliği üzerinde yansıtmasına çalışıldığı üzerine çalışılmıştır.

2010 Carsten Baumgarth

brand orientation in the business-to-business sector

Çalışma, kurumsal marka oluşturma öncesinde bir model tasarlamak ve süreci bu model üzerinden geliştirmek ve test etmek üzerine kurulmuştur.

2010

William E. Baker, Donald Sciglimpaglia, Massoud Saghafi

Branding of post-purchase ancillary products and services

Firmalar ilk ürünü sattıktan sonra ürünü destekleyici yan ürünler ve destek ürünleri satma çabasına girerler. Bu yan ürünlerin aynı marka adıyla tüketiciye ulaşması satış arttırıcı çabalar içerisine girmektedir. Çalışmada mobil iletişim sektöründeki yan ürünlere olan talep incelenmekte ve istihdam edilebilir bir yöntem yaratılmaya çalışılmaktadır.

2010 Ruiliang Yan

Product brand differentiation and dual-channel store performances of a multi-channel retaile

Bu çalışmanın amacı, firmaların kendi karlarını maksimize etmek amacıyla en uygun marka stratejilerinin ve Pazar yapısının bulunabilmesi için (çok kanallı perakende mağazacılığı) gerekli marka değeri oluşturma stratejilerinin belirlenmesine yöneliktir.

2010 Kunter Gunasti and William T. Ross Jr

How and When Alphanumeric Brand Names Affect Consumer Preferences

Marka isimlerinin ürün tercihlerini etkileme noktasında, ürün konumlandırma ve pazar bölümlerinin belirlenmesi kararlarının alınmasını etkileten faktörler üzerinde yoğunlaşmaktadır.

2010

Marc Fischer, Franziska Völckner, and Henrik Sattler

How Important Are Brands? A Cross-Category, Cross-Country Study

Markanın ürün satışında ne kadar önemli olduğuna yönelik yapılacak pazarlama araştırmalarında kullanılacak BRIC modeline ilişkin 5700 tüketici üzerinde ampirik bir çalışma yapılmış ve ölçüm yöntemlerinin kavramsal bir çerçeveye oturtulmasına çalışılmaktadır.

2010

M. Berk Ataman, Harald J. Van Heerde, and Carl F. Mela

The Long-Term Effect of Marketing Strategy on Brand Sales

Marka Pazarlama stratejilerinin uzun dönemli etkilerini araştırmaya yönelik gerçekleştirilen çalışmada; özellikle ürünün fiyatı ve ilgili promosyonların pazarlama stratejilerini uzun vadede etkililiği yönünde araştırma yapılmış ve markaların uzun vadede marka bilinirliğinin pazarlama karmasının tüm elemanlarının etkin kullanımıyla gerçekleşeceği sonucuna varılmıştır.

2010

Michael Ahearne, Adam Rapp, Douglas E. Hughes, and Rupinder Jindal

Managing Sales Force Product Perceptions and Control Systems in the Success of New Product Introductions

Bu çalışma yeni ürün lansmanı sırasında yeni ürünün marka bilinirliğinin nasıl yaratılacağı ve sürecin nasıl yönetileceği üzerine yoğunlaşmaktadır. Yeni ürünlerin pazarlama riski göz önüne alındığında marka etkisi yaratılmasında satış personelinin rolü incelenmektedir.

2010 Y. Jackie Luan and K. Sudhir

Forecasting Marketing-Mix Responsiveness for New Products

Çalışmada, pazarlama karmasının yeni ürünün pazarlanmasında tahmini etkisini belirlemeye yönelik araştırmalar yapılmış ve pazarlama karma unsurlarının bir arada kullanımının yeni ürünün pazarda tutunmasına destekleyici olduğu sonucuna varılmıştır.

2010 C. Whan Park, Deborah J.

Brand Attachment and

Çalışmada iki kritik marka değeri olan marka bağlılığı ve marka değeri konularında deneysel


114

MacInnis, Joseph Priester, Andreas B. Eisingerich, and Dawn Iacobucci

Brand Attitude Strength: Conceptual and Empirical Differentiation of Two Critical Brand Equity Drivers

çalışmalar yapılmış ve iki değerin oluşturulmasına yönelik kavramsal çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır.

2010

Raphaëlle Lambert-Pandraud and Gilles Laurent

Why Do Older Consumers Buy Older Brands? The Role of Attachment and Declining Innovativeness.

Marka bağımlığının eski tüketiciler üzerinde daha güçlü olduğu varsayımından hareketle, genç tüketicilerde marka bağımlığı yaratmanın güç olduğu ve sürekli yenilenen ve rekabet eden markalar arasında tercihin fiyata ve ürün çeşitliğine bağlı olduğu yönünde çıkarımlar yapılmıştır. Oysa olgun tüketicinin yıllardır sahip olduğu marka bilinci ve memnuniyeti yenilikten ve fiyat farkından etkilenmemektedir.

2009 Nina Diamond, John F. Sherry

American Girl and the Brand Gestalt: Closing the Loop on Sociocultural Branding Research

Makale, sosyo-kültürel marka araştırması üzerinde yoğunlaşmakta ve Amerikan genç kızlarından seçilmiş bir örneklem grubunun duygusal markalaşma üzerinde tam ve bütünsel bir yaklaşım oluşması yönünde yapılan araştırmaları kapsamaktadır.

2009

Felicitas M Morhart, Walter Herzog, and Torsten Tomczak

Brand-Specific Leadership: Turning Employees into Brand Champions

Çalışma markaya özgü dönüşümsel liderlik davranışının öğrenilebilinirliği üzerinde marka yöneticileri üzerinde yapılan çalışmayı kapsamaktadır. Yöneticilerin marka oluşturma çabaları ve liderlik yaklaşımlarının bu çabalara etkisi araştırma konusu içinde ele alınmaktadır.

2009

Hope Jensen Schau,Albert M. Muñiz Jr, 3Eric J. Arnould

How Brand Community Practices Create Value

Markaların diğer alt gruplarında, yan ürünlerde marka değeri oluşturulmasına yönelik stratejik kararların incelendiği çalışmada pazarlama karması unsurlarından özellikle tutundurma ve ürün fiyatının markanın alt ürünlerinin bilinirliğinde etkili olduğu tartışılmaktadır.

2008 Ulrich R Orth and Keven Malkewitz

Package Design and Consumer Brand Impressions.

Bu çalışmada istenilen tüketici tepkilerine ulaşmak için paket tasarımları yapılırken, seçilirken yada değiştirilirken yöneticilere yardımcı ampirik kuralları geliştirmek üzerine çalışma yapılmıştır. Yapılan ambalaj ve paket tasarımlarının tüketicilerin zihninde ürün algılaması ve satın alma davranışı üzerindeki etkisi belirlenmeye çalışılmıştır.

2008 Scott A Thompson and Rajiv K Sinha

Brand Communities and New Product Adoption:The Influence and Limits of Oppositional Loyalty

Yazarlar şirketin yeni ürününün pazarda kabul görmesi ve marka bilinirliğinin yaratılması amacıyla oluşturulacak Kurumsal stratejilerinin etkilerinin belirlenmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirmişlerdir.

2006 Traci May-Plumlee, Trevor J. Little

Proactive product development integrating consumer requirements

Çalışma, hazır giyim işletmelerinde önem kazanmaya başlayan etkin ürün geliştirme sürecini tanımlamaktadır. Araştırma, hazır giyim sektöründe ürün geliştirmeyi piyasaya yönelik biçimlendirmiş ve tüketici satın alma kararını tüketici istekleri ile entegre ederek proaktif ürün geliştirme (PPDICR) modeli ile bütünleştirmiştir.


115

2006

Jeen-Su Lim, Thomas W. Sharkey, John H. Heinrichs

Strategic impact of new product development on export involvement

İhracat stratejisini rekabet avantajına ulaşmak ve devam ettirmek aracı olarak algılayan işletmeler için yeni ürün geliştirmede zamanın önemini değerlendiren çalışmada, ihracat seviyesini artırma peşinde koşan işletmeler için hızlı yeni ürün geliştirme kapasitesini artırması gerektiği ileri sürülmektedir.

2006

Craig J. Thompson, Aric Rindfleisch, & Zeynep Arsel

Emotional Branding and the Strategic Value of the Doppelgänger Brand Image

Duygusal markalama stratejilerinin eş marka imajının ortaya çıkmasında yardımcı olacağını tartışılan çalışmada, eş marka imajının duygusal markalamanın güvenirliğini vurgulamakta ve böylece tüketicilere sunulan marka değerini tespit etmektir.

2006 Tülin Erdem, Joffre Swait, & Ana Valenzuela

Brands as Signals: A Cross-Country Validation Study

Çalışma, marka değerinin ekonomik açıdan bilgilendirmesi, farklı kültürel boyutları temsil eden ülkelerde tüketicilerin marka seçimini ne ölçüde açıkladığını denemiştir. Bu ampirik Yazarlar çalışmada, portakal suyu ve bilgisayar üzerinde Brezilya, Almanya, Hindistan, Japonya, İspanyol, Türkiye ve ABD’den katılımcılar üzerinde araştırma yapmışlar ve ülkeler arası markanın ürün konumlarında sinyaller rolünü ortaya koymuşlardır.

2005

Debora Vıana Thompson, Rebecca W. Hamilton, Roland T. Rust

Feature Fatigue: When Product Capabilities Become Too Much of a Good Thing

Tüketicilerin ürünleri değerlendirirken, tüketicilerin nasıl işlevsellik ve kullanım kolaylığı için birbiriyle rekabet edici ihtiyaçları dengeleştirdiği incelenmiştir. Ürünün iki ayırt edici boyutlarının (ürünün algılanan kapasitesi ve algılanan kullanılabilirliği) ilave ürün özelliklerine etkisi ölçülmüş. Bununla beraber ürünü kullanım öncesi ve sonrası tüketicilerin beklentileri ve tatmin seviyeleri ölçülmüştür.

2005 Nada Nasr Bechwati Wendy Schneier Siegal

The Impact of the Prechoice Process onProduct Returns

Ürünün iadesi temelinde bulunan mekanizmaların anlamasında araştırmacılara yardımcı olmakta ve satın alma kararında tüketicilerin tercihleri ve ürüne bağlılıkları gibi faktörler incelenecektir.

2005 Ho Yin Wong, Bill Merrilees

A brand orientation typology for SMEs: a case research approach

Çalışma, KOBİ’lerde markalama stratejilerinin rolünü tartışmaktadır. Geliştirilen marka stratejisi modeli, marka bariyerleri, marka farklılığı, marka oryantasyonu ve marka-pazarlama performansı arasındaki bağlantıları dikkate alarak gerçekleştirilmiştir.

2005 Joseph A. Cote, Siew Meng Leong Bernd Schmit

Building strong brands in Asia: selecting the visual components of image to maximize brand strength

Asya özellikle Çin ve Singapur markalarının, kalite imajlarını artırma çabası; markalamada görsel unsurların önemi; kalite, tanım, feng shui, tasarım algılamaları; üzerinde tartışmalar çalışmanın kapsamını oluşturmaktadır.

2005

Elena Delgado-Ballester and Jose´ Luis Munuera-Alema´n

Does brand trust matter to brand equity?

Çalışmanın amacı, marka değerinin gelişmesinde, markaya güvenin önemini analiz etmektir. Bununla birlikte, markaya güvenin içinde yerleştiği ilişkisel ağı incelemektir. Markaya güven, markaya sadakat, geçmiş deneyim ve tatmin sağlama arasındaki bağlantı tartışılmaktadır.

2005 Luk Warlop, S. Ratneshwar Stijn M.J. van Osselaer

Distinctive brand cues and memory for

Tüketicinin marka bilinirliliği açısından deneysel öğrenmeyi araştıran çalışmada Üç zevk-testi çalışmalar serisinde ayırt edici marka isimleri ve


116

product consumption experiences

ambalajlamanın, ürünler arasında esas kalite farklılıklarını, öğrenmeyi kolaylaştırıp kolaylaştırmadığı incelenmiştir.

2004 Bharat N. Anand And Ron Shachar

Brands as Beacons: A New Source of Loyalty to Multiproduct Firms

Şirketin ürün portföyünün, şirketin her bir ürünü üzerinde, tüketicilerin satın alma kararlarını etkilediğini ispatlayan çalışma, tüketicilerin kendi beklenti ve tercihlerine cevap vermezse bile geniş ürün portföyü olan şirketlerin ürünlerine bağımlı olduğu gerçeğini savunmaktadır.

2004 Jill Kleinand Niraj Dawar

Corporate social responsibility and consumers' attributions and brand evaluations in a product–harm crisis

Çalışmada, pazarlamada özellikle tüketicilerin marka ve ürün değerlemesinde Ortak Sosyal Sorumluluğun (CSR) önemi ve etkisi, halo etkileri tartışılmıştır. Tüketiciler bir ürünü tercih ederken ortak sorumluluk paralelinde tercih yapmaktadırlar.

2003 Insik Jeong

A cross-national study of the relationship between international diversification and new product performance

Çalışmada, çok uluslu genişlemenin ürününü yeniden düzenlenmesi ve performansı üzerinde etkisi, şirket büyüklüğüne bağlı olarak uluslararası çeşitlendirme ve performans arasındaki bağlantı tartışılmıştır. Araştırmada Çinli ve Amerikanlı şirketiler için uluslararası pazarların taşıdığı önem ve yeni ürün performansı ülkeden ülkeye değiştiğini göstermektedir.

2003 K. Sivakumar, Cheryl Nakata

Designing global new product teams: Optimizing the effects of national culture on new product development

Yurt dışında faaliyette bulunan şirketler yerel personel yanında farklı ülkelerden personel getirmektedir ve Global Yeni Ürün Takımları (GNPT) olarak adlandırılan bu grupların hem sakıncaları, hem de yararları bulunmaktadır. Çalışma, ürün geliştirme çıktılarının olumlu olması için milli kültür etkilerinin nasıl optimize edilmesi üzerinde tartışmaktadır.

2003 Bolton, Lisa E.

Stickier Priors: The Effects of Nonanalytic Versus Analytic Thinking in New Product Forecasting.

Çalışmanın sonuçları, ürünün tüketiciler tarafından değerlendirilmesinde ve yargılarının alınmasında analitik olmayan süreçlerin geçerli olmasını ve çekici etkilerin farkında olunması gerekliliğini ortaya koymaktadır.

2003 Steve Hoeffler

Measuring Preferences for Really New Products

Araştırmanın amacı, pazara giren yeni ürünlerin ölçme tercihlerini iyileştirmektir. Tüketicilerin yeni ürünlerin faydalı olup olmayacağın değerlendirirken, belirsizlik yaşamakta olduğunu ve bu belirsizlik ile mücadele etmede tüketicilerin kullandıkları bazı tekniklerin doğruluk derecelerinin düşük veya yüksek olduğu sonucu ede edilmiştir.

2003 Morrin, Maureen Ratneshwar, S.

Does It Make Sense to Use Scents to Enhance Brand Memory?

Yazarlar, markayı hatırlanması ve tanıtılması üzerinde kokusunun etkisini araştırmışlar. Kokunun ürün kategorisi ile uyumlu olup olmadığı ve marka hatırlatmasının genişliği üzerindeki etkileri açıklanmaya çalışılmıştır.

2003 Gary Davies and Rosa Chun

The Use of Metaphor in the Exploration of the Brand Concept

Araştırma ve pazarlamada marka kavramı açısından mecazın kullanımı tartışılmıştır. Çalışma, damgayı (mark) farklılaştırma olarak marka, insan olarak marka ve varlık olarak marka gibi üç mecaz kök olarak ele alınmış ve üzerinde


117

tartışmıştır.

2002 Dahl, Darren W. Moreau, Page

The Influence and Value of Analogical Thinking During New Product Ideation.

Çalışma, benzer düşünmenin, yeni ürün geliştirme sürecinde fikir üretme aşamasının etkisini üç ampirik çalışma ile incelemiştir. Sonuç olarak, ürün tasarımının orijinalliği, benzer transfer, benzeşim türleri, kullanılan benzeşimler, dış mükemmelliklerin varlığından etkilendiği ortaya konmuştur.

2002

Roehm, Michelle L. Pullins, Ellen Bolman Roehm Jr., Harper A.

Designing Loyalty-Building Programs for Packaged Goods Brands

Yazarlar, markaya bağımlı tüketicilerin yer aldığı programların ambalajlanmış ürün markalarına karşı etkilerini araştırmışlar. Bulgular, bu programlarda önerilen teşviklerin marka bağlılığı yaratmada programın çok başarılı olmamasına karşın etkili olduğu sonucuna varılmıştır.

2002 Lemon, Katherine N. Nowlis, Stephen M.

Developing Synergies Between Promotions and Brands in Different Price-Quality Tiers

Araştırmada, promosyon faaliyetlerinin sunduğu marka özellikleri ve promosyon faaliyetleri arasındaki sinerjiler tartışılmıştır. Özellikle yazarlar, ürünün özelliklerinin gösterildiği reklamlar ve fiyat tutundurmaları arasındaki etkileşimleri incelemiştir.

2002 Srini S. Srinivasan, Brian D. Till

Evaluation of search, experience and credence attributes: role of brand name and product trial

Tüketicilerin araştırma, deneyim ve güven niteliklerini değerlemesini biçimlendirirken, marka isminin ve güvenilirliliğinin önemi araştırılmıştır. Marka isminin bilinirliliğinin tüketicilerin algılama ve güven faktörlerini artıracağı sonucuna varılmıştır.

2001

Moreau, C. Page Lehmann, Donald R. Markman, Arthur B.

Entrenched Knowledge Structures and Consumer Response to New Products

Çalışmada yeni ürün hakkında bilgi ve onun benimseme arasındaki karışık bağlantı üzerinde durulmuştur.

2001 Putsis Jr., William P. Bayus, Barry L.

An Empirical Analysis of Firms' Product Decisions.

Çalışma, 1981-92 yılları arasında kişisel bilgisayar sanayisinde şirketin ürün kararlarının betimsel bir modelini sunmaktadır.

2001 Klink, Richard R.Smith, Daniel C.

Threats to the External Validity of Brand Extension Research.

Tüketici bilgi süreci ve ürünün kabul edilebilirlik kuramlarından yola çıkarak, yazarlar önceki araştırmalar ve piyasa araştırma arasındaki tutarsızlıkları açıklayabilecek bulgular üzerinde tartışmaktadırlar.

2000 Corstjens, Marcel Building Store Loyalty Through Store Brands.

Çalışmada yazarlar, oyun kuramı analizi ile mağazaya ve ürüne bağlılık yaratmada mağazanın adının ve markaların rolünü araştırmıştırlar. Mağazanın kaliteli ürünleri ve markaları mağaza farklılaştırma, mağazaya bağlılık ve mağaza karlılığında perakendeciler tarafından kullanılabilir.

2000 George S. Low Charles W. Lamb Jr

The measurement and dimensionality of brand associations

Markanın üç boyutunun (marka imajı, marka davranışı ve algılanan kalite) kavramsallaşmasını ampirik olarak test edildiği çalışmada; Marka imajı tutanağının etkinliği tasdik edilmiş ve marka çağrışımlarının, markadan markaya ve üründen ürüne değiştiği sonucuna varılmıştır.

2000 Krishnan, Trichy V. Bass, Frank M. Kumar, V.

Impact of a Late Entrant on the Diffusion of a New

Çalışmada yazarlar, pazara nüfus etmede marka stratejilerinin geliştirilmesi gerektiğini öne sürmüşler ve bu doğrultuda model sunmuşlar ve yönetim kuralı olarak kullanımını göstermişler.


118

Product/Service

2000 Tiger Li S. Tamer Cavusgil

Decomposing the effects of market knowledge competence in new product export

Çalışmada, yeni üretim teknikleri kullanılarak ürün ihraç etmede Piyasa Bilgi Yeterliliği’nin (MKC) çok boyutlu çerçevesi sunulmuştur. MKC’nin çok boyutlu modelinin avantajları tartışılmıştır.

4. Tartışma ve Sonuç Genel olarak tablodaki veriler ışığında, Journal of Marketing ve JMR’de 2000 - 2011 yılları

arasında yayınlanan içerik analizi yöntemiyle incelenen çalışmalarda, ürün araştırmalarında tüketicilerde satın alma isteği ve ihtiyacı uyandıracak yeni ürün geliştirilmesi ve süreçleri, ürün farklılaştırması ve marka bilinilirliği ve marka değeri gibi konular ağırlıklı olarak ele alındığı görülmektedir. Ürün araştırmaları ile ilgili marka konusunda yapılan çalışmalarda markanın işletme imajına etkisi, markanın tüketiciler tarafından algılanma şekilleri, marka değeri ve marka bilinilirliğinin ölçümlenmesi, marka stratejilerinin ürünün satın almada etkisinin ölçümlenmesi, pazarlama araştırmalarının temel konularını oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra tüketicilerde marka bilinilirliği açısından ampirik öğrenme çalışmaları, marka bağımlılığının oluşumunda ambalajlamanın etkisi, ambalajlı ürünlerin tüketicilerin satın alma davranışı üzerindeki etkisinin belirlenmesine yönelik araştırmalar söz konusu yıllarda yapılan çalışmaların araştırma konularını oluşturmaktadır. Yapılan niteliksel analizler sonucunda, tüketicilerin satın alma davranışını ürün ve hizmetlerin markasına yükledikleri çeşitli anlamlar doğrultusunda gerçekleştirdikleri görülmektedir. Tüketicinin demografik, psikolojik ve sosyolojik faktörlerin etkisiyle satın alma karar süreci ve marka tercihleri farklı şekillerde etkilenmektedir. Her bir faktör tüketici üzerinde bir etki yaratmakta ve marka tercihinin gelişimine katkıda bulunmaktadır. Ayrıca, çalışmada bir diğer önemli nokta, tüketicilerin ürüne yönelik marka tercihlerinde rekabet ve marka analizine yönelik araştırmalar yaptığı, markanın hangi özellikleri ile ön plana çıktığını ve hangi markalarla yakın konumda olduğunu saptamak için konumlandırma araştırmaları yaptığı ve marka terciğini bu doğrultuda şekillendirdiğidir. Pazarlama araştırmalarında ürünün marka ile ilgili boyutunda, marka değeri yaratılmasına ilişkin bileşenlerin ağırlıklı kullanıldığı görülmektedir. Araştırmalarda, marka değeri marka bilgisi ve markaya karşı tüketici tutum ve davranışları olmak üzere iki boyutta ele alınmış ve markadan haberdar olma, tüketicinin hafızasında markanın rakiplerle karşılaştırmalı olarak yer alması, marka kimlikleri olarak nitelendirilen, işaret, logo, söz vb. işlevlerini nasıl başarıyla gerçekleştirdikleriyle ilgili olarak değerlendirilmektedir. Bunun dışında yapılan çalışmalar incelendiğinde; marka bilinirliği, marka tanınırlığı ve marka hatırlanma başarımını ile ilgili olarak marka tanınırlığı, markaya dair bir ipucu verildiğinde tüketicinin önceki bilgilerini kullanma yeteneği ile ilgili olup; tüketicinin markayı diğer markalardan ayırt edebilme yetenekleri belirlemeye yönelik çalışmalar yapıldığı gözlenmiştir. İncelenen çalışmalarda marka bilinirliğinin tüketici satın alma sürecinde önemli bir rol oynadığı ve tüketici belleğine kazınmış markaların satın alma sürecinde tüketici tarafından daha yoğun olarak tercih edildiği yapılan araştırmalarla da kanıtlanmıştır.

Sonuç olarak, 2000-2011 yılları arasında, pazarlama karması unsurları arasında yer alan

ürüne dayalı pazarlama araştırmalarının temelinde tüketicinin markaya olan genel bakışı ve eğilimini anlamaya yönelik olarak markaya yönelik tutumlarının ağırlık kazandığı gözlenmektedir. Markaya yönelik tutumlar ürünle ilgili nitelikler, işlevsel ve deneyime dayalı yararlar hakkındaki inançlarla ve algılanan kalitesiyle ilgili olabildiği gibi, genel anlamda hafızada tutulan markanın değerlendirilmesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırma kapsamında incelenen yayınlar markaya yönelik bu tutumların tüketicinin markaya karşı olan davranışının temelini oluşturduğunu göstermektedir. Markaya karşı oluşmuş olan olumlu tutum satın alma davranışında markanın tercih edilmesi noktasında önem kazanmaktadır. Tüketicinin markaya karşı olumlu tutumlar yaratarak eyleme geçirilmesi, marka bilgisinin (marka bilinirliği ve marka imajı) tüketiciye iyi bir şekilde ulaştırılmasıyla sağlanmaktadır. Bunların birleşimiyle güçlü bir marka değeri ortaya çıkmaktadır.

KAYNAKÇA


119

1. ALBAYRAK, M. (2000) . Pazarlama Araştırmalarının Tanımı, Kapsamı, Çeşitleri, Yararları, Pazarlama Dünyası, 14. 2. ATAMAN, M.B. HARALD J. VAN H., CARL F . M. (2010). “The Long-Term Effect of Marketing Strategy on Brand Sales.” Journal of Marketing Research: Vol. 47, No. 5, pp. 866-882. 3. BASS, M. (1993). “The Future of Research in Marketing: Marketing Science”, Journal of Marketing Research, vol.30, February, ss. 1-6. 4. BHARADWAJ, S. G. Kapil R. T. and Andre.B. (2011), "The Impact of Brand Quality on Shareholder ´Wealth," Journal of Marketing, 75 (5), 88-104. 5. COP, R.; BEKMEZCİ, M. (2005). “Marka ve Bilinirliliği Yüksek Markalı Çamaşır Deterjanı Üzerine Bir Uygulama”, Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı:1, s.66-83. 6. DEDEOĞLU, A. Ö. (2002). “Tüketici Davranışları Alanında Kalitatif Araştırmaların Önemi ve Multidisipliner Yaklaşımlar”, DEÜ İ.İ.B.F. Dergisi, no.2. 7. DEDEOĞLU, A.Ö. (2001). Pazarlama Bilimindeki Gelişmeler Işığında İnternet Ortamında Pazarlama ve Tüketici Tutumları Araştırması, DEÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir. 8. DELGADO, B, E, ALEMAN, L.J. (2001). “Brand Trust in the Context of Consumer Loyalty,” European Journal of Marketing, 35 (11/12). 9. DİAMOND, N, SHERRY, J.F. (2009). “American Girl and the Brand Gestalt: Closing the Loop on Sociocultural Branding Research”, Journal of Marketing, Volume 73, Number 3, May. 10. ERDEM, T, J, ANA. V. (2006), “Brands as Signals: A Cross-. Country Validation Study,” Journal of Marketing, 70 (1), 11. ERDOĞAN, E. (2001).“Pazar Araştırmalarının Gelişimi”, Strateji Mori Araştırma, ss.4-7. 12. GIBSON, L. (2000). “Quo Vadis, Marketing Research?”, Marketing Research, Spring, ss. 36-41. 13. HİNSON,R. N. Owusu-F., Dasah,J. (2011). "Brands and service-quality perception", Marketing Intelligence & Planning, Vol. 29 Iss: 3. 14. HUGHES, D.E. (2010). “Energizing the Reseller’s Sales Force: The Power of Brand Identification,” Journal of Marketing, 74 (4), 81-96. 15. HUNT, S. D.(1994). “Our ThinkingMarketing: Our Dicipline, Our Practice, Our Methods”, European Journal of Marketing, vol.28,no.3, ss. 13-25. 16. JOSEPH A. C, SİEW M, Schmi, L. B. (2005). “Building strong brands in Asian: Selecting the visual components of image to maximize brand strength”. International Journal of Research in Marketing, 20(4). 17. KAYALI C.A, YERELİ A, SOYSAL M, TERİM B. (2004). “Marka Değerinin Firmaların Piyasa Değeri ve Finansal Performansları Üzerindeki Etkileri”, 8. Ulusal Finans Sempozyumu, 27-28 Ekim, İstanbul. s.180-195. 18. KAVAS, A. (2004). “Marka Değeri Yaratma”, Pazarlama ve İletişim Kültürü Dergisi, Cilt:3, Sayı:8, s.16-25. 19. KELLER, K. L. (2000). “The Brand Equity Report Card”, Harvard Business Review, Ocak-Şubat, s.147-157. 20. KUNTER G,WİLLİAM T. ROSS Jr. (2010).” How and When Alphanumeric Brand Names Affect Consumer Preferences”. Journal of Marketing Research - 47 (6) – 2010. 21. KURTULUŞ K.(2004).Pazarlama Araştırmaları, Literatür Yayıncılık, 7. baskı. 2004. 22. LASSAR, W, MITTAL B, SHARMA, A. (1995). “Measuring Customer- Based Brand Equity”, Journal of Consumer Marketing, Vol:12, No:4, s.11-19. 23. LEVERICK, F, Dale L, Dominic W, Margaret B. (1997). “The Role of IT in theReshaping of Marketing”, Journal of Marketing Practice: Applied Marketing Science, vol.3, no.2,ss. 87-106. 24. LAMBERT. R. LAURENT. P.G. (2010). “Why Do Older Consumers Buy Older Brands? The Role of Attachment and Declining Innovativeness” Journal of Marketing, Volume 74, Number 5, September 2010 View. 25. LUAN, Y.C, SUDHİR, K. (2010). “Brand Attachment and Brand Attitude Strength: Conceptual and Empirical Differentiation of Two Critical Brand Equity Drivers,” Journal of Marketing Research, Volume 47, Number 3, June. 26. MALHOTRA, Naresh K, Mark Peterson, SusanBardi Kleiser. (1999). “Marketing Research: A Stateof-the-Art Review and Directions for the Twenty-First Century”, Journal of the Academy of the Marketing Science, vol. 27, no.2, ss. 160-183. 27. MALHOTRA, N. K,Mark P. (2001).“Marketing Research in the New Millenium:Emerging Issues and Trends“, Marketing Intelligence and Planning 19/4, ss. 216. 28. MARANGOZ, M. (2007). Marka Değeri Algılamalarının marka Yayılmaya Etkileri, Ege Akademik Bakış Dergisi, İzmir.


120

29. MARC F. FRANZISKA V, HENRIK S. (2010). “How Important Are Brands? A Cross-Category, Cross-Country Study” Journal of Marketing Research: Vol. 47, No. 5, pp. 823-839. 30. MOOY, S. C, Henry S.J.(2002).“Managing Consumers’ Product Evaluations Through Direct Product Experience”, Journal of Product & Brand Management, Volume 11 Number 7. 31. MORHART, F.M. WALTER H, and TOMCZAK, T. (2009). “Brand-Specific Leadership: Turning Employees into Brand Champions”. Journal of Marketing, Volume 73, Number 5, September 32. NAKİP, M. (2005). Pazarlama Araştırmalarına Giriş, Seçkin Yayıncılık. 33. PARK, C.S,SRINIVASAN, V. (1994). “A survey-based method for measuring and understanding brand equity and its extendibility”, Journal of Marketing Research, Vol:31, No:2, s.271-288. 34. PERREAULT, Jr., William D.(1992). “The Shifting Paradigm in Marketing Research”, Journal of theAcademy of the Marketing Science, vol. 20, no.4,ss. 367-375. 35. TATLIDIL, R, OKTAY, M. (1992). Pazarlama Yönetimi, DEÜ Yayınları. İzmir. 36. THO D. N. J., Kenneth, M. (2011). "Brand loyalty in emerging markets", Marketing Intelligence & Planning, Vol. 29 Iss: 3, pp.222 37. THOMPSON, S and SİNHA, R.K. (2008), “Brand Communities and New Product Adoption: The Role of Oppositional Loyalty,” Journal of Marketing, 72(6). 38. THOMPSON, C. J., RINDFLEISCH,A and ARSEL.Z. (2006) “Emotional Branding and the Strategic Value of the Doppelgänger Brand Image”, Journal of Marketing, 1(January), 50-64. 39. THOMPSON, D. W. HAMILTON, ROLAND T. Rust .(2005). “Feature Fatigue: When Product CapabilitiesBecome Too Much of a Good Thing.” Journal of Marketing Research, Volume 42, Number 4, November. 40. TOKOL, T.(2002). “Pazarlama Araştırması”, 11. Baskı, Vipaş, Bursa. 41. ULRİCH R.O and MALKEWİTZ, K.(2008). “Holistic Package Design and Consumer Brand Impressions”, Journal of Marketing, Vol. 72, No. 3. 42. WHAN P, C. MACINNİS, D. J, P, EİSİNGERİCH, IACOBUCCİ, D. (2010). “Brand Attachment and Brand Attitude Strength: Conceptual and Empirical Differentiation of Two Critical Brand Equity Drivers”, Journal of Marketing, Volume 74, Number 6, November. 43. WILSON, A, Nial, L. (2003). “Internet Based Marketing Research: A Serious Alternative toTraditional Research Methods?”, Marketing Intelligence and Planning 21/2, ss. 79-84. 44. WONG, H.Y, MERRİLEES, B. (2005). “A brand orientation typology for SMEs: a case research approach”. Journal of Product & Brand Management, 14(3), 155-16. 45. YILDIRIM, A, Şimşek, H. (2003).Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, 3. Baskı, Seçkin Yayınevi, Ankara. 46. ZACHERT, M.J. ve Williams, R.V. (1996). Marketing Measures For İnformation Services. Special Libraries, 77(2), 61-70. 47. ZINELDIN, M. (2000). “Beyond Relationship Marketing: Technologicalship Marketing”, Marketing Intelligence and Planning, vol.18, no.1,ss. 9-23. 48. American Marketing Association. (2004). “What are the definitions of marketing and marketing research?” http://www.marketingpower.com/content4620.php. 49. Kullanım ve Tutum Araştırmaları Nedir? 14 Şubat 2012 tarihinde http://www.gfk.com/gfkturkiye/research_types/qualitative_research/qualitative_research_areas/usage_and_attitude_research/index.tr.html‘den alındı 50. Paket ve ambalaj testleri hakkında bilgiler. 30 Ocak 2012 tarihinde http://betaarastirma.com/documents/paket_ddsim_ve_ambalaj_testleri.html


121

GÜVEN VE ÖRGÜTSEL ANLAMI

Mine HALİS Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi. SBE.

[email protected]

ÖZET

Güven kavramı örgüt bilimciler tarafından özellikle son dönemlerde sık sık tartışılmaktadır. Bu durum organizasyonların yönetim biçimlerinin dolayısıyla da yöneticilerin düşüncelerinin değişmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Geleneksel yönetim biçiminin bürokratik ve resmi nitelikteki düzenlemeleri yerini, daha fazla işbirliği ve eşgüdüme önem vererek sorumlulukların paylaşılmasını öngören, işgörenleri karar alma sürecine dâhil eden modern yönetim anlayışına bırakmıştır.Güven, birçok sosyal bilim disiplinlerince kişiler arası ve grup içi ilişkilerin birincil nitelikteki bir özelliği gibi kabul edilmektedir. Güven, işbirliği ile kişiler arası ve grup dayanışması üzerindeki etkisi ve örgüt içi yapının oluşmasını kolaylaştırması nedeniyle organizasyonlarda iş görmeyi mümkün kılan bir unsurdur. Örgütsel yapı, formal rol ilişkileri ya da görev karakteristikleri gibi güven ve örgütsel özellikler arasındaki bağ, sistematik olarak son zamanlarda incelenmeye başlanmıştır. Bilim adamları güven olgusunun örgütsel alandaki etkisini iki biçimde ele almışlardır. İlki, güvenin işbirliğine dayalı etkili ilişkilerin oluşmasında önemli bir faktör olduğu noktası iken, ikincisi güven olgusunun örgütsel prosedür ve aktivitelerin onaylanmasında etkili olduğu noktasıdır.

1. GİRİŞ

Örgütsel davranış, geniş anlamda, karmaşık sosyal sistemler olarak örgütleri inceler. Psikolojik açıdan, örgütsel davranış teorisi, hem bireysel hem de toplumsal olarak örgütsel yapılarda insan davranışlarının öncüllerini ve sonuçlarını konu alır. Başlangıcından itibaren temel konusu örgüt içi işbirliği, koordinasyon ve kontrolü belirleyen etkenlerdir. Son beş yılda, böyle süreçlerde güvenin rolüyle ilgili sosyal bilimciler arasında büyük bir ilgi baş göstermiştir. Bu ilgi patlaması ve ortaya çıkan güven teorisi ile bariz birçok örgütsel problemlere çözüm üretme arasında da bir paralellik gözlenmiştir.

Bu yoğun ilgi ve faaliyete rağmen, hızla artan literatür veya güven hakkındaki psikolojik

literatüre ilişkin değerlendirme çabaları azdır. Bu çalışmanın temel amacı, dolayısıyla örgütlerde güvenin işlevi ve doğasına dair yeni bakışların ve önde gelen konuların bazılarını incelemektir. Öncelikle, güvenin kavramsal çerçevesinin oluşturulmasındaki gelişmeyle, çağdaş örgütsel araştırmalarda bulunan kimi daha etkin güven biçimleri özetlenecek, ikincisi, kurumlarda güvenin öncülleri ve sonuçlarına dair son çalışmalardan söz edilecek ve son olarak da örgüt içinde güvenin engelleri tartışılacaktır.

Sosyal bilimciler önemli çabalar sarf ederek güvenin tanımlanması problemine dikkat

çekmelerine rağmen, henüz güven kavramı ile ilgili olarak özlü ve evrensel kabul görmüş bir tanıma ulaşılabilmiş değildir. Bunun bir sonucu olarak güven kavramı, farklı ve her zaman bir diğeriyle uyumlu olmayan tarzlarda, örgütsel araştırmalara konu olmuştur. Güvene ilişkin anlamlar yelpazesinin bir tarafında, güvenin sosyal ve ahlaki yönlerine ışık tutan kavramlar vardır. Örneğin; Hosmer (1995:399) güveni, “…… Beklentisi” olarak… Ahlaki kabul edilen davranış- yani ahlaki ilkelere dayanan doğru karar ve eylemler olarak niteler”. Yelpazenin diğer tarafında örgütsel yapıda, güvenin stratejik ve pazarlık boyutunu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla güven, beklenen işbirliği olarak ahlaki değil, örgütsel tutumlarla ilgilidir. Bu farklı bakış açılarına rağmen, temel unsur, güvenin temelde psikolojik bir durum olduğudur.

Lewis ve Weigert (1985) güveni; herkesin, istenen ve sorumlu bir şekilde davranacağı

beklentisiyle risk alma olarak ya da “bir diğerinin, ötekinden gelecekte faydalı, olumlu veya hiç olmazsa birinin çıkarına zarar vermeyeceği beklentisi, zannı ve olasılığı” olarak tarif eder.

Diğer önemli tanımlar, insanların ve sosyal sistemin içinde bulunduğu tutum olarak nitelerler

(Luhmenn, 1988: 164-165). Güveni “insanların birbirlerine, içinde yaşadıkları kuruluş ve kurumlara, yaşam tarzlarını oluşturan doğal ve ahlaki düzene dair toplumsal olarak öğrenilen ve toplumsal kabul gören beklentiler”dir. Zihinsel çağrışımlarına rağmen, güveni daha karmaşık, çok yönlü etkin kısımlardan oluşan psikolojik bir süreç olarak görmekte mümkündür. Güveni bilimsel modellerle ifade


122

mümkün olabilir ancak bunun güven olgusunu anlamakta tek başına yeterli olmadığını söylemek gerekir. Çünkü güven, “kültürel anlamlardan, duygusal yanıtlardan ve toplumsal ilişkilerden oluşur; insan sadece güveni düşünmez… aynı zamanda yaşar…”

Çeşitli örgütsel araştırmalar, güveni kişinin seçtiği davranış olarak kavramsallaştırmanın

yararlı olacağını ileri sürerler. Bunun nedeni davranışın gözlenebilir oluşu, teorik ve deneysel çalışmalara konu olabilmesidir (March, 1994). Burada iki önemli seçenek vardır. Birinci seçenek, nispeten mantıklı olan hesaplanabilir güven; diğeri, daha çok sosyal ve göreceli olan ve güven açmazının altında yatan seçenektir.

Bu bakış açısı, büyük ölçüde sosyolojik, ekonomik ve politik teoriden alınan ve muhtemelen

en önemli olan kavramsal çerçevedir. Rasyonel tercihin seçimi perspektifinden bakıldığında, güvene ilişkin karar, diğer riskli seçeneklere ve bireylerin mantıksal ve etkili seçimlerde bulunmasına dayanır (faydalarını maksimize etmek veya yaptıkları işlerde kayıplarını en aza indirmek gibi.). Güven için iki temel özellikten bahsedilebilir. Birincisi, “birinin diğerine güvenmesini mümkün kılan bilgi”, diğeri ise “güvenilen kişinin güvene layık olacağına olan inanç”tır. Ona göre ilişki karşıdakinin çıkarlarına da uygunsa ona güvenilebilir. “Uygun zaman ve yerde” (Hardin, 1992:153) Bu, başkasının menfaatini ve ona duyulan güvenle kendi menfaatini kapsayacağını anlamaktan geçer. ” Eğer bireyin menfaatim, karşıdaki bireyin beklentilerini karşılamada onu motive ediyorsa birey kendisine güven konusunda daha rahat teminat verebilir” (Hardin 1991).

Bu sınırlılıklarına rağmen bazı uzmanlar örgütsel güven teorisinin güvenle ilgili sosyal ve

ilişkisel temelde ele alınmasını önerirler. (Mayer, 1995). Bunlara göre güven sadece hesaplamalara yönelik değil, aynı zamanda diğer insanlara ve topluma yönelik olarak da ele alınmalıdır. Bunun ilki, sosyolojik teoridir. Bu, güvenin, yönetim ve ağ sistemleriyle kurum içinde ve kurumlar arasında ortaya çıkışını etkileyen ilişkilerin gelişmesidir. Son zamanlardaki psikolojik araştırmalar, ilişkisel güvenin bilişsel, güdüsel ve etkin temellerine yöneliktir. Diğer sistematik ağlarla, ilişkisel güvenin doğası, belirleyicileri ve sonuçlarının sosyal kimlik veya grup-modeline dayanan teoriler geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu modellerin ortak özeliği, güveni yöneten kişisel ilgileri kimlik ihtiyaçlarıyla, güven, tanıma ve seçimle ilgili saf araçsal güdülerden ziyade sosyal güdülere vurgu yapmasıdır.

2. ÖRGÜTLERDE GÜVENİN TEMELLERİ

Örgütlerde güvenin temellerini tanımlama konusunda yapılmış çok çeşitli ve önemli teoriler ve araştırmalar vardır. (Creat ve Miles 1996). Bu araştırmalar güvenin oluşmasını destekleyen koşulları, diğer insanların güvenirliklerine ilişkin bireysel beklentilerini etkileyen psikolojik sosyal ve örgütsel faktörleri içermekte olup kişinin diğerine inanması ve birbirlerine güvenli davranışla etkileşimde bulunmasını kapsar.

Yine bazı araştırmalar güven duyma ve güvene dayalı etkileşimin çoğunlukla tarihsel

süreçlere bağlı olduğunu göstermiştir. Güven ilişkisi, ilişkinin toplam seyrine göre artar veya eksilir. Bu açıdan tarihsel etkileşimler karar veren kişiye, diğerinin yaradılışı, niyetleri, amaçlarıyla gelecekteki davranışları hakkında tahmin yürütme imkânı sunar. Güvenin zaman içinde değiştiğini gösteren bulgular önemli bir yere sahiptir. Mesela karşılıklı alışveriş ve benzeri etkileşimler güveni artırırken, etkileşimin yokluğu güveni azaltır (Uzzi, 1997:48).

Diğer çalışanlar üzerinde etkili olan, örgütte bulunan güvenilir bir kimse ile ilgili güvendir.

Örgüt üyeliğinin güven üzerinde etkisinin birkaç sebebi vardır. Birincisi, paylaşılan üyelik, kişilerin etkileşimleriyle “kişisel bilgiye duyulan ihtiyacı ve karşılıklı müzakere maliyetlerini ortadan kaldıran, düşük riskli, kişiler arası güvenin sınırlarını belirleyen kurallardır” ve bu kurallar hem güveni önler hem de olumsuzluklara karşı zararın telafisini sağlar. Kategorileşme ve grup içi peşin yargılardan dolayı kişiler diğer grup üyelerini dürüst, işbirliğine açık ve güvenir bulurlar. Bunun bir sonucu olarak ta bireyler, kendileriyle aynı kategoride olanları, aynı sınıfın mensubu olma duygusuyla, gruptaki kişilere bağlı olmayan bir tasnifle tüm gruba güven duyarlar. Bu durum daha çok sosyolojik anlamda bir cemaat yapısına sahip olan gruplar ve organizasyonlarda görülmektedir.

Role dayalı güven örgüt içerisinde var olan diğer bir güven şeklidir. Kategoriye dayalı güven

gibi, role dayalı güven de, kişinin yetenekleri, eğilimleri, öznitelikleri, dürtüleri, amaçları ile ilgili özellikli bilgiden ziyade kişinin organizasyondaki rolüne dayandığı için kişilerden bağımsız bir tarzda oluşur. Yani bu güven kişinin sahip olduğu pozisyona duyulan güvendir. Roller de diğer üyeler hakkında bilgi


123

verebilir. Teknik role dair güçlü beklentiler bir kimsenin o rolün gereği olan işi ve mecburiyetleri tam anlamıyla yapması kadar kurumdaki rolüyle de ilgilidir. Örgütteki insanlar dolayısıyla rolleri gereği hem kendilerinden beklenen görevleri yerine getirerek hem de önceden bunun geçmişi olmasa bile, insanlar arası etkileşime dayanan bilgi ile bir tür güveni benimserler.

Böylece güven, kişiden değil, kişinin yetişmesinden, geçtiği süreçlerden o rolünü kazanırken

aldığı eğitimden ve o rolüne uygun hale gelinceye kadar geçirdiği aşamaların toplum tarafından da onaylanmasından doğar. Örneğin, “biz mühendislere güveniriz. Güveniriz, çünkü mühendislik bilgisine güveniriz ve inanırız ki, mühendisler, geçerli mühendislik bilgisini uygulamak için eğitilirler ve bu bilgilerin/ prensiplerin geçerli olduğunu her gün etrafımızda izleyebiliriz. Uçakların havada uçtuğunu gözümüzle görüyoruz”. Diğer kabul edilmiş güvenin temellerinde olduğu gibi roller o, rolü üstelenmiş kişinin yeterliliği ve niyetleriyle ilgili belirsizliği ortadan kaldırır. Diğerleriyle etkileşimi kolaylaştırır. Ama yenilik veya rolün gereğini belirsizliğe iten veya role dayanan etkileşimi bozan kriz durumlarında güven hassaslaşır.

Eğer kurumlar içindeki güven, büyük ölçüde bireylerin artan beklentileriyle, gayri şahsi

inançlarla, örgütsel üyelerle ilgili inançlarla ilgiliyse, bireyselleştirilmemiş olsa bile kişiler hakkında en önemli bilgiler açık veya gizli bilgiler, yönetim normları, etkileşim süreçleri ve alış-veriş uygulamalarınca belirlenmiş ve bu bilgiler diğerlerinde güvenilir olduğunu hissettirir bize. Resmi veya gayri resmi tüm kurallar örgüt üyeleriyle ilgili söylenmemiş şeyler hakkında bilgi verir. Kurallara dayalı güven söylenenden çok söylenmeyenleri, uygun davranışlar hakkında paylaşılmış, uzlaşılmış öngörüler sağlar. Bunlar açık anlaşmalarla değil, kuralların yapısı içinde sosyalleşme ile gerçekleşir.

Fine ve Holjfield (1996) açık kuralların ve gizli anlaşmaların örgüt içinde güvenin nasıl

oluştuğunu ve bu karşılıklı güvenin nasıl sürdüğünü ve bu anlaşmaların gördüğü işlevi güzel bir örnekle açıklar. Minnesota’da mantar toplayanlarda güveni anlatır. Birkaç açıdan önemli bilgiler sunar. Birincisi; güvensizliğin bedeli ağır olabilir çünkü söylendiği halde bir mantarı yiyen zehirlenebilir, hatta ölebilir. Bu şekilde, hatta çok makul olmadıkça güven yitirilir. Sonuçta üyelik gönüllü olduğu için ayrılmanın bedeli yok. Eğer diğerlerine duyulan güven hakkında kuşkular gittikçe büyürse o zaman üyeler başka tarafa yönelir ve işletme yıkılır. Dolayısıyla, bir işletmenin ayakta kalması üyeleri arasında güveni karşılıklı yayma ve sürdürmesine bağlıdır.

Fine&Holyfield (1996:29) güvenin üç temel öğesinden bahseder. Bunlar; güveni

ödüllendirmek, risk yönetimi ve güveni değiştirmek güven kalmadığında bile güven vererek çalışan kişiyi ödüllendirmek...

Güven yönetiminde özellikle toplu güvenirlilik önemlidir ki, bu da örgüte yeni katılanları özenle

sosyalleştirmek suretiyle başarılabilir. Yeniler örgüt hakkında bilgi sahibi oldukça güvenin de mahiyeti değişir. Yeni üyeler için işletme güveni “geçerli kılan” konumundadır. Daha sonra işletmenin kendisi güven ilişkilerinin kurumsallaştığı ve örgütsel etkileşimin kendi başına işlediği bir “alan” olur. Tıpkı mühendisler örneğinde olduğu gibi bu güven biçimi yalnızca belirli kişilerin uzmanlığına duyulan güven değil, fakat daha da önemlisi bir uzmanlık sistemine duyulan güvendir. Kuralların güveni pekiştirdiği bir diğer yol kuralların bireylerin kendileri ve diğer örgüt üyelerinin beklentilerinin şekillenmesi üzerindeki etkisidir. Bu kurallar, uygun duruma göre uygun kimlikler meydana getirir. Kurala dayanan bu gibi uygulamalar üyelerin kendi şahsi dürüstlük ve güvenirliliğine değil sadece, aynı zamanda diğer örgüt üyelerinin dürüstlüğü ve güvenirliği hakkında beklentileri de etkiler. Birinin diğerine duyduğu güven diğerinin buna duyacağı güvenle karşılık bulur. Bu da karşılıklı işbirliği ve koordinasyonu artırır. Japonya da yapılan bir araştırmada bilinenin aksine Japonların, yakın, istikrarlı, uzun vadeli sosyal ilişkilere sahip olmadığı ve herkes için genel geçer güven ve emniyetin pek de öyle olmadığı Japonya ‘da genel-geçerden çok karşılıklı emniyetten ve güvenden söz etmenin daha doğru olduğu dile getirilmektedir. Bu gibi araştırmalar uluslar arasında kavramın ve anlayışın ne kadar değişken ve karmaşık olduğunu gösterir. Amerika da ise bu duyarlılık ve emniyetin hazırda mevcut olmadığını gösterir. Burada söz konusu olan belirsizliği olabildiğince azaltmaktır. 3. ÖRGÜTSEL GÜVEN KAVRAMI

Araştırmacılar güvenin yapısı ve etkileri üzerine birçok inceleme yapmışlardır, ancak örgütsel

güven kavramının tanımını açık ve net bir şekilde belirtmemişlerdir. Mayer’e göre işgörenler ancak olumlu beklentiler içinde oldukları zaman karşı tarafa güvenirler ve beklentilerinin karşılanmaması


124

riskini gönüllü olarak üstlenirler, aynı zamanda bu beklentileri yerine getirmeleri için karşı tarafı zorlayamaz ve kontrol altına alamazlar (Whitener, 1997:391; Yaşar, 2005).

Güven hem birey hem de örgüt düzeyinde oluşmaktadır ancak kişiye güven ve örgüte güven

birbirlerinden farklı kavramlardır. Mishra ve Morrissey örgütsel güveni “bir işgörenin; örgütün sağladığı desteğe ilişkin algıları, liderin doğru sözlü olacağına ve sözünün ardında duracağına olan inancı olarak” tanımlamaktadırlar. Bu bağlamda güven hem yatay hem de dikey anlamda tüm örgüt içi ilişkilerin temelini oluşturmaktadır (Demircan, 2003:142).

Örgütsel güven kavramı bir diğer tanımlamada, “işgörenlerin yönetime olan güvenleri ve

yönetimin kendilerine söylediklerine olan inançlarının derecesi” olarak belirtilmektedir. Bu tanımlamaya göre örgütsel güvenin kaynağı, üst kademe yöneticileri ile ara kademe yöneticilerinin davranışlarıdır (Şimşek ve Taşçı, 2004:3).

Güven örgüt içinde doğal olarak oluşmamakta, bireysel ve kolektif öğrenme sonucunda

şekillenmektedir. Güven, sürece katılan aktörler arasındaki doğrudan etkileşimin sonucudur ve güvene addedilen karşılıklı beklentilerin yerine getirilip getirilmediğinin belirlenmesi ihtiyacıyla ortaya çıkmaktadır (Lazaric,2003:147).

Örgütsel güven çeşitli boyutlara sahiptir. Örgütsel güven aşağıdaki unsurlar çerçevesinde

tanımlanmaktadır (Demircan, 2003:142):

Çok düzeyli: Güven iş arkadaşları, takım, örgüt ve örgütsel anlaşmalar arasındaki etkileşimlerden doğar.

Kültüre dayalı: Güven örgüt kültürünün normlarına, değerlerine ve inançlarına bağlıdır. İletişim temelli: Güven, kararlarla ilgili açıklamalarda bulunma, doğru bilgi aktarma, içten ve

açık görünme gibi iletişim davranışlarının bir sonucudur. Dinamik: Güven; başlangıç, pekiştirme ve çözülme aşamalarından oluşan bir döngüde sürekli

olarak değişim gösterir. Çok boyutlu: Güven her biri, kişinin güvene ait algılarını etkileyen zihinsel, duygusal ve

davranışsal faktörlerden oluşur. Güven davranışları yapısal ilişkilere bağlı olarak örgütlerde farklılık gösterir. Bir çalışanın

güven düzeyi bir bütün olarak üstü ve örgüt arasında değişmektedir. İşgörenler, idari grubun kararlarına ve eylemlerine dayanarak örgüt imajını taşırlar. Bundan dolayı organizasyonlarda güven, başarılı ilişkilerin kurulması için gereklidir. Güvenin oluşması için yöneticiler ve çalışanlar, diğerinin yetkili olduğundan emin olmalı, dürüst ve etik davranışlarda bulunmalıdır. Yöneticiler çalışanların meşru eylemlerini desteklemeli ve örgütsel amaçları gerçekleştirmek adına bilgi kısıtlayarak ya da kendi çıkarlarını koruyarak işgörenlerden yararlanmamalıdır (Nyhan, 2000:93; Yaşar, 2005).

3.1. Örgütsel Güven Bileşenleri

Örgüt içinde bireyler ve gruplar arasında oluşan güven organizasyonun uzun dönemde istikrarı için oldukça önemli bir unsur olarak görülmektedir. Örgütsel güven alanında çalışma yapanların üzerinde hem fikir oldukları nokta güvenin kişiler arası ilişkilerin önemli bir parçası olması ve yönetsel kariyer gelişimine temel teşkil etmesidir (Hartog, 2003:129).

Örgütsel güven derecesi kişinin içinde bulunduğu duruma göre değişen beş farklı bileşene

ayrılmaktadır. Bu beş bileşen: bütünlük, yeterlik, tutarlılık, bağlılık ve açıklıktır. Aşağıda bu bileşenler açıklanmaktadır (Butler, 1991: 650):

Yeterlik, örgüt içinde verilen görevleri yerine getirebilmek için gerekli olan teknik ve kişisel

becerileri ifade etmektedir. Tutarlılık, inanılırlık, kişinin davranışlarının tahmin edilebilirliği ve herhangi bir durum

karşısında yerinde muhakeme yeteneği olarak belirtmektedir. Açıklık, düşüncelerin ve bilgilerin özgürce diğerleriyle paylaşılmasıdır. Bütünlük, güven duyulacak kişi ya da grubun doğruluk ve dürüstlüğü adına sahip olduğu

üne atıfta bulunmaktadır. Örgütsel güven çerçevesinde bütünlük, kabul edilmiş değerler ve normlar olarak belirtilmektedir (Six, 2004:4).


125

Bağlılık, örgütü ve örgüt üyelerini koruma, destekleme ve diğerlerini cesaretlendirme şeklinde tanımlanmaktadır. Bağlılık, üstü kapalı olarak verilen bir sözdür (Hosmer, 1995: 385).

3.2. Örgütsel Güven Türleri

Bir örgütte çeşitli şekillerde oluşan güvene dayalı ilişkiler mevcuttur. Başarıyı hedef edinen bir

örgütte yatay, dikey ve dışsal güven grupları vardır. Yatay grupta güven aynı hiyerarşik yapı içerisinde bulunanlar arasındadır. Dikey grupta, ast ve üst arasında güven duygusu oluşmuştur. Dışsal grupta ise, örgütün müşterileri ve tedarikçileri ile ilişkilerinin güvene dayalı olması söz konusudur (Halis, 2004:298).

Lewicki ve Bunker (1996:118) profesyonel ilişkiler söz konusu olduğunda güvenin üç biçimde

oluştuğunu belirtmiştir. Bu güven türleri, hesaplanmış güven, bilgiye dayalı ve tanımaya dayalı güven olarak sıralanmıştır. Örgütsel güven türleri ardışık bir şekilde birbirine bağlıdır, bir düzeyde güven olgusuna erişilmesi diğer düzeydeki güven olgusunun gelişimine olanak vermektedir (Yaşar, 2005).

Hesaplanmış güven; profesyonel ilişkilerde rol oynayan ilk güven türü hesaplanmış güvendir.

Hesaplanmış güven tutarlı davranışın temin edilmesine dayanmaktadır. Bir başka deyişle bir birey yapacağını belirttiği şeyleri yapmakla yükümlüdür (Hartog, 2003:129). Hesaplanmış güven söz konusu olduğunda birey yapacağını söylediklerini yapmadığı ya da güveni ihlal ettiği zaman bir yaptırımla karşılaşır. Dolayısıyla güven, caydırıcının ya da cezanın derecesine bağlıdır (Lewicki&Bunker, 1996:119).

Bilgiye dayalı güven; güven duyulacak kişinin beklenilen davranışlarda bulunması sonucunda

oluşmaktadır. Güven duyulacak kişinin tahmin edilebilirliği üzerine kurulmuştur. Bu güven türü, tarafların süreç içerisinde birbirleriyle etkileşiminden doğan bilgiye dayanmaktadır (Hartog, 2003:130). Karşı tarafın davranışlarını tahmin edebilme kapasitesi, plan ve yatırım yapmayı ya da duruma göre karar almayı mümkün kılmaktadır.

Tanımaya dayalı güven; tarafların birbirlerinin isteklerini ve niyetlerini tanımalarıyla oluşmaktadır. Tarafların birbirlerini etkili bir biçimde anlamaları ve değerlendirmeleri ile gerçekleşen karşılıklı anlayış, bir tarafın diğer taraf gibi düşünmesine, hissetmesine ve sorumluluk duymasına yol açar (Hartog, 2003:130). 3.3. Örgütsel Güven Fonksiyonları

Güven, örgüt içindeki işleri kolaylaştıran sosyal bir fenomendir. Belirsizliğin ve karmaşanın giderek çoğaldığı, hiyerarşik yapılanmanın giderek düzleştiği, daha katılımcı yönetim tarzlarının benimsendiği ve profesyonelleşmenin artış gösterdiği son yıllarda güven örgütsel yaşamı kontrol etmekte hiyerarşik güç ve doğrudan gözetime göre daha uygun bir mekanizma olarak görülmektedir (Sydow, 1998:31). Güven, fırsatçı davranışlara son vererek, karmaşayı azaltarak, eşgüdümü ve işbirliğini teşvik ederek örgüt içi ilişkileri daha etkili hale getirme fonksiyonuna sahiptir. Örgüt içi güven, belirsizliğin azaltılması, problemlerin çözülmesi ve yeni çözüm önerilerinin açığa çıkması için oldukça gereklidir (Hardy, 1998:64). Ayrıca, işbirliği ve dayanışma sağlama, kaos azaltma ve iletişimi etkinleştirme de güven ortamının desteklediği olumlu eylemlerdir (Yaşar, 2005).

3.4. Örgütsel Güven Geliştirme Süreci

Güven, tarafların etkileşimi ile gelişen dinamik bir süreçtir. Güven geliştirme süreci dikkate alındığında iki yaklaşım öne çıkmaktadır: Kavrama temelli ve etki temelli yaklaşım (McAllister,1995:32).

Kavrama temelli yaklaşım, bireyde oluşacak güven duygusunun kaynağının güven duyulacak

kişinin tavır ve davranışlarının temelinde olduğunu ileri sürer. Güvenen kişi, güven duyacağı kişinin tavır ve davranışlarını kavrama ve algılama derecesine göre güven duygusu oluşturmaktadır (Şimşek ve Taşçı, 2004:3).

Etki temelli yaklaşım, güven duygusunun kaynağını insanları birleştiren duygusal bağlarda

aramaktadır. Bu yaklaşım güvenlik duygusu ve ilişkinin etki derecesi ile nitelendirilmektedir. Etki


126

temelli yaklaşım kavrama temelli yaklaşımdan daha fazla kişisel deneyimlere odaklanmıştır (Johnson &Grayson, 2003: 2).

Etki temelli güven ancak kavrama temelli güven belirli bir seviyeye ulaştıktan sonra

oluşmaktadır. Bu yaklaşımlar örgütsel güven türleri ile bağdaştırıldığında, hesaplanmış güvenin ilk dayanağı kavrama olgusudur. Bilgiye dayalı güven iki yaklaşımın karışımıdır, yani hem kavrama hem de duygular söz konusudur. Tanımaya dayalı güven ise etki temelli yaklaşım çerçevesinde ele alınmaktadır. Birey bir aşamadan diğerine geçerken referans çerçevesi değişmektedir (Six, 2003:202-03).

Bilinçli bir şekilde güven oluşturulması için Zand aşağıda açıklanan üç kavram üzerinde

durmaktadır (Six, 2003:203):

Bilgi: Uygun ve doğru bilgi sağlamak, hem pozitif hem negatif geribildirimde bulunmak Etki: Diğerlerinin fikirlerini araştırmak, kararlarınıza karşı yapılan önerileri kabul ederek

değişimleri göstermek. Kontrol: Kendinizi diğer bireylere bağlı hale getirmek, yetki ve sorumluluk vermek.

Örgüt içinde güven duygusu oluşmasını sağlayan faktörler literatürde benzer şekilde birçok

akademisyen tarafından tartışılmıştır. Bu faktörlerin temelinde, sorumluluk verilmesi, yetkilendirme, iletişim kanallarının etkin kullanım olanağı ile geribildirim sağlanması ve işgörenlerin kendilerini örgütün bir parçası gibi görmeleri için katılım imkânı sunulması vardır (Yaşar, 2005).

3.5. Örgütte güven ortamı yaratan faktörler

Örgütsel güven ortamının oluşması ve güven düzeyinin yükselmesi birtakım faktörlerin uygulanmasını ve benimsenmesini gerektirmektedir. Çalışanların örgüte karşı güven düzeylerinin yükselmesi için yapılması gerekenler aşağıdaki gibidir (Nyhan, 2000:93):

Katılım, örgütteki tüm işgörenlerin, problemlerin çözümüne, süreçlerin geliştirilmesine ve hedeflere ulaşılması için stratejik açıklığın kapatılmasına zihinsel gücünü katarak etkileşim halinde gerçekleştirdiği etkinlikler bütünüdür. Katılım zihinsel çabayı gerektiren bir etkinlik olduğu için daha yüksek düzeyde motivasyonu, gelişmiş bir bağlılık duygusunu ve gönüllülüğü gerektirir. Katılım hiyerarşik ilişkilerin katılığıyla ve emir komuta zinciri içinde emirle gerçekleşemez (Türkmen, 2001:5).

Performans üzerine geribildirim, işgörenlerin başarılarını ve başarısızlıklarını değerlendirmelerini, neyi doğru neyi yanlış yaptıklarını öğrenmelerini sağlayacak bilginin verilmesidir. İşgören, neyi neden yapacağını bilirse güven kazanır ve karar alabilir hale gelir. Çalışanlara geribildirim verilmesi örgüt içi iletişimin etkinleşmesi açısından da önemlidir. Geribildirim ile yönetim ve çalışanlar arasında etkileşim sağlanarak iletişim çift yönlü olma özelliği kazanmaktadır (Dedehayır, 2002:2).

Yetkilendirme, bir çalışanın faaliyet alanı içinde herhangi bir kişiden onay almaksızın karar

vermesine yönelik bir otoritedir. Yetkilendirme kavramı, yetki devri ile aynı anlama gelen kavramlar değildir. Yetkilendirme kavramı yetki devrine göre daha geniş bir anlam taşımaktadır. Yetki devrinde, bir üstün kendisine ait olan herhangi bir konudaki karar verme hakkını, gönüllü olarak bir astına belirli şartlar altında devretmesi, gerektiğinde tekrar geri alması söz konusudur. Yetkilendirmede ise, işi fiilen yapan bireyin o görevle ilgili tüm kararları görebilmesi ve bunun için yetiştirilmesi vardır (Çınar, 1999:1-2).

3.6. Örgütsel Güven Ortamının Yokluğunun Nedenleri

İşgören güveni ya da örgütsel güven ortamının eksikliği söz konusu olduğunda bir çok soru

açığa çıkar. Yönetim işgörenlerin işletmeye karşı güven duyduğunu nasıl bilecektir? Eğer işgörenler işletmeye güven duymak istemezlerse neler olabilir? İşgören güveni ne zaman ve neden var olmaz? İşgören işletmeye karşı sahip olduğu güven duygusunu herhangi bir sebeple kaybedebilir mi? Örgütsel güven ortamı sağlanmadıkça işletme tam olarak neyi kaybetmek zorunda kalacaktır? İşgörenlerin güven düzeyi yükseldikçe işletmenin kazanacakları neler olabilir?


127

Güven konusu üzerine süregelen sorular işgören güveninin var olmama sebepleri gibi çok çeşitlidir. Örgütsel güven ortamının eksikliğini tartışırken örgütsel küçülme, örgüt içinde gizlilik ve işgörenlerin geçmiş deneyimleri gibi konular üzerine yoğunlaşılmaktadır.

Küçülme işletme yönetiminin bilinçli olarak aldığı kararlar ve uyguladığı stratejiler ile işgören

sayısını, maliyetleri ve iş süreçlerini azaltmasıdır (Koçel, 2001:349). Küçülme, etkinliği arttıracak bir örgütsel uygulama olarak görünmesine karşın tek başına yeterli değildir. Küçülme uygulamalarından en çok orta kademe yönetimin etkilendiği saptanmıştır. Örgütler küçülmeye bağlı olarak sık sık değişen işgörenlerine yatırım yapmak konusunda pek fazla istekli değildirler. Örgüt dışından eğitimini yeni tamamlamış ve daha az eğitim verebileceğini öngördüğü işgörenleri istihdam etmeyi tercih etmektedirler. Küçülme, iş güvenliği ve kariyer fırsatlarında azalmaya neden olmakta, işgören moral ve motivasyonunu olumsuz etkilemektedir (Erdoğmuş ve Doğan, 2004:1).

Gizlilik, örgüt içinde işgörenlerle paylaşılmaması gereken bir bilgi türü her zaman mevcuttur.

Örneğin, işgörenlerin özel bilgileri sadece yöneticilerce bilinir. Bu ve buna benzer konular yasal düzenlemelerle desteklenmektedir. İletişim eksikliği ya da yanlış iletişim, işgörenin kendini bir kenara itilmiş gibi hissetmesine neden olmaktadır. Örgütün geçmişi, şu anki durumu ve geleceği ile ilgili bilgiler örgütün işgörenleri ile paylaşılmalıdır. Bir işgörenin çalıştığı yer hakkında daha fazla bilgiye sahip olması, örgütün gelecekteki başarısı ile daha çok ilgilenmesine ve bireysel olarak örgütte hangi konumda bulunduğu ile ilgili olarak daha çok bilinçlenmesine yol açmaktadır. En önemlisi bir işletme çalışanları ile bilgiyi paylaştığı sürece, çalışanlar çevrelerine güven duymakta daha istekli olacaktır, çünkü gerçekten önemli olduklarını hissedeceklerdir (Kinney, 1995:30).

Geçmiş deneyimler, özellikle küçülme nedeniyle yaşanan işten çıkarmalar işgörenlerin güven

düzeyini olumsuz etkilemektedir. İşten çıkarılan işgören yaşadığı deneyim nedeniyle yeni bir örgüte ve yöneticilerine kuşkuyla yaklaşmakta ve güven sağlayamamaktadır. Örgütte çalışmaya devam eden işgörenler ise aynı olayın kendilerinin de başına gelebileceği korkusu ile örgüte karşı güven duygularını kaybetmektedirler (Keeler, 1999:11).

Daha önce yapılan araştırmalar, işyerindeki şiddetin çalışanların ¾’ü üzerinde etkili olduğunu

ortaya koymuştur. Şiddet iş çevresinde giderek yayılarak her geçen gün daha yaygın hale gelmektedir. Saldırı hikayeleri, vurulma, kavga ve cinayetler gazeteleri ve televizyon haberlerini doldurmaktadır. Tüm bunlar dikkate alındığında insanlar kendilerini iş yerinde güvende hissetmemeye başlamıştır. Şiddetin saldırı, tehdit ve taciz olmak üzere üç ana çeşidi vardır (Keeler, 1999).

3.7. Örgütsel Güven Eksikliğinin Örgüte Karşı Olumsuz Etkileri

İşgören güveninin olmamasının ya da eksik olmasının yarattığı en büyük olumsuzluk verimlilikteki düşüştür. Güvensiz bir ortamda çalışan işgörenler, çalışmalarından ötürü fark edilmedikleri ya da övgü almadıkları için sıkı çalışmaya gerek yokmuş gibi hissederler. Araştırmalar göstermektedir ki; örgüt ortamında ve örgütsel ilişkilerde güven eksikliği örgütsel bağlılığın, insan ilişkilerinin, örgütsel performansın düşmesine ve işgören moralinin ve ürün kalitesinin düşük seviyelere inmesine ayrıca bunlara bağlı olarak işgören devamsızlığının ve devir oranının artmasına sebep olmaktadır. Bu bağlamda kendini ihanete uğramış gibi hisseden işgören, hırsızlık ve işyerinde şiddete başvurma gibi zarar verici davranışlara yönelecektir. Böyle bir ortamda, çok fazla stres ortaya çıkarken yenilik ve yaratıcılık ya çok az olacaktır ya da hiç olmayacaktır (Zemke, 2000:80).

“Müşteriler gibi işgörenler de güven duymadıkları işletmeyi terk ederler” (Zemke, 2000:81). Bu

açıdan bakıldığında, işgören güvenine sahip olmayan örgütler işgören bulma, seçme, eğitme fonksiyonlarının yüksek maliyetlerini ve bu maliyetlerin tekrarlanmasını göze almak durumundadır (Yaşar, 2005). İşgören bulma ve işe yerleştirme zaman alacağından daha önce de belirtildiği gibi verimlilik düşmeye devam edecektir. 4. GÜVENİN ÖRGÜTSEL FAYDALARI

Kişiler arası ya da bireysel-örgütsel düzeyde çalışma ortamında güvenin rolü üzerine

inceleme yapan çalışmaların odaklandığı nokta, güvenin bireyin algıları ya da davranışları üzerinde bir etkiye sahip olup olmadığıdır. Ilgen, Fisher ve Taylor tarafından 1979 yılında yapılan çalışmada güven, astın üstün geribildirimlerini kabullenme düzeyine etki eden önemli bir faktör olarak saptanmıştır. Fulk, Brief ve Barr’ın 1985’te gerçekleştirdikleri araştırma sonucunda, üste olan


128

güvenin, dürüstlük ve performans değerlemesinin adil olarak yapılıp yapılmadığı yönündeki algılamaları etkilediği bulunmuştur. Astın üstüne karşı güveni iletişim memnuniyetini ve etkileşim isteğini de beraberinde getirmektedir. Örgüt içi güven inşa etme çabaları ise işgörenlerde örgütsel vatandaşlık davranışlarının oluşmasına yol açmaktadır (Ammeter ve diğerleri, 2004:51).

Bir örgütte güven düzeyi yüksek ise, güven eksikliği olduğu zaman ortaya çıkan durumların

tam tersi söz konusudur. İşgörenler işe istekli olarak gelecektir. Çalışırken mutlu olacaklar ve bunu dışa yansıtarak verimli hale geleceklerdir. Yaptıkları iş üzerinde yetki ve sorumluluk sahibi olmalarına izin verildiği için işletmenin başarısı ve geleceği ile ilgileneceklerdir. Örgüt içindeki rolünü işgören tam olarak kavrayacak ve bu rolde mükemmellik için çaba gösterecektir.

Güven toplumsal işlev ve dahası sosyal sistem içinde sosyal sermayenin önemli bir kaynağını

oluşturur. Bu çerçevede güven üç noktada ele alınabilir.

1. Örgütlerde işlem maliyetlerini düşürme. 2. Örgüt üyeleri arasında doğal sosyal bir atmosfer oluşturma 3. Örgüt yetkililerine saygı gösterme.

Güven ve işlem maliyetleri: Kişilerle ilgili kişisel bilgiler yoksa bu bilgiler hem kişisel olarak

müzakere edilmeli hem de güven duyularak güvenilir kabul edilmeli. Psikolojik açıdan güvenin işlem maliyetlerini azaltmasının yolu sosyal karar işlevi görmesinden geçer. Bu kararların işlevi açmazları çözmede kullanılmalarıdır. Bunlar bir takım hesaplamalara veya ekonomik işlemlere bağlı olmayan fakat “birinin amaç ve eylemlerini değerlendirirken en iyiyi isteme”dir. Burada resmi bir gözlem veya ölçme aracının olmayışı bunun eksik yönüdür. Ortaya çıkan bireysel ve örgütsel problemler güven temelinde iyi niyetle ele alınır ve iyi niyet olduğunda da alış-veriş kolaylaştığı gibi işletmenin bu beklenmedik problemlerle başa çıkma kabiliyeti artar ve işletme hem bir zenginlik elde eder hem de karşılıklı güvenden kendisine yarar sağlar.

Güven ve doğal toplumsallık: Davranışsal bakımdan doğal toplumsallığın işbirliği diğerkâmlık ve toplum bireylerinin etkileşime girdiği diğer rolleri çağrıştırır. Birçok deneysel çalışmalar karşılıklılık ilişkisinin güvende önemli olduğunu göstermektedir. Buna diğerlerinin de zor zamanda kendisine yardım edeceğini düşünerek kişiye güven duyma yaygın bir davranıştır. Ve kaynaklar az olduğunda bireylerin kaynaklara hücum ettikleri, kaynakların bol olduğunda ise (duyulan güvenden dolayı) bu davranışa yönelmedikleri görülmüştür. Bir başka çalışmada kaynak havuzunun azalması düşük güvene sahip olanların tutumunda bir değişikliğe yol açmamış, ancak yüksek güven besleyenlerde değişik tepkiler gözlenmiştir. Bu yüksek güvenlik durumlarında durumun az kötüleşmesi bunları daha fazla tüketime yönlendirirken kıtlığın artması durumunda ise tüketim daha az olmuştur. Düşük güvenliler işbirliği azaldığında bu mesaja olumlu tepki verirken, yüksek güvenlilerde ise güven yüksek oldukça mesajın olumlu alınması da o kadar yüksek oranlıdır. Yine mesajın tutarsız oluşu düşük güvenli kimselerde daha fazla karşılık bulurken yüksek güvenli kişilerde de bu kez benzer şekilde karşılık bulmuştur. Bir başka çalışmada korku ile güven arasındaki ilişkiler irdelenmiş, korku ortada olduğu zaman düşük güvenlilerde işbirliği az, yüksek güvenlilerde ise daha yüksektir. Neticede bu çalışmalardan ortaya çıkan sonuç, güvenin bireylerin doğal toplumsallığa farklı biçimlerde katılımını artırdığı fakat bu biçimlerin karmaşık ve genelde beklenmeyen hallerde olduğunu gösterir

Güven ve gönüllü saygı: Bir diğer ilişki de güven ile hiyerarşik düzende var olan saygı

ilişkisidir. Hiyerarşik düzenler kimi genel niteliklere (örn: lider-nefer, üst-ast, amir-memur) sahipse de güvenin bu ilişkilerde ki temel rolü de bilinen bir gerçektir. Durum çeşitli nedenlerden önemlidir. Birincisi, yöneticiler sürekli yapıp-ettiklerini açıklayıp haklı çıkarsa yönetme kabiliyetleri çok düşer. İkincisi: performansın maliyeti ve seyrinin sürekli izlenmemesi, yetkilileri işbirliğine yönelik her başarısızlığı tespit edememeleri ve her başarılı eylemi görüp taktir ve ödüllenmelerini imkansız kılar. Sonuç olarak, örgütsel başarı, bireyin kuruma yönelik mecburiyet duygusuna talimat ve yönergelere uymasındaki şevkine ve amirlerine gönüllü içten saygı beslemesinde yatar. Çatışma ve olumsuzluk koşullarında ise bireyler amirlerinin amaçlarına ve niyetlerine güven duyduklarında bu çatışma ve olumsuzlukları kabul edip yine de sonuçlarına katılırlar (Tyler, 1994)

Öneminin yanında hangi şartlarda yetkililere güven beslendiğinin incelendiği araştırmalarda,

dürüstlük, niyet, tutarlılık, açıklık, sağduyu, beceri, uluslar arası ilişki, karar verme becerisi, sadakat, güven, sözünün eri olma ve kabul edilme, astın bir otoritenin güvenirliğine kadar vermede etkili olduğu görülmüştür.


129

Aynı şekilde üyenin tam olarak kabul edilmesi ve amirin de tam anlamıyla iyi niyetli olduğunun

kabul edilmesi; diğer bir unsur eşit ve tarafsız oluşu ve bir de sıradan bir sınır varsa aralarında, o zaman güven alt-üst arasındaki ilişkilerde önemli olur.

Güven olumsuz koşullarda çok daha önemli olur. Olumlu koşullarda ise güven amirin ne

tehdididir ne de destekçisi ancak pekiştiricisidir. Olumsuz durumlarda ise yönetici daha fazla eleştirici belki de tehdit alacağı ve desteği de kalmayacağı için güven bu durumda çok daha önemli hale gelir.

SONUÇ

Araştırmacılar, güvene mani olan psikolojik ve sosyal faktörleri, güvenin gelişimini, güven ilişkilerinde kırılganlığa etki eden unsurlarüzerinde incelemeler yapmışlardır. Güven karmaşık uzantıları nedeniyle birçok faktörün belirlediği bir duygu hali olarak birçok şeyden etkilenir.

Güvensizliğin ve kuşkunun iş ilişkilerinde çok yaygın olduğu öteden beri bilinir. Güvensizlik

“güvenmeme, hatta birini incitmek;onun refahına ve huzuruna dikkat etmeme, ona bilerek, kasıtlı olarak zarar vermek, düşmanlık beslemek” anlamlarına gelir. Kuşku ise, güvensizliğin bir boyutudur. Karar vermede kuşkunun iki etkisi vardır. Kuşku bilgisi bu bilgiye sahip olanda tutuculuğa ve bilginin doğruluğunu tespit etmek için gayret gösterme davranışında bulunmaya yol açar. Yani bilgiyi hemen doğru kabul etmeyip, bekleyip davranışları tahmin etmeye götürür. İkinci ihtimal ise, bilginin ince elenip sık dokunmasından sonra kabul edilmesidir. Bazı durumlarda da hem kuşku duyulan hem de kuşkulananın üzerinde kuşkunun olumsuz etkileri olmaktadır. Diğer psikolojik çalışmalar insanların sınıflara bölünmesinin de kuşkuculuğu beslediğini; bir sınıfa mensup olanların, diğerleri tarafından daha az dürüst, güvenilir, daha az şeffaf, kendi grup üyelerini ise bunlardan daha dürüst, daha güvenilir ve şeffaf olduklarını düşündüklerini gösterir (Carnevale, 1995). Bunun nedenleri o kadar açık değildir. İleri sürülen sebepler arasında örgütsel güvenin tarihi, ekonomik, kurumsal, psikolojik ve sosyolojik faktörlerle izahındaki karmaşık ilişkilerin varlığıdır. Önemli diğer bir faktör ise beklentilerin karşılanmamasıdır. İnsanlar yargıları kişilik yapılarına bağlı davranışlarından etkilenir bu nedenle biri hakkında yapılan genelleme veya ulaşılan bir yargı her zaman doğru olmayabilir. O halde bu inanç ve değerlendirmelerin kaynağına bakmakta yarar vardır.

Güven, kurumlar bazında son yıllarda kapsamlı bir şekilde incelenmesine rağmen

sonuçlarıhakkında somut yargılar yoktur. Günümüzde kurumlara olan güvensizliğin olumsuz bir hava doğurup doğurmadığının doğruluğu ve doğru olsa bile güvensizliğin davranışsal etkileri net değildir. Hatta sonuçlarının olumsuzluğu bilimsel olarak vurgulansa bile güvensizlik ve kuşkunun olumlu sonuçlara neden olabileceği söylenebilir. Kurumlar hakkında ihtiyatlı ve tedbirli olmak onların daha sağlıklı ve çabuk toparlanmalarına ön ayak olabilir.

Bir başka örgütsel araştırma, örgüt çalışanlarının güven temelinde kurumun taahhütlerini yerine getirmeleri veya getirememelerine bağlı olarak kuruma olan sözsüz ve yazısız bağlılıklarını sürüp sürmediğinin araştırmaktadır. Psikolojik sözleşme çalışanlarınyönetime, yönetimin de çalışanlara neler borçlu olduğunu anlama ile ilgilidir. Kurum yükümlülüklerini yerine getirmez ise çalışanlar nezdinde psikolojik sözleşme bozulur (Robinson, 1996). Robinson’un uzun süren araştırmasına göre; yöneticilere ve kurumlarına fazla güvenenler daha az güvenenlere göre,güvenin ve sözleşmenin bozulduğunu daha geç algılamaktadırlar. Araştırma sonucunda Robinson, psikolojik sözleşmenin bozulması ile çalışanın kuruma katkısı,motivasyonu, iş performansı, rolüne uyan davranışları yerine getirmesi arasında olumsuz bir bağlantı bulmuştur. Birçok bilim adamı güvenin yıkılmasının güvenin oluşmasından daha kolay olduğunu söyler (Meyerson, 1996). Birincisi, olumsuz olaylar olumlu olaylardan daha fazla göze çarpar. İkincisi, güveni yıkan olaylar, güveni oluşturanlardan daha fazla ağırlık taşır yargıda bulunmada. Aynı şekilde yargıda bulunurken olumsuz haberler olumsuzlardan daha baskın olur. Araştırmalar kurumda üçüncü kişilerin olumsuzluklara ve güvensizliğe daha yatkın, dedikoduların da çoğunlukla olumsuz ve güvensizlik içerdiğine işaret eder. Güvensizliğin tecrübeyle geçersiz kılınması oldukça zordur; çünkü güvensizlik hem “insanları uygun bir toplumsal deney olan etkileşime girmekten alıkoyar, hem de daha kötüsü, güvensizliğin kendisinin geçerliliğini güçlendirir. Dolayısıyla zanna dayanan güvensizlik, gerçek ve daimi bir güvensizliğe yerini bırakır.

Sonuç olarak örgütsel güven üzerine yazılan literatürün olay örgüsü ve gelişimi henüz

keşfedilmeye muhtaç bir hikâyeye benzediği söylenebilir. Gelinen noktada orta halli pek çok kaynak


130

ve teoriye rağmen bütüncül bir örgütsel güven teorisi hala araştırmacılar için meçhuldür. Buna paralel olarak deneysel çalışmalar hızla artarken, örgütsel güven ile ekonomik, sosyolojik ve psikolojik güven arasında bir boşluk yaşanmaktadır.

KAYNAKLAR Ammeter, P.A., Douglas, C., Ferris, G., Goka, H. (2004). A social relationship conceptualization of

trust and accountability in organizations. Human Resource Management Review, 14 , pp: 47–65.

Butler, J. K. (1991). Toward understanding and measuring trust: evoluation of a conditions of trust inventory. Journal Of Management, 17, pp. 643-663.

Carnevale, D. G. “Organizational Trust: A Test of a Model of itsDeterminants” Unpublished dissertation. Tallahassee: Florida StateUniversity, 1988.

Cialdini, R. (1996). “The triple tumor structure of organizational behavior,” in D. Messick, and A. Tenbrunsel (eds.), Codes of conduct (pp. 44-58). New York: RusselSageFound. Creat ve Miles 1996

Çınar, F. (1999) Organizasyonlarda çağdaş bir yaklaşım: Yetkilendirme (Empowerment).Uludağ Üniversitesi İibf Dergisi, 17(1-2), Bahar/Yaz Dönemi, Mayıs, ss. 1-2.

Dedehayır, H. (2002). Performans yönetimi ne işe yarar?.Kaynak Dergisi,Ekim-Aralık,(12), ss. 2. Demircan N. (2003). Örgütsel güven kavramı: nedenleri ve sonuçları. Celal Bayar Universitesi Dergisi,

10(2), ss:139-150. Erdoğmuş, N. Ö. Örgütsel Değişimler Ve Yeni Kariyer Yaklaşımları.

http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=247 (03.01.2005). Halis, M. (2004). Yönetici ve çalışanlar arasındaki güven açısından lider davranışları. 1. Aile

İşletmeleri Kongresi, İstanbul, 17-18 Nisan, ss. 295-306. Hardin R. 1(992). The street-level epistemology of trust. Anal. Krit. 14:152.76 Hardin R. 1991. Trusting persons, trusting institutions. In Strategy and Choice, ed. RJ Zeckahuser,

Cambridge, MA: MIT. 487 Hardy, C. (1998). Distinguishing Trust and Power in Interorganizational Relations: Forms and

Façades of Trust. InC.Lane, &R.Bachmann (Eds.), Trust Within And Between Organizations: Conceptual Issues And Emprical Applications, Oxford UniversityPress, pp. 64-87.

Hartog, D. (2003). Trusting Others in Organizations: Leaders, Management and Co-Workers. In B. Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies Of Determinants And The Process Of Trust Development. E.Elgar Publishing, U.S.A., pp. 125-145.

Hosmer, L.T. (1995). Trust: the connecting link between organizational theory and philosophicalethics. Academy Of Management Review, 20, pp.379-403.

Johnson, D., Grayson, K.(2003). Cognitive and affective trust in service relationships. Journal Of Business Research 2, 3-3, pp. 1-8.

Keeler, J. (1999). Gaining the trust of your employees. Human Resource Magazine,3, pp. 9-15. Kinney, J. A. (1995) Violence at Work. Upper Saddle River, Nj: PrenticeHall. pp. 25-30. Kocel T. , “İşletme Yöneticiliği”, Beta Yayıncılık, İstanbul, 1995. Koçel, Tamer.(2001). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Beta Yayıncılık, ss. 349. Lazaric, N. (2003). Trust Building Inside The Epistemic Community: An Investigation With An Emprical

Case Study. In B. Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in Organizations: Emprical Studies Of Determinants And The Process Of Trust Development. E.Elgar Publishing. U.S.A., pp. 147-167.

Lewicki, R., Bunker, B. (1996). Developing and Maintaining Trust in Work Relationships. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (Eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand Oaks,Ca: Sage. pp. 114-139.

Mayer, R., Davis, J., Schoorman, F. (1995). An invegrative model of organizational trust. Academy Of Management Review, 20 (3), pp. 703-734.

Mcallister, D.J. (1995). Affect and cognition-based trust as foundations for interpersonal cooperation in organizations. Academy Of Management Journal. 38(1),pp.24-59.

Meyerson, D., Weick, K., Kramer, R. (1996). Swift Trust and Temporary Groups. In R. M. Kramer, & T. R. Tyler (Eds.), Trust in Organizations: Frontiers Of Theory And Research. Thousand Oaks, Ca: Sage, pp. 166-195.

Nyhan, R. C., (2000). Changing the paradigm: trustandits role in public sector organizations. The American Review Of Public Administration, 30, pp. 87- 109.


131

SixF. Integrity And Trustworthiness: Similarities And Differences. http://www.fernuniha-gen.de/polallg/egpa/ljubljana/papers/six.pdf., (25-12-2004), pp.1-27.

Six, F. (2003).The Dynamics of Trust And Trouble. In B. Nooteboom, & F. Six (Eds.), Trust Process in Organizations: EmpricalStudies Of Determinants And The Process Of Trust Development. E.Elgar Publishing. U.S.A.. pp.196-222.

Sydow, J. (1998). Understanding The Costitution Of Interorganizational Trust. InC.Lane, &R.Bachmann (Eds.), Trust Within And Between Organizations: ConceptualIssues And Emprical Applications. Oxford UniversityPress, London, pp. 31-62,

Şimşek, S., Taşçı A. (2004). Örgütlerde güven konsepti ve emniyet örgütü’nde güven modellerinin değerlendirilmesi. Polis Dergisi, S:34, ss.1-8.

Türkmen, İ. Toplam Kalite Yönetiminde Etik.Türkmen, 2001:5 Whitener, E. M. (1997). The impact of human resource activities on employee trust. Human Resource

Management Review,7(4), pp. 389-404. Yaşar Özlem, “Örgütsel Güvenin Örgüt İklimine Etkisi; Gaziantep Sanayi İşletmelerinde Bir

Uygulama” Gaziantep Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi.2005. Zemke, R. (2000). Can you manage trust?. Training. 37, pp. 76-83.


132

ТҮРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДИН ӨЗГӨЧӨЛҮКТӨРҮ ЖАНА АЛАРДЫН ИЗИЛДЕНИШИ

Назаркул кызы Анархан

БГУнин аспиранты

1935-жылдарга чейин фразеологизмдер тууралуу так аныктама берилбей, терең изилдөөгө алынбаганы белгилүү. Фразеологизмдер менен макал лакаптар аралаш берилип келген. Метафора, метонимия, кыскартылган сөздөр, кош сөздөрдү жана бир эле сөздөн туруп өтмө маанини берсе буларды фразеологизмдердин катарына кошуп келишкен. Мунун себебин фразеологизмдерди терең изилдөөгө алган Вехибе Хатибоглу, Хасан Өздемир, Өмер Асым Аксой, Эмин Өздемир, Юсуф Зиянын эмгектеринде илимий изилдөө жеткиликтүү өнүгө электе кетирилген ката деп эсептешкен.

Түрк тилиндеги фразеологизмдерди изилдөөдө түрк окумуштуулары

фразеологизмдерге ар кандай аныктамаларды берип келишкендиги белгилүү. Айрым окумуштуулар фразеологизмдерди бир сөздөн да турат деген пикирлерди айтып мисал менен далилдеп келишкен. Метин Йуртбашы да фразеологизмдерге аныктама берүүдө жалпысынан бирден көп сөздөн турган деп баса белгилейт. Демек, бир сөз да фразеологизм боло алат деген сөз (Yurtbaşı: 1996, I). Түрк окумуштуусу Өмер Асым Аксой эскиден макалдарга да фразеологизмдерге “мешхур” белгилүү, таанымал сөздөр деп аташса, фразеологизмдер 1935-жылдарга чейин идиома деп аталып келген деп белгилейт. Азыркыдай бул учурда фразеологизмдер менен макалдардын аныктамасы, өзгөчөлүктөрү, айырмачылыктары белгиленген эмес. Ал эми кийинки түрк окумуштууларынан алсак; Догаксан, Зафер Өнлер, Айдын Дагпынар, Вежихе Хатибоглу ж.б изилдөө иштерин жүргүзүп, элге жеткиришкен. Түрк тилинде фразеологизм боюнча талаш-тартышты туудурган маселелер дагы эле уланууда. Атап айтсак, айрым окумуштуулар фразеологизмдер жогоруда атап өткөндөй бир сөздөн да турат десе айрымдары буга далил катары изилдөө иштерин жүргүзүүнүн натыйжасында кайрадан түрк окумуштуулары биригип, фразеологизмдер эки компоненттен жогору турат деп аныкташкан. Алар бир сөз эч качан фразеологизм боло албайт, ал эле эмес бир сөз менен оюңду толук түшүндүрүүгө мүмкүн эмес деп эсептешкен. Мисалы; эки тилге тиешелүү болгон эшек сөзүн алсак, бул сөз бир гана айбандын атын билдирет. Ал эми “эшек баш” десе түркчөдө “эшек кафалы” адамдын терс сапатын чагылдыруучу эшек сыяктуу акылсыз деген түшүнүктү түз эле айтып койбостон өтмө мааниде берет.

Ал эми Юсуф Чотуксөкен 5000 фразеологизмди тандап алып изилдөө ишин жүргүзүп,

натыйжада “түрк тилинде биздин изилдөөбүзгө караганда эң аз эки эң көп он беш компоненттен турат”-деп аныктайт.

Түрк тилиндеги фразеологизмдин негизги аныктамасы; бирден көп сөздөн турган, бир

маанини түшүндүрүү максатында колдонулган жана бир абалды кыскача түшүндүрүп, сүйлөмдө көрүнүктүү өзгөчө маани берип, көпчүлүк учурда өтмө мааниде калыптанган сөз тизмектери фразеологизм деп аталат. “Дейим” фразеологизмди эскиден “tabir” “идиома” деп аташкан.

Түрк тилиндеги фразеологизмдер төмөндөгүдөй өзгөчөлүктөрдү камтыйт.

Бирден көп сөздөн (компонент) турат. Көпчүлүк учурда өтмө мааниде берилет. Сүйлөмдө өзгөчө маани берет. Фразеологизмдин үлгүсү, формасы ошол боюнча колдонушу керек.

Компоненттердин орду алмаштырылбайт. Фразеологизмдерди түзүүчү компоненттердин синонимин колдонууга болбойт. Фразеологизмдердин арасына башка сөздөрдү колдонууга болот.

Тилибизде колдонулган фразеологизмдердин көпчүлүгү “мак,-мек” кыймыл атоочтук мүчөлөр менен жасалган фразеологизмдерде бириккен татаал этиштер. Бул эрежелерге карата колдонулат. Мисалы, El ayak çekmek- буту-колун тартуу.

Фразеологизмдер маани жана түзүлүшү жагынан эки топко бөлүнөт.


133

1.Маанисине жараша a) Чыныгы маанини берүүчү b) Өтмө мааниде берүүчү 2. Түзүлүшүнө жараша a) Чыныгы ойду билдирген b) чыныгы ойду билдирбеген


134

1. Маанисине жараша фразеологизмдер a) Чыныгы маанини берүүчү: Мындай фразеологизмдер ойду өзгөчө туюндурууда

колдонулат. Фразеологизмди түзгөн сөздөр окшоштук өтмө маанини бербестен, маанилерди ошол боюнча кабыл алган калыптанган бирдиктер. Мисалы, Canı sağ olsun-жаны аман болсун.

b) Өтмө мааниде берүүчү фразеологизмдер окуучуга берүүчү түшүнүктү чыныгы

маанисинен айырмалап өзгөчө. образдуу, элестүү түшүнүктү туюндурат. Өтмө маанидеги фразеологизмдердин кээ бир бирдиктери же бүтүндөй бардык компоненттери чыныгы маанисин жоготот. Мындай фразеологизмдер түрк тилинде өтө көп колдонулат. Мисалга алсак, Buz gibi soğumak-муздай тоңуу, Beyninden vurulmuşa dönmek-карайлап калуу ж.б.

Фразеологизмдер макал- лакаптар менен окшош болгондуктан аларды айрым учурда

айырмалоо кыйынчылыкка турат. Бул бардык тилдерде эле кездешет. Салыштырырп көрөлү; Бүгүнкү күндө жазуу жана оозэки маданияттын дээрлик бардык тармактарында көп

колдонулуучу макал -лакаптар жана фразеологизмдер, чындыгында, анонимдүү элдик адабияттан жаралышкан. Ошондон улам макал -лакаптык жана фразеологизмдик түшүнүктөрдүн бир канча окшош тараптары болуу менен биргеликте, бир-биринен кескин түрдө айырмаланып туруучу өзгөчөлүктөрү да бар. Ошону менен бирге эле макал -лакаптык жана фразеологиялык түшүнүктөрдүн улам чаташтырылып келатканы, кээ бир фразеологизмдердин макал, кээ бир макалдардын фразеологизм катары сыпатталган учурлар да кездешпей койбойт. Буга мисал, Түркчө Сөздүктүн 9.басылышында, макал бөлүмүндө макалга мисал катары «Берилген ыргытканга көзүң кыйбайт, сатайын десең эч ким албайт» түшүнүгү, Өмер Асым Аксойдун жана Эмин Өздемирдин сөздүктөрүндө макал эмес фразеологизм катары берилет. Макал -лакап менен фразеологизмди салыштырууда, окшоштуктарын жана айырмачылыктарын иликтеп кыскача төмөнкүдөй бүтүмгө келсек болот:

Макал-лакаптар менен фразеологизмдердин окшоштуктары; 1. Макал -лакаптар да фразеологизмдер да кыска жана нуска сөздөр болуп саналат. 2. Макал -лакалтар да фразеологизмдер да калыпка салынган сөз түрмөгү. Бирок, калыпка салууда атайын чектелүү алкактан чыкпай, кырдаалга жараша алымча кошумчаланышы мүмкүн. 3. Макал - лакаптар да фразеологизмдердин көпчүлүгү каймана маанини туюнтушат. Бирок, толугу менен чындыкка негизделип калыпташкан макал -лакаптар, фразеолгизмдер да бар.

4. Фразеологизмдер да, макал -лакаптар да кандайдыр бир окуядан, элдик айтымдан жаралышат. 5. Макал -лакаптардын жана фразеологизмдердин жаралышында, ар башка доордо жашап өткөн ар кандай адамдардын салымы болгону үчүн аноним мурас болуп эсептелет. 6. Макал -лакаптардын жана фразеологизмдердин көпчүлүгүндө уйкаштыкты чагылдыруучу ритмикалык компонент учурайт.

Макал -лакаптар менен фразеологизмдердин айырмачылыктары

1. Макал -лакаптар жалпы эрежеге таянып насаат иретинде болот. Ал эми фразеологизмдер болсо жалпы эрежеге баш ийбейт жана насаат берүү сымал максатты да көздөбөйт. Фразеологизмдер, кандайдыр бир түшүнүктү элестүү жана таасирдүү туюнтуу үчүн колдонулуучу атайын сүрөттөө калыптарынын катарына кирет.

2. Макал -лакаптардын толук эмес мисалдары болгонуна карабастан, тыянакка, бүтүмгө ээ сүйлөмдүк жөнү бар. Фразеологизмдердин сүйлөм иретиндеги мисалдары болгону менен алардын көпчүлүгү сүйлөм боло алышпайт.


135

З.Макал -лакаптар ачык айкын мааниге ээ. Андыктан кандайдыр бир чөйрөдө колдонулганда, уккандар макал -лакап колдонулуп жатканын баамдашат. Aл эми фразезеологизмдер болсо, көбүнчө сүйлөм ичинде каалаган нукка салынып жымсалданганы үчүн, айтайын деген ойду айтканы менен жалпысынан жеке керт башына сөздүк тизмек катары байкалбай калышат.

4.Макал -лакаптарга караганда фразеологизмдер көбүрөөк колдонулат деп айта алабыз.

Күн бою такыр макал -лакап колдонбосок дагы, өзүбүз байкабай фразеологизмдерди улам колдоно беребиз.

Түрк тилиндеги фразеологизмдердин формалык эң негизги өзгөчөлүктөрү, алардын

калыптанган сөздөр экендиги. Кандайдыр бир фразеологизмдин компоненти бирдей маанини билдирсе да алмаштырып, анын ордуна башка компонент колдонууга болбойт. Фразеологизмдердин калыптанган сөздөр экендигине байланыштуу Бахадынлынын пикири төмөнкүчө; “Фразеологизмдер түптөлгөн, калыпташкан сөздөр болгону үчүн алардын катарын бузбаш керек.” Мисалы, “Akla karayı seçmek “ фразеологизми, “akı karayı seçmek” формасында колдонулса башка маани келип чыгат. “ Akla karayi seçmek” фразеологизми абдан түйшүк тартуу маанисин туюнтат. “Ал эми akı karayi seçmek” сөзү сергектикти, сактыкты билдирет. “Çile çıkarmak” фразеологизми “çileden çıkmak’ катары колдонулса ката кетирилген болот. Биринчиси, “өтө түйшүктүү өмүр сүрүүнү билдирсе, экинчиси, “жаны кашаюу” маанисин берет. Жогоруда айтылгандарга таянып, фразеологизмдердин бир эле сөзүн алмаштыруу, маанини да баштан -аяк өзгөрүп кетишине күбө болдук. Мындай фразеологизмдерге башка мисалдар Баяндоонун тереңдигин шарттоо жана маанинин эстетикалык жактан төмөндөтпөө үчүн фразеологизмдерде мындай калыпташуу эрежеси бекем сакталат. Бирок, макал -лакаптар сыяктуу фразеологизмдердин калыбынан өзгөртүү боло турганчалык, кандайдыр бир деңгээлде өзгөрүүгө ийкемдүү келишет. Мындай ийилчээктик көбүнчө сүйлөм ичинде даана байкалат. Фразеологизмдерге сүйлөм ичинде ар кандай уланды мүчө жалгаса болот. Ошондой эле, фразеологизмдин курамындагы сөздөр орун да алмаштыра алышат, ортолоруна башка сөз да кыстырылса болот. Бул жагдайга бир канча фразеологизмди мисал келтирсек: ağzından çıkanı kulağı duymamak. (орунсуз сүйлөө) içine kurt düşmek.(шек саноо, дилине бүлүк салуу). Булар бизди чындап шекшинткени турушат. Акыр аягы дилибизге ушундай бир бүлүк салышты дейсиң... Байкушту шексинтип салышпадыбы. Gözünü ayırmamak(көзүн албоо). Бир саамга да балдарынан көзүн алган жок. Балдарынан көзүн эч үзгөн жок. Буга чейин фразеологизмдердин иликтөө ишибизге үндөш пикирде калыпташканы менен фразеологизмдердин өзгөрүүгө ийкемдүү экендигин В.Хатибоглу баяндайт: “Фразеологизмдердин калыптануусу, кош сөздөрдөй, ортолоруна башка бир сөз кыстырып же болбосо мүчө жалгабай коюуга мүмкүн эмес. Фразеологизмдер саналуу жана белгилүү болгонуна карабастан, жагдайга жараша ортолоруна башка бир сөз кыстырылса болот жана бул алардын фразеологиялык өзгөчөлүгүн жокко чыгарбайт. Уланды мүчөлөрүн жалгаса боло тургандыктан фразеологизмдердин баштапкы өзгөчөлүктөрүнөн болуп саналат.”

Жалпысынан фразеологизмдер маанини күчөтүү, баяндоонун ажарын ачуу сыяктуу

максаттарга таянып түптөлгөн туюнтуунун өзгөчө түрү. Оозэки речте жана жазуу жүзүндө көп колдонулган фразеологизмдердин оңой эсте сакталышы жагынан бул сөздөр өтө кыска келишет. Жок дегенде эки сөздөн куралышы талап кылынган фразеологизмдер, эң көп жети -сегиз сөздөн турган калыпташкан туруктуу сөз айкаштары.

Колдонулган адабияттар

1. Sevim.O. Açıklamalı Deyimler Sözcüğü., -İstambul: 2005 2. İskender PALA., İki Dirhem Bir Çekirdek,-İstanbul.,2004 3. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı.Belleten, Ankara, 2.baskı, 1988 4. Ertugrul SARAÇBAŞI, İbrahim MİNNETOGLU, Türkçe Deyimler Sözlüğü, İstanbul 2002 5. Жумакунова. Г. Түркчө-кыргызча сөздүк. Б.2005 6. Türkçenin Sözvarlığı. - Ankara


136

К.ЖУСУПОВ - РЕДАКТОР ЖАНА ПУБЛИЦИСТ

Т. Назаркул Кызы БГУнин аспиранты

К. Жусуповдун журналисттик ишмердиги ХХ кылымдын II жарымында башталып,

Кыргызстандагы журналистиканын өнүгүүсү менен тикелей карым-катышта турат. Ал көтөргөн публицистиканын проблемалары совет доорундагы коомдук-социалдык турмуш менен тыгыз байланышта болуп, журналистиканын ошол доорго мүнөздүү бардык сферасындагы заманбап көйгөйлөрдү өтө кызыктуу жана элге терең жеткирүү, эл турмушунун эң маанилүү жактарын чагылдырып берүү максатын көздөгөнү аркылуу айырмаланат. К.Жусупов публицист катары ошол доордун проблемалуу маселелеринен сыртта калышы мүмкүн эмес эле. Анткени, ал публицистикалык чыгармачылыгын баштаган мезгил советтик журналистикада сталиндик «жеке адамга сыйынууга» каршы жүрүп жаткан күрөшкө туура келгендиктен, мурда калыптанган коомдук-публицистикалык ой жүгүртүү менен жарыкка чыккан гезит-журналдардагы чыгармалардан айырмалап жазуу милдети К.Жусуповдун да алдында турган эле.

Ошондон улам болсо керек, К.Жусупов мектепте окуп жүргөн мезгилинен тартып,

коомчулук үчүн проблемалуу жана кызыктуу маселелерди көтөрүүгө аракеттенип, окурман чөйрө үчүн өтө маанилүү болгон, көп тармактуу турмуштун бир үзүмүн окурманга дал өзүндөй жеткирүүгө умтулган аналитикалык талдоо жасоого багыт алгандыгы менен башкалардан өзгөчөлөнүп да кетет. К. Жусуповдун журналисттик чыгармачылыгына байкоо салган адам анын публицистикасы совет доорундагы жалпы союздук масштабдан алганда «элет турмушун» чагылдырган «агрардык мектепке» кире тургандыгын белгилеп коюуга тийишпиз. Анын «элет турмушуна» көңүл бурушу К.Жусуповдун кийин мемуарларында, журналистиканын аналитикалык жанрлары – очерк жана эсселеринде эскергендей «ошол жерде жашап, балалыгын өткөрүп», андагы турмуштун «мыйзамченемдерин» анализдөөгө мүмкүнчүлүгү кеңири болсо, экинчи тарабынан алганда өзүнүн индивидуалдуу чыгармачылык чеберлеринин кыргыз публицистикасында көрсөтүү үчүн өзүнө «жакын темаларда» эмгектенүү керектигин түшүнгөн. Анткени, совет публицистикадагы жаңы процесстер - сталиндик «жеке адамга сыйынууга» каршы күрөш публицисттин чыгармачылыкка карата мамилесин гана өзгөртүп тим болбостон, коомдун рухий жашоосундагы таанымал ролун ойногон маселелер менен кырдаалдарды таап, керек жерде колдоп, зарылдыгына жараша сын айтып, аналитикалык ой жүгүртүү менен талдоого алынган чыгармаларды жогору баалаган индуктивдүү жана дедуктивдүү подходду ар бир журналисттен талап кыла баштаган эле. Кыргыз публицистикасынын алкагынан алганда, окурмандар арасында авторитетке татыктуу болгон чыгармаларды жаратуу үчүн эл турмушун изилдөөгө алган журналистикалык ар кыл жанрдагы өзүнүн ишинин чыгармачылык мүмкүнчүлүгүн көрсөтүү талабы да авторго жүктөлө баштагандыгын көрөбүз.

Башка темаларга салыштырмалуу «элет турмушун» тандоо советтик журналистикада

«публицист-аграрник» катары эсептелинип жүргөн «мектепке» кирүү - К.Жусуповдун өзүнө жакын жашоо образды чагылдырууда анын башкалардан айырмаланган касиетин таап, ошол касиет аркылуу өзүнүн публицистик чеберчилигин көрсөтүү аракети жан дүйнөсү менен жуурулушкан, индивидуалдуу ой жүгүртүүгө негизи бар, өз алдынча анализдөөгө тажрыйбасы жетиштүү болгон ыкманы публицистикаларында колдонууга шарт түзүп берген. Өз убагында ошол турмуштун «тегирменинен» өтүү К.Жусуповго элет турмушун чагылдырууга гана негиз болуп бербестен, публицист катары өзүнө жакын спецификасы бар, журналистиканын теориясы боюнча алганда индуктивдүү методду кеңири колдонууга боло турган, белгилүү бир тарыхы бар, салты бай кыргыздын жашоо-тиричилигин этнографиялык планда изилдөөгө көп материал бере алган. Экинчиден, дал ушул ХХ кылымдын 50-жылдарынан тартып, кыргыз жана советтик журналистикада «иликтөөгө алган» предметтин спецификасы билүү, турмуш чындыгын чагылдырууда публицисттин жеке ишмердигине таандык аналитикалык ой жүгүртүүнүн методдорун жана формаларын «таап», коомдук чыгармачыл процесске көрүнүктүү таасир тийгизүү зарылдыгы да коюла баштаган.

Социалдык турмуштун башка сферасын чагылдырууда журналисттерге кесиптик

чеберчилик боюнча талаптар спецификалык өзгөчөлүк катары иштелип чыга баштаган болсо, публицист-аграрниктерди да чыгармачылык жактан бирин экинчисинен айырмалап туруу багытында публицисттин чыгармачыл жүзүн аныктоочу, б. а. турмушту изилдөө предметинде журналист катары өзүнө таандык сапаттын касиетин көрсөтүүчү белгилер да дал ушул жылдары


137

аныкталып калган сыяктанат. Публицистиканын так ушу областында эмгектенген советтик журналистиканын өкүлдөрүнүн чыгармаларын жалпы публицистикалык чыгармачылыктан бөлүп караганыбызда көзгө ачык-айкын көрүнгөн жагдай - изилдөөчү проблемаларына чеберчилик менен мамиле кылуу – журналисттик ишмердүүлүгүнүн спецификасын туура түшүнүп, объектини кеңири жана бүт тарабынан изилдөөгө багыт алып, биринчи кезекте, жазгандарынын аудиторияга таасир этүүсүнүн спецификасын, ММК жана пропаганданын эффективдүүлүгүнүн, публицисттик ишмердүүлүктүн ММК жана пропагандага субъекти катары кызмат кылуусу – журналисттик изилдөө процессинде чыгармачылыктын бай материалдары катары алынгандыгы. Тактап айтканда, К.Жусуповдун публицистикаларында эле эмес, кыргыз журналистикасында бул планда бир топ өсүштөр болгону байкалат. Алар: публицисттин турмуш чындыгын аңдаштырууда көз караштын сапаттык жаңылануусу; объектиге карата индивидуалдуу мамилеси; теманы терең билип чагылдыруу аракети; иликтөөгө алынып жаткан турмуштук көрүнүштү талдоого компетенттүүлүгү; материалды чогултуу техникасы, теманы иштеп чыгуу, жанрдык чечимдеринин тандоосу; баяндоо методу; ж. б адистик чеберчиликтин калыптануусу менен түшүндүрүлөт.

Ырас, К.Жусуповдун бул мезгилде жазылган публицистикаларында (Жусупов К. Ала-Тоо,

1966, № 9, 75-86, Айыл адамдары. //Ала-Тоо, 1970, № 1, 65-96; Ата журттун Бир ууч топурагы, //Кыргызстан маданияты, 1975, 13-февраль, 6-7) мезгилдүү басма иштеринин жүзөгө ашышын тикелей көзөмөлдөп турган лениндик принциптер басымдуу орунду ээлеп турганы менен журналистиканын теориясында окумуштуулар (Горохов В.М. М.1975; Колосов Г. М.1977; Прохоров Е.П. М.1977; Ученова В.В. М.1979; Черепахов М.1973) аныктаган публицистикалык чеберчиликтеринин табиятын жана аны жаратуунун «составдык» бөлүктөрүн, публицистикалык чыгармачылыктын негизги мыйзамченемдерин толук колдонууга аракеттенгендигин көрөбүз. Мында К.Жусуповдун публицисттик кызматын аныктап айырмалоочу белгилер анын өзү билген турмушту сүрөттөп берүү чеберчилиги менен гана чектелбестен, журналисттик кесипке адистештирилген көнүмдөрдүн пайда болуусу - публицистикалык чыгармачылыктын идеялык-мазмундук деңгээлин коомдук талаптарга ылайык камсыз кылуучу, кыргыз журналистикасында жаңыдан түптөлүп келе жаткан ар бир чыгармачыл инсанга таандык новаторлук элементтерди таап колдонушу – ХХ кылымдын 60-жылдарындагы публицисттин чеберчилигин аныктоочу методдун бири болуп чыга келди. Өзгөчө анын алгачкы публицистикаларында публицистикалык ишмердүүлүгүнүн ыкмалары (приемдору) жана формалары катары көзгө даана элет турмушун мыкты билүүсү жана анын өсүп-өнүгүү шарттарын эркин көрсөтө алганынан байкалат.

В.М.Горохов өзүнүн «Закономерности публицистического творчества» (Горохов В.М. 1975,

34-56). аттуу эмгегинде белгилегендей, публицисттин чеберчилиги дайыма индивидуалдуу болгондуктан, ал чыгармачыл өзгөчөлүк менен карым-катышта туруп, ар бир автордун журналисттик жеке сапаттарын жана анын чыгармачыл мүмкүнчүлүгүн өз стилинде көрсөтүүгө тийиш болсо, К.Жусуповдун алгачкы публицисттик чеберчилигин аныктоочу сапат - автордун өзүнө чейинки башка публицисттердин чыгармачылыктарын үйрөнүүгө багыт алгандыгы, публицистиканын изилдөөчүлөрүнүн жазгандарына жана андан чыккан тажрыйба-чечимдерине таянып, аларды өзү жашаган турмуштагы жаңы материалдарда чагылдырууга аракет кылгандыгы да болуп саналат. Ал публицисттердин белгилүүлөрүнүн ар биринин чыгармачылыгын анализдегенге аракет кылып, публицисттик чыгармачылыктын мыйзамченеминде турган турмуш чындыгын өздөштүрүүдө алардын тажрыйбаларын пайдалануу менен өзүнүн индивидуалдуу чыгармачыл ишмердигин да көрсөтө алган. Тактап айтканда, К.Жусуповдун публицистикалык концепциясына таянсак, анын чыгармачылыкка карата көз карашында максатка жетиш үчүн автор өзүнүн алдына койгон ар бир конкреттүү маселени жүзөгө ашыруу үчүн төмөнкүдөй багыттарды бөлүп көрсөтүүгө болот:

публицистикалык чыгармалардын мазмунун бийик деңгээлде чагылдырууну камсыз

кылуу үчүн ал өзүнүн публицистикалык ишмердүүлүгүндө «предметтик-тематикалык шарттарын (предпосылки) ачып көрсөтүүнү» (Колосов Г. М., 1977, 14-17) өз доорунун алдыңкы сабында турган журналисттерден үйрөнө алгандыгы;

турмуш чындыгынан керектүү проблемаларды изилдөөдө публицисттин

индивидуалдык ой жүгүртүү методунун табууга зарыл өзгөчөлүктөрдү аныктоо менен ошол «заманга таандык коомдук-саясий талаптарды публицистикалык чыгармачылыктын объективдүү мыйзамченемдеринин байланышын» (Ученова В.В. М., 1979 112-113-беттер) түзүүгө жетишкендиги;


138

публицистикалык чыгармачылыктагы публицисттин ишмердүүлүгүнүн сапатына таасир этүү формасынын өзгөчөлүгүндө турган автордун индивидуалдуулугу кандай чагылганын аныктоого умтулуу жана ушул учурда публицисттин жеке көз карашынан турган индивидуалдык үлгүлөргө журналисттик изилдөө предметинин тандап алышына ээ болгон тажрыйбаларды жаратууга умтулгандыгы;

турмуштук проблемаларга карай журналисттик изилдөө жүргүзгөндө өзүнүн ой жорумдары менен гана чектелбестен, публицистикалык теорияда аныкталган принциптерди функционалдаштырууга жетишип, тандап алган предметти тагыраак көрсөткөн аналитикалык методдорду таап, аларды чеберчилик менен колдонуп, ошол мезгилге мүнөздүү жолдорун аныктап, аны публицистиканын жалпы теориясында иштелип чыккан нормативдер менен байланыштыра алгандыгы же Е.Прохоровдун «Публицист и действительность» (Прохоров Е.П. 1977) аттуу эмгегинде көрсөтүлгөн проблеманы изилдөөдө жана чагылдырууда «автордун ошол турмушу чындыгы менен кандай байланышууга боло турган өзгөчөлүктөрдү» (Прохоров Е.П., 1977, 123) таба алгандыгы; ж. б.

К.Жусупов дал ушул публицисттик чыгармачылыгын баштаган алгачкы жылдары эле өз

кесиптештеринен айырмаланып, журналисттик изилдөө үчүн тандап алган материалына карата индивидуалдуу подход кыла алгандыгы болуп саналат, б. а. алтымышынчы он жылдыкта айыл чарбасындагы өнүгүүнү, ага негиз болгон жана айыл турмушунун «жаңылануусуна» таасирин тийгизген өкмөттүн жана партиянын токтомдоруна, социалдык процесстерге публицистикаларында «өз алдынча мамиле кылгандыгы» (Черепахов М. 1973, 89), жарыкка чыга турган публицисттик чыгармаларында мезгил-мезгили менен коюлуп жаткан проблемаларды жыйнактап, басма сөздөргө чыгуучу макала, очерк жана эссе сыяктуу жанрлардагы жазгандарына колдоно алгандыгында турат.

Мында көзгө даана көрүнгөнү гезиттик жана журналдык публицистиканын спецификалык

өзгөчөлүктөрүнө ылайык же публикациянын өлчөмдөрүнө байланыштуу публицистикаларында проблеманы деталдаштыруу, аны турмуштук кырдаалда ачып көрсөтүүдө саясий талаптарды идеализациялоого аракеттенбестен, тескерисинче турмуш чындыгын чагылдырууда фактыны чагылдыруу деңгээлине көңүл буруп, анда окурман таанып-билүүгө маанилүү болгон маселелерге акценттердин коюлушу анын чыгармачылыгындагы негизги айырмачылык болуп саналат. Тактап айтканда, автор бардык публикацияларында кайсы проблеманы же кайсы теманы албасын белгилүү бир деңгээлде жарандардын коомдук-социалдык турмушундагы өтө көйгөйлүү маселелерге байланыштуу проблеманы көтөрүп чыгат да, анын бар болгон касиетин аныктап берүүгө багытталган журналистиканын аналитикалык жанрдык табиятына таандык негизги принциптерди толук пайдаланууга аракеттенет. Ар бир чыгармага карата мындай мамиле ал чыгарма кайсы жанрда болбосун публицисттин теориялык билимин жана чеберчилигин көрсөтүү менен бирге автордун журналистика илимине таандык мыйзамченемдерди дайыма колдонууга умтулгандыгын да айкындап турат.

Эгерде анын публицист катары чыгармачылыгын баштаган Тянь-Шань областтык гезитинде

иштеп жүрүп жазган публикацияларын караштырсак, журналистиканын информативдүү жана аналитикалык жанрларда жарыяланган чыгармаларында факты менен иштөө принцибинин бирдейлигин көрөбүз. Ал эми жанрлардын спецификалык өзгөчөлүгүнө карай мамиле кылууда, маалымат берүү менен өзүнүн аналитикалык ой жорумун бириктирүүдө К.Жусупов өзү тандап алган жанрдын ички табиятына ылайык теориялык негизин «сактап калууга», айрым чыгармаларында журналистиканын тиги жана бул түрлөрүнө тиешелүү сапаттык белгилерге негизделет. Ошон үчүн болсо керек, К.Жусупов баяндап жаткан маалыматтар автордун өз башынан өткөн, же ага эң эле жакын окуялардан тургансып да кетет. Областтык газетада иштеп жүргөн мезгилин, автор тажрыйба топтоо, ар бир публикациянын жаралышына байкоо жүргүзүү, чечүүчү таасир бере турган кырдаалдарды өздөштүрүүсү - журналистиканын чоң чыгармачыл багажы катары эсептейт да, ага түрткү болгон жагдай ошол мезгилде жалпы өлкө боюнча акырындап жүрүп жаткан коомдук-саясий өзгөрүүлөр себеп болгондугун эскерет.

Экинчиден, К.Жусуповдун журналистиканын теориясына муктаж болушунун да объективдүү

жагдайлары бар. Тактап айтканда, кандай статуста (областтыкпы, республикалыкпы же жалпы союздукпу) турбасын, үстүнөн болгон партиялык жетекчилик ар бир жазылган публицистикалык чыгарманын методологиялык негизинин туура болушун, б. а. марксизм-ленинизмдин классиктеринин чыгармаларын, КПСС съездинин, СССР журналисттеринин съездинин


139

материалдарын, партиялык органдарынын башчыларынын докладдарын билип жана өздөштүрүп турууну талап кылгандыктан, башка журналисттердей эле К.Жусупов дагы советтик партиялык басма сөздө жарыяланган басма сөздүн ишмердигинин мыктылоо маселеси боюнча чечимдерин, КПССтин жана Совет мамлекетинин башчыларынын эмгектерин окуп, аны менен бирге публицистиканын теориясы жана практикасына, айрым учурда ал тургай тарыхына тиешелүү маселелер боюнча окумуштуулардын эмгектерин билүүгө аргасыз болгондугу байкалат.

Мындай билимдин жогорулашы К.Жусуповго өз публицистикаларын жазууда өтө маанилүү

роль ойногондугу талашсыз. Тактап айтканда, ХХ кылымдын 60-жылдары совет мамлекетинде журналистика мезгилдүү басма сөздү уюштуруунун практикалык гана иш чаралары болбостон, аны сапаттуу жана чыгармачылык менен ишке ашыруу үчүн публицисттердин изилдөөлөрү жаралып, ал тургай практикалык ишти үйрөтүү багытында жогорку билимге ээ кылууга даярдыктар да жетиштүү болуп калгандыгын көрөбүз. Мындай көрүнүш ХХ кылымдын 70-80-жылдары бир кыйла тереңдеген, б. а. союздун курамына кирген башка мамлекеттердей эле Кыргызстанда журналисттик чеберчиликти өнүктүрүү иштери да пайда болгон, б. а. адистештирилген теориялык билими бар, кесиптик даярдыктан өткөн журналисттерди окутуу иштери мына ушул жылдары колго алынганын эсепке алсак, анда К.Жусуповдун публицистиканын теориялык базасына зор маани берүүсү коомдук-саясий талаптардан келип чыккан мыйзамченемдүү көрүнүштөрдөн экендиги ачык байкалат.

Үчүнчүдөн, жарым кылымга жакын тарыхында кыргыз журналистикасы окурмандардын

коомдук-социалдык кызыкчылыктарын канааттандыруу багытында бир кыйла тажрыйбага ээ болуу менен бирге публицист-практиктердин чыгармачылык лабораториясын түзүп, ошол таланттуу советтик жана чет өлкөлүк журналисттер калыптандырган өнөрканалар кийинки муун үчүн өз чыгармачылыгын изилдөөгө, көйгөйлүү маселелерди чагылдырууда негизги багыттарды көрсөтүп берүүгө, жарыяланган чыгармаларда эң олуттуу проблемаларды аныктап чек коюуга К.Жусупов сыяктуу жаш журналисттерге өтө маанилүү жардам берүүгө шарт түзө алган. Ал тургай маалымат каражаттары менен тыгыз чыгармачыл байланышта турган публицисттер өзүнүн жана өзүнө чейинки журналисттик чеберчиликтин тажрыйбаларын жалпылаштырып, фактыга карата ар бир журналисттин мамилесин, ык-формасын, аны чагылдырып берүү методдорун изилдеп (Методы журналистского творчества. 1982), өзүнчө индивидуалдуу мамиле кылууга мүмкүн болгон аспекттерине байкоо салган көз караштарын теориялык мазмунда журналисттерге жеткирүүгө максаттанган эмгектерден (Цейтлин А.Г. 1968, 35-47) да бул багыттагы иш чараларды көрүүгө болот.

ХХ кылымдын 60-жылдарынан бери мезгилдүү басма сөз каражаттарына жарыяланган

бардык материалдарды караганда буга чейин жазган публицисттерге салыштырмалуу өзүнүн предметине башкача же индивидуалдуу подход кылгандыгына байланыштуу ар бир публицистикалык чыгарма анын кайсы жанрда экенине карабастан бир кыйла сапаттуу мазмунга ээ болгон деп айтууга негиз берет. К.Жусупов ошол жанрларда жазган автор катары бардык тарабынан алганда өз замандаштарынан артта калган эмес. Бардык учурда көйгөйлүү проблеманын даражасын аныктап, анын иштелип чыккан деңгээлин таап, анан андан ары журналисттик изилдөөнүн максаттарын коюп, кандай жолдор менен маселени чечүүгө боло тургандыгын жана проблеманын иштелишинде актуалдуулугу да жактарын бөлүп көрсөтө алгандыгы менен да айырмаланып турат. Анын бул мезгилде жазган публицистикалары көтөрүп чыккан проблеманын коомчулук үчүн канчалык маанилүү экендигине - публицистикалык чагылдыруу даражасы жана адабияттык көркөм сөз каражаттарын пайдалануу чыгармачылыгынын психологиялык жактан таасир этүүсүнө жараша азыркы учур үчүн баалуу болуп тургандыгын белгилей кетели. Аны биз ошол мезгилдерде жазылып, азыр «унут болуп бара жаткан» мезгилдүү басма сөз каражаттарындагы чыгармаларын ашыкча баалоо максатында кайрадан аларга токтолуп далилдөөгө аракет кылып жаткан жокпуз. Тескерисинче, белгилүү бир доордун коомдук-социалдык проблемаларын ачып көрсөткөн, аналитикалык ой жоруму үчүн баалуу болгондуктан, азыркы учурда да ошол маанисин, актуалдуулугун жоготпой, окурман тарабынан дайыма окулган публицистикалык чыгармалар катары автордун кийинки жыйнактарына кириши жогорку ойду далилдеп турат.

КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР

1. Жусупов К.Каралдым тоолор. // Ала-Тоо, 1966, № 9 2. Кыргызстан маданияты, 1975, 13-февраль 3. Горохов В.М. Закономерности публицистического творчества. М.1975


140

4. Колосов Г. Публицистика как творческий процесс. М.1977 5. Прохоров Е.П. Публицист и действительность. М.1977 6. Ученова В.В. Публицистика и политика. М.1979 7. Черепахов М.Проблемы теории публицистики.М.1973 8. Методы журналистского творчества. М., 1982 9. Цейтлин А.Г. Труд писателя. Вопросы психологии творчества, 10. культуры и техники писательского труда. - М., 1968 11. Жусупов К. Жаншерик. - Бишкек, Бийиктик, 2007 12. Жусупов К. Жүрөгүм менин тоолордо. - Фрунзе, Мектеп, 1972


141

ОКУУЧУНУН ЧЫГАРМАЧЫЛ АКТИВДҮҮЛҮГҮН КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ КЛАССТАН ТЫШКАРКЫ ИШМЕРДҮҮЛҮКТҮН МҮМКҮНЧҮЛҮКТӨРҮ

Хикмет Жан

Эларалык «Ататyрк – Алатоо» Университети , окутуучу

Класстан тышкаркы ишмердүүлүк – окуучуну даярдоодогу бүтүндөй системанын зарыл

бөлүгү. Ал орто билим берүүнүн алдына окуучунун чыгармачыл активдүүлүгүн калыптандыруу боюнча коом жана убакыт койгон милдеттердин жыйындысын чечүүгө мүмкүндүк берүүчү каражаттардын бири болуп саналат. Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүгү орто билим берүүнүн жалпы милдеттерине жана анын илимий-методикалык кызыкчылыктарына жооп берүүчү, мугалимдердин класстан тышкаркы иши менен азыркы билим алууда инсандын керектөөлөрүнө жана жалпы билим берүүнүн деңгээлине коомдун талаптарына дал келген окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүгүнүн биримдигин көрсөтөт.

Психологиялык жана педагогикалык адабияттарда класстан тышкаркы тарбиялык

процесске арналган изилдөөлөрдүн бир нече багыты аныкталган. Айрым эмгектерде мектептин сабактан тышкаркы иштерин уюштуруучу формаларынын жана методдорунун эффективдүүлүгү аныкталган (А.Н. Чиж, И.В.Харламов ж.б). Башкаларда класстан тышкаркы ишмердүүлүктө окуучунун пассивдүүлүгүн четтетүү жолдору ачылган (К.К. Платонов, В.Д. Путилин) үчүнчү топтогу эмгектерде ал – окуучунун инсан болушунун фактору катары каралат (Б.М. Теплов, В.Э. Чудновский, В.А. Караковский, М.С. Кобзев, А.В. Подобши ж.б.).

Адабият булактарын анализдөө азыркы учурда класстан тышкаркы ишмердүүлүк боюнча

бир түрдүү белгилүү түшүнүктүн жок экендигин көрсөттү. «Сабактан тышкаркы иштер», «сабактан тышкаркы ишмердүүлүк», «аудиториядан тышкаркы ишмердүүлүк» терминдерине илимий-педагогикалык адабияттарда жана нормативдик документтерде бир түрдүү түшүндүрмө берилген эмес жана бир топ кеңири трактовкаланат. Бул аныктамаларды түшүнүү айрым изилдөөлөрдө, сабактан тышкаркы ишмердүүлүк жана «класстан тышкаркы ишмердүүлүк» түшүнүктөрү окшоштурулат (А.Н. Чиж, И.В. Харламов ж.б.). Биздин оюбузча, мындай окшоштуктар бир катар себептерге шартталган, мисалы:

алар окуучулардын бош убактысынын чегинде уюштурулат, айрым учурда мугалимдердин; милдеттүү программанын чегинде болбогондуктан, багыты жана формасы ийкемдүү жана

кыймылдуу болот; ишмердүүлүктүн мазмуну жана формасы лицеисттердин кызыкчылыктарынан жана

окуучулардын инсандык муктаждыктарынан, жаңы типтеги мектептердин мүмкүнчүлүгүнөн жана мугалимдердин тандоосунан көз каранды болот;

окуучу бул ишмердүүлүккө өз эрки менен катышат; ишмердүүлүккө баардык каалоочулар катыша алат.

Көп авторлордун аныктамасы боюнча мугалимдин класстан тышкаркы жеке ишмердүүлүк

зарыл мотивациялык чөйрөсүн, эң биринчиден, таанып билүүчүлүк мотивди калыптандыруу үчүн жагымдуу шарттар түзөт, ошондой эле окуучунун коллективдүү чыгармачыл ишмердүүлүккө катышуусу үчүн эң сонун мүмкүнчүлүк болуп саналат. Окуучунун жөндөмдүүлүгүн жана рефлексивдик билгичтиктерин калыптандырууда зор потенциалга ээ жана алардын өзүн-өзү аныктоосуна жол берет.

Жогоруда айтылгандар төмөнкүдөй жыйынтыкка алып келет: 1) Класстан тышкаркы ишмердүүлүк окуучуну даярдоо системасындагы маанилүү звено

болуп саналат, окуучу лицейде окуп жаткан учурда алган даярдык формаларын жана усулдарын текшерип жана толуктап турат;


142

2) Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн жүрүшүндө окуучулар практика жүзүндө окутуу мезгилинде кабыл алынган жана алардын келечектеги кесиптик ишмердүүлүгүндө маанилүү болуп саналган билимди жана иш-аракет образын өздөштүрүшөт.

3) Жаңы типтеги мектептердеги класстан тышкаркы ишмердүүлүк инсандын чыгармачыл

активдүүлүгүнүн түрдүү компоненттерин, айрыкча мотивациялык жана рефлексивдик компоненттерди калыптандыруу үчүн кеңири мүмкүндүк түзөт.

Азыркы учурда изилдөөчүлөр класстан тышкаркы иштин эки негизги багытына көңүл

бурушат: келечек профессионализация жана гуманизацияга. Биринчи багыт окуучулардын келечек кесибинин өзгөчөлүктөрү жөнүндө билемин тереңдетүү жана кеңейтүүгө жана керектүү билгичтик, көндүм, жөндөмдөрдү өнүктүрүүгө максатталган.

Экинчиси – окуучулардын класстан тышкаркы иштин түрдүү формаларына катышуусу үчүн

шарттарды түзүү, мында индивидуалдык жана курактык өзгөчөлүктөр, мүмкүнчүлүктөр, кызыкчылыктар жана умтулуулар, окуучунун демилгелүүлүгүнө жана өз алдынчалыгынын негизинде өзүн-өзү өнүктүрүүсү эске алыныш керек. Эки багыт тең класстан тышкаркы иштер математикалык билимге инсанга багытталган мамилени ишке ашыруу үчүн, лицейдин окуучуларынын чыгармачыл активдүүлүгүн калыптандырууга шарт түзөөрүн көрсөтүп турат. Мунун баары жаңы типтеги мектептерде окуучулардын класстан тышкаркы ишмердүүлүгүн ар бир окуучу аудиторияда аткара албай турган кызыкчылыктарын көздөө максатында уюштуруунун маанисин бекемдеп турат.

Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн түрлөрүнүн классификацияланышы

№ Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн түрлөрү 1. Предмет боюнча эстетикалык, нравалык жана терең билим, ошондой эле жамаатташкан

чыгармачыл иштер, жеке чыгармачыл иштер

2. Эмгек, кесипке-багыттоочу, нравалык, эстетикалык, физикалык

3. Социалдык-саясий маалыматтарды колдонуу (өздөштүрүү) менен байланышкан ишмердүүлүк; пикирлешүү деңгээлинде пайда болуучу ишмердүүлүк; жамааттын чечимин турмушка ашырууга багытталган ишмердүүлүк

4. Коомдук-саясий, уюштуруучулук-башкаруучулук

5. Эстетикалык, эмгек, физкультура-спорттук, коомдук-уюштуруучулук, өндүрүштүк эмгек Класстан тышкаркы чыгармачыл ишмердүүлүктүн жогоруда баяндалган мүнөздөмөсүнүн

негизинде биз берилген ишмердүүлүктүн түрү лицейдин тарбиялык жана чыгармачыл потенциалынын составдык бөлүгү болуп, төмөнкүлөрдү камсыз кыларын белгилейбиз:

1. Мында окуу-тарбия ишмердүүлүгүнүн бардык субъекти катышат;

2. Лицейдин окутуучу жана чыгармачыл чөйрөсүнүн тең салмакта болушу;

3. Окуучунун тарбиясынын мазмунун синтездөө жана калыбына келтирүү;

4. Чыгармачыл өзүн-өзү ишке ашырууда инсандын керектөөлөрүн камсыздоо;

5. Инсандын чыгармачыл активдүүлүгүн ачып берүү.

Жогоруда айтылгандардын негизинде берилген ишмердүүлүк зор чыгармачыл

мүмкүнчүлүктөргө ээ экендигин бекемдейбиз. Ал төмөнкүлөрдү көздөйт:

Салттуу иш-аракет формаларынан четтөө. Ал окуучуларды тажатып, демилгелүүлүк менен өз алдынчалуулукту өнүктүрүүгө мүмкүндүк бербейт;

Топтордо иштөө, мында окуучулардын чыгармачыл активдүүлүгү көрүнөт;


143

Жагымдуу чыгармачыл чөйрө түзүү, инсандын өзүн көрсөтүүдөгү тоскоолдуктарды алып салуу;

Окуучу менен окутуучунун өз ара иш-аракетин уюштуруу;

Окуу ишмердүүлүгүнүн процессинде алынган теориялык билимди практикада колдонууга шарт түзүү. Жаңы типтеги мектептерде класстан тышкаркы ишти анализдөө окуучуну кесипке

даярдоодо чоң потенциалдык мүмкүнчүлүктөргө ээ экендигин көрсөттү. Класстан тышкаркы иштер окуучулардын окууга кызыкчылыктарын өнүктүрөт, чыгармачыл өзүн-өзү өнүктүрүү даярдыгын калыптандырат, программалык материалды сырттан өздөштүрүүгө жардам берет, инсандын чыгармачыл активдүүлүгүн калыптандыруу чөйрөсү болуп саналат. Бирок, биз булмүмкүнчүлүктөрдүн эффективдүү ишке ашуусу үчүн, ишмердүүлүк туруктуу мотивге ээ болуп, системалуу мамиленин негизинде түзүлүшү керек деп эсептейбиз.

Жаңы типтеги мектептердин класстан тышкаркы ишмердүүлүгүнүн өнүгүшүн изилдеп, 3

этапты бөлүүгө болот. Биринчи этап окуучунун жогорку активдүүлүгү менен мүнөздөлөт. Мектептеги топтор

өнүгүп, окуучунун класстан тышкаркы иштеринин башка формалары жаралды. Ошентип XX кылымдын аягында лицейлерде предметтик ийримдер пайда болду, жаңырды. Мисалы: Бишкектеги лицейде 6 предметтик ийрим иштейт. Экинчи этапта коомдук иште токтоп калуу кубулушу пайда болду. Бул орто билим берүүдө да байкалды. Чыгармачыл предметтик ийримдер салттуу болду, бирок класстан тышкаркы иште формалдуулук, чыгармачыл активдүүлүктүн, өз алдынчалыктын жоктугу басымдуулук кылды. 1996-жылдын аягында класстан тышкаркы иштер мурда топтолгон баалуулуктарын, позитивдүүлүгүн жоготуп, төмөндөй баштады. 2001-жылы бул этап класстан тышкаркы иштердин көп лицейлерде талкаланышы менен аяктады. Ийримдер, дубал гезитин чыгаруу токтолду, конкурс, кечелерди өткөрүү практикасы кыскарды.

Класстан тышкаркы иштерге кызыгуунун төмөндөшүнүн себептери бул мезгилде аз санда.

Алардын арасында тарбиялоонун мамлекеттик системасындагы кризисти пайда кылуучу мамлекеттин жалпы саясаты бар. Уюштуруучулук, формализм, класстан тышкаркы иштердин системалуу эместигине байланыштуу окуучунун активдүүлүгүнүн реалдуу жогорулашы байкалган жок. Окуучулар өз алдынча чыгармачыл ишке психологиялык жактан да, практикалык жактан да даяр эместигине алып келди.

Бул жөнүндө 2006-2010- жылдары алынган окуучулардын чыгармачыл активдүүлүгүн

аныктоо боюнча констатирлөөчү эксперименттин натыйжалары айтып турат. Мисалы: суроо берилгендердин арасында коомдук турмушта жана иш-чараларды уюштуруучу жана демилгечи окуучулар – 4,2%, активдүү катышуучулар – 21,2%, кээде катышкандар – 11,7%; 56,9% - таптакыр катышпайт.

Сүрөт 1.1. Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүктөгү активдүүлүгү. Окуучунун класстан тышкаркы ишмердүүлүккө мамилесин аныктоо үчүн тестирлөө

өткөрүлдү. Окуучулар төмөнкүдөй суроолорго жооп беришти. класстан тышкаркы ишмердүүлүккө катышууну каалайсызбы? Класстан тышкаркы ишмердүүлүккө катышууга даярмын деп эсептейсизби? Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруу боюнча сунушуңуз барбы?


144

∆ ооба ■ мүмкүн □ жок Сүрөт 1.2. Класстан тышкаркы ишмердүүлүккө катышууга даярсызбы?

Сүрөт 1.3. Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруу боюнча сунуш киргизе аласызбы? Ошентип, 65,5% окуучулардын жарымынан көбү класстан тышкаркы ишмердүүлүккө

катышууну каалашат, 35,3% ага катышууга даяр, бирок окуучулар активдүү эмес, демилге көтөрбөйт.

Мындай кырдаалдын себептери, биздин оюбузча, жаңы типтеги мектептердеги окуудан

тышкаркы ишмердүүлүктү уюштуруудагы окуучунун чыгармачыл активдүүлүгүнүн калыптанышына терс таасир көрсөткөн негативдүү учурлардын болушу. Алар:

Класстан тышкаркы ишмердүүлүктү так пландоо жана система жок; Класстан тышкаркы ишмердүүлүктүн эффективдүүлүгү окуучудан эмес, көбүнчө

мугалимден көз каранды; Чыгармачылыкка түрткү берген, активдүүлүктү стимулдаштырган жагымдуу чыгармачыл

чөйрө жок; Иштин класстан тышкаркы формасын уюштурууда окуучунун курактык жана психологиялык

өзгөчөлүктөрү эске алынбайт; Ишмердүүлүктө көпчүлүк окуучулар пассивдүү; Окутуунун проблемалык технологиясы колдонулбайт; Окуучунун чыгармачыл өзүн-өзү өнүктүрүүсү калыптанган эмес; Көңүл ачуу мүнөзүндөгү иш-чаралар басымдуулук кылат; Класстан тышкаркы иштерди класстан класска уюштуруу жок.

Жогоруда саналган негативдүү учурларды окуучунун чыгармачыл активдүүлүгүн

калыптандыруучу педагогикалык шарттарды аныктоо менен четтетүүгө болот. Адабияттар:

1. Ермолаева-Томина Л.Б. Опыт экспериментального изучения творческих способностей // Вопросы психологии. – Рига, 1970. –74-84б.

2. Путилин В.Д. Развитие творческой активности учащихся в учебное и неучебное время: метод, рекомендации.- М.: Высш. шк., 1983.- 46 б.

3. Развитие и диагностика способностей /Отв. ред. В.Л. Дружинин, В.Д. Шадриков. – М.: Наука, 1991. - 181 б.

4. Яковлева Е.Л. Развитие творческого потенциала личности школьника// Вопросы психологии. – 1996. - №3. - 28-34-б.


145

«ДИВАНДЫН» КОТОРМОЛОРУ ЖӨНҮНДӨ

CАЙДАЛИЕВА АЛТЫНАЙ Эл Аралык Ататүрк Ала-Тоо Университети

Албетте, ар бир эле адам баласы өз өмүрүндө кийинки муундар, урпактар үчүн баалуу мурас калтырып кете албайт.Бирок, биз сөз кыла турган бул инсан артында урпактары үчүн эң зор эмгек жазып калтырды.Арадан канча кылым өткөнүнө карабастан бул эмгек өз баасын жоготпой, ал гана эмес бул эмгек кайрадан жаңы өңүттө каралып,улам кийинки жаңы муундар колго алып кызыгып жаткандыгында.

Он биринчи кылымда жашап өткөн,ошол доордун мыкты илимпозу болгон Махмуд Кашгари

түркология илими үчүн түбөлүктүү тема катары жашайберет. Анткени ал өз доорунда эле түрк тилдерини иликтеп , өз тилин - түрк тилин башка тилдерден кем эместигин көрсөтө алды.Бул аталган эмгекти - жалпы тил илиминде да салмактуу орду бар. Ошондуктан да бул эмгек кайра-кайра илим текчесинен түшпөй, түркология жаатында жаңы барактары ачылып жатат.Анткени, бабабыз өз учурунда баа жеткис асылдыкты жарата алган экен.

Он кылым илгери жашап өткөн бабабыз Махмуд Хусейн уулунун тагдыры табышмактуу.

Анын тагдыры, өмүр таржымалы жөнүндө орто кылымдагы эмгектерден же өзү жөнүндө калтырган атайын эмгек жок.Сиз менен бизге белгилүү болгондой бул окумуштуунун жападан-жалгыз бир гана чыгармасы бизге жетип олтурат.Албетте, жараткандан ушуга да шүгүр кылуу керек.

Ар бир элдин тарыхында из калтырган нерселер болот.Түрк элдеринин тарыхында да из

калтырган караханиддер доору болду.Мына ошол доордо жашап өтүшкөн Жусуп Баласагын жана Кашгарлык Махмуттун урпактары үчүн эң зор мурас калтырышты. Бул чакан макалабыз ошол бабаларыбыздын бири болгон Кашгарлык Махмуттун эмгегине арналмакчы.

Бүгүнкү окурман бул авторду Х1 - кылымда жашап, түрк тилдеринин тазалыгы үчүн

күрөшкөн жана сөз берметтерин жыйнап, өзүнөн кийинки урпактарга улуу эмгек калтырган окумуштуу катары билишет. Автордун (М.Кашгаринин) биздин күндөргө жеткен эмгеги «Девони лугат ат түрк «(Түрк сөздөрүнүн жыйындысы). Бул аталган эмгек--- азыркы түрк тилдеринин тарыхын үйрөнүүдө эң баалуу жана керектүү эмгектердин бири.Анткени, бул тилдик, тарыхый, маданий, адабий, энциклопедиялуу сөздүктө жалпы түрк элдеринин энчисине тиешелүү маалыматтар арбын. Кезегинде автор өзү көрсөтүп кеткендей: «Мен түрктөр, түркмөндөр,огуздар,чигилдер,йагмалар, кыргыздардын шаарларын,кыштак менен жайлоолорун көп жылдар кыдырып чыктым,лугаттарын (сөздөрүн топтодум.Ар кыл сөз маанилерин үйрөндүм, аныктап чыктым.Мен бул иштерди тил билбегендигим үчүн эмес, балким ар бир кичинекей өзгөчөлүктөрдү да аныкташ үчүн иштедим.Аларга ошончо көңүл бурдум дейсиң, түрк, түркмөн, огуз, чигил, йагма жана кыргыз калктарынын тилдери бүтүндөй дилиме жат болду.Аларды ар жактан жыйнап, негизинен бир тартипке салдым.Бул чыгарма адабий эстелик болсун деп, кудайга сыйынып бул китепти түздүм.Китеп-- «Девони лугат ат түрк «(1)

Жогоруда айтып өткөндөй Кашгарлык Махмуттун бул чыгармасы түрк элдеринин жалпы

энчиси жана баалуу илимий булагы.Ошондуктан да аты аталган чыгаан окумуштуубуз өз учурунда эле көрөгөчтүк менен бир атанын балдары болгон түрк элдеринин сөз байлыгын бир жыйнакка салып, алар жөнүндө зор илимий ойлорун айтып, түрк тилдеринин келечеги үчүн баа жеткис эмгек жаратты. Анын урпактары бүгүнкү күндө бул эмгекти өз түшүнүктөрүндө карап, аны ар кайсы тараптан изилдеп жатышат .

Махмуд Кашгаринин «Түрк тилдеринин сөз жыйнагы» эмгегин Килисли Рифат анын алгачкы

эки томун чыгаргандан тартып эле аалымдардын кеңири катмарынын көпчүлгүнүн өзүнө тарткан. Азыр Махмуд Кашгаринин мурасын изилдөөнүн өзүнүн тарыхы ар тараптан иликтөөнү талап кылган илимий маселеге айланды. Биз бул чакан макалабызда «Диванды» дүйнөнүн ар кыл элдерине маданий баалуу мурас катары таанытууга зор салым кошкон илимпоз котормочулар тууралуу да азыноолак айтып өтмөкчүбүз.«Диванды» которуу ишин эң алгач түркиялык илимпоздор башташкан. Эң биринчилерден болуп бул ишке белсенип киришкендердин бири -


146

Килисли Рифат Билге эле. Бирок алгачкы туркиялык котормолордо бир катар өксүктөр да болгон. Ошондуктан да жарыкка чыккан эмес.1928-жылы көрүнүктүү чыгышпоз Карл Броккельман Махмуд Кашгаринин «Диванын» кыскача индекс-сөздүк тартибинде немец тилине которуп жарыялайт.Отузунчу жылдары бул эмгекти азербайжан тилине которууга да аракет жасалган. 1935—1937-жылдардын аралыгында «Дивандын» азербайжанча таржымасын Халил Сайд Хожаев (1888-ж. туулган, 1937-ж. күнөөсүз жерден камакка алынган) аткарып, бирок, анын эмгеги жарыяланбай калган.Албетте, бул өтө өкүнүчтүү.Эмгектин толук жана сапаты дурус котормосу (түркчө) түрк илимпозу- Бесим Аталай тарабынан жүзөгө ашырылып, 1939— 1941-жылдары Анкарада жарык көрөт. Ушул эле окумуштуу көчүрмөнүн факсимилесин да жарыялайт (Atalay,1939:83). Мына ушул котормодон кийин гана бул аталган эмгек менен жалпы түркология жана филология багытында кенен жана жеткиликтүү таанышууга болот эле. «Дивандын» өзбекче котормосун Салих Муталлибов (1961:53) Ташкентте 1961 - 1963-жылдары жарыкка чыгарды. Анын котормосунда айрым так эместиктер да учурайт, бирок ал СССР мезгилиндеги түркологдор үчүн эң баалуу котормо катары кызматын аткарганын тана албайбыз. Ал эми 1981-1984-жылдары он бир уйгур түркологу (Мутъий, 1981:157) «Дивандын» факсимилесине негизденип, уйгурча котормону даярдап жана жарыялашкан. Албетте, бул котормо араб графикасында же азыркы учурда Кытай Эл Республикасындыгы уйгурлар колдонулган жазуу менен Үрүмчөдөгү Синьцзян элдик басмасы басып чыгарган.

1982-1985-жылдары АКШнын Кембриж шаарындагы Гарвард университетинин басмасынан

чыккан англисче котормонун чыгышы,демек бул эмгекти дүйнөлүк филология багытында эмгектенген кесиптештерибиз да кызыга баштаганынан кабар берет. Бул котормону англис тилине-

Роберт Данкофф жана Жеймс Келли которушкан. Бул котормочулар Бесим Аталайдан

кийин «Дивандын» жападан-жалгыз көчүрмөсүн көздөн кечире терең талдап, текст таануу илимининин зор ыкмасы менен эмгектин көчүрмөсү он беш түрдүү кол менен жазылгандыгын айтышкан.Кезегинде бул котормону бир канча илимпоздор жогору баалашты.

Тектеш түрк элдери да аталган баалуу мурасты өз тилдеринде окууга аракет кыла

башташты.Мунун бир далили катары казак тилине «Диванды» которуу иши (Егеубай, 1987) казак филологиясынын ири адиси А.Егубай тарабынан 1987-1989 жылдар арасында ишке ашты. Бул котормо албетте тектеш тилдер арасында зор кубаныч менен кабыл алынды Казак тилине А. Егубай которуп, баш сөзүн котормого зор ак жол каалаган сөзү менен Нурсултан Назарбаев жазган. Мындан башка түрк тилдери арасында азербайжан тилине да которулду. Эмгекти азербайжан тилине которуу 2001-жылы Ремзи Аскер тарабынан ишке ашырылган.

Белгилүү казак акыны,кыргыз менен казакка бирдей күйгөн,Абай Кунанбаевдин небереси

Зифа-Ауле Ауэзова өмүрлүк жолдошу нидерландык арабист жана түрколог Роберт Эрмерс менен “диванды “орус тилине которушту.

Бул которуу жөнүндө да кезегинде ар түрдүү ой-пикирлер айтылды, бирок элдеринин

бирдигин жактаган Абай Кунанбаевдин небереси Зифа-Ауле Ауэзованын атайын берген маегинде интернет булактары аркылуу ал бул котормонун зарыл экендигине токтолот.Ал өз сөзүндө бул котормо орус тилдүү түрколог жана филология багытында эмгектенгендер үчүн аба-менен суудай керектигин айтат. Эгерде сөз чынына келсек, мурдак Советтер союзундагы орус тилдүү жергиликтүү адистер болобу же башка орус тилдүү катмарлар үчүн бул эмгек керек эле.Ал гана эмес мезгилдүү басма сөз булактарындагы маалыматтарга таянсак, бул эмгек кытай тилине да которулуп жаткандыгы жөнүндө маалыматтар кездешет.

«Дивандын» кыргызча которулушу жөнүндө да сөз козгосок болот. Махмуд Кашгаринин бул

эмгеги X-XI кылымдарда Тенир- Тоодо жашаган түрк калктары жөнүндө залкар маалыматтардын жыйындысы'. Бүгүнкү кыргыз, казак, өзбек, уйгур, алтайлык ж. б. элдердин калыптанышында көөнөргүс роль ойногон ошол калктардын тилинин, каада-салтынын, уруулук бөлүнүшүнүн мындан тереңирээк мүнөздөлушүн азырынча башка эч бир орто кылымдык булактан кезиктирбейбиз. Ага Рашид ад-Дин менен Абулгазынын кабарлары гана айрым аспекттерде (санжыра таануу ж. б.) жакындап барат-деп жазат белгилүү окумуштуу Т.Чороев.

«Диванда» IX - XI кылымдардагы кыргыздар да беш ирет эскерилет.


147

Кыргыз элинин даанышман жазуучуларынын бири,Улуттук Илимдер академиясынын

академиги Т. Сыдыкбековдун (1982) : «XI кылымда Махмуд Кашгари түзгөн... «Байыркы түрк сөзүнүн жыйнагы» азыркы кыргыз тилине салыштыра келгенде алардын... өзөгү эң жакын»,—деп айтканын көңүлгө тутуп, «Диванды» кыргыз адабиятынын башаттарынын бири катары кароо менен толук бойдон кыргыз тилине которууга убакыт жетти- деп бүтүм чыгаруубуз акыйкат- деп көрсөтөт эмгекти тарыхый жактан изилдеген окумуштуу, тарыхчы Т.Чороев.Мына ушуга окшогон аракеттер эмгекти кыргыз тилине которулушун шарттады.

«Дивандын» кыргыз тилине которулушундагы алгачкы аракеттер үзүндүлөр иретинде

«Ала-Тоо» журналынын 1988-жылкы 4-санына Т.Чороевдин котормосунда берилген. Бул котормо кезегинде Кенеш Жусуповдун «Кыргыздар» түрмөгүнө да киргизилди. (1991.-2-китеп). Бирок, көп жылдар бою бул эмгек кыргыз тилине которулбагандыктан, даяр тексттик материал болбогондуктан айрым тилчилер,адабиятчылар, тарыхчылар өз котормолору менен гана чектелип келишкен.

Бирок , жакшы бир окуя болду. Албетте, муну биз –кыргыз коомчулугу көптөн бери зарыгып

күткөн нерсе болду.Учурда баарыбызга белгилүү бул улуу чыгарма кыргыз тилине да которулгандыгы маалим болду.Бул котормо Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясынын Тил жана адабият институтунун илимий кызматкерлери тарабынан эмгектин биринчи тому даярдалып, жарыкка чыкты. Албетте, бул жалпы илимий чөйрөдө жана кыргыз журтчулугунда кубанаарлык чоң окуя. Буюрса, мындан он кылым мурда байыркы ата-бабаларыбыздын тили- башка түрк тилдериндей эле кыргыз тилинде да сүйлөй баштады.Эми да болсо азыркы кыргыз баласы орто кылымдагы ата-бабаларынын тилин өз тилинде түшүнө баштады. Ансыз деле белгилүү түрк окумуштуусу, чыгаан тарыхчы Решат Генч Кашгарлык Махмуттун сөздүгүндөгү лексиканын сексен пайызга жакыны азыркы кыргыз тилинде жолугаарын айтып, ал эми жакын саналган азыркы түрк жана азербайжан тилинде алтымыш пайызга жакын гана сөз бар экенин өзүнүн эмгектеринде жазып, ал гана эмес атайын берүүдөн да айтканын эске алсак, демек бул эмгек эми да болсо Кашгарлык Махмут өзү айткандай кыргыздардын шаарларына, айыл-кыштактарына, жайлоолоруна чейин аралашып, жуурулушуп кетет деген ишенимдемин. Албетте, мындан ары кыргыз тилинде жарыяланып келе жаткан котормолору жалпы кыргыз окурмандарынын китеп текчелеринен орун алып, мындан он кылымдай мурда сүйлөгөн бабаларыбыз менен биз урпактарынын ортосуна чоң көпүрө болот деген ойдомун.

Колдонулган адабияттар: 1.Atalay B.Divanu Lugat-it-Turk Tercumesi/çeviren Besim Atalay-Ankara:Alaeddin kiral

Basimevi,1939-1941-Cilt 1,2,3. 2. С.М.Муталлибов Туркий сузлар девони.Узбекистон ССР фанлар академияси нашрёти

Тошкент-1960-63, 1,2,3-том. 3. Кашгарий Махмуд Туркий тиллар дивани. Жооптуу редактору — Ыбрайым Мутъий. (

араб графикасында )Үрүмчү, 1981-1984.1-3 т. 4.Dankoff R.Three Turkish verse cycle relating to inner Asian warfare/Harvard Ukrainian

Studies,vol.3-4.1979-1980 5.Махмуд Кашгари. Турiк сөздiгi. Которгон Аскар Курмашулы Егеубай. Алматы,1996-1998.1-3 т. 6. Divanu Lugat-it-Turk. Азербайжан тилине которгон Ремзи Аскер.Баку,2001. 1-3 т. 7. Зифа-Ауле Ауэзова, Роберт Эрмерс. Орус тилине которгон.Алматы,2006


148

ТУРК ТИЛИНДЕГИ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫК КАРАЖАТТАРДЫН БЕРИЛИШИ ЖАНА АЛАРДЫН ФОРМАЛДЫК ЖАНА СЕМАНТИКАЛЫК ОЗГОЧОЛУКТОРУ.

Mehmet İLİ

Fatih University, Faculty of Medicine Anadolu Bulvarı 16 / A 06200

Yenimahalle / Ankara Phone: + 90 312 3977400 / 7225

Fax: + 90 312 3977448 E-Mail: [email protected]

Эзелтеден бери эле элибизде соз багып, ага маани берип, созго чечен куюлуштуруп

суйлогон адамдарды, акындарды баалап келген турк маданияты али да болсо ошол шарттарды карманып келет. Суйлоп жатканда маалыматты кабыл алуучуга оюнду так жана дааана жеткириш бул адамзаттын айбандан айрымачылыгы шана болуп эсептелбестен , анын эн бир адамдык жакшы касиеттеринин бири болуп саналат. Мейли оощ эки кепте болсун , мейли жазма адабиятыбызда болсун фразеологиялык каражаттрды колдонуу ошол биз жогоруда айтылган максаттырды камтыйт да , ага жетуугө өбөлгө тузөт.Ошондуктан “фразеологиялык каражаттар ” дегендин озу эмне , аларга кайсы тилдик бирдиктер кирет деген суроолорду тактап алуу биз жазып жаткан макаланын негизги максаты болууу менен , алардын формалдык жана семантикалык структураларын изилдөө бул маселени теренирээк кароого жардам берет.

“Фразеология ” –деген термин грек тиилинен алынып, “фраза”- кебибиздеги туруктуу соз

айкашы, ал эми “логос” –деген “окуу, изилдоо” дегенди билдирет, демек бул тил илиминдеги коннотативдик денгээлде берилген туруктуу соз айкашы болуп саналат.Ал эми алардын семантикасына конул бура турган болсок, андан кандайдыр бир татаалдашкан маанилерди коро алабыз, себеби алардын предметтик логикалык мааниси берилбестен, экинчи же учунчу, айрым бир шарттарда тортунчу мааниси деле бериле берет. Буга бай ланыштуу кийинки миалдарыбызда белгилуу болот.

Кандай жана канча компоннттен турбасын алар бир гана маанини бергени менен башка соз

айкаштырынан айрымаланып турат. Алар негизинен идилмалар,макал лакаптар,фразеологиялык ширешмелер, фразеологиялык соз айкаштары болуп семантикалык маанилеринин озгочолукторуно байланыштуу жогоруда корсотулгон топторго болунот. Окумуштуулардын арасында ар турдуу классификацияланып, дана турдуу тайпаларга болунуп журот, бирок биз негизинен кыргыз тилитндеги жасалган илимий иштердин даанлыгын баалоо менен Ж.Осмонованын ( )илимий изилдөөлөрун негиз кылып алуу шарттка ылайыктуу болот десек жанылышпайбыз. Ж.Осмонова, идиомалардын кыргыз тилиндеги орду жөнүндө терен изилдоо менен ,алардын семантикалык мүнөздөмөсү жана варианттары жөнүндө корсотуп, ал тургай кыргыз тилиндеги идиомалардын грамматикалык мүнөздөмөсү жөнүндө кеңири маалымат беруу менен грамматикалык фразеологизмдерди табууга аракет жасаган жана алар келип чыгыш тарыхы жөнүндө кенири маалымат берген .Идиомалар жонундо Отто Дж. Эсперсен ( )берген аныктамасы аларды «эркин, бирок мааниси татаал» деп айткан жыйынтыкка келуусу да туура деп эсептейбиз. Фразеологиялык каражаттар жонудо Борис Александрович Лариндин (1893-1964) айтуусу боюнча,фразеологиялык каражаттарды, идиомаларды стилистикалык жана семантикалык жактан түшүндүрүүдө швециялык EKOLдун салымы зор деп эсептейбиз.

Фразеологиялык каражаттарды тайпаларга болуштуруудо К. Бругман, Г. Паул, Ч. Балли, А.

Сесе, О. Эсперсен сыяктуу окумуштуулардын батыш жана орус лингвистикалары боюнча изилдөөлөрүн окуган орус окумуштуусу Виктор Владимирович Виноградовдордун эмгектерин зор салым деп эсептоо менен бирге аларга таянабыз. Жогоруда корсотулгон окумуштуулар фраещлщниялык каражаттарды илимий жактан изилдоодо теориялык жана практикалык жактан да тил илимне зор салым кошо алыгкан деп эсептейбиз. Ал эми бул маселенин Туркия чечилиши томондогучо : фразеологизмдерди изилдоо кобунчо практикалык маанигээ болуп , создукторду тузуу менен чектелип аларга илимий анализ беруу жаныдан гана колго алынып келе жатат. Создукторду тузуу дагы абдан чон эмгек экендигинде тадаш жок, ошондуктан фразеологиялык каражатарды изилдоодо биз томонку эмгектерге таянбай кое албайбыз. Аларга томонкулор кирет : «Ата-бабалардын Сөздөрү» деп аталган китеп 1936-жылы Велет Избудак тарабынан (ТЛА басмаканасы) бир канча кошумчалар менен толукталып даярдалган, анда макал-лакаптар менен


149

бирге бир топ идиомалар да камтылган. Анда баардыгы болуп 689 фразеологиялык каражаттар камтылган, бул турк тилиндеги фразеологизмдердин алгачкы создугу болуп саналат.

Кийинчерээк, 1943-жылы турк лингвисти М. Нихат Өзөн тарабынан турк тилинде жазылган

«Түрк Идиомалар Сөздүгү» деген ат менен жарык көргөн. 1963-жылы Ферудин Фазыл Түлбентчи деген окумуштуу турк тилиндеги «Түрк макал-лакаптары жана идиомалары »деп аталган китепти биринчи жолу басып чыгарышкан. Анда 15,080 макал-лакаптарды жана идиомаларды камтыган 15 сөздүктү кылдаттык менен изилдөөнүн натыйжасында пайда болгон. О.А. Аксойдун 1965-жылы чыгарган «Макал-лакаптар жана идиомалар» деген сөздүгү күнүбүздүн эң маанилүү, заманбап сөздүктөрүнөн болуп эсептелет. Өмер Асым Аксойдун өзүнүн алгачкы жазууларында идиомага төмөнкүдөй аныктама берген: «Алардын көпчүлүгү даяр формадагы сөздөр болгондуктан туз, предметтик логикалык мааниге эмес, кыйыр, коннотативдик мааниде айтылат, ошондой эле, алардын грамматикалык түзүлүшү да башкалардан өзгөчөлөнүп, создордун маанисине озгочо боек берип, көрк кошуп жана адамдын көңүлун бурууга мажбурлайт . Фразеологиялык каражаттардын формалдык структурасын ала турган болсок, анда биз зат атоочтун,этиштин,сын атоочтун,тактоочтун, сырдык создордун,сан атоочтордун активдуу катышкандыктарына кубо болобуз. Бирок кайсы гана соз туркуму катышпасын, лексикалык мааниси тутумдаш келип, озунун структурасынын озгорулушуно жол бербейт, семантикалык жактан бир бутун биримдикти сактап турат. Андан сырткары

Фрзеологиялык каражаттардын формалдык структураларын изилдоо менен , биз

томонкудой моделдерди табууга жетиштик. 1. Prep+Noun 2. Noun+Noun 3. Noun’s+Noun 4. Noun+and+Noun 5. Adj+Noun 6. Verb+Noun 7. as +Adj+as+Noun 8. Noun+Noun+Noun 9. Adj+Noun or+Partcp. II+Noun 10. Simple sentence 11. Complex sentence 12. Imperative mood 13. Reduplicated component 14. Universal constructions and images 15. Special constructions typical for English 16. Verb+or+Verb 17. Noun+of+Noun 18. Verb+Noun+Prep. 19. Verb+Adv. Айрым бир типтуу моделдерди мисалдар менен тактай кетели 1.Noun+ Noun + verb “ kedinin fareyle oynadığı gibi oynamak” – мышык-чычкан ойноо. (Бул оюн эки топтон

түзүлөт жана анын негизги максаты биринчи тарап экинчи тараптын ар бир кадамын байкап, алардын алсыз жактарын изилдеп жеңип алуусу керек.)

“ Kedi köpek gibi (yaşamak)” – ит менен мышыктай болуп жашоо “(to live) a cat and a

dog life”;деген фразеологиялык бирдикти ала турган болсок мында дагы универсализмди байкайбыз.

e.g. “göz kulak olmak / to keep an eye on ” көз салуу, балдарды кароо, колдоо дегенди түшүндүрөт.

“ Ben alışverişteyken bebeğe göz kulak olurmusun? / Мен дуконго барып келгенче балдарга коз болуп тура аласызбы ?


150

Can you keep an eye on the baby while I go shopping .

2.Noun (Зат-Атооч) +Verb (Этиш) Түркчөдө татаал этиш деп аталган этиш түрлөрүнүн көпчүлүк бөлүгү зат атооч же болбосо

зат атоочтордон жана этиштерден түзүлгөн фразеологизмдерди пайда кылууда. Бул фразеологизмдер ар түрдүү этиш уландысына көз каранды боло алат жана кыймыл-аракетти көрсөтө алат. Уңгу же болбосо уланды мүчөлөр алган абалдагы зат атоочтоор менен этиштер өтмө маани жүктөлүүсү менен биригишет жана бул түрдөгү фразеологизмдерди пайда кылат.

çam devirmek / drop a brick; жер тоңкоруу - to make a clumsy social error. Мисалы : “ Hükümet haydutlar elinde, şehir eşkiya içinde kalmış… Vur patlasın, çal oynasın, kırılmadık ceviz, devrilmedik çam, yenilmedik herze kalmamış…” ( Refik Halid KARAY, ‘Sakın Aldanma, İnanma, Kanma’)

kaşlarını çatmak - кашын чатуу / / knit one’s brows ; to cause one's brow to wrinkle.

Мисалы : “ Elif kaşların çatar . Ak elleri kalem tutar. Турк тилинде бул модел универсалдуу болуп эсептелинип, башка турк тилдеринде да табууго болот, бирок суйлом тузулушунун озгочолугуно карата бул моделди англис тилинде башкача формада тапса болот, анда этиш дайыма биринчи орунда турат. ЖЫЙЫНТЫК.

1.Турк тилиндеги фразеологиялык каражаттардын формалдык структурасын изилдегенде эки компоненттен баштап татаал багынынкы жыны багынычсыз суйломго чейинки денгээдерди камтыырына кубо болдук

2. Турк тилинде башка турк тилдерине тиешелу болгон моделдерди табуу менен бирге

башка ьектещ эмес тилдерге да тиешелуу болгон тилдик универсалдуу моделдерди таптыкю 3.Турк тилиндеги фразеологиялык каражаттар жалпы эле фразеологиялык каражаттардын

мыйзамдарына баш ийип,алардын белгилерин сактоо менен айрым бир автордук фразеологиялык каражаттрыдн болуусу турк тилинин озгочолугун сактап турат. Аларга фразеологиялык каражаттардын коомдун мучолору тарабынан даяр тилдик бирдик болуу менен бирге баарлашууда эфффективдуу каражат катары колдонулат,

4. Фразеологиялык каражат катары семантикалык биримдикти сактоо менен

морфологиялык жактан башка башка туруктуу создордун тизмектеринен турат.

ЛИТЕРАТУРА

1. AKSAN, Doğan, Anlam Bilimi ve Türk Anlambilimi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1971. 2. AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, II, Deyimler Sözlüğü,TDK Yay, Ankara

1976. 3. AKSAN, Doğan, 1970 Anlambilim ve Türk Anlambilimi (Ana Çizgileriyle). Ankara: Ankara

Üniversitesi D.T.C.F. Yay. -1987 4. Dogan Aksan, Tükçenin Gücü, Bilgi Yay., Ankara 2005 5. KORKMAZ, Zeynep, 2003 Türkiye Türkçesi Grameri (Sekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay. -2003 6. Püsküllüoğlu A. , Büyük Türkçe Sözlük, Maya Matbaacılık Yayıncılık, SİNAN, Ahmet Turan,

Türkiye Türkçesindeki Deyimler Üzerine Bir Dil İncelemesi( Doktora Tezi), Elazığ, 2000. 7. SUBAŞI, Leyla, Dilbilimi Açısından Deyim Kavramı ve Türkiye Türkçesindeki Örneklerin

İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara,Ankara,1980. 8. Zeynep Korkmaz,Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi,TDK Yay. Ankara 2003. 9. ÖZDEMİR, Emin, Deyimlerimiz: Değiniler-Düzeltiler, Türk Dili Dergisi, Ankara, No:295, cilt:

33. 10. ÖZÖN, Mustafa Nihat, “Birkaç Söz” (Atasözleri)”, İstanbul, İnkılap Yayınevi, 1956.


151

FISCAL ISSUES IN CONDUCTING MONETARY POLICY IN THE KYRGYZ REPUBLIC

Kerimkulova Gulnur Aidarbekovna Chief Economist, Economic Department, National Bank of the Kyrgyz Republic

[email protected], phone: +996 (312) 66 90 51

Abstract: This paper describes some indicators that evaluate the macroeconomic effect of fiscal policy and therefore enable more effective coordination of fiscal and monetary policies. The paper estimates such indicators as fiscal impulse and marginal excess burden of taxation that can further serve as the basis for assessing the results of ongoing fiscal policy in Kyrgyzstan and formulating policy recommendations.

Key words: Kyrgyz Republic, macroeconomic stabilization policy, fiscal impulse, excess burden of taxation, effectiveness of tax policy.

Introduction

In recent years macroeconomic analysis in the Kyrgyz Republic has increasingly focused on fiscal policy. The main reason is persistent risk for macroeconomic stability posed from fiscal policy. In its turn, these fiscal policy developments have a direct influence on National Bank’s monetary policy implementation.

Thus, public finance sector in Kyrgyzstan should be considered in a wider context, with the use of new additional indicators. A fiscal analysis with a wider toolbox will allow evaluating in more detail the effect of fiscal policy on macroeconomic developments and therefore enables more effective coordination of monetary and fiscal policies.

In this paper the fiscal policy is analyzed and assessed by two different indicators: fiscal impulse and marginal excess burden of taxation2.

Fiscal impulse is a measure of whether government fiscal policy decisions are loosening or tightening, and therefore it can provide a first round impact indication of whether they are adding to, or subtracting from, aggregate demand pressures in the economy. While conducting and formulating a monetary policy program this information is useful for assessing the impact of fiscal policy on inflation.

Marginal excess burdens of taxation enables assessing the government tax policy from the point of its effectiveness. Namely, how the actual tax policy affects the optimal allocation of resources and, therefore, the welfare of citizens. The obtained results allow formulating practical recommendations on further tax reform to promote economic growth. This paper is organized as follows: each indicator is discussed in a separate section (Sections I and II), which in its turn, in general, adhere to the following common structure - definitions and theoretical review, methodology or its brief description, estimations of indicators for Kyrgyzstan, main results and conclusions.

Estimates of Fiscal Impulse Indicator for Kyrgyzstan 1.1. Definition of the Fiscal Impulse

Actual nominal budget deficit, more precisely its changes downwards or upwards, not always fully

characterizes the changes in public finance sector. This is largely because developments in the actual balance reflect both changes in fiscal policy as well as how changes in the economy influence tax revenue and government spending. Put it differently, if only tracking the direction in deficit changes, it is not always clear whether it is a cause or result of changes in economic cycles.

Moreover, such an indicator as the acceleration or deceleration in the rate of growth of aggregate

demand becomes important when making decisions on macroeconomic stabilization policy. The indicator

2 Official statistics of public authorities was used when assessing these indicators, which may slightly distort the real situation due to a high level of the shadow economy in Kyrgyzstan.


152

which characterizes the relative change in fiscal policy towards tightening or loosening is required to determine the influence of public finance on this index. Accordingly, comparing the fiscal impulse indicator with the economic cycle indicator (e.g., GDP gap), one can make some preliminary conclusions on whether fiscal policy implements its stabilization function. As a reminder, ceteris paribus, maintaining macroeconomic stability from fiscal side means stimulating the economy in recession periods and, conversely, contracting in “overheating”. In other words, fiscal policy is usually considered to be stabilizing when it is counter-cyclical.

Taking into account the aforesaid, it is clear that there is a need to expand the fiscal analysis for

decision-making on macroeconomic policy. Therefore, in economic literature (Heller et al., 1986; Blanchard, 1990; Wells, 1995; et al.)

attempts to use alternative measures that would allow to assess in more detail the influence of fiscal policy on aggregate demand have been widely developed. The fiscal impulse is one of such indicators that can be a useful component in the analysis and interpretation of ex post and ex ante changes in the fiscal sector.

The positive (negative) fiscal impulse in this paper means more expansionary (contractionary)

fiscal policy in the current period compared to the previous one. 1.2. Disadvantages and Limitations

As Blanchard (1990) points out in his study on disadvantages of short-term fiscal indicators, first,

the assessment of fiscal policy impact on the economy should not be limited to any one indicator. Second, Blanchard draws a distinction between the initial and final effect of fiscal policy. In this

case, in his opinion, if the fiscal impulse plays a role in determining the effect of fiscal policy on aggregate demand, it is only to assess the initial effect. For example, increase in public spending in the first stage may have some stimulating effect on the economy from the demand side. However, these government measures may cause firms and households to change their behavior in terms of investment and consumption. A simple single indicator cannot capture these second-round changes. Therefore, consideration of dynamic indicators through time, that is only possible with more complex macroeconomic models, is also required.

According to Heller et al. (1986), the calculation of the fiscal impulse should be considered as a

first step in the fiscal analysis. This indicator, at best, reflects the direction of fiscal policy that is whether it is focused on tightening or loosening, but not on the actuating magnitude of the budget.

Generally, as fairly noted by R. Philip and J. Janssen (2002), an indicator of fiscal impulse shall

not be considered by government authorities as the motive for action or inaction. Ideally, government fiscal measures should be based on estimation results of the general macroeconomic model. Moreover, since the measure of fiscal impulse plays more informative role, estimates of fiscal impulse alone cannot imply a fundamental shift in the selected mid-term fiscal policy – there should be a clear awareness of the nature of fiscal impulse indicator in order to prevent its improper use.

1.3. Estimation Methodology

Using the methodology of the International Monetary Fund (Heller et al., 1986), the fiscal impulse

will be estimated in several steps:

- The first step is to estimate the adjusted fiscal balance, which, first of all, will maximally exclude revenue and expenditure admittedly having no impact on the domestic demand. These are, for example, interest payments on external debt, membership fees to the international organizations, funding agencies and diplomatic missions, etc. Secondly, all operations of public sector, including the budget of the Social Fund of the Kyrgyz Republic, should be considered, where possible. While assessing the adjusted budget balance, quasi-fiscal operations should be also included. Quasi-fiscal deficit has been calculated in the electricity industry of Kyrgyzstan since 2002. It represents the size of the hidden subsidies paid by the government


153

to the electricity sector, calculated as the difference between the actual income earned by state regulated tariffs and the income required to cover full costs of production and capital investment. - The second step is to decompose the adjusted actual budget deficit into cyclically neutral component and fiscal stance. Cyclically neutral budget assumes that government revenue increase proportionately with increases in nominal GDP, and increases in government expenditure are proportional with encreases in potential GDP. The fiscal stance is the difference between cyclically neutral and actual budget balance. In this paper the change in fiscal stance is defined as the measure of fiscal impulse. The cyclically neutral budget is calculated under the assumption of unitary elasticity of expenditure and revenue in relation to the potential and nominal GDP respectively, because the calculation of elasticity for each tax is more suitable for a stable tax system, while disaggregated methodology is not easily applicable to regularly-changing systems (Spilimbergo, 2005) to which Kyrgyzstan refers.

- Estimation of potential GDP is also required to perform the calculations described in the previous step. The potential output was estimated using the Hodrick-Prescott time series filtering method.

- Defining a base period is also an important methodological aspect. A range of developed

countries define the base year (t=0) as a year when the economy is at its estimated potential level. However, this approach, even if the practical difficulties are not taken into account, has substantial risks that changes in fiscal stance in any particular year may be neglected or skewed by changes in following years. These risks are particularly common for the countries with transition economies, where the reform is an ongoing process. Therefore, a very popular version of the “moving” base period, implying that any data sequence of period t are used as base for estimating the fiscal impulse in period t+1, has been applied in this paper.

- - Finally, the fiscal impulse is calculated as follows:

FSFI

YgYtGTFSGTB

FSYgYtB pp

)()()(

0000

,

where FI – measure of fiscal impulse; FS – measure of fiscal stance; B – budget balance; t0 = T0/ Y0, the ratio of revenue of the base period to GDP in the base period; g0 = G0/ Y0, the ratio of expenditure of the base period to GDP in the base period; T – government revenue; G– government expenditure; Y– nominal actual GDP; Yp – nominal potential GDP.

1.4. Estimates of Fiscal Impulse for Kyrgyzstan Estimates of the potential output from 1995 to 2010 (Figure 1.1) indicate that actual GDP as a whole has been growing faster than the potential one. Average real growth rate of actual GDP for this period is 4.0 percent, while that of potential GDP is 3.8 percent (in 2006-2010 potential GDP grew by 4.6 percent annually3).

3 Reference: Adapted from the seminar “The use of models and macroeconomic tools, financial programming and public debt management”, held in Bishkek on June 3-5, 2010; potential GDP in Kyrgyzstan, calculated by the method for constructing of production functions, constituted approximately 4.5 per cent.


154

Figure 1.1. Potential GDP Estimates for Kyrgyzstan actual and potential output

(in1993 prices)

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000

7 000

8 000

9 000

95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10years

mln

som

-20

0

20

40

60

80

100

perc

ent

actual GDP potential GDP output gap (rhs)

actual and potential output (real growth rates)

-5-4-3-2-10123456789

10

95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10

years

perc

ent

actual GDP potential GDP

Potential GDP growth was above actual GDP growth rates in 1995, 1998, 2002, 2005-2006 and 2010 which is largely understandable if we recall the defining factors in the economy during these years. For example, impact of the Russian crisis of 1998, a failure at the “Kumtor” Gold Mine in 2002 and political instability in the country in 2005-2006 and 2010. The calculation results, first of all, allow assuming of inflationary pressure in the economy, since actual GDP is growing faster than the potential one. Moreover, estimated potential growth rate of 3.8 percent is regarded as being quite low and is indicating a need for further structural reforms in the economy.

Finally, Table 1.1 shows the results of the calculation of fiscal impulse indicator in the economy of Kyrgyzstan. We used the following initial values:

- Actual and potential GDP; - Adjusted government expenditure (including quasi-fiscal deficit in the electricity and Social

Fund expenditure, and excluding expenditure on interest payments on the external debt and membership fees to the international organizations, funding diplomatic agencies, representative offices and travel expenses);

- Adjusted government revenue (including Social Fund revenue, and excluding foreign grants, revenue from Ganci Air Base); Table 1.1. Measure of Fiscal Impulse for Kyrgyzstan

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Real GDP growth, percent 0.0 7.0 7.0 -0.2 3.1 8.5 8.4 2.9 -1.4Real potential GDP growth, percent 4.1 4.3 4.4 4.5 4.6 4.6 4.6 4.6 4.6Actual GDP, nominal 75.4 83.9 94.4 100.9 113.8 141.9 188.0 201.2 212.2Potential GDP, nominal 76.8 83.3 91.4 102.4 117.1 140.7 180.0 195.8 218.8Actual balance of the state budget -3.8 -3.8 -4.2 -4.1 -3.8 -2.3 -0.1 -2.9 -10.8Actual balance of the consolidated budget -3.7 -3.6 -4.1 -3.7 -3.3 -1.0 1.6 -2.7 -13.1Adjusted balance of the consolidated budget -16.3 -14.8 -15.4 -14.2 -13.3 -13.8 -11.8 -24.4 -35.7

Actual balance of the state budget -5.0 -4.5 -4.5 -4.1 -3.3 -1.6 0.0 -1.4 -5.1Actual balance of the consolidated budget -4.9 -4.3 -4.4 -3.7 -2.9 -0.7 0.8 -1.3 -6.2Adjusted balance of the consolidated budget -21.6 -17.7 -16.3 -14.1 -11.7 -9.7 -6.3 -12.1 -16.8Cyclically neutral budget balance -21.3 -16.4 -16.8 -15.2 -11.4 -8.1 -5.4 -13.3Fiscal stance -3.7 -0.1 -2.7 -3.5 -1.7 -1.8 6.7 3.5Fiscal impulse 3.5 -2.6 -0.8 1.8 -0.1 8.5 -3.2

Source: NSC, MoF data and author's calculations

(percent to GDP)

(bln som, if not indicated)


155

1.5. Conclusions Presented results indicate that up to 2008 budget deficit had been gradually decreasing, but later in 2009-2010 it sharply increased. Herewith, estimates of fiscal impulse indicator show rather different dynamics of ongoing fiscal policy and its impact on aggregate demand. Fiscal impulse for 2004-2010 estimated at 7.2 percent to GDP (1.9 percent for 2004-2008), implying expansionary fiscal policy in this period and, thus, promoting growth of aggregate demand. The dynamics of the fiscal impulse and GDP gap has also shown a pronounced pro-cyclical fiscal policy. Figure 1.2. Dynamics of Fiscal Impulse, Budget Deficit Changes and GDP Gap

0.0

-0.8-2.1 -1.6

2.2

4.83.5

-2.6

1.8

-0.1

8.5

-0.6

-3.2

-0.8

-4

-2

0

2

4

6

8

10

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 years

perc

ent t

o G

DP

Change in actual budget deficit Fiscal impulse GDP gap

More detailed examine of results shows that after a significant positive impulse in 2004, next year the economy experienced an even greater tightening of fiscal policy than the change in the nominal deficit of the consolidated budget demonstrated. In 2007 and 2009, fiscal policy is characterized by a significant positive impulse, therefore, exerting positive effects on the growth of aggregate demand and creating higher inflationary background in the economy. Taking into account the lag effect, these results allow assuming that the contribution in the inflation acceleration being observed since 2007 was also made by fiscal policy (besides other factors). Such a significant fiscal impulse in 2009 was largely because the required financing of budget expenditure (including major investment projects in hydropower facilities) met with significant limitations on the part of tax revenue. Reduction in tax revenue during that period was due to a general slowdown in business activity in the country, the decline in import and changes within a new Tax Code (reduction in VAT and sales tax rates, introduction of a temporary moratorium on property taxes, etc.). These losses of the state budget were largely covered by foreign grants, including that from the Russian Federation. Therefore, they did not strongly affect the value of the nominal budget deficit. However, when estimating the fiscal impulse, i.e. the actual direction of influence of government fiscal policy on aggregate demand, that grant revenue was excluded. The year 2010 was characterized by a number of measures, primarily aimed at supporting affected entrepreneurs and reconstructing some damaged cities. As a result of these measures, at year-end, government expenditure significantly increased and against the background of slowing tax revenue resulted in the growth of the nominal budget deficit. However, the obtained value of the fiscal impulse shows the tightening of fiscal policy against the previous year, which can be explained by a high level impulse of the base period and, in general, continued compliance of conducted fiscal policy with economic cycles. However, as has been noted earlier, the indicator of fiscal impulse determines the direction of changes in the fiscal stance rather than the value of impact on the economy, that requires additional study on the fiscal multiplier using a general macroeconomic model.


156

II. Estimates of Marginal Excess Burden of Taxation for Kyrgyzstan 2.1. Theoretical Review

Besides a direct sum of the tax paid by a taxpayer to the Government (state administration bodies), taxation, as is known, is associated with many other costs, such as:

1) Direct expenditure for tax collection that is the operating costs of public authorities for tax collection (wages, premises, etc.) and enforcement of tax laws;

2) Direct costs of taxpayers for implementation of tax regulations (tax accounting, accountants

wages, etc.);

3) Indirect costs due to the impact of taxation on the efficiency of resource allocation, known in economic literature as a deadweight loss or excess burden of taxation (excess tax burden).

In this paper estimation of indirect costs of taxation, i.e. of excess burden of taxation, is presented.

Diamond and McFadden (1974), based on the work of Hicks (1941), have begun to use the concept of Additional Compensating Income (ACI) in order to quantify the deadweight loss. ACI is a dummy variable interpreted as a certain additional amount to be added to the income of an individual as compensation for the rise in prices for goods as a result of the tax imposition. In other words, it is assumed that a consumer is given an extra income for his welfare level after-tax to remain unchanged. The value of ACI can be statistically calculated. Thus, it becomes possible to estimate the excess burden of taxation deducting the amount of tax revenue from ACI.

A graphical explanation is presented below (Figure 2.1) for illustration purposes.

Let us assume that the price of commodity Х is equal to Р1. When introducing the tax, the price has risen to Р2 (where Р2 = Р1 + tax t). As the price grows, number of consumed amount of the commodity Х is decreasing. The area of the figure P2ACP1 reflects the changes in consumption amount after tax payment in case of price increase (Figure 2.1.). Within this figure, the area of P2ACP1 represents tax revenue of the state budget (tax t, multiplied by consumption of Q2). Thus, the area of the figure ABC, which is the difference between the figures P2ACP1 and P2AВP1, is a deadweight loss or excess burden of taxation, which arises solely due to imposition of a tax.

The excess burden of taxation represents a loss of social welfare caused by the tax influence, and reflects inefficiency of a tax or a tax system. Figure 2.1. Excess Burden of Taxation

Compensated demand curve

Deadweight lossА

P

C

BP1

P2

Q1Q2 Q

As pointed out by J. Stiglitz (1997), the triangle ABC is sometimes called a Harberger triangle in honor of an economist A. Harberger, who used these triangles not only to measure inefficiency due to the distorting effect of taxation, but other types of inefficiency as well, such as those related to monopoly or to cost-benefit analysis of public investment projects.


157

Thereafter, more attention was focused in the literature (Stuart, 1984; Ballard, Shoven, Walley,

1985) on Marginal Excess Burden (MEB), that is, net loss per each additional unit of tax revenues, defined as the ratio of excess burden to the growth of tax revenue.

Using this approach, Movshovich et al. (1999) study the relative value change in excess burden of taxation rather than its absolute value (which requires the use of a large number of assumptions about the behavior of economic agents). Based on the theory of the general economic equilibrium, these authors have developed a simple aggregated equilibrium model with taxes which allows obtaining final formulas that calculate MEB with observed economic indicators and characteristics of consumers’ preferences. Henceforth, using this model, Chernogorsky (2002) estimated the value of MEB for Russia and some EU countries in 1997-2000.

Table 2.1. MEB Indicator for Some EU Countries and Russia

1997 1998 1999 2000 Average

France 0.36 0.34 0.32 0.26 0.32Germany 0.15 0.16 0.15 0.15 0.15Great Britain 0.23 0.23 0.22 0.21 0.22Italy 0.42 0.36 0.32 0.28 0.34Russia 0.25 0.23 0.25 0.33 0.27Sweden 0.60 0.55 0.49 0.41 0.51Source: Chernogorsky S.А., 2002

Practically, these MEB indicators mean that, for example, in Russia in order to get 1 ruble of

taxes, the optimal allocation of resources is distorted to such an extent that the society as a whole spent 1.33 rubles in 2000 or an average of 1.27 rubles for the period from 1997 to 2000.

2.2. Calculation of Marginal Excess Burden of Taxation for Kyrgyzstan

The value of marginal excess burden of taxation will be further calculated for the economy of

Kyrgyzstan using the calculation methodology given in the above-indicated studies. It should be noted that the detailed description of the model and transformation of formulas are given in indicated studies, thus, we will not do it in this paper.

Table 2.2 shows the initial statistical data about the state of the economy of Kyrgyzstan in 2003-2009: data on household spending, their savings, transfers and income from property, as well as the data on tax revenue of the Government control sector (that is, the state budget is consolidated with the budget of the Social Fund). Table 2.2. Selected Indicators of the Kyrgyz Economy

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Economically active population mln people 2.14 2.18 2.26 2.29 2.34 2.38 2.42

Unemployed mln people 0.21 0.19 0.18 0.19 0.19 0.20 0.20

Household spending on consumption С0 + savings S - transfers n - property income e

bln som 53.21 53.13 56.94 68.85 80.69 101.08 105.43

Tax revenue T bln som 15.74 18.33 21.34 25.57 33.68 44.98 46.90

Source: NSC, MoF

Herewith, based on these statistics the interim indicators are calculated (Table 2.3.). Let us explain some of the indicators. Let L denote the time and L0 - time for work and leisure (excluding sleep time). Parameter h, according to obtained formulas, is the average of the values that satisfy the equation

LLh

C

0

for different time periods. The value of the tax parameter θ is calculated by the equation

enSCT

0

.


158

Table 2.3. Interim Estimated Indicators 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Work time L (line 1- line 2 in Table 2) 1.93 1.99 2.08 2.10 2.15 2.18 2.22

Tax collection T 15.74 18.33 21.34 25.57 33.68 44.98 46.90Net real wages of households wL = C0 + S - n - e 53.21 53.13 56.94 68.85 80.69 101.08 105.43

Net real wage per unit of time w = (C0 + S - n - e) / L 27.56 26.68 27.41 32.85 37.49 46.28 47.57

Tax parameter q 0.30 0.35 0.37 0.37 0.42 0.44 0.44L0 average 3.11 3.11 3.11 3.11 3.11 3.11 3.11

h 0.49 0.42 0.35 0.30 0.26 0.25 0.25

h average 0.33Source: NSC, MoF data and author's calculations

mln people/ year

bln som

bln som

bln som

Finally, Table 4 shows the values of L

r and MEB , which are interrelated as follows:

))(1( 0

0

enSChLLLT

Lr

, and 111

LrMEB

Table 2.4. Value of MEB in the Kyrgyz Economy

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

qwr / L -0.12 -0.14 -0.14 -0.14 -0.15 -0.15 -0.14

MEB som per 1 som of taxes 0.16 0.17 0.16 0.16 0.16 0.16 0.16

Source: author's calculations 2.3. Conclusions and Some Recommendations

The obtained values of marginal excess burden of taxation in Kyrgyzstan show that every 1 som

collected as a tax distorts the optimal allocation of resources in such a way that total public costs equal to 1.16 som on an average.

It is noteworthy that the tax reform of 2006 (when profit tax rate was reduced from 20% to 10%, and income tax rate was established at the flat rate of 10%), according to the calculations, resulted in no decrease of MEB. The new Tax Code introduced in 2009 had also no effect on the value of MEB as estimated for the first year being in force.

On the one hand, these results indicate a relatively low excess burden of taxation in the Kyrgyz economy (compared with some other countries) and, therefore, under existing conditions, it is pointless to conduct the tax reform by changing tax rates only, since it adversely affects the performance of the state budget. Therefore, it is the tax administration that is of much greater importance for improvement of the fiscal system in our country. And the major direction in the ongoing reform should be focused on the transition to easily administered forms of taxation.

On the other hand, the current tax system in Kyrgyzstan still generates excess burden. Considering the level of welfare of the Kyrgyz population, even relatively low loss from taxation, in our opinion, should be minimized as well. It is reasonable to use in a greater degree such categories of taxes that do not affect the efficiency of business units. In practice, this type of tax includes tax patents, tax contracts, land tax, property tax, namely all kinds of lump-sum taxes, i.e. tax that does not depend on the behavior of the entity. As stated in the IMF Tax policy handbook (1995), “a tax, except in the form of a lump-sum levy, reduces the consumer’s welfare. The efficiency loss of a tax refers to the excess of the reduction in the consumer’s welfare above and beyond that which can be accounted for by income loss due to payment of the tax. A lump-sum tax, which by definition does not distort relative prices, cannot have any excess burden …”.


159

III. References

1. Blanchard, O. (1990), Suggestions for a new set of fiscal indicators, Organization for Economic Development and Cooperation Economics Department Working Papers No 79. 2. Chernogorsky, S.A. (2002), Marginal excess burden of taxation in the economies of some EU countries and Russia, Report from the 5th International Conference “Public Sector Transition”, St. Petersburg, [www document] http://www.aspe.spb.ru/Papers/25_17.pdf. 3. Diamond, P. and McFadden, D.L. (1974), Some uses of the expenditure function in public finance, Journal of Public Economy, 3: 4. Heller, P., Haas, R. and Mansur, A. (1986), A review of the fiscal impulse measure, IMF Occasional Papers, No 44. 5. Hicks, J. (1941), The rehabilitation of consumer’s surplus, Review of Economic Studies, 9: . 6. IMF Country Report (2005), Republic of Belarus: Selected Issues, No. 05/217. 7. IMF Country Report (2008), Republic of Armenia: Selected Issues, No. 08/375. 8. IMF Country Report (2009), Former Yugoslav Republic of Macedonia: Selected Issues, No. 09/61/ 9. Movshovich, S. M., Krupenina, G.A., Bogdanova, M.S. (1999), Assessment of excess burden of taxation in the Russian economy, EERC “Eurasia” Foundation, Moscow. 10. Philip, R. and Janssen, J. (2002), Indicators of Fiscal Impulse for New Zealand, New Zealand Treasury Working Paper, No 02/30. 11. Robinson, E. and Jiun, A. (2001), Assessing the fiscal policy stance in Singapore, BIS Papers, No 20. 12. Shome, P(eds) (1995), Tax Policy Handbook: IMF, Washington. 13. Spilimbergo, A. (2005), Measuring the Performance of Fiscal Policy in Russia, IMF Working Papers, No 05/241. 14. Stiglitz, J. E. (1999), Economics of the Public Sector: 3d ed: Moscow. 15. Stuart, Ch. (1984), Welfare costs per dollar of additional tax revenue in the United States, American Economic Review, 74; Ballard, Ch., Shoven, J., Walley, J. (1985), General equilibrium computations of the marginal welfare costs of taxes in the United States, American Economic Review, 75. 16. Tideman, N. and Plassmann, F. (2007), Sources of public revenue that make nations, The Journal of Law and Economics, 1: 3 - 23. 17. Vasilyeva, E.A. (2009), Analysis of the stabilization function and sustainability of public finances of the Russian Federation, HSE Economic Journal, 3: 383-402.


160

MAIN FACTORS OF COUNTRY’S ECONOMIC GROWTH IN MODERN CONDITIONS

Ahmet Sahin, PhD Department of WorldEconomy

International Ataturk Alatoo University Bishkek, Kyrgyzstan

In this study main approaches to the factors of economic growth were analyzed, main factors of

growth were highlighted which suit the transition economy of Kyrgyzstan. It is concluded to use global experience of economic reforms and factors of country’s economic growth, especially Turkey which has a lot in common with Kyrgyzstan’s economy.

The economic development is observed during a certain period of time by producing more goods

and services in the economic theory. Economic development is usually defined as the economic goal. Increase in GDP per capita results

in the increase of salary and revenue that will lead to the social development. Economy’s aim to development satisfies the needs of its population and gives decision to all social-economic issues.

Economic development is seen according to many factors. Factors of economic development are

processes that define increase possibilities in production, qualified increase and effectiveness. There are different views about economic development factors in the economic view... Simon

Kuznes, founder of qualitative economic development research, states that modern development temps started during industrial revolution, in other words, in period of capitalism. Domar-Harrod’s model shows which conditions are needed to reach stable development. According to the author’s views, we can surely say that it is important to have stable amount of money in national revenue and unchangedcoefficient of capital use.

Progress in technology is an important external factor. Influence of technological progress on

economic development is caused by the economic development of qualitative and quantitative factors of production.The most modern technology is focused on economic development by reducing the workforce, capital and harm on natural resources.The aim is to increase resource productivity and their quality.

Economists see labor, capital and land in different forms in order to define the influence of factors

of production on national product dynamics.The influence of factors of production on economic development is defined by how it was investigated.Scientists’ research shows that technological progress is essential in economic development that includes education progresses in production and management.

Production depends on three factors: collected money, demographic increase and technological

progress in Robert Solow’s view. In Solow’s opinion, rapid increase in collected money leads to economic development, but such a fast increase has objective borders, in other words, it does not go on for a long period of time. Moreover, only technological progress can bear the continuous increase in the volume of productsthat result in high standard of living of population, in his view.

The fundamental work that shows the empirical researches of American scientist Edward

Denison can be the evidence for this.He proved that intensive economic development is the best stimulus for technological progress including factors of production that increases as a result of workforce. To mention, E. Denison states that the increase in the level of education of workforce is the factor of technological progress that leads to economic development. So, E. Denison’s such view concludes that increase in people’s capital is the most important factor.Moreover he says, for his country to increase use of workforce 32%, and to increase productivity factor of workforce is 68% of national revenue.

According to K. R. Makkonnell and S. L. Brew’s view, economic development of every country is defined by main six factors. They are mainly following factors:

Quantitative and qualitative increase of natural resources; Quantitative and qualitative increase of workforce; Increase in volume of main capital; Technological progress;


161

According to their opinion, fifth factor is – demand factor.Because, if households, business and governmental organizations buy as much of goods produced in economic sphere, only then developing productivity potential will be achieved;

Sixth factor of economic development, according to author’s opinion, is factor of effectiveness. Consequently, K.R. Makkonnell and S.L.Brew states that, increase in economy – is interrelated

dynamic process of supply, demand and effectiveness factor. Academician T. K. Koichuev, our Republic’s well known scientist, did much for economic theory,

and practice in post-soviet reformation. Authors collective under academic T. K. Koichuev’s administration mentioned following tasks as the main directions to develop Kyrgyzstan:

To increase the quality of produced goods and recreate the production in order to stay

competitive; To form technological effective agricultural industry; To develop the social sphere of economy as improvement in quality and level of living; To come out the poverty as the only way to improve people’s life conditions and materialistic

state; To develop regions in a complex way; To use the finance-credit mechanisms to develop stable economy.

Professor Z. T. Chuburova, well known scientist who investigated development of economic

productivity tasks, also said her opinions related to this.She defined factors that put barriers to economic development in her author search on doctor dissertation “Stable economic development and factors to develop production of Kyrgyz Republic’s transit economy.

They include political and macroeconomic stability, taking direction to export, to take part in preparing qualified professionals, to develop entrepreneurship, to base on internal resources, even government control with market mechanisms, flexible and effective strategies.

As said above, every theory defines factors that directly influenced each country’s economic

development according to todays’ concrete conditions. Factors of development usually are defined by factors of production (land, labor, capital,

entrepreneurship). 1. Increase in the number of labor force and their quality; 2. increase in the volume of main capital and quality improvement; 3. improvement in organizing technology and firm; 4. increase in resources used in agriculture and quality improvement; 5. improvement of entrepreneurship in society.

According to economic development factors, Turkish model of mixed economy created interests

to Kyrgyz economy. As Academician T. K. Koichuev states“ … for countries that are close to Turkey’s typology to be in the same level with developed countries there is only one way worth paying attention and publicly experienced by Turkey. Especially, it is concerned to previous USSR’s Central Asian Republics.

Turkish Republic won struggle for independence in 1918-1923. But it faced huge social and

economic losts.Turkey was in debt in big amount to many countries around the world, many of population were poor and uneducated, few institutions and poor capital, was in the level of third world countries, after the war.

Nowadays reforms are organized to get rid of economic problems, the aim is to reach certain

level of population’s well being. Suggested opinions and practices of these reforms did much in reconstructing Turkey’s new economy in those days.

These reforms were soon after the observation of created decline by economic and political sharp

conditions, economic industrialization.


162

Being economically prepared to the coming century, setting targets, expression of social and individual opinions is an important situation.

Turkish economy has developed considerably by founding these reforms. Even though, different

approaches were taken with the aim of providing wide economy and to overcome economic crisis that spread all over the world started in America in 1929. At that times five year plan was formed. These plans concern:

To support agriculture To support industry construction for local production To support liberal economy To support privatization Easing the inflow of foreign capital Increase the supply of money Limiting import Solve the problem of unemployment Topreparescientists and technology specialists To develop metallurgy To improve production industry The aim was to reach the certain level of Turkish economy, by overcoming economic

difficulties with such important steps as widening area of construction. Turkish government has organized such reforms to support the economic and social well being of

population until 2000 and still continuing in the direction of development. In 2001 there was an economic crisis in Turkish economy, eocnomic development evident were left back, inflation increased. But especially during 2002-2007 there was an increase in indexes as a result of approaches taken in economy.

The world crisis that started in the middle of 2007 influenced Turkey like all other countries, it had

declines in development. This had negative impact on real spheres. The crisis of 2009 influenced turkey too as all other countries by having 0,3% improvement. But

as a result of using Middle Time programs had rapid increase in economy of 10% in 2010.

1. Graph- development index of Turkey per years.

Inflation hold in more than 50% for many years in Turkey which was the reason of separating from the list and broke down economic stability from 2002 decreased considerably as a result of taken approaches, in today’s difficult situation especially after 2008 decreased from 10%. It was very important for economic stability.


163

2. Graph – Inflation indexes according to years.

Turkey after 2000 achieved improvement in economic evident as a result of experiences and decisions made related to administration and important structural reforms that had impact of trust environment with economic and political stability.

World Global crisis seen in Turkey in the last quarter of 2008 also had an influence on it. But by

important structural reforms in the past, economics’ dependence on production, active processing of production zones and free economic zones it come over with less harm comparing to other countries in the world.

Today Turkey’s GDP (gross domestic product) reached 750 bln dollars at the end of 2010. Its

small number of industry that were socially and economically totally poor and worth to say nothing, today reached best 20 countries with economy in the world.Turkey set a goal to be in the top 10 countries with economy in 2023 for its 100 year anniversary. Turkey is successfully processing its economic programs having petroleum, natural gas.If to consider Tukish economy with Kyrgyzstan’s economy:

Kyrgyzstan does not have natural gas and petroleum. But it has qualified workforce and market

potential. If it supports this potential with right economic reforms and realizes, activates the production and trade (it can be done only with the help of production zones and free economic zones), can reach economic and parallel social well-being in a short period of time.This process didn’t end in Turkey and it goes on slowly and continuouslyimproving as for a long period of time. But Kyrgyzstan can reach economic development, well-being with its strategic situation and socio economic conditions in a very short period of time.

Which factor is the most important mentioned above for the economic development of

Kyrgyzstan’s difficult economy? Improvement in quality of human resources is the most important issue of improvement in quality of human resources’ first factor. Because there are enough people looking for job in the country. Moreover, human resources who couldn’t find possibility to work in their country, going to neighbour countries like Russia, Kazakhstan, Turkey and other distant countries as a migrant. If to concider second factor about increase in the volume of main capital and quality improvement, second part is an important issue for Kyrgyzstan’s transit economy.Because there are unused, morally and physically old production forces that exist in our country. Moreover, third factor about production firms and technology improvement can be said as main in country’s economic development.It totally matches with R.Solow’s theory. And fourth factor of increase in the amount of resources used in agriculture and quality improvement is also very important for our country’s economic development.


164

In my opinion the last factor is very essential that is directed to entrepreneurship improvement in society.

Investment is a factor which is today’s one of the important issue of factor of economic

development. Domar and Harrod stated about this issue by “stable amount of collected national revenue and unchanged coefficient of capital use”. Nowadays, especially for developing countries is one of the essential factors to develop economically.

Basing these by taking into concern differences in transformation process, there are following

main improvement factors that suit to Kyrgyzstan’s transit economic conditions: To improve entrepreneurship in society; To increase the quality of human resources; To increase the quality of main capital To improve production companies and technology; To increase the internal and external investments.

If to take into concern the transit economic issues of post-soviet countries, we have to admit that

it is difficult to make a decision. But there are developing countries not related to transit economy, that faced issues mentioned above in their practices and could successfully overcome it.

As proved by many countries’’ experiences, there are many examples in the world practice of

developing countries that faced transit economy and did not have this phase, but are successfully developing. In our opinion, free economic zones are the complex factor that includes main factors of economic development.

References

1. Чепурин М.Н., Киселева Е.А. Курс экономической теории. Киров. 2005. с.609. 2. Макконнелл К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика /Пер. 16-го

англ.изд. – М.: ИНФРА-М, 2007, стр.368. 3. Чубурова Жанылбубу Темировна. Проблемы устойчивого экономического роста и развития

промышленности в переходной экономике Кыргызской Республики [Текст]: автореф... д-ра эконом. наук / Жанылбубу Темировна Чубурова; Кыргызский нац. ун-т. - Бишкек, 2002.

4. Райзберг Б.А., Лозовский Л.Ш., Стародубцева Е.Б. Современный экономический словарь. – М.: ИНФРА-М, 1996, стр.357-358.

5. Койчуев Т. Избранное собрание сочинений: Том II. Постсоветская перестройка: теория, идеология, реалии. – Б.: ЦЭС при ПКР, ОО «Экономисты за реформу», 2007, стр.188.

6. http://www.maliye.gov.tr 7. http://www.treasury.gov.tr 8. CIA WorldFactbook: Turkey 9. SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası İktisat Teori Politika Uygulama (Geliştirilmiş 13.Baskı İSTANBUL

1999)


165

АНАЛИЗ ТЕНДЕНЦИЙ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ ДЕНЕЖНОЙ МАССОЙ И ИНФЛЯЦИЕЙ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Кыргызско-Российский Славянский университет

Экономический факультет Бектенова Дамира Чотуевна- д.э.н., профессор заслуженный работник образования.

Международный университет Ататурк Алатоо

Факультет экономики и управлений Атабаев Нурлан Узгенович [email protected]

Аннотация:Статистические данные свидетельствуют, что за последние 12 лет, Кыргызская

Республика достигла определенных успехов и провалов в стабилизациифинансовой системы. За 2000 - 2006 годы ни разу инфляция не превышала однозначное число.На период с 2007 по 2010 гг. все стало наоборот, инфляция не была ниже двухзначного числа, среднегодовой темп роста которого составлял - 15 процентов. Однако возникает вопрос, почему успешная денежно-кредитная политика за последние четыре года потеряла эффективность.

Ключевые слова: денежная масса; дефлятор ВВП; коэффициент монетизации; индекс потребительских цен.

Abstract: Statistics show that over the past 12 years, Kyrgyz Republichas achieved certain successes and failures in stabilizing thefinancial system. During the 2000 - 2006 years the inflation has not been exceeded a single digit. For the period from 2007 to 2010everything was vice versa, inflation has not been below the two-digit number, with average annual growth rate of which was - 15 percent. However, the question arises why a successful monetary policy over the past four year has lost effectiveness.

Key words: money supply; GDP deflator; ratio of monetization; consumer price index.

Достаточно адекватное представление о процессах, происходивших в денежно-кредитной сфере, и причинах, определивших их развитие и провал можно получить на основе анализа системы показателей, характеризующих динамику и структуру различных денежных агрегатов. Ниже представлены результаты такого анализа, проведенного на основе статистических данных за восьмилетний период (2003 – 2010 годы). Этот период выбран с учетом того, что к его началу былумеренный рост объема производства и низкая инфляция, а во второй половине были острые кризисные явления и высокая инфляция в экономике.

В динамике денежной массы можно выделить две компоненты: прирост, обусловленный

увеличением предложения резервных денег, то есть изменением денежной базы, а также прирост, который можно объяснить мультипликативным эффектом расширения денежного предложения коммерческими банками. Такое разложение позволяет идентифицировать вклад каждого из двух уровней банковской системы — Национального банка и системы коммерческих банков в объем денежного предложения. Основой для получения количественных оценок, характеризующих указанное разложение, может служить формула:

∆M2 = m•∆MB + MB•∆m, которая является результатом дифференцирования формулы, определяющей денежную

массу (денежный агрегат М2) как произведение денежной базы (MB) на денежный мультипликатор (m).


166

Динамика ДМ, денежной базы и денежного мультипликатора в 2003 - 2010 годах Таблица 12002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Денежная масса (М2) 8304,1 11086,3 13568,5 15959,3 24108,1 34766,2 38209,3 43490,0 53745,4Денежная база 7658,4 10075,3 12379,9 15465,6 22798,8 31575,9 35150,8 41587,7 48597,3Мультипликатор М2 1,08 1,10 1,10 1,03 1,06 1,10 1,09 1,05 1,11Прирост (М2) 2782,2 2482,2 2390,8 8148,7 10658,1 3443,0 5280,7 10255,5Прирост денежной базы млн сом 2416,9 2304,6 3085,7 7333,2 8777,0 3574,9 6436,9 7009,6Прирост денежного мультипликатора 0,02 0,00 -0,06 0,03 0,04 -0,01 -0,04 0,06Прирост М2 за счет изменения денежной базы, млн. сом 2659,4 2525,9 3184,2 7754,3 9663,8 3886,0 6731,3 7752,2Прирост М2 за счет изменения мультипликатора, млн.сом 161,6 -53,7 -991,1 581,5 1377,1 -493,1 -1716,3 2925,2Относительный вклад Национального банка в прирост М2, % 94,2 102,2 122,0 86,0 85,0 110,2 124,0 71,5Относительный вклад коммерческих банков в прирост М2, % 5,8 -2,2 -22,0 14,0 15,0 -10,2 -24,0 28,5

В таблице 1приведены данные о годовых приростах рублевой денежной массы в период с 2003-го по 2010 год и их разложении на две части, размеры которых отражают зависимость динамики денежного предложения от изменения денежной базы и денежного мультипликатора. В таблице показан также удельный вес отдельных компонент указанного разложения в приросте денежной массы, которые характеризуют вклад в этот прирост соответственно Национального банка и системы коммерческих банков.

В таблице 2 приведены статистические данные, характеризующие изменение номинальных

и реальных объемов денежной массы в рамках рассматриваемого восьмилетнего периода. В указанной таблице реальная динамика среднегодовых объемов денежной массы рассчитана с учетом дефлятора ВВП, а объемов на конец года — на основе дефлирования по индексу потребительских цен.4

Динамика денежной массы (ДМ) в Кыргызстане в 2003 - 2010 годах Таблица 2.

4Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.


167

Как видно из таблицы 1, номинальный объем денежного агрегата М2 к концу 2010 года

увеличился в 6,47 раза по сравнению с началом 2003 года, а среднегодовой темп его роста за указанный восьмилетний период составил 127 процента. Несмотря на столь внушительные темпы роста денежного предложения, реальная покупательная способность сомовой денежной массы возросла в гораздо меньшей степени — в 3,67 раза (среднегодовой темп роста — 119 процентов).

Данные таблицы 1 демонстрируют закономерность, которая состоит в том, что темпы роста

реальной обеспеченности экономики деньгами находились в прямой зависимости от темпов расширения номинальных объемов денежной массы. Чем интенсивнее прирастала масса денег, тем больше был темп изменения ее реальной покупательной способности. Причем в годы наиболее быстрого роста денежного предложения (2006, 2007, 2010 годы) реальные темпы прироста денежного агрегата М2 были даже равны в 2010г.

На рисунке 1 представлен график изменения реального объема денежной массы

(дефлированной по индексу потребительских цен) в течение рассматриваемого периода (объем на 01.01.2003 принят за 100 процентов). Этот рисунок наглядно иллюстрирует отмеченную прямую зависимость между реальными темпами изменения денежного агрегата М2 и номинальными темпами роста предложения денег. Результаты проведенного корреляционного анализа подтверждают наличие указанной прямой зависимости. Коэффициент корреляции между реальными и номинальными темпами роста денежной массы оказался равным 0,94. А корреляционная связь отмечена между реальными и номинальными темпами изменения среднегодовых объемов данного денежного агрегата коэффициент корреляции равен 0,86.


168

Динамика денежной массы (М2) в 2003 - 2010 годах (темпы прироста на конец года) в процентахРисунок 1.

На рисунке 1 видно, что во второй половине рассматриваемого периода (2007—2010 годы) при снижении номинальных темпов роста предложения денег было достигнуто значительное уменьшение темпов реальной обеспеченности экономики денежными средствами. Если в первые четыре года (2003— 2006 годы)при росте денежного предложения в 2,9 раза реальные денежные остатки возросли почти на - 149 процента (среднегодовой темп прироста — 37,3 процента), тово вторые они увеличились всего лишьна 47,3процента (среднегодовой темп прироста — 11,8 процентов), за это время предложение денег увеличилось всего в 1,5 раза.

Реальный объем среднегодовой денежной массы (скорректированный на основе

дефлятора ВВП) за 2007 - 2010 годы увеличился только на 55процента,тогда как за 2003 – 2006 годы были увеличен на 78 процента. Но если учесть реальный экономический рост, достигнутый за 2007 – 2010,то реальный экономический рост был на много больше чем в 2003-2006годах. Становится очевидным, что реальная обеспеченность экономического оборота денежными средствами за последние четыре года второй половины существенно уменьшилась. Представленный на рисунке 2 график изменения коэффициента монетизации, определяемого как отношение денежной массы к валовому внутреннему продукту, наглядно иллюстрирует эту закономерность последствиемуменьшения денежного предложения.5 Если в 2006 году коэффициент монетизации составлял 23,5 процента, то к 2008 году он уменьшился до 20процентов.6Впоследствии уровень монетизации 2006 года был восстановлен только в 2010 году. Динамика реального ВВП, реальной денежной массы и коэффициента монетизации в 2003 - 2010 годах Рисунок 2.

5Деньги. Кредит. Банки, учебник Авторы: Иванова В.В., Соколова Б.И, 2010, г. Москва,стр. 167 – 169. 6Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.


169

Кыргызстан с высоким уровнем инфляции пережил адаптационный период к рыночной

экономике с 1993 – 1999 годы. В эти года имело место обратная зависимость между темпами роста денежного предложения и коэффициентом монетизации в условиях высокой инфляции.7При увеличении предложения денег, не подкрепленного соответствующим ростом объемов производства происходит снижение их покупательной способности, что побуждает всех субъектов экономики быстрее обменивать их на товары, устойчивую иностранную валюту или другие, сохраняющие свою реальную стоимость, активы.8И чем больше такое обесценивание денег (усиление инфляции спроса), тем быстрее все стремятся избавиться от них, а это увеличивает скорость их обращения. Коэффициент же монетизации, рассчитываемый как отношение денежной массы к ВВП, есть не что иное, как величина, обратно пропорциональная скорости обращения денег, поэтому при ее повышении он уменьшается. Экономическая практика неоднократно свидетельствовала, что наиболее резкое падение уровня монетизации имело место в странах с наиболее значительным ростом предложения денег и высоким уровнем инфляции. Уже много раз повторявшиеся в различных странах попытки восполнить “нехватку денег”, вызванную инфляцией, за счет ускоренной эмиссии приводили к еще большей их нехватке, еще быстрейшему раскручиванию маховика инфляции.9

Из-за высокого уровня инфляции в 1993 – 1999 года Национальный Банк Кыргызской

Республики вел достаточно жесткую денежно – кредитную политику, которая начала реализовываться с 2000 года и позволила стране выйти из высоко инфляционной спирали.10

Как видно из таблицы 1 и рисунков 1, 2, в рамках периода с 2003 -го по 2010 год можно выделить три этапа, в пределах которых происходили существенные качественные сдвиги в динамике денежной массы, которые были обусловлены изменением реализуемой денежно-кредитной политики. На первом этапе (2003—2005 годы) денежно-кредитная система НБКР еще находилась под влиянием жесткой стабилизационной политики. В условиях относительной финансовой стабильности, достигнутой в начале этого этапа, банковская система нашей страны за три года, расширив денежное предложение в 1,9 раза, увеличила реальный объем денег в экономике на 70 процентов (среднегодовой темп прироста 23.3 процента). В течение данного периода обеспеченность экономического оборота денежными средствами сохранялась,умеренно увеличиваясь в среднем на 18 процентов в год.

7Gürgen, E., Snoek, H., Craig, J., McHugh, J., Izvorski, I., & Ron van Rooden, 1999, “Economic Reforms in Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan”, IMF Publications. Occasional Paper No. 183, Washington DC, USA, pp.345 8 Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006 «Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции», стр. 5-8. 9[5, стр. 9-13]. 10Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.


170

На втором этапе (2006—2007 годы) в соответствии с новой экспансионистской монетарной политикой темпы расширения денежного предложения резко ускорились, также ускорились и темпы прироста реального объема денежной массы, как видно на рисунках 1 и 2. За два года — с 2006 по 2007 —реальный объем денежного агрегата М2 (дефлированного по индексу потребительских цен) увеличилось на 96 процента (среднегодовой темп прироста 48 процента). Естественнаяпричина такой ситуации, очевидно, заключалась в том, что происходило интенсивное насыщение экономики денежными средствами. Закономерным итогом реализуемой на этом этапе денежно-кредитной политики явилось существенное увеличение коэффициента монетизации (значение этого параметра только за один год увеличилось с 16 в 2005 году до 23,5процента в 2006 году, до 24,5 процента в 2007 году).

На третьем этапе (2008—2010 годы) ужесточением монетарной политики не удалось существенно снизить темпы инфляции. В 2008-м и 2009 годах отмечены самые низкие темпы роста денежной массы (109,9 и 113 процента) и самые высокие темпы инфляции за данный период (индекс потребительских цен составил 120процента за 2008 по официальным данным, а по не официальным на много больше).Реальный объем денежной массы (дефлированного по индексу потребительских цен) сократился на 13 процента за 2008 – 2009 года. В этом периоде уже отчетливо проявилась тенденция понижения коэффициента монетизации.Данный показатель уменьшился с 24,5 процента в 2007 году до 20 процента в 2008 году.

Национальный Банк Кыргызской Республики, как и многие центральные банки, адаптируют

режим монетарного таргетирования стабилизировать уровень цен прямым контролированием денежной массы. Монетарная база - операционная цель, в то время как денежная масса – промежуточная цель в условиях режима монетарного таргетирования НБКР. В анализе видно, что инфляция в Кыргызской Республике является за все исследуемые годы были не монетарные факторы, ноне смотря на это НБКР за 20 – лет ни разу не поменял цель монетарной политики. Когда соседние страны как Россия, Казахстан с изменением в мире экономики, глобализации монетарную политикуизменили с монетарного таргетировании на таргетирования валютного курса последние годы планирует перейти на инфляционное таргетирование. За последние 5 лет рассматриваемого периода Кыргызстан увеличил свой международный резерв в 3 раза и может перейти на коридорный режим валютного таргетирования.

Литература:

1. Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек. 2. Деньги. Кредит. Банки, учебник Авторы: Иванова В.В., Соколова Б.И, 2010, г. Москва. 3. Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек. 4. Gürgen, E., Snoek, H., Craig, J., McHugh, J., Izvorski, I., & Ron van Rooden, 1999, “Economic

Reforms in Kazakhstan, Kyrgyz Republic, Tajikistan, Turkmenistan, and Uzbekistan”, IMF Publications. Occasional Paper No. 183, Washington DC, USA.

5. Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006 «Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции».

6. Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек. 7. Ф. Мишкин. «Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых

рынков»,Вильямс, США 2006.


171

АНАЛИЗ ВЛИЯНИЯ НА ДЕНЕЖНУЮ МАССУ КОЭФФИЦИЕНТА ДОЛЛАРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ В КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Международный университет Ататурк Алатоо

Факультет экономики и управлений Атабаев Нурлан Узгенович [email protected]

Аннотация. В статье проведен анализ влияния на денежную массу М2Х коэффициента

долларизация экономики в Кыргызской Республике. В целом за рассматриваемый период рост валютной части М2Х превзошел расширение ее сомовой составляющей М2.А коэффициент долларизации в стране зависел от курса волюты. Коэффициент корреляции между обменным курсом и коэффициентом долларизации был равен 0,72. Парадокс ситуации состоит в том, что темпы роста денежной массы М2 находились обратной зависимости от коэффициента долларизации. Результаты приведенного корреляционного анализа показывают, что коэффициент корреляции между темпом роста денежной массы и коэффициентом долларизации равен (-0,58процента).

Ключевые слова: коэффициент долларизации; денежная масса; валютные депозиты.

Abstract. The article analyzes the impact of dollarization ratio to money supply M2X in the Kyrgyz Republic economy. During the period the growth of monetary aggregate M2X was mainly because of money supply growth of M2. And dollarization ratio was depended on an exchange rate in given period. The correlation between the exchange rate and the dollarization ratio was equal to 0.72.The paradox lies in the fact that the growth rate of M2 was inversely proportional to the dollarization ratio. The analysis show the correlation between the money supply M2 and thedollarization ratio is (-0.58 percent).

Keywords: dollarization ratio; money supply; foreign currency deposits.

В кыргызской долларизированной экономике при выработке денежно-кредитной политики большое значение приобретают вопросы, связанные с возможностью замещения валют, и, в частности,проблема зависимости спроса на деньги от изменения реального курса сома. Для успешного решения указанных проблем необходимо понимание процессов, происходящих в денежно-кредитной сфере под воздействием отдельных факторов, которые оказывают существенное влияние на формирование совокупной денежной массы (денежного агрегата М2Х) и взаимодействие ее сомовой и валютной составляющих.11

В таблице 1 представлены данные о динамике денежного агрегата М2Х и ее основных структурных компонентов — денежной массы (М2) и валютных депозитов, а также данные о вкладе отдельных структурных факторов в прирост М2Х.

11С.Р. Моисеев. Денежно-кредитная политика: теория и практика. М.: Экономист, 2008. стр. 156- 170


172


173

На рисунке 1 представлены графики, которые построены на основе данных таблицы 1 и

отражают динамику номинальных и реальных объемов совокупной денежной массы и ее основных компонентов, а также график изменения коэффициента долларизации, характеризующего удельный вес валютной составляющей в общем объемеденежного агрегата М2Х.

Динамика и структура денежной массы (ДМ) М2Х и коэффициент долларизации экономики в 2003 - 2010 годах Рисунок 1

Приведенные на рисунке 1 данные свидетельствуют, что в целом за рассматриваемый период рост валютной части М2Х превзошел расширение ее сомовой составляющей: за 8 лет денежная масса возросла в 6,4 раза, в то время как объем валютных депозитов, выраженный в сомах, увеличился в 5,7 раза. Отмеченной разницей в темпах роста сомовой и валютной компоненты денежного агрегата М2Х объясняется егоспад (в 6,2 раза за 8 лет) по сравнению с ростом агрегата М2, а также уменьшением коэффициента долларизации кыргызской экономики на 2,1 процентного пункта.12 Вместе с тем данные таблицы 1 показывают, что в первой и второй четырехлетках рассматриваемого периода наблюдалась прямо противоположная

12Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.


174

направленность изменения структурного соотношения между сомовой и валютной частями М2Х. В первые четыре года валютные депозиты, выраженные в сомах по официальному обменному курсу, возросли в 3,03 раза, а сомовая масса — в 2,9 раза, то есть рост валютной части был в 1,04 раза более интенсивным. Во вторые четыре года, наоборот, рост сомовой части денежного агрегата М2Х превосходил увеличение ее валютной компоненты в 1,2 раза: первая возросла в 2,2 раза, в то время как вторая — только в 1,8 раза. Отмеченные особенности изменения структурных компонентовденежного агрегата М2Х нашли отражение в динамике коэффициента долларизации, который за период с 2003-го по 2010 год увеличился на 1 процентный пункт (с 24 до 25 процента), а в следующие четыре годаупал на 3 процента от исходного уровня (уменьшился на 2 пункта — с 25 до 22 процента).

В таблице 1 приведены также данные, которые характеризуют абсолютный и относительный вклад отдельных структурных факторов в формирование приростаденежного агрегата М2Х. Данные об абсолютном вкладе факторов получены на основе разложения указанного прироста по формуле ∆M2Х = ∆M2 + r•∆L + L•∆r,13

которая, в свою очередь, получена посредством дифференцирования формулы, используемой при расчетеМ2Х,

M2Х = M2 + r•L,

где r и ∆r соответственно — абсолютная величина и прирост официального обменного курса доллара США по отношению к национальному сому; L и ∆L — общий объем и прирост валютных депозитов (в долларах США).

Данные об относительном вкладе рассчитаны как выраженные в процентах отношения абсолютных пофакторных приростов к общему приросту М2Х. Результаты проведенного факторного анализа показали, что за период с 2003-го по 2010 год изменение денежного агрегата М2Х в среднем на 79,5 процента было обусловлено приростом сомовой денежной массы М2, на 11,6 процента — приростом объема валютных депозитов (в долларах США) и на 0,8 процента — изменением официального обменного курса доллара США к сому. Однако в пределах рассматриваемого периода структура влияния указанных факторов на годовые приросты М2Х претерпевала весьма значительные изменения.

В первой половине рассматриваемого периода за 2003 – 2006 года весьма

значительную роль в увеличении денежного агрегата М2Х сыграл валютно депозитный фактор: среднегодовой относительный вклад изменения валютного депозита М2Х составил в этой четырехлетке 25 процентов, что почти в двараза больше его относительноговклада в следующей четырехлетке (равного 14,6 процента). Такая высокая значимость валютного депозита в этом периоде, несомненно,была спровоцирована проводимойэкспансионистской монетарной политикой. Внешняя парадоксальность ее последствий особенно проявляется при сравнении представленных в таблице 1 данных в разрезе двух четырёхлетних периодов.

В первыечетыре года (2003—2006 годы) денежное предложение увеличилось в 2,9 раза, а валютные депозиты, выраженные в долларах США, возросли большечем в 3,6 раза. В следующей четыре года денежная масса расширилась с гораздо меньшим темпом (в 2,1 раза), и валютные депозиты — с меньшим (в 1,5 раза). В первом периоде относительный вклад денежной массы в прирост М2Х, равный 81,8 процента, был больше ее вклада во втором периоде, равном 77,1 процентам, и какуже отмечалось, в первые четыре года коэффициент долларизации составил 25 процентных пункта, а в следующие уменьшился до 22 пунктов. В течение рассматриваемого периода в 2005, и 2010 годы были самые минимальные темпы роста валютных депозитов.14 В эти годы были самые большие оттоки капитала за рубеж из-за революции, которые привели к политической и экономической нестабильности. Но данные таблицы 1 показывают, что отток капитала в 2005 году уменьшил валютные депозиты, но не

13 Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь 2006 «Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции», стр. 9-12. 14Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек.


175

повлияло на валютный курс, наоборот, курс доллара упал, с 44,2 сом за доллар к 41,3сому. И соответственно в этом году был негативный вклад изменения валютного курса в прирост М2Х, который составил (– 19,8 процента).

И как видно из таблицы 1 курсовой фактор сыграл значительную роль. Его влияние на

уменьшение денежного агрегата М2Х в 2005 по 2007 года было, отрицательным которое были связано с обменными курсами, где были самые низкие курсы за весь исследуемый период. В последние три года обменный курс увеличивается и вместе с ним увеличивается курсовой фактор на (8,3 процента) тогда как (-6,6 процента) в первой половине данного периода увеличивал вклад изменения прирост денежного агрегата М2Х. Изменение официального обменного курса и коэффициент долларизации в 2003 – 2010 годах Рисунок 2

Из рисунка 2, если исключим 2005 и 2010 (как форс – мажорные годы из – за революции) и из данных таблицы 1 можно сделать анализ, что коэффициент долларизации в стране зависит от курса волюты. Коэффициент корреляции между обменным курсом и коэффициентом долларизации равен 0,72. В этом же периоде данные таблицы 1 демонстрирует закономерность, которая на первый взгляд кажется парадоксальной, но на самом деле является вполне естественной для маленькой, открытой, и импорта зависимой экономике. Парадокс ситуации состоит в том, что темпы роста денежной массы М2 находились обратной зависимости от коэффициента долларизации. Результаты приведенного корреляционного анализа показывают, что коэффициент корреляции между темпом роста денежной массы и коэффициентом долларизации равен (-0,58процента). Другой анализ на этот парадокс показывает что в 2006 и 2007 годах темп роста денежной массы М2 был максимальным на уровне 152, 144 процента, соответственно. В те же годы были минимальными курсы иностранных валют, которые составляли 38, 35 сомов за доллар, соответственно, и минимальный показатель коэффициента долларизации составил 19% за 2007 год.

Литература:

1. Ф. Мишкин. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков:Вильямс, 2006.

2. С.Р.Моисеев. Денежно-кредитная политика:теория и практика. М.: Экономист, 2008. 3. Отчет Национального Банка Кыргызской Республики, 12/2009, Бишкек. 4. Банковский Вестник Национального банка Беларуси: Василий Комков №16 [345] июнь

2006 «Монетарная политика и денежная масса: итого десятилетней эволюции». 5. Бюллетень Национального Банка Кыргызской Республики, 1 и 2/2010, Бишкек.


176

ТҮРКТӨРДҮН КОНЦЕПТОСФЕРАСЫНДА СӨЗ КОНЦЕПТИНЕ БАЙЛАНЫШТУУ МАКАЛ - ЛАКАПТАР

К.Карасаев атындагы Бишкек Гуманитардык университетинин Түркология бөлүмүнүн

аспиранты Чолпонкулова Гулзат Боромбаевна Телефон: 0(771) 631445

Э – дарек: [email protected] Тил адамдардын байланыш куралы болуу менен бирге ойлоо менен өз ара тыгыз

байланыштуу. Марксизм - ленинизм классиктеринин окуусу боюнча “Тил дегенибиз - ойдун тикеден - тике чындыгы”. Эгер мындай болбосо анда тил байланыштын куралы да боло албас эле, адамдардын өз ара пикир алышы да мүмкүн болбой калмак. Экинчи жагынан, тил менен ойлоонун өз ара байланышынын улам бир адамдын башында ой - пикирлер пайда болуп, алар башка адамдарга, коллективге белгилүү болот. Бул маселе боюнча М. И. Калинин: “Эгерде адам баласынын ой - пикирлеринин эң жогорку жетишкендиктери, эң терең билимдер, жалындуу сөздөр аркылуу даана, так берилбесе, алар адамдар үчүн белгисиз болуп калар эле. Тил – ой- пикирди билдирүүнүн куралы”, - деп айткан. Ооба, тил - жеке кишинин ой – пикири эмес, адам баласы тарабынан иштелип чыккан бардык идеяларды, билимдерди көпчүлүктүн ийгилигине айландыруучу курал. [3; 42]

XX кылымдын 90 - жылдарынын башына чейин (тактап айтканда, Кыргызстан СССР

курамынан бөлүнүп чыгып, өз алдынча мамлекет болуп, дүйнө жүзүнө таанылганга чейин) Түркия түркчөсү жөнүндө лингвистикалык деңгээлиндеги түшүнүктөр билим адамдарынын арасында гана белгилүү болуп, жалпы кыргыздар үчүн көп маселелер бүдөмүк боюнча кала берген.

Бактыбызга, өлкөбүз көз карадысыз мамлекет болгондон баштап, аны биринчи болуп эл

аралык аренада тааныган боордош мамлекет – Түркия республикасы болгондугу белгилүү. Эки өлкөнүн ортосунда дипломатиялык алака түзүлгөндөн кийин, акырындап саясый – экономикалык, маданий байланыштардын жолдору, аларды ишке ашыруу амалдары турмуш чындыгына айлана баштады.

Эгерде 90-жылдардын аралыгында маданият жана билим берүү жаатында өз ара

байланыш тектеш тилдерди үйрөнүү, окучу жана стеденттерди алмашуудан башталса, жүрө жүрө туруктуу негизде окутуу (лицей, университет ж.б.) жайлары ачылып, аларда түрк жана кыргыз тилдери окуу тилдерине жана билим берүү куралына айлана баштагандыктан эки тилди өз ара салыштырып, салыштырма пландагы окуу куралдарын, сөздүктөрдү жаратуу зарылдыгы келип чыкты. Бул жагынан биринчи кадамдарды күбөлөгөн эмгектер да жок эмес. (Маселен, фольклористика, лингвистика, тарых ж. б. мындай иштер дагы улантылып жатат.) [1; 169]

Мындай изилдөөлөрдүн натыйжасы эки тилдин ортосундагы жалпылык жана

айрымачылыктарды табууга, түрк тилин кыргыздарга, кыргыз тилин түрктөргө үйрөтүүгө илимий база түзөрү бышык. Ошол эле маалда түрк жана кыргыз тилдеринин компьютерге негизделген аппараттар базасын түзүүдө, түркчө - кыргызча, кыргызча-түркчө котормо системаларын жана эки тилдин машина фондун иштеп чыгууга да бул маселе өзөктүү маселелерден болуп эсептелет. [6; 3]

Беттин көркүн кал ачат, сөздүн көркүн макал ачат дегендей, бул макалада биз боордош

түрк элинин тил казынасынын баа жеткис байлыгы болгон макал – лакаптарын иликтейбиз.

Паремия - бул кичи көлөмдөгү элдик чыгармалар, макал - лакаптар, баталар, накыл сөздөр ж. б. Макал - адамдардын көп жылдардан бери келе жаткан философиялык ой кортундуларын жыйынтыктап, алардын турмуш тажрыйбаларынын негизинен алынган, рифмалашкан жана ритмдешкен бир же бир нече сүйлөмдөрдө ойду бүтүрө айткан, тарбиялоо максатында колдонулган фольклордук чыгармалар. Адам оюнун, акыл - эсинин энциклопедиясы болгон макалдар дээрлик дүйнөнүн бардык элине таандык болуп саналат, а түгүл айрым макалдардын мааниси окшош келет. Мисалы, темир устанын чатыр кесе турган бычагы жок (вьетнам), желпигич сатчу колу менен желпинет (кытай), боёкчунун шымы боёлбойт (жапон), карапачынын үйүндө бүтүн идиш жок (афган), кайышчынын камчысы жок (адыгей), устанын тогоосу жок (кыргыз).


177

Макалдар элдин турмуш тажрыйбасынан улам чыкканын, алардын жалпы нравалык

функциясы бирдей экенин мына ушундан да байкоого болот. Макалдар фольклордук тексттерде жана бардык эле акын-жазуучулардын чыгармаларында кеңири учурайт жана адам турмушунун бүткүл көрүнүштөрүн өзүнө тема кылып алат. [4; 51].

Макалдын негизги идеясын өтмүштү, тархыты, элдин башынан өткөн окуяларды (жетишкендиктерин, жеңилүүлөрүн, оош - кыйыш замандарын ж. б.), түптөлгөн маданиятын, үрп - адатын, салтын, чыгаан өкүлдөрүн эстеп жүрүү, сыйлоо, ыйык тутуу, негизсиз акаарат кылбоо түзөт. .[5; 12]

Паремиялар полифункциялуу касиетке ээ. Аларга билим чагылтыруучулук, билим

жыйнап сактоочулук, текшерилген ойду билгизүүчүлүк, элдик тажрыйбаны таркатуучулук ж. б. сапаттар мүнөздүү. Ошондуктан буларды изилдөө лингвистиканын гана эмес, фольклористика, философия, социалдык мнемология, логика сыяктуу илимдердин чегинде аткарылышы мүмкүн. [5; 14]

Паремия когнициялык кубулуш катары билимди, билим таанууну, дүйнөнү

өздөштүрүүнүн процессин жана натыйжасын катыйт. Паремиялардагы, айрыкча макал – лакаптардагы мазмун этностун эстутумунда ар түрдүү концептосфераларды түзө алат. Ар бир паремиянын курамында ой башаты, ой түрдүүлүгү болгон концепттер жашайт. Концепттер – ой - тутумдун эң кичинекей бирдиктери. Булар биригишип, өз ара кошулушуп иригирээк бирдиктерди – концептосфераларды түзүшөт. Концепттерге, концептосфераларга инварианттык жана варианттардын маанилер мүнөздүү. Инварианттык маанини когнитема дешке болот. Варианттардын ичинен эң негизгисин жана маанилүүсүн прототип деп атоого мүмкүн.

Ар бир макал – фрейм жана сценарий, макалдагы ар бир ой, пикир, статистикалык

схема – ыкма (сценарий) түрүндөгү мазмунга ээ. Макалдын мазмунундагы предикативдик катыштагы ой түйүндөрү, ой торчолору анын пропозициясын жаратат. Бул пропозиция бутактуу даракка окшоп кетет. Аны ойлом деп атоого болот.

Паремиялардын этностук эстутумда өз «кампасы» бар. Алар, лингвист –

когнитологдордун пикири боюнча, ойтуюмда системалашкан, ассоциативдик окшошуу – айырмалануу байланыштарына ээ, билим – тажрыйбаны чагылдырган ой формулаларынын жыйындысы катары жашайт. Кепте алар эстутумдан бүтүн бойдон алынып колдонулат, укканда эстеги «изди» ойготуп адекваттуу түшүнүүнү пайда кылат. Контрасттык концепттер макалдын мазмун – турпатын, биримдигин, таасирдүүлүгүн аныктайт.

Эстутумдагы концептосфералар көлөмдөрү боюнча ар түрдүү. Өтө жалпы

концептосфералар кичи концептосфераларга, булар майда концептосфераларга, майдалары конкреттүү концепттердин тутумдарына ажыратылат. [5; 14]

Түрктөрдүн макал - лакаптарындагы сөз концептинин өзгөчөлүгүн аныктоо максатында

Өмер Асым Аксойдун «Макалдар жана фразеологизмдер сөздүгү» китебинин I тому «Макалдар сөздүгүн» карап чыктык. Бул сөздүктөн сөз концептине байланыштуу 218 макал - лакаптарды чогулттук.

Ар бир макалдын маанисине карата төмөндөгүдөй семантикалык топторго бөлдүк.

1. Адамдарга мүнөздөмө берүү маанисиндеги макалдар: А) Жалпы адамзатына мүнөздөмө берген макалдар (19-8,7%); Б) Адамдын терс мүнөзүн чагылдырган макалдар (34-15, 59%); В) Адамдын жакшы мүнөзүн билдирген макалдар (7-3,21%);

2. Сөздүн таасирдүү (29-13,30%) жана таасирсиз (5-2,29%) болушун мүнөздөгөн макалдар; 3. Адамдар же туугандар ортосундагы мамилени чагылдырган макал - лакаптар (23-

10,55%); 4. Сүйлөө тууралуу насыят (14-6,42%); 5. Жалган сөз тууралуу макал - лакаптар (9-4,12%); 6. Сөзгө мүнөздөмө берүүчү макал - лакаптар (9-4,12%);


178

7. Эркек кишинин сүйлөө иш - аракети жөнүндө макал - лакаптар (5-2,29%); 8. Кары адамдардын сүйлөө иш - аракети жөнүндө (4-1,83%).

1) Жа�ылбас жаак, мүдүрүлбөс туяк болбойт дегендей ар бир адамдын жакшы да, жаман

дагы касиеттери бар. Улуу жазуучубуз Чы гыз Айтматов айткандай: «Ар бир адам баласы үчүн э кыйын нерсе ар бир күнү адам болуу». Адам баласынын мүнөздөрүн чагылдырган макал – лакаптар түрк тилинде дагы аз эмес.

1. а) Биз чогулткан макал – лакаптардын ичинен жалпы адамзатына мүнөздөмө берген

макалдар 8,7%ы түзөт. 1. б) Адамдын терс мүнөзүн чагылдырган макалдар санынын көптүгү боюнча биринчи

орунда. Демек түрк эли өз уул – кызын мыкты инсан кылып тарбиялоо үчүн журум – турумунун терс жактары тууралуу көп накыл сөздөрдү айтышат. Бул макал – лакаптар жалпы 15, 59%ды түзөт. Бул макал – лакаптарда акылсыз (akılsız), кул (köle), сойку (orospu), бийлегенди билбеген (oynamasını bilmeyen), жалкоo (tembel), келесоо (deli), жаман (kötü), түркөй (cahil), коркок (korkak), көп сүйлөгөн (çok konuşan), акмак ((ahmak), Абдал (Abdal), боор оруган (acıyan), буйрук берген (buyuran), дартын айтпаган (derdini söylemeyen), тоодон түшкөн киши (dağ adamı), тилемчи (dilenci), жер караган киши жаман (adamın yere bakanından kork), жалганчы (yalancı), улуу сөзгө кулак салбаган (ulu sözü dinlemeyen) сыяктуу адамдын өксүктүгүн чагылдырган касиеттерди бөлүп чыксак болот.

1. в) Адамдын жакшы мүнөзүн билдирген макалдар 3,21%ды түзөт. Бул макал –

лакаптардан дервиш (derviş), билимдүү (arif), Сулайман (Süleyman), туура айткан (doğru söyleyen), адам (adam), бала (çocuk) сымал сөздөр кө үлдү бурат. Бул аныктамалардын негизинде түрк элинде кеп маданиятын дервиштер, билимдүү адамдар тура колдоноорун тастыктайт. Ал эми жалпыга маалыма болгондой жаш баланын тили ширин болгонуна байланыштуу сөзгө байланыштуу макал – лакаптарда бала сөзүнүн көп колдонулушу бекеринен эмес.

2. Сөздүн таасирдүү (29-13,30%) жана таасирсиз (5-2,29%) болушун мүнөздөгөн макалдар

(34-15,59%); Суну си ген жерге куй, сөздү уккан кишиге айт дегендей, кыргыз элиндегидей эле түрк

тилинде дагы сөздүн таасирдүүлүгү тууралуу макал – лакаптар арбын. Бул макал – лакаптар сөз концептине байланыштуу макал – лакаптардын 13, 30 %ын түзөт.

2 (а) Сөздүн таасирдүүлүгү жөнүндө 13,30% макал - лакап бар. Бул макал - лакаптар кыргызчадагыдай эле түркчөдө дагы сөз адамды жаңылдырат: (insan

sözünden tutulur), бети жок болосуң (çok söyleme yüzsüz edersin), тоого чыгарат (söz var dağa çıkarır), тоодон түшүрөт (dağdan indirir), иш бүтөт (söz var iş bitirir), ачуу (hak söz ağrıdan acıdır), уруштурат (bir söz var ara bozar), элдештирет ( bir söz var ara düzer), жолго салат (bir söz yola getirir), адаштырат (bir söz yoldan çıkarır), сыр сактай албайт (laf torbaya girmez), жамандык алып келет (dilim seni dilim dilim dileyim, başıma geleni senden bileyim, dilim seni, dilim seni; dilim dilem dilem seni), ишке ашышы мүмкүн (olmaz olmaz deme, olmaz olmaz, var varltır, yok söyletir), башты жарат (doğru söyleyenin tepesi delik olur), бир жолу саламдашсаң миң жолу эске түшөсүң (bir selam bin hatır yapar), бүтө элек жарага туз сеппе (açık yaraya tuz ekilmez), сурасаң Багдатты (Кыбыланы) табасың (sora sora Baat (Kabe) bulunur), сураган жаңылбайт (soran yanılmamış), бир тукурук миң дубаны жаратат (bir fit bin büyü yerini tutar), улуу сөзгө кулак салбаган уулуйт (ulu sözü dinlemeyn uluyakalır), сүйлөгөнгө караба, сүйлөткөнгө кара (söyleyene bakma, söyleyene bak), туура эмес сөз туура сүйлөгөндү Багдаттан айдап келет (haklı söz haklıyı Bağdattan çevirir) бул макалдарда ачык көрсөтүлүп тургандай түрк элинин дүйнөгө көз карашы, улуттук концептосферасы жана дүйнөнүн сүрөтү ачык тартылат. Өзгөчө бул макал – лакаптарда колдонулаган Кыбыла, Багдат сөздөрү түркияда Ислам дининин күчтүүлүгүн баса белгилейт.

2(б) Сөздүн таасирсиз болгон кырдаалдарды чагылдырган макал – лакаптар:


179

Adamak kolay, ödemek güçtür (сөз берүү оңой, бирок бул сөздү орундатуу оор). Бул берилген сөздү ишке ашыруу үчүн же акча керек, же бир иш жасаш керек. Kabul olunmayacak duaya amin denmez (орундалбай турган ишке баруу айбандык). Çatak kazık yere batmaz - көп кишиге сөз берилгени жарабайт.

3. Адамдын ортосундагы же туугандар арасындагы мамилени чагылдырган макал -

лакаптар 10,55%ды түзөт. Бул макалдарда көбүнчө дос, курбу, эне, эрди - катын, жубай, кыз, келин, ага, кошуна

адамдар түшүнүктөрү колдонулган. Досуңду айт, сенин ким экениңди айтам сөзүнүн arkadaşını söyle, kim olduğunu söyleyeyim

деген эквиваленти бар. Бул башка ит итти алыстан тааныйт, ач бала менен ток бала ойнобойт, сыныктан башкасынын бары жугуштуу, жакшы менен жүрсөң жарыйсың, жаман менен жүрсөң карыйсың маанисинде. Кызыкчылыктары, көз караштары бирдей адамдар гана дос боло алгандыктан ушундай макалдар бар.

Ал эми туугандар ne dilersen eşine, o gelir başına же kem dileme komşuna, kem iş gelir başına

макалдарынын кыргызча эквиваленттери бирөөгө ороо казсаң өзүң түшөсүң. Эрди катындын мамилесин karı - koca bir sözle yakın, bir sözle uzaktır бир эле туттум сөзү менен тууган болушат, талак сөзү менен чоочун болушат. Бул ислам динине ишенишээрин айтып турат. Ал эми ana yılan, sözü yalan, karı çiçek, sözü gerçek макалы колуктусуна болушкан эркектерге карата айтылган. Бул макалды кыргыздар эл оозунда бала берген бери жат, эмчек берген нары жат деп колдонуп жүрүшөт. Бул дагы түрк элдеринин туугандык байланышты, кылымдардан бери келген кайнене - келиндин ортосундагы сүйбөстүктү чагылдырат.

Dilsizin dilinden anası anlar - кыздын сыры төркүнгө маалым. Ananın bastığı yavru incinmez -

ата сөзү ок болот, эне сөзү бок болот. Aç ile eceli gelen söyleşir жолдуу жигитке ажалдуу кийик жолугат ачка киши кара

курсагынын айласын табуу үчүн башка кишини өлтүрүүгө да барат. İki yemini bir yemin ararlar бири - бирини туура айтканына ишенип биргелешип иш кылган

кишинин, бирөөсү жамандык кылбаганын карганса ишеничтен кеткени ошо. Бул жаш балдарды момпосуй менен, чоңдорду ант менен алдашат дегенди түшүндүрөт.

Адамдар мамиле куруу үчүн сүйлөшүшү керек. Hayvan koklaşa koklaşa, insan söyleşe söyleşe

макалы жан - жаныбар жытташып таанышкандай, адамдар сүйлөшүп таанышышат жана канчалык көп сүйлөшсө ошончолук бири - бирин мыкты тааный башташат дегенди билдирет.

Miskçiyle konuş, miskine bulaş, pisçiyle konuş, pisine bulaş (мискчи менен сүйлөшүп мискин

жугуз, кир киши менен жүрүп кирин жугуз) макалынын кыргызча эквиваленти жакшы менен жүрсөң жарыйсың, жаман менен жүрсөң карыйсың.

Serçe ile konuşanın sesi semadan gelir жакшы мамиледе болгон кишиге алыстан кыйкырып

бара аласың дейт. Sen bilirsin deyince (değirmende) kavga olmaz. башка киши менен чатакташсаң келбесе

сеники туура де. Ağalık vermekle, yiğitlik vurmakla коомдо абройго ээ болгуң келсе, кээ бирөөлөргө акчалай

жардам беришиң керек. Берген бекке жагыптыр, токочтуу бала сүйгүнчүк макалдарын ушул жерде колдонсок болот.

4. Сүйлөө тууралуу насыят (14-6,42%);

Бул макалдарда түрктөр аз сүйлөп, көп угуу керек экенин bir söyle, iki dinle, bin işit bir söyle,

az söyle çok dinle, önce düşün sonra söyle деп мыкты маектеш бул укканды билген киши


180

дегендей адам сүйлөөгө аяр мамиле жасап, маектешин көбүрөөк угуш керек экенин кеңеш берет.

İyi nasihat verilir, iyi ad verilmez деп бир адам башка бирөөгө туура насыят Бере алышы

ыктымал, бирок мыкты наам бере албайт дейт. Жакшы болуш аста - аста, жаман болуш бир паста дегендей адам жакшы атка кону үчүн ийне менен кудук казгандай жапа тырмак эмгектениши керек.

О. э. келечекке байланыштуу ne oldum dememeli, ne olacağım demeli макалы адам дайыма

эле бүгүнкүсүн телегейи тегиз болушун ойлобошу керек, эртеңки жоготуусуна даяр болушу керек, Büyük lokma ya büyük söyleme макалы күлгөндү куба жетет деп которсок болот. Эч ким башка бирөөгө сынтакбашы керек, эртеңки күнү ошондой абалга учурап калышы мүмкүн.

Çocuğun bulunduğu yerde dedikodu olmaz бала бар жерде ушак - айың айтылбайт, bilmemek

ayıp değil sormamak ayıp – сураган уят эмес, сурабаган уят, derdin yoksa söylen, borcun yoksa evlen (сыркоосу жок иши маанисиз нерсени шылтоолоп оорудум дей берет).

1. Жалган сөз тууралуу макал - лакаптар (9-4,12%); Çok söz yalansız, çok para haramsız, çok mal haramsız, çok laf yalansız olmaz деп көп сөз

сүйлөнүлгөн жерде сөзсүз калп, ал эми көп акча болгон жерде сөзсүз арам нерселер бар экенин айтат. Yalanın kemiği yok ki boğazında bata бир сөздүн жалган экени акыр билинет, бирок тамагына тыгылып калчудай сөөгү жок экени айтылат.

Ал эми жалган сүйлөгөн кишилерге айтта жүзү кызарсын, эч ким ишенбейт, сөзү сөз эмес

деп мүнөздөмө берилген. Мисалы: yalancının mumu yatsıya kadar yanar бирөө айткан сөз калп болсо кыңыр иш кырк жылда билинет дегендей акыры билинет. Ал эми жалган айткан кишинин сөзү эле эмес, анын шамы да жалганчыдай сезилет. Мал ээсин тартпаса арам өлөт дегендей жалганчынын шамы күн киргенде күйбөй койчудай эсептелет. Ardıcın közü olmaz yalancının sözü olmaz, yalancının evi yanmış, kimse inanmamış деп калп сүйлөгөн кишинин сөзүнө эч ким кулак түрбөсүн айтат. Yalancıyı kaçtığı yere kadar kovalamalı, Ramazanda yalan söyleyenin bayramda yüzü kara olsun деп жалганчынын жалган сүйлөгөнүн кармаш үчүн макул деп угуп, анан иштин

Калптын казаны кайнабайт деп кыргыз тилинде да, түрк тилинде да жалган айтуу, жалган

айткан киши жат көрүнүш болуп эсептелээрин айтат. 6. Сөзгө мүнөздөмө берүүчү макал - лакаптар (9-4,12%);

Бул макалдарда laf lafı açar, söz sözü açar деп кандайдыр бир башка адам менен

баарлашып баштасаң, сөздөн сөз чыгып, сүйлөшүүнү пландабаган темаларда да сүйлөшүп баштоону түшүндүрөт. Мисалы: Söz gümüşse sükut altındır (сөз күмүш, сабыр алтын).

Kara haber tez duyulur макалы адамдар жаман кабарды чагылдыргандай тездик менен

жайып жиберээрин айтат. Doğru söz katarından belli olur, doğru söz yemin istemez деп туура сөз дароо билинээрин, ал

эми түрк элдеринде маанилүү болуп көп колдонулган yemin (ант) түшүнүгүн да макалда колдонушкан.

7. Эркек кишинин сүйлөө иш - аракети жөнүндө макал - лакаптар (5-2,29%); Бул түшүнүккө байланыштуу макалдардын санынын аз болушуна карабастан, турмуш -

тиричиликте өтө айрымаланышат. Yiğit meydanda belli olur (жигитти майданда көрөбүз), yiğidin sözü, demirin kertiği

(жигиттин сөзү, темирдин кертиги), vuran mı yiğit, vur diyen m,? –vur diyen (урган жигитпи, Ур деген жигитпи?) –ур деген), erkek söyler kadın susar, ev düzgünlüğü (эркек сүйлөсө, аял үн


181

дебесе үйдө тартип болот), oğlan doğruran övünsün, kız doğuran dövünsün (эркек төрөгөн мактансын, кыз төрөгөн сактансын) деген макал бар.

Жогорудагы макалдардан улам эркек киши аз жана бир эле сүйлөп, оозунан чыккан ар бир

сөзгө жооп берээрин түшүнөбүз. Ал эми oğlan doğuran övünsün макалы бизде алтын баштуу аялдан бака баштуу эркек жакшы деп колдонулат. Эркек түшүнүгү кыргыз элинин дагы, түрк элдеринин дагы сөз концептине байланыштуу макал - лакаптарында бирдей берилген. Бул эки улуттун басып өткөн жолу, тарыхы, теги бир болгондуктан эркек кишини жоокер, тукумун улантуучу, коргоочу жана аял кишиге караганда акылдуураак катары эсептешишкен.

8. Кары адамдардын сүйлөө иш - аракети жөнүндө (4 - 1,83%). Кары адамдардын сүйлөө өзгөчөлүгү жана сөздөрү жөнүндө atalar sözünü tutmayanı yabana

atarlar (улуулардын насыятын укпаган журттан чыгат), atalar sözü Kur’a girmez, ama yanınca yürüt, su başından kesilir, bir senden büyüğünü, bür de senden küçüğünün sözünü dinle макалдарын бөлүп алдык.

Бул макалдардан көрүнүп тургандай түрктөр дагы дини, салт - санаасы окшош

болгондуктан кары кишилер туура сүйлөөрүн баса белгилешкен. Ал эми бул пикирди дагы бекемдөө үчүн жогоруда айтып кеткен түркчө макалдардын кыргызча эквивалентин берели.

Жогоруда берилген макал – лакаптар бизге түрк элинин дүйнө сүрөтүндөгү «сөз»

концепттинин ордун айдан ачык кылып көрсөтөт. Бул макал – лакаптардын негизинде бир тууган түрк элинин улуттук концептосферасында Ислам дини бекем орун алып «сөз» концепттине байланыштуу макал – лакаптарда айт, Кыбыла сымал ыйык сөздөр колдонулган.

Ал эми улуттук өзгөчөлүгүн баса белгилеген башка Европа элдерине мүнөздүү эмес

эрди – катын ортосундагы мамиле, уул – кызды, ата – эне, кары – карта дарга, курбу – курдаш, ко шу – коло го мамиле жасоо боюнча нукура түрктөргө же түрк элдерине тиешелүү улуттук спецификалык өзгөчөлүктөрдү баса белгилеген макал – лакаптарга өтө бай экенине күбө болдук.

КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР

1. Орузбаева Б. О. Кыргыз тили менен Түркия түркчөсүн салыштырма планда изилдөөнүн биринчи кадамдары жөнүндө. //Кыргызское языкознание. (II том) // макалалар жыйнагы. Кыргыз республикасынын улуттук илимдер академиясы. Бишкек, 2004. 286 бет.

2. Өмер Асым Аксой. Макал - лакаптар жана фразеологизмдер сөздүгү: 2 томдук жыйнак — Стамбул: İnkilap Kitabevi Yayın , 1988.

3. Сартбаев К. К. Тил илиминин маселелери. Фрунзе, 1987. «Илим» басмасы. 243 бет. 4. Шериев Жээналы, Муратов Абдыкерим, Кыргыз адабияты, терминдердин түшүрдүрмө

сөздүгү, Бишкек-1994 5. Эргешова С. Б. Паремияларда антонимдик концепттер аркылуу тилдик дүйнө сүрөтүнүн

жана менталдык пропозициянын берилиши. Филология илимдеринин кандидаты окумуштуулук даражасы үчүн жазылган диссертациясынын авторефераты. Бишкек, 2010. – 19 бет. 12-бет]

6. Эргүн Кожа. Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөр : филология илимидеринин кандидаты окумуштуулук даражасы үчүн жазылган диссертациянын афторефераты: 10.02.20 / Кожа Эргүн. – Бишкек, 2008. – 25 бет.

ТАБЫШ ТУУРАНДЫ СӨЗДӨР ЖАНА АЛАРДЫН СЕМАНТИКАЛЫК (МААНИЛИК) ТОПТОРУ

Ф.и.к. доц. Ергун Кожа Эларалык «Ататyрк – Алатоо» Университети

Тел.: 0996312631427 Э-маил: [email protected]


182

Тууранды сөздөр бизди курчап турган ааламда пайда болгон дабыштарды туурап, аны ар кандай аракет жана абалдар тууралуу сүрөттөйт. Бирок бул тууранды сөздөр өздөрү билдирген маанилеринин оттенкалары менен айырмаланат.Бизди курчап турган жандуу жана жансыз заттардын чыгарган дабыштарын жана туурап айткан сөздөрүн түрколог-окумуштуулар маанисине карата негизинен табыш тууранды сөздөр, елес тууранды сөздөр деп эки топко бөлүштүрүшкөн: 15

Тилибиздеги тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардын табият менен түздөн-түз

байланышта болуп, табиятты туураганы так, абстрактуулуктан алыс экени байкалып турат. Ошондуктан бул тилдердеги тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардан чыккан табышка окшоштугу, болбосо заттардын сырткы көрүнүшү алардын кыймыл-аракеттеринин образдуулугун белгилеп эле келбестен, ошол кыймыл-аракеттин адамзатты рухий абалына болгон таасири натыйжасында пайда болгон сезимди билдирген учурлар да жолугат. Тууранды сөздөрдү азыркы түркологдор лексико-семаникалык жактан эки топко эмес табыш тууранды сөздөр, елес(образдуу) тууранды сөздөр, туюм тууранды сөздөр.16 үч топко бөлүшкөн:

Жалпы тил илиминде, анын ичинде түркологияда, кийинки мезгилде тилдик

кубулуштарды тереңдетип, ар тараптуу кароо маселеси коюлуп жаткандыгы белгилүү; бул максат – милдеттин биздин изилдөө обьектибиз болгон тууранды сөздөр проблемасына тикеден-тике тиешеси бар. Биз мына ушул тереңдетип кароо зарылчылыгын жана кеп болуп жаткан тилдик кубулуштун табиятын эске алып, тууранды сөздөрдү мурда каралып, жүргөндөй экиге эмес, 4 топко бөлүштүрүүнү ылайык деп таптык:17

Табыш тууранды сөздөр, элес тууранды сөздөр, туюм тууранды сөздөр,

балдар тилиндеги тууранды сөздөр. Биз бул макалабызда тууранды сөздөрдүн эн көлөмдүү бөлүгү болгон табыш

тууранды сөздүрдү Түрк жана Кыргыз тилинде изилдеп чыгабыз. Эки тилдеги табыш тууранды сөздөрдүн жалпылык жана айырмажылыктарын изилдейбиз.

Макалада табыш тууранды сөздөрдүн биринчиден түрк тилиндеги маанилик топтору

жана мисалдары берилип, андан кийин кыргызча маанилик топтору жана мисалдары берилген.

Табыш Тууранды Сөздөр Жана Алардын Семантикалык (Маанилик) Топтору Табыш тууранды сөздөр жандуу жана жансыз заттардан, алардын кыймыл-

аракетинен чыккан ар кандай дабыш, үндөрдү туурап көрсөтөт. Мындай сөздөр өздөрүнүн чыгыш теги боюнча тууранды сөздөрдүн башкатүрлөрүнөн, жалпы эле тилдеги сөздөрдүн баарынан айырмаланат, т.а., табыш тууранды сөздөр менен алар белгилеген нерселердин ортосунда белгилүү бир деңгээлде табигый байланыш болот: ар бир тил өзүнүн тыбыштык 15Aшмарин Н.И., Материалы для исследования чувашского языка, ч. 1-2. – Казань, 1898, стр.250-254.; Aшмарин Н.И., Основы чувашской мимологии: О подражательных словах в чувашском языке. – Казань, 1918, стр.10.; Aшмарин Н.И., Подражание в языках Средного Повольжья. Изв. Азербайджанского университета. Общ. науки. – Баку; 1925, II-III, 143-158; IV, 75-99; Aшмарин Н.И., Немецкое Schlange в свете Урало-Алтайских подражательных образований. Научно-педагогический сборник Казанского Восточно-Педагогического института. IV, 24-32 с.: Aшмарин Н.И., К вопросу происхождении латынскoго названия свинца. Научно педагогический сборник Казанского Восточно-Педагогического института. IV, 1928, стр.24-32; Aшмарин Н.И., О морфологических категориях подражаний в чувашском языке. – Казань, 1928, стр. 169; Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Beiträge zur osmanischen Mimologie, WZKM, Bd. XXXIV, 1927, 1-2, 105-123, Heft 3-4, 271-285; Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Skizze der südtürkischen Mimologie, WZKM, Bd. XXXVI, 1929, Heft 1-2, 18-47; Джафeрова С. M., Подражательные слова в современных тюркских языках. AKД, - Баку, 1973; Давлетов С., Кудайбергенов С., Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Фрунзе, 1980. -204-б.; Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили Морфология. – Бишкек, 1997, - 259-б. Худайкулиев М., Подражательные слова в туркменском языке. – Ашхабат, 1962; Искаков A.И., Эликтеу сөздер туралы, Халк Мугалими, - N:6, 1948; Искаков A.И., О подражательных словах в казахском языке, Тюркологический сборник I, M-L,1951. 16Хамид Түмүр. Азыркы заман уйгур тили грамматикасы. Морфология. Милетлер неширияти, 1982, -450-б.; Абдувалиев И., Садыков Т., Азыркы кыргыз тили. Морфология. –Бишкек, 1997, -266-268-б. 17Кожа, Э., Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөрдүн салыштырма типологиясы: Түзүлүшү, жасалышы, мааниси, колдонулушу (Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırılma Tipolojisi: İki Dildeki Yansımaların Yapılışı ve Kullanılışı ; Leksiko-Semantik ve Fono-Morfolojik Sınıflandırılması ) Бишкек, 2011 . 51, 76 - б.


183

мүмкүнчүлүгүнө карай табигый үндү дал өзүндөй туурап туюндурууга далалаттанат. Бирок тууранды сөздөрдү өзү туурап туюндурган дабыштын тикеден-тике көчүрмөсү катары кароого болбойт; эч бир сөз тууралган дабышты дал өзүндөй бере албайт, аларды болгону дабыштын тилдеги болжолдуу, окшоштурулуп жакындаштырылган үлгүсү катары кароо жөн.Маанисине карай табыш тууранды сөздөрдү эки чоң топко бөлүүгө болот:

1) Жандуу заттардан чыккан үндөрдү туюндурган тууранды сөздөр; 2)Жансыз заттардан чыккан үндөрдү билдирген тууранды сөздөр; 1. Айбанаттын үнүн туюндуруучу сөздөр ( Hayvanların çıkardıkları her türlü sesi

yansıtan sözcükler) : бак-бак (vark vark, vrak vrak), аңк-аңк (anırmak), маа(me), мөө (mö), арр (har har, arr arr), арс (çen çen), мыя-мыя (miyav miyav), ау-ау (ulumak), каңк (vanılamak, vankırmak, mağuklamak), ырр(hırr), ав ав (hav hav) ж.б.

Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Kara koyun kuzular kuzulamaz / Me

deme.” «Кара койдун козусу туула элек жатып / Маа дебесе» (F.H.Dağlarca). “Uzaktan ağıla giren koyunlarla kuzuların telaşlı uzun melemeleri sessizliği parçalıyordu.” «Алыстан мал короого кирген койлор менен козулардын катуу маараган үндөрү тунжураган тынчтыкты бузду» (H.E.Adıvar). “Kedinin miyavlamaları adeta yanık bir yalvarıştır.” «Мышыктын мыйоологону бирөөгө жалынганы сыяктуу» (A. Haşim). “O köpek, acı acı birkaç kere daha uludu, uludu.” «Ал ит бир канча жолу дагы улуду, улуду» (P. Safa) . "Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı /Bir dakika araba yerinde durakladı." «Аттар кишенеди, арабакеч камчылады /бир мүнөткө араба токтоп калды» ( F. N. Çamlıbel). “Kuzular meliyor, anaları, onlara cevap veriyor. Derken bir eşek anırmağa başlıyor, uzaktan uzağa köpekler havlıyor.” «Козулар маарап жатышат энелери ага жооп берип жатышат. Бир эшек дагы аңгырай баштады, иттер узун-узун үрүп жатышты». (Y.K.Karaosmanoglu) ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Теке болуп бакылдайт, эшекче айкырат. »

“Teke gibi yaygara ediyor, eşek gibi anırıyor.” (Т. Сыдыкбеков). «Оо, куудул болбосоң кое кал ! “Oo, ne kadar çok komiksin!” « Мөөрөшү- буканын өзү, аңкылдашы- эшектин эле өзү. » “Anırışı eşeğe, böğürmesi öküze benziyor.” (Т. Сыдыкбеков). «Балдарды көргөн кер күчүк ав-ав деп үрүп, ээрдин алдынан чыга келди.» “Çocukları görünce inik hav-hav diye havlayıp, eyerin altından çıkıverdi.” (С.Сасыкбаев) .«Арт жакта быр-быр бышкырына, сеңселген көк шиберден барт-барт чалып кара айгыр оттоп турат. » “Arkada bır-bır aksırarak dalgalanan sık otlardan bart-bart koşarak aygır otluyor.” (Н.Байтемиров). «Борс-борс үргөн мойноктун үнү алыстан барып басылды. » “Kesik kesik havlayan eniğin sesi uzaklaşarak kesildi.” (Т.Сыдыкбеков). ж.б.

2.Канаттуулардын, куштардын дабышын, үнүн туюндуруучу сөздөр ( Her türlü

kanatlıların, kuşların çıkardıkları sesleri yansıtan sözcükler): чыйп-чыйп (ciğil ciğil), как-как (gak gak), чырк-чырк( cik cik), кекилик- кекилик (takıla takıla), курк-курк (gukk gukk), кыла-кыла (gulu gulu), чыр-чыр (cıvıl cıvıl öt) ж.б.

Түрк тилинде мындай сөздөр бир топ арбын: Karga karga gak dedi, çık şu dala bak

dedi, çıktım baktım o dala bu karga ne budala”. «Карга карга как деди, чык бул талды көр деди, чыктым көрдүм ал талды, бул карга эмне жиндиби ». (Тsöz). “Kuşlar geçiyor, derken / Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık.”«Куштар көктөн катарлашып, учуп баратканда үн салышат чырк-чырк». (O. V. Kanık). “Her tarafından kuşların hoş cıvıltıları taşardı.” «Бардык тарабымдан куштардын кооз сайраган үндөрү угулду». (H.C.Yalçın). “Küstah gencin sesini taklit ederek tıpkı bir ördek gibi vakvakladı.” «Бой көтөргөн жаш балдар өрдөк сыяктуу анын үндөрүн туурап, вакваклашты». (Ö. Seyfettin). “Kalk dilber, gidelim bağ arasına /Şakısın bülbüller, gül incinmesin.” «Турчу, дилбер, баралы бак аралай / Сайрасын булбулдар». (Karacaoğlan) ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Чыйт-чыйт деп кандайдыр чымчыктар учуп

жүрөт. » “Cik cik ederek bir süredir kuşlar ucuyorlar.” (Т.Касымбеков). «Чыйп-чыйп жөжөлөрүм, чыйпылдаган жөжөлөрүм. » “Cik cik cücelerim , cikcikleyen ( cik cik öten) cücelerim.” (К.Акыев). « Курк (kurk kurk, çaylak ve ya kuzgun sesini taklittir) эткен кузгун жок, как (gak) эткен карга жок чөлгө туш келдик. » “Kurk kurk eden kuzgunun olmadığı, gak gak eden karganın da bulunmadığı çöl gibi bir yere düştük.” («Жаш ленинчи»).«Бактардын башында кандайдыр бир


184

чымчык чыйт-чыйт деп сайрап, kыр-р (pır-r) этип, шактан шакка учуп жүрөт. » “Ağaçların başında bir kuş cik cik ederek ötüp , pır diye ordan oraya uçup duruyor.” ( М.Элебаев) ж.б.

3.Чымын - чиркейлердин, курт - кумурскалардын үндөрүн билдирген сөздөр (

Küçük – büyük her türlü böceğin, haşeratın vb. çıkardıkları sesleri yansıtan sözcükler): дың, дың-дың (vığıl vığıl, vızır vızır), зың-зың (vız vız; vaz vaz), ыз-ыз (vız vız, ız ız) ж.б.

Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек:“Uçan bir sivrisineğin vızıltısı duyuldu”.

«Учуп жүргөн бир чиркейдин ызылдаганы угулду». (Halikarnas Balıkçısı). “Çevrede sinek vızıltısı yoktu".” «Айлана-чөйрөдө чымындардын кыңылдаган үнү жок эле». (Tarık Dursun). “Gözleri sarı sazlar içindeki sarı yılanı görür, kulakları uzaklardaki bir böcek vızıltısını duyar.” «Көздөрү сары саздардын арасындагы жыланды көрөт, кулактары алыстардагы бир курт-кумурскалардын ызылдаганын угат».(F.R.Atay). ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Аары болсо: «Зыз...з...з...» деп бал издеп

кетти.Көгөн:«Кың...ң...ң..» -деп кыңылдаса, чымын-чиркей «Зың...ң...ң,» деп учту. » “Arı vız vız ederek bal aramaya gitti. At sineği (Büvelek de olabilir) kın kın diye kınıldasa, sinekler vızıl vızıl (vaz vaz) edip uçtular.” (С.Раев). «Бир зыңылдап, (vızıl vızıl, vızıldayarak) бир дыңылдап, (dıngıldamak, çıngırdamak, tangırdamak) чымын-чиркейлери жанды жай алдырбайт экен. Ушунусу эле болбосо, бул жерден артык жер жок окшойт. » “Bir vızıldayıp bir dıngıldayan sinekler rahat bırakmayacaklar, bundan olmasa da burada zaten yer yok gibi.” ж.б.

4. Адамдардан чыккан ар кандай добуш, үндөрдү тууроочу сөздөр (İnsanlardan

çıkan her türlü sesleri yansıtan sözcükler): күңк-мыңк (hık mık), күбүр-шыбыр(fısıl fısıl), ха-ха (ha ha), хи-хи (hi hi), түү- түү- (tü- tü-), кыт-кыт (kıkır kıkır), быш-быш (nefes nefese kalmak,sık sık burundan soluk almak), барк-барк (güldür güldür,), шыңк-шыңк, (kahkaha ile gülmek) ж.б.

Түрк тилинин мисалы: “Bunu işiten çocuk, hıçkıra hıçkıra, katıla katıla ağlamaktadır.”

«Муну уккан бала эчкире эчкире ыйлап жатат». (Refik Halit Karay). “Nitekim bunun üzerinedir ki böğüre böğüre ağlamaya başlamıştım.” «Арийне ушундан улам, өкүрүп-бакырып ыйлай баштагам». (Y.K.Karaosmanoğlu). “Yusuf oda kapısından da adımını atar atmaz, saatlerden beri mışıl mışıl uyuyan Zehra, birden bire haykıra haykıra uyanır.” «Юсуф бөлмөнүн эшигинен кадамын шилтери менен көптөн бери бышылдап уктап жаткан Зехра дароо ордунан өкүрүп -бакырып турат». ( P.Safa). “Köy halkı horul horul uyuyordu.” «Айылдын эли корулдап уйкуда эле». (S.F.Abasıyanık). “Bir doymak için hapır hupur atıştırmak var, bir de tadını çıkararak yemek yemek.” «Тоюу үчүн шарт-шурт жей салуу, же даамын чыгара тамактануу керек». (H.Taner). “Hüngür hüngür ağlamaya başladım.” «Өңгүрөп ыйлай баштадым». (S.F.Abasıyanık). “Aşağıya aksır, mikropları üstümüze savurma.” Тиякка чүчкүр, микробдорду үстүбүзгө жуктурба». (B.Felek).“Ötekiler, pis bir şeye dokunmuş gibi yere tükürdüler. «Тигилер жаман бир нерсени көргөндөй жерге түкүрүштү.» (H.E.Adıvar). “Cebinden bir sümüklü mendil çıkarıp sümkürdü.” «Чөнтөгүнөн бир бет аарчы алып чыгып чимкирди». (B.Felek). “Yaygaracı kadın bir elinin tersini öteki elinin avucuna vurarak şaklatıyor.” «Ушакчы катын бир алаканын экинчи алаканына шакылдатып ургулап жатат» .(P.Safa) ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Ха-ха-ха! Чүкө салган тулубум, кереги жок,

ыргыт, эне, мунуңдун. » “Ha-ha-ha! Çükömi (kemikten yapılan bir oyun aleti) koyacak yerim yok, onun için ana , sen at onu gitsin.” (Ж.Турусбеков). «Алар төртөө эле. Сүйлөгөн сөздөрү жок, ошентсе да жөнөкөйлөрүнөн күңк-мыңк эткен добуштар чыкты. » “Onlar dört kişiydi. Söyleyecek sözleri yok, fakat her halükarda yinede hık mık edenler çıktı.” (А.Өмүракунов). «Ошондогу Көкөтөйдүн жоругун эстеген сайын Сагынаалы көпкө чейин өзүнчө кыт-кыт, (kıs kıs gülmek) күлүп жүрдү. » (Т.Сыдыкбеков).«Эми Чыкеме теңдеше алчу залкарлар дүйнөдө чанда гана кездешер. Тфу-тфу, (tü-tü) көз тийбесин! » (С.Жусуев).« Ошентип жанаша жатып алып, көпкө кобурашып (mırıldanmak, abuk subuk konuşmak, gevezelik) алгандан кийин, көңүлүбүз сергип калгандай көрүнөр эле. » (М.Элебаев). «Нүзүптүн тиштери шакылдап титиреп, көзүнөн кан түтөп, жини бастабай буулукту, бакырып ыйлап жиберчүдөй буулукту, алдастады.» “Nüzüb’ün dişleri sinirden gıcırdayıp, gözleri kan bürünüp, siniri tepesine çıkıp, bağırıp çağırarak neredeyse ağlayacak gibi doluktu.” (Т.Касымбеков). «Шакылдаган катынды кыз бергенде көрөрмүн .» “Vırvır konuşup gevezelik eden kadını kızını


185

verdiğinde görürüz.” (Макал). «Кхм,- деди ал адегенде стулга коомай отуруп атып. “Hım dedi o sandalyeye oturar, oturmaz”. «Жашынып калган не бир назик күлкүсү шаңк-шуңк (gürültü, patırtı, yaygara) этип тышка чыгат. » “Çekingen davranan kişilerin nazik tebesümleri bir gün gelir yaygaralı, gürültülü patırtılı olur”. ( Н.Байтемиров) ж.б.

5. Табият кубулуштарынан, өсүмдүктөрдөн, (чөп, бак-дарак ж.б) чыккан үндөрдү

билдирген сөздөр ( Doğadaki bitki, ağaç, çalı, şimşek vb. varlıklardan çıkan sesleri yansıtan sözcükler): калдыр-гүлдүр (paldır küldür), чарт-чурт (şimşek çakması), куудур (hışırdat), шалдыр (gürültü, patırtı), шуу-шуу (hış hış), шуудур(hışır hışır) ж.б.

Түрк тилинде мисал келтирсек: Tepemizdeki çınarın yaprakları ılık bir rüzgarla tatlı tatlı

hışırdıyordu.” «Төбөбүздөгү чынар теректин жалбырактары жылуу шамалга жагымдуу шуудурап турду». (H.Taner). «Bahçedeki narenciye ağaçlarının yaprakları hafiften hışırdadılar». «Бакчадагы цитрус дарагынын жалбырактары бир аз гана шуудурап турат». (Tarık Dursun). Denizden ince bir hışırdama yükseldi. «Деңиздин шуулдаган үнү күчөдү. » (Tarık Dursun). “Az sonra tutuşan çalıların çatırtısı sağanak sesini bastırmıştı”. «Аздан кийин тутанган бадалдардын чатыраган үнү шатырап жааган жамгырдын үнүн басты». (R.H.Karay). “Yanımda bir dal çıtırtısı duydum”.«Жаныман бутактын чытыраган үнүн уктум». (S.F.Abasıyanık). “Mevsim kış, hava kapalı, yağmur ince ince çiseliyor.” «Мезгил кыш, аба жабык, жамгыр майда- майда дыбырап жатат.» (R.N.Güntekin) ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Жыш өскөн карагайлар катуу шамалдын

эпкинине туруштук бере албай, дуу-дуу, шуу-шуу дабыш чыгарып бир калыпта термелишет, анда-санда карс этип сынган чириндилердин шоокуму угулат. » “Gayet sık köknarlar arasından sert rüzgardan dolayı hış-hış diye ses çıkararak tek düze sallanıyor ve aralarından çatır-çatır edip kırılan çürük köknarların sesi geliyor.” ( Т.Сыдыкбеков). «Атам экөөбүз белден аша бергенде, чагылган чарт-чурт этип, жүрөгүмдү түшүрдү. Муну байкаган атам: «Коркпогун, балам, бул азыр өтүп кетет » - деди мага. » “Babamla geçidi geçerken şimşek çakıp, gümbür-gümbür edince ödüm patladı.Bunu gören babam “Korkma, oğlum bu hemen geçer.” dedi bana.” (Т. Уметалиев) .

Шуулдаба, теректер, теректерим, Hışırdama, kavaklar, kavaklarım Шуулдасаң, ачышып каректерим, Hışırdarsan yaşarır gözlerim Шуу үшкүрүп ыйлагым келет менин. İçin için hıçkırarak ağlamam gelir. (С.Жусуев) ж.б. 6.Катуу заттардын ар кандай абал-өзгөрүшүнөн чыккан үндөрдү билдирген

сөздөр (Katı, sert maddelerin düşmesi, kırılması, birbirine değmesi vb. durumlarında çıkardıkları her türlü sesleri yansıtan sözcükler) : тарс-турс (tak tuk), карс-күрс (katır kutur), кыйч-кыйч (gırç gırç, gacır gucur),барс (pat),тык-тык (tık tık),тып-тып (tıp tıp),шарп (şakırt),борк-борк (fokur fokur), ж.б.

Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Kendisine hediye edilen gömlekleri

sokak ortasında cayır cayır yırtıp atmakla meşguldü.” «Өзүнө белекке келген көйнөктөрдү көчөнүн ортосунда чарт-чарт этип жыртуу менен алек болуп жаткан».(A.H.Tanpınar).“Yere kuş gibi basardı.Fakat ne kadar olsa eski tahtalar çıtırdadı”. «Жерге куштай басчу. Бирок канчалык болсо, эски тактайлар чытырады».(P.Safa).“Arabayı koştururken boyunlarındaki ziller güzel şıngırdıyordu atların”.«Арабага чегилген аттарды мойнунда коңгуроолор кубулжуп шыңгырап жатты».(R.Enis).“Radyatörün üzerine bırakılmış küçük kutudaki su kaynıyor, kutu tıkırdıyordu.” «Радиатордун үстүнө калтырылган кичине кутудагы суу кайнап, куту тык-тык этип жатты».(S.F.Abasıyanık). “Gemi baş döndüren bir gürültüyle indi sulara.” «Кеме баш айланткан күрү-гүү менен сууга кирди».(Ç.Altan).“Kapının tokmağı kuvvetli bir gıcırtıyla bir daha döndü, kanat oynadı.” «Эшиктин токмогу катуу кычырап, дагы бир ирет айланды».(P.Safa).“Yüksek ökçelerin takırtısından evin en üst katının da kımıldadığını duyardık.” «Бийик өкчөлүү чокойдун такыраган үнүнөн үйдүн эң үстүңкү кабатынын кыймылдаганын да укчубуз». (Ö.Seyfettin)."Merdivenden gümbür gümbür yuvarlandı." «Тепкичтен калдыр-күлдүр томолонду». (Tsöz). “Asabiyetle parmaklarını çıtlattı.” «Жиндене бармактарын кырсылдатты.» (A. Gündüz). ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Кылычтар күнгө жалт-жулт (yıldırama, parlama) деп, бири-бирине зор күчтөр менен карс-карс (чабылып, миздеринен от төгүлдү. »


186

“Kılıçlar güneşte yaldırayıp parlayarak, birbirine güçle çatır çutur çarparak kıvılcımlar etrafa saçıldı.” (Т. Касымбеков). «Эшикти акырын ачып кемпир карады эле, жаман каалга чыйк-чуйк этип, кадимки ач мышыкча мыяулады. » “Kapıyı yavaşca açıp yaşlı kadını gözleri aradı, eski kapı gırç gırç ederek uzun zamandır aç kalmış kedi gibi ses çıkardı. ” (Н.Байтемиров). «-Убалы кимге, ыя?-деп албууттана зиркилдеп, ат чылбырына асыла, башкарма муштумун түйүп, өз чекесин каңк-каңк (başını dövmek, başını duvarlara vurmak) уруп кыйкырат. » “- Günahı kime? – diye sinirlenip titreyerek atın ipine asılıp amir yumruğunu sıkıp kendi başına dan dun vurup bağırıp çağırdı.” (Ш.Абдраманов). «Камканын мончок-мончок кеткен ысык жашы кофтанын жеңине тып-тып (tıp tıp) тамды. » (Т.Сыдыкбеков). “Kamkanın boncuk boncuk akan göz yaşı gömleğinin yakasına tıp tıp damladı”. «Терезе тык-тык, этип, эже деген үн чыкты.» “Pencere tık tık edip, abla diye ses çıktı” (Т.Сыдыкбеков). «Көл толкуну жээкти көздөй түрүлүп, шарп-шарп эткен үн угулат. Gölün dalgaları sahile vurup, şarp şarp eden ses duyulur. Отко бышырылып жаткан жүгөрүнүн даны барс-барс, жарылып жатты. » “Ateşte pişirilen mısırın taneleri pat pat patladı”. (Т.Сыдыкбеков). « Эшик кыйч (gırç) этип ачылды.» “Kapı gırç edip açıldı” (М.Абдукаримов) ж.б.

7.Суюк, жумшак, же куюлма майда заттардан чыккан дабышты туурап көрсөтүүчү сөздөр ( Sulu, yumuşak veya akışkan madadelerden öıkan her türlü sesleri yansıtan sözcükler): шар (şar), шор (şor), шыр (şır), шылдыр-шылдыр (şırıl şırıl), шалп (şap), шылп (şıp), шор-шор (şor şor,şorul şorul) ж.б.

Түрк тилинде колдонулушуна мисал келтирcек: “Bursa’da bir eski cami avlusu / Küçük

şadırvanda şakırdayan su.” «Бурсада бир эски мечит короосу / Кичине шадырванда шар аккан суу. (A.H.Tanpınar). “Sular şarıl şarıl akıyor.” «Суулар шар-шар агып жатат». (Tsöz). “Musluklar açık kalmış şırıl şırıl akıyor.” «Кран ачык калгандыктан суу шаркырап агып жатат». (Tsöz). “Karşıda bir çağlayanın şırıltısı duyuluyordu.” «Бет маңдайыбыздагы шаркыратманын шарылдаган үнү угулууда» (Ö.Seyfettin). Şıpıl şıpıl sudan geçtim, şıpıltısını duymadım. Yine kumaş üstünde kumaş biçtim kırıntısını bulmadım. «Шарп-шарп суудан кечтим, шарпылдаганын укпадым, кездеме бычтым, бирок кыйкымын таба албадым» (Табышмак) (ACTR). “Senden ayrılsam şu şarıldayan suyun sesini bir daha işitmez olayım.” «Сенден айрылсам, мобул шаркырап аккан суунун үнүн экинчи укпас болоюн». (A.Gündüz). “Suya en başköşeyi ayırmalarının nedeni de iyi suyun , hemen hemen memleketimizin dört bucağından fışkırmasıdır.” «Сууга абдан маани берүүлөрүнүн себеби төмөнкүчө: суу мамлекетибиздин бардык жагынан оргуштап агат.» (S. Birsel). “Vapurun burnu suları foşurdata foşurdata yarıyordu.” «Кеменин тумшугу сууларды боркулдата-боркулдата жарып жатат» (H.Taner). “Yağmur hala şakır şakır yağıyor.” «Жамгыр алигиче шаркырап жаап жатат» (T.Buğra). “Yağmur şarıl şarıl akıyor damlardan.” «Жамгыр үйдүн чатырынан шар-шар агып жатат». (S.F.Abasıyanık) ж.б.

Кыргыз тилинде мисал келтирсек: «Көкө мурдун шыр тартты... » “Kökö burnunu hık diye içine çekti.” (Т.Касымбеков). «Каны чыгып шоркурап (<шор+кура+п), Өңгөчүн тарты, коркурап (<кор+кура+п).» “Kanı fışkırıp şoruldayıp, gırtlağı hırıldayıp”. («Манас» С.Каралаев). «Көпүрөнүн үстүнө чыгып, шарылдаган (şarıl-şarıl) (<шар+ылда+ган), Акбууранын акканын көрдүк.» “Köprünün üstüne çıkıp, şarıl şarıl akan Akbuuraya baktık” (К.Жантөшев). «Жер кепенин үстү жагынан сосналардын бир калыпта кошулуңку шыр-шыр эткени, кире бериште жаздын салмактуу тамчыларынын тып-тып эткени угулат». Külübenin tepesinden kara ağaçların ahenkli bir şekilde hışır hışır etmesi ve külübenin girişinde şiddetli yağmur sularının tıp tıp etmesi duyulur”. «Карынын жаңы эле сүрткөн жашы кайра эле шорголоду . »“Yaşlı kadın göz yaşlarının silmesiyle beraber tekrar şorul şorul yaşlar akmaya başladı”.(А.Токомбаев). Боорунан Ала-Тоонун шылдыр булак, Дегдеңдеп Ысык-Көлгө куят туйлап» “Ala Toonun boğrundan şırıl şırıl çıkan bulak, nazlı nazlı akarak Isık Köle ulaşır” (Ж. Турусбеков) ж.б.

Жыйынтыктап айтканда, табыш тууранды сөздөр өз ичинен майда бир канча семантикалык топторго (7 топ) бөлүнөт, бул өңүттө алганда, эки тилде (сөздөрдүн тыбыштык айрым өзгөчөлүгүн эске албаганда) эч кандай айырмачылык жок.

Табыш тууранды сөздөрдү биз бөлгөндей 7 топка бөлүп изилдениш Түрк Тилинде мурун

жок болчу. Тууранды сөздөр, жандуу жана жансыз заттардын чыгарган дабыштарын туюнтурат деп жалпы түшүнүк берилип андан сон бул сөздөрдүн фонетикасына көңүл бурулган (Zülfikar, 1995). Жогоруда көрүнгөндөй эки тилде де биз белгиленген жети топко да мисал табышбыз


187

мүмкүн. Анда тилде колдонулган болсо, мисалдар табылса түрк тилинде де мундан кийин ошондой топторго бөлүп табыш тууранды сөздөрдү түшүндүрүш керек деп ойлойбуз.

Түрк тилиндеги тууранды сөздөр лексико-семантикалык жактан жалаң эле табыш

тууранды деп изилденсе дагы биз эки тилди тектештирип салыштырганда күбө болгондой түрк тилинде да төрт топко бөлүштүрүлүп, изилдөөгө мүмкүнчүлүк бар экендигин байкадык. Биз түрк тилиндеги тууранды сөздөрдү лексико-семантикалык өңүттөн төрт топко бөлүп изилдөөнү сунуш кылабыз.

Колдонулган адабияттар

1. Кожа, Э., Түрк жана кыргыз тилиндеги тууранды сөздөрдүн салыштырма типологиясы: Түзүлүшү, жасалышы, мааниси, колдонулушу Бишкек, 2011 .

2. Абдувалиев И., Садыков Т. Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Бишкек, 1997, - 3. Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. – Фрунзе, 1984. -435-б. 4. Türkçe Sözlük, TDK. Yay., Ankara 2005. 5. Давлетов С., Кудайбергенов С. Азыркы кыргыз тили. Морфология. – Фрунзе, 1980. 6. Aшмарин Н.И. Основы чувашской мимологии: О подражательных словах в чувашском

языке. – Казань, 1918 7. Aшмарин Н.И., Подражание в языках Средного Повольжья. Изв. Азербайджанского

университета. Общ. науки. – Баку; 1925 8. Aшмарин Н.И., О морфологических категориях подражаний в чувашском языке. –

Казань, 1928 9. Дмитриев Н.К., (Dmitrijev) Beiträge zur osmanischen Mimologie, WZKM, Bd. XXXIV, 1927 10. Zülfikar H., Тürkçede Ses Yansımalı Kelimeler. – Аnкаrа, 1995. 11. Джафeрова С. M., Подражательные слова в современных тюркских языках. AKД, -

Баку, 1973; 12. Худайкулиев М., Подражательные слова в туркменском языке. – Ашхабат, 1962 13. Искаков A.И., Эликтеу сөздер туралы, Халк Мугалими, - Н:6, 1948 14. Хамид Түмүр. Азыркы заман уйгур тили грамматикасы. Морфология. Милетлер

неширияти, 1982 15. Кудайбергенов С. Подражательные слова в киргизском языке. – Фрунзе, 1957.


188

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ YANSIMA SÖZCÜKLER ÜZERİNE

Doç. Doç. Dr. Ergün KOCA Uluslararası Atatürk Alatoo Üniversitesi, Sosyal ve Fen Bilimleri Fakültesi Dekanı, Türkoloji

Bölümü Öğretim Üyesi / Bişkek /-Kırgızistan Tel.:(0-996) 312631427 / [email protected]

Özet: Bu makalemizde, DLT, KB, CC, DKH, ML’de18 yaptığımız incelemelerimize Eski

Uygur Dilinin öne çıkartılan ve üzerlerinde onlarca araştırma yapılmış olan Altun Yaruk, Kalyanam Kara ve Papam Kara (İyi ve Kötü Prens Öyküsü) ve Eski Uygur Mani ve Burkan muhitinde yazılan şiirler vb. eserlerdeki yansıma sözcüklerin leksiko - semantik özelliklerini ele almak suretiyle katkıda bulunmuş, hemen hemen Türkçe’nin her dönemindeki önemli eserlerde yansımaların izini sürmüş olacağız.

Anahtar Sözcükler: yansımalar, Eski Uygur metinleri, Altun Yaruk, Kalyanam Kara ve Papam Kara, Burkan, Mani vb.

İlk olarak doğayı ve evreni çözümleyebilme çabaları içindeki felsefenin bir bölümü olarak dil hakkındaki düşüncelerde ortaya çıkan onomatopoie Türkçe adlandırılmasıyla yansıma / yansılama XX. Yüzyıla kadar dilin doğuşu hakkındaki teorilere, düşüncelere kaynaklalık etmiştir.

Yansımalardan söz edilince doğal sesleri yansımaladan, seslerin imge gücüne;

varlıkların dış görünüş ve hareketlerinin yansımalarını betimlemeden; iç dünyamızda oluşan her türlü sezimlere, duyumlara, duygulara vb. uzanan geniş bir alan buluruz.

Biz bu çalışmamızda birçok yönüyle örneğin, “Gerçekten yansımalar doğadaki canlı

cansız tüm varlıkların çıkardaıkları seslerin kendileri mi, tabiri diğerle aynen yansıması mı?”, “ Yansımalar eğer doğadaki sesleri aynen karşılıyorsa, dilin uzlaşma sonucu ortaya çıkmış olma kanununu bozar mı?”, “Dilin nedensizlik ilkesiyle yansımaların çelişip, çelişmediği yönündeki görüşler, ne denli tartışılmalı?”, “ Yansımaların dillerin sözvarlığı içindeki yeri nedir?”, “Ya da, yansımaların Türk Dilinin belli başlı tarihi kaynaklarının sözvarlığındaki ağırlığı, yoğunluğu ne konumdadır?” vb. tartışılan, net sınırları çizilmeye çalışılan yansımalarla ilgili yukarıdaki sorulardan daha çok19 bundan önce ele aldığımız tarihi kaynaklardaki yansıma sözcüklerin yerini, önemini içeren araştırmalarımıza bir yenisini daha ekleyeceğiz. 18 Koca, E., Divanü Lügati’t-Türk’ teki ses yansımalı sözcüklerin leksiko-semantikalık bakımdan tahlili. «Вестник КНУ» Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына. №5 2007. стр. 256-260.; Koca, E., Кутадгу Билиг дастанындагы тууранды сөздөргө мүнөздөмө (Kutadgu Bilig’de geçen yansıma sözcüklerin özellikleri). «Билим жана тарбия» илимий- педагогикалык журнал.Востчный университет им. Махмуда Кашгари Барскани . №1 (9) 2007. стр.35-39.; Koca, E., Dede Korkut Hikayelerindeki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantik Analizi. Alatoo Akademik Studies(Ала Тоо илимий академикалык журналы).Vol:6, No:1, 2011,s.179 -191.;Koca, E., Muhakemetü’l – Lügateyn’deki Yansıma Sözcükler Üzerine. «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (19). 2011. стр.287- 289.; Koca, E., Codex Cumanicus’taki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantik Analizi. «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (19). 2011. стр.237-341. 19 Yukarıdaki sorulara şu çalışmalarımızda cevap aramıştık: Koca, E., Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды Сөздөрдүн Салыштырма Типологиясы (Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri). Кыргыз Республикасынын Илимдер Академиясы. Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институту. Bişkek (Бишкек ). 2010. Gözden Geçirilmiş II.Baskı, Atatürk Alatoo Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2011.; Koca, E., Тууранды сөздөрдүн табияты. “кыргыз жана түрк тилинин материалынын негизинде” ( Yansıma Sözcüklerin Tabiyatı / Türk ve Kırgız Dilinden Örneklerle) . «Вестник КНУ» Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына. №4 2006. стр. 318-322. ;Koca, E., Тилдин жаралышы жана тууранды сөздөр (Dilin Doğuşu ve Yansıma Kelimeler Teorisi) . «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева. №3 (9) 2007. стр.96-99.; Koca, E., «Тууранды сөз» термини тууралуу (Yansıma terimi ve farklı adlandırmalar). Alatoo Akademik Studies (Ала Тоо илимий академикалык журналы) Международный Университет Ататюрк- Алатоо стр.150-156.-Б. 2007.; Koca, E., Кыргыз жана түрк тилдериндеги тууранды сөздөрдүн грамматикалык өзгөчөлүктөрү ( Kırgız ve Türk Dillerindeki yansıma sözcüklerin gramatik özellikleri). «Вестник БГУ» Бишкекский Гуманитарный Университет им. Х. Карасаева №2 (11). 2008. стр.89-95


189

DLT, KB, CC, DKH, ML’de yaptığımız incelemelerimize Eski Uygur Dilinin öne çıkartılan

ve üzerlerinde onlarca araştırma yapılmış olan Altun Yaruk, Kalyanam Kara ve Papam Kara (İyi ve Kötü Prens Öyküsü) ve Eski Uygur Mani ve Burkan muhitinde yazılan şiirler vb. eserlerdeki yansıma sözcüklerin leksiko - semantik özelliklerini ele alarak hemen hemen Türkçe’nin her dönemindeki önemli eserlerde yansımaların izini sürmüş olacağız.

Evvela bu yazmalara ve ortaya çıkma serencamelerine bir göz atalım. İlk olarak şunu

belirtmek gerekir ki, bu eserlerin gün yüzüne çıkması, il im dünyasına servis edilmesi çok ilginç olaylar zincirine sahiptir:

1890 yılında Doğu Türkistan’ın Kuça sehrinde iki Türk köylüsü üzerinde yazılar bulunan bir

kayın ağacı kabuğunu İngiliz subaylarından Bower’e satarlar. Bu küçük kabuk üzerindeki yazılar Sanskritçe’dir ve miladın 4. asrına aittir. Bu satış Sanskritçe’nin yaşını yüzlerce yıl öncesine taşımıştır ancak asıl önemlisi Eski Manici ve Burkancı çevreye ait Uygur metinlerine olan iligiyi de başlatmıştır. İki yıl sonra Fransız seyyah Dutreil de Rhin, Hotan sehrinde miladın 2. asrına ait yazma eser bulur. Bunlarla birlikte birbirinden farklı 17 dil ve 24 alfabe ile yazılmış binlerce yaprak, 15-20 yıl gibi kısa bir zamanda ilim dünyasıyla tanışmış olur.

Doğu Türkistan’a ilk olarak eser Finliler ve Ruslar sefer düzenleyerek bu kaynakların peşine

düşmüşlerdir.Takiben Macar asıllı İngiliz Aurel Stein, 1900 yılında Doğu Türkistan çöllerine dalmış, Yarkent ve Hotan gibi şehirlerde başladığı bu ilk seferinden bir yıl sonra el yazmaları ve antika eserler ile dolu 12 sandıkla dönmüştür. Bu hırslı İngilizi Alman Albert Grünwedel başkanlığındaki ekip takip etmiş ve ilk Turfan seferinden 46 küçük sandıkla dönmüştür. 1904 ve 1905 yıllarındaki seferlerde bir çok Uygur yazması ki, Burkan mehdisi Maitreya hakkındaki “Maytrisimit” adlı büyük eser bunlardan biridir, gün yüzüne çıkmıştır.

1906-1907 yılları, Doğu Türkistan’daki arastırmaları en yoğun ve Uygurca eserler bakımından

en verimli devredir. Stein, Doğu Türkistan’da mağaralarında duvarla örülü bir hazine bulunduğu yönünde duyumlar almış, bu duyum onu Bin Buda mağaralarına getirmiş, manastırların koruyucusu Vang adlı bir Çinli rahip, Stein’ı bir iki eski el yazması geçiştirmeye çalışsa da Stein bin bir türlü dil dökerek Çinli rahibi sonunda ikna etmiş ve yerden tavana kadar bütün odayı doldurmuş, dizilmiş el yazmalarını görünce hayretler içinde kalmıştır. Stein bu eserlerden bir kısmını 24 sandığa doldurarak ülkesine götürdü. Sekiz Yükmek (Sekiz Tomar), Irk Bitig (Fal Kitabı), Anı Teg Orunlarta ve Pratya-Şiri’nin manzumeleri de dahil olmak üzere pek çok eser ortaya çıkmıştır.

Fransızlarda Paul Pelliot ile bu seferlere katılmıştır. Pelliot, Prens Kalyanamkara ve

Papamkara Hikayesinin ( İyi ve Kötü Prens Öyküsü)20 de bulundugu önemli eserleri 1908 yılında Paris’e taşımış ve 1914 yılında neşretmiştir. Bu eserin J.R.Hamilton tarafından yapılan Fransızca çevirisi Vedat Köken tarafından 1998 yılında Türkçe’ye çevrilmiştir.21

Rus Türkologlardan Malov, 1909 – 1914 yılları arasında yaptığı Doğu Türkistan seferlerinde

bulduğu Altun Yaruk’u, Radloff ile birlikte 1913 – 1916 yılları arasında yayımlamış ve yedi yüzden fazla sayfadan oluşan ve içerisinde yalnız Uygur harfli metinlere yer verilen bir çalışma ortaya çıkmıştır. Saadet çağatay 1945 yılında “Altun Yaruk’ta İki Parça” adlı eseri yayımladı. Ceval Kaya, Altun Yaruk’un tamamının transkripsiyonunu ve dizinini hazırlamıştır. M.Ölmez’in de Altun Yaruk 22 üzerine Türkçeye kazandırılmış çalışmaları vardır.23

Kısaca özetlediğimiz Uygur yazmalarının serencamesinden de görüldüğü gibi Batılı ve hatta Doğulu ( Japon ve Rusları vb. sayarsak) ilim adamları, kaşifler sandıklar dolusu Mani ve Budha

20 “Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi” kısaltılarak “KP” şeklinde ifade edilecektir.

21 Hamilton, J.R., (Çev.: Köken, V.), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin ( İyi ve Kötü Prens Öyküsü) , Ankara , 1998.

22 “Altun Yaruk” kısaltılarak “AT” olarak gösterilecektir.

23 Kaya, C., Uygurca Altun Yaruk ( Giriş, Metin ve Dizin) , Ankara, 1994. ; Ölmez , M., Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm), Ankara.


190

çevresi Uygurca el yazmalarını ülkelerine taşımışlar ve bu eserlerin kendi dillerine çevirilerini, yorumlamalarını, baskılarını yapmışlardır. Ancak eserlerin gerçek mirasçıları olan Türk Dünyası Türkologları yapılan bu çalışmaları çoğunlukla kendi dillerimize çevirmekle, dizinlerini hazırlamakla yetinmişler bu ilmi cereyanın o yıllarda dışında kalmışlardır. Bir not olarak belki şunu ifade edebiliriz, Sovvetler yıkıldıktan sonra bu tür eski eserler üzerine tüm Türk Dünyası’nda ciddi eğilimler başlamıştır.

Yukarıda adları geçen yazmalardan bu gün özellikle üzerinde birçok çalışma yapılmış Altun

Yaruk, Prens Kalyanamkara ve Papamkara adlı nesirleri ve Eski Mani ve Budha çevresinin önemli şiiirlerini derleyip toparlayan R.R.Arat’ın “Eski Türk Şiiri”24 adlı çalışmasında yer alan şiirleri baz alarak dönem itibariyle yansımalarla ilgili çalışmamıza yön vereceğiz.

Yansımalar leksiko – semantik bakımından “ses yansımalı”, “şekil yansımalı”, “ sezim, duyum

yansımalı” sözcükler olmak üzere üç gruba ayırarak incelenmektedir.25 Ses Yansımalı Sözcükler, hayvanların çıkardıkları her türlü seslerin taklidi, insanların her

türlü harekerlerinden çıkan seslerin taklidi, cansız nesnelerden çıkan çarpma, düşme, kırılma, sürtünme vb. seslerin taklidi, doğa olaylarına ilişkin seslerin taklidi gibi alt başlıklarda ele alınıp incelenebilir. Bu yansımalarda insanların işitme duyusu öne çıkar.

Biçim yansımalı sözcükler, canlı ya da cansız maddelerin görünüşüne , onların hareketine

bağlı yansımayı bildirir Ses yansımalı sözcükler işitme duyusuna dayanarak çevredeki duyulan her türlü sesleri taklit ederek göstermesine karşılık, biçim yansımalı sözcükler görme ve hissetme duyularına dayanarak gözle görünen ve hissedilen çeşitli hareketlerin, görünümlerin ve durumların biçimini taklit eder.

Sezim, duyum yansımalı sözcükler, insanların duygu yapısına, ruhsal durumuna ve

sezimlerine ilişkin duyumları taklit etmede kullanılan yansımalı sözcüklerdir. Eski Uygur dönemi eserlerinde gerek ses gerek şekil gerekse çok az olsa da duyu yansımalı

sözcüklere örnekler göstermek mümkündür: ulı- (ulumak, feryad etmek): Bu yansıma eylemi kurtlardan söz ederken ‘‘ulumak” insanlar

için kullanırken de “feryad etmek, yüksek sesle bağırmak” anlamlarında kullanılan bir yansımadır. Ancak özellikle KP’ de ineklerin çıkardığı ses için kullanıldığını görüyoruz.

-Öl ödün ol beş yüz olt uçılar bu savag eşidip ulıdılar, sıgtadılar altı buzagusın

entürmiş inäk täg ulıyu inçä tep ötüntilar (O zaman o beş yüz dilenci, bu sözü işitip ulıdılar, (feryad ettiler), sızlandılar (feryat, figan edip ağladılar) buğazısını arayan inek gibi böğürüştüler)” (KP, LXXVII, 1-5)

Görüldüğü gibi insanların feryat, figan edip ağlayıp, sızlamaları ulı- yansıma sözcüğü ile ifade

edilirken, diğer taraftan buzağısını kaybeden ineğin acı dolu bağırmaları, böğürmeleri de ulı- yansıma eylemi ile karşılanmıştır.

AY’de ise ulı- yansıma eyleminin 619. bölümde insanların acı dolu feryatlarını, ağlarken

çıkardıkları sesleri karşılama adına peşpeşe kullanılarak, anlatımı güçlendiren bir yaklaşımı görüyoruz.

‘‘(20)... örü kötürüp ulug ünin ulıdılar... (21) sıgtadılar... ulıyu sıgtayu inçe tip, tidiler...

(seslerini yükseltip feryatla,bağırdılar... (21) ağladılar,... uluyup, ağlayıp, sızlayarak şöyle seslendiler...)’’. (619, 20-22)

24 “Eski Türk Şiiri” kısaltılarak “ETŞ” olarak gösterilecektir. R.R.Arat, Eski Türk Şiiri, Ankara ,1991.

25 Daha geniş bilgi için bakınız: Koca, E., Түрк Жана Кыргыз Тилиндеги Тууранды Сөздөрдүн Салыштырма Типологиясы (Türk ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri). Кыргыз Республикасынын Илимдер Академиясы. Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институту. Bişkek (Бишкек). 2010. Gözden Geçirilmiş II.Baskı, Atatürk Alatoo Üniversitesi Yayınları, Bişkek, 2011.


191

ETŞ’de Cehennem Tasviri yapılırken ulı- eylemi bitkilerin saadetin bozulması

betimlemesinde kullanılır: “ ıġaç utı ulıyor tiyür (ot ve ağaç saadeti inler derler)” . ( ETŞ, s.29)

ıġla-, yıġla-, ıġlaş-, yıġlaş- (hıçkırmak, ağlamak, yanma yakılma, ağlaşmak vb.): ıġla,

yığla- yansıma eylemleri ve işteş eki (-ş) ile türetime girmiş kullanımları olan ıġlaş-, yıġlaş- sözcükleri metinlerde hıçkırmak, ağlamak, yanmak yakınmak; ağlaşmak eylemlerini karşılayan ses yansımalı sözcük olarak yer almaktadır.

ıġla- eyleminin DLT’de (I, 37) de geçen ‘‘hıçkırık’’ diye tanımlanan ıġ sözcüğünden türemiş

olabileceği düşünülebilir. Kaşgari’de ıġla- ve yıġla- şekillerini de görmekteyiz. Bu yansıma eylemin KP’de ıġlayu, ıġladım, ıġladı şekilleriyle birçok örneği vardır: ‘‘... buşuşluġ adgulg bolup, ıġlayu balıkka girdi. (... üzüntü ve kaygı duyarak, ağlaya

ağlaya şehre girdi)’’. (KP, IV.1). “ ...tegin añı an a inçä tep ötünti ıġlayu (Prens, han babasına ağlayarak , şöyle arz

etti)”. (KP, IV.7) “...ämgäklig tınlıġlaraġ körüp ıġladım ( ... acı çeken pek çok canlıyı körüp ağladım)”. (KP,

V.6) “...ekki közümin täglärü sançtı tep ıġladı ( ...iki gözümü dağlayıp beni kör ettiler diyerek

ağladı)”. ( KP, LVIII.6) “... baranas uluş bodunı al u busantı ıġladılar (... Benares halkının hepsi üzüldüler ve

ağladılar)”. ( KP, LXII.3/4) AY’de şu örnekleri verebiliriz: ‘‘... açıgları kelip yiringüdiler, yıġladılar... ( acılar içinde sızladılar, ağladılar)” (628,8) ‘‘...busuşlug kadgulıgın yıġlayu aġızı kurup... (... üzüntü ve kaygıdan ağlayarak ağzı

kuruyarak ...’’ (624,11) ‘‘...yıġlayu sıġtayu basunu... ünleri idi... ( ... ağlama, sızlama sesleriydi...)” (637,6) ETŞ’de de örnekler vardır: “ ot sub utı ıġlıyur tiyür ( ateş ve su saadeti ağlar derler)”. ( ETŞ, s.29) sıġta-, sıġtaş- (hıçkıra hıçkıra ağlamak, feryat figan ağlamak, yüksek sesle ağlamak

vs.): Bir üst perdeden ağlamanın yansıma karşılığı olan bu sözcüklerin de metinlerde kullanıldığını görmekteyiz:

Altta KP’den alınan metinde ıġlaş-, sıġtaş-, öpiş-,ögür- yansıma kullanımlarını bir arada

görmekteyiz. Duyguların coştuğu anları ifade eden bu cümlelerde yansıma sözcükler bir arada kullanılarak anlatıma canlı bir üslup katılmıştır.

‘‘ekki adaş esen tükel avışıp öpişti uçuştu ıġlaştı ötrü sıġlaştılar yene ögürdiler,

sevintiler ( iki kardeş sağ salim kavuşup öpüştüler, kucaklaştılar, ağlaştılar daha da ötesi (ağlamadan dolayı)hıçkırığa boğuldular; sonra yine neşelendiler, sevindiler)’’. (LII,7-8/ LIII,1-2)

AY’de de sıġta-, sıġtadılar, sıġtayu, sıġtaşdılar, sıġtaşu gibi biçimleriyle yer alır. Hatta 619.bölümde bu sözcük hem yıġla-, yıġlaş- hem de sıġta-, sıġtayu- gibi örnekleriyle yerini alır.

‘‘...açığları kelip yirüngüdiler yıġladılar... ...yantaru yarup yıġlaşu.../... ulug ünin kötürüp

ulıdılar... sıġtadılar... ulıyu sıġtayu inçe tip tidiler ( ... acıları gelip üzülüp ağladılar, ... ... yeniden ağlaştılar ... / ... yüksek sesle feryad figan bağrıştılar ... hıçkırarak ağladılar, ... bağırıp çağırarak ağlayıp şöyle dediler)”. (619)


192

mañra (yüksek sesle bağırıp, çağırmak): Bağırırken çıkan bañ / mañ sesinin yansılamasından geliyor. DLT’de (III, 355) bañ (bağırma) şeklinde kullanılır. Bugün Türkçe bangır bangır yansıma ikilemesininde temeli bu ses yansımaya dayanır diyebiliriz.

KP’de ‘‘edgü ögli tegin insin inisin o ıyu mañradı (iyi düşünceli prens, küçük kardeşini çağırıp

bağırdı)’’. (LVIII, 2-4) möñre- (bağırmak): mañra- yansımasına hem anlam hem işlev hem de biçim olarak

benzeyen bu sözcük AY’de 641.bölümde yer alır. ‘‘... ulug ünin möñredi (...yüksek sesle bağırdı)’’. Yine AY’de 12.bölümde ise –mak isim-fiil ekiyle yalbarmak (yalvarmak), aġırınmak

(sızlanmak, hafifçe ağrımak) isim-fiilleriyle birlikte metinde yer alır. Bu tür örnekler yansımaların dilin ne denli içinde olduğunu gösteren örneklerdir.

‘‘... ol yazı içi yere bütürü yalbarmak, agırınmak, möñremek...” Yazmalarda yalın (alev, yalım, parıltı), yalınç (alev, yalım, parıltı); yaltrıklıg (parıltı, parlaklık,

ışıltı), yaltrıt- (parlatmak, aydınlatmak, ışıklandırmak); yaruk (ışıklı, parlak), yarut- (aydınlatmak, parlatmak, ışıtmak), yaşuk (parlak, ışıklı, ışıltılı), yaru- (parlamak, ışıldamak) v.b. kullanımlarıyla şekil yansımalı sözcüklere çok güzel örnekleri görebiliriz. Hareketin çabukluğunu, hızlılığını, ani olay ya da ani ışık görüntülerini bildiren biçim yansımalı sözcükler olarak sınıflandırmaya tabi tutabileceğimiz bu örneklerin bugün birebir kullanımlarını görmek mümkündür. parıltı, pırıltı, ışıltı, parlak, parlaklık, ışıldak, ışıl ışıl, ışıl ışıl ışıldamak, pırıl pırıl, pırıl pırıl pırıldamak, parıl parıl, parıl parıl parlamak, par par, par par parlamak, ateş alevi ve parlaklığı, ışık betimlemelerini vb. şekil yansımalı sözcükleri sıkça Türkçe’de kullanmaktayız.

‘‘kün teñri yaru közünü ( parlak , ışıldayan göz) kelse (KP, XXX) “arıtma lıġ çoġı yalıñınıng irüsi belgüsi (arıtmaklı alevinin yalımının (parlaklığının,

parılıtısının) belirtisi)’’. (AY, 185/5) ‘‘bur annıñ ol yaru luġ yalınçınga tartılıp (Budanın o ışıltılı parlaklığına kapılıp)’’. (AY,

131/10) ‘‘oru uġ yarutu yaltrıtu yarlı azunlar (çareyi aydınlatıp, parlatıp ışıklandırsınlar)’’. (AY,

160/13) ‘‘altun önglüg yaruġ yaltrı lıġ opta kötrülmiş (altın renkli, parlak, parıltılı, her şeyden

yüksek )’’. (AY, 175/11) ‘‘kirtü yaru yaşu közleri (doğru, parlak-ışıklı gözleri ile)’’. (AY, 137/10) ‘‘paritab atlıġ az yaru luġ tengri... apramanab atlıġ ülgüsüz yaru luġ tengri ... abasvar

atlıġ arıġ yaru ünlüg tengri (Parittabha adlı ‘‘az ışıklı’’ tanrı... Apramanabha adlı ‘‘sonsuz ışıklı’’ tanrı... Abhasvara adlı ‘‘temiz ışıklı” tanrı)’’. (AY, 143 / 3-7)

“ yalıñ kılıç tutup ok üzkelir ( Yalın kılıç tutup, parçalamak üzere)”. (ETŞ, s. 298) Özellikle Mani ve Burkan muhiti nazımlarında Tanrı, Mani ve Burkan övgülerinde yaru ,

yaşu gibi sözcüklerin tercih edildiğini görüyoruz. Tanrıyı ışıltılı, ışık saçan, inananlarını aydınlatan, parıltılı, nurdan varlık olarak ifade etme adına bu yansımaların kullanıldığını söylemek mümkün. Dönemin hatta Türk dünyasının önemli şairi Aprınçur Tigin Mani’ye methiye düzdüğü şiirinde ve Burkan çevresi şiirlerinde de bu sözcük yer alır:

“kün tengri yaru ın teg göğüslüm, bilgem ( Benim güneş tanrı ışığı, aydınlığı gibi,

göğüslüm, bilgem)” . ( Methiye, Aprınçur Tigin, ETŞ, s.16) “yıdlıġ yıparlıġ / yaru luġ yaşu luġ tang tengri ( güzel kokulu , misk kokulu / parıltılı, ışıltılı

Tan tanrı!)”. ( Tan Tanrı İlahisi, ETŞ, s.8) “ yaru tengriler yarlı azun ( Nurlu, ışık saçan tanrılar buyursun)”. (Aprınçur Tigin, ETŞ,

s.20) “usadı ıdur yaru ları öz yaş ülgüsi ( hervakit gönderdiği ışıkları , hayat ölçüsü)”.(ETŞ,

Burkan Çevresi, s.76)


193

“yaru yaltrıġ kutlug ülüglüg / yarutdaçıka yükünürmen ( parlak, ışıltılı , aydın mesud ve talihli / aydınlatıcı önünde hürmet ederim)” ( ETŞ, Otuz Beş Buda’ya Saygı, s.94)

“töşkergülügsüz çoġluġ yalınlıġ / tünerig sansarnıñ yaru yulası (aslına, esasına erişilemeyen ateşli, alevli / karanlık Samsara’nın parlak meşalesi)”. ( ETŞ, Otuz beş Buda’ya Saygı, s.98)

“yarup yaşup katçıgşarta boltaçı erip ( Parlayıp, ışıldayarak hasselerde mevcut olup)”. (ETŞ, s.122)

“ay tengri artukrar yaltırdı / yarumış yaru ı kamaglıg kişi-ke köz-ünti ( ay daha parlak ışıklandı, aydınlandı / parıldayan ışığı herkese göründü)”. (ETŞ,s.300)

Yukarıda verdiğimiz örneklerde görülen yarup yaşup, yaru luġ yaşu luġ, yarutu

yaltrıtu, yarumış yaru ı gibi ikilemeleri ETŞ’de “Abite tengri burkan” ile ilgili mensur parçada da peşpeşe yaru yaltırıġ, yaru yaltrıġ, yaru yaltırıġlıġ şekilleriyle görmekteyiz. Bildiğimiz üzre ikilemeler anlam pekiştirme, güçlendirme maksatlı kullanılırlar. Eski Uygur metinlerinde de sık sık yansıma ikilemerden yayarlanılmıştır. ETŞ’de tütüş keriş ( kavga gürültü / gürültü patırtı) ve turuşta tüdüşte ( kavga gürültüde) ikilemeleri birçok yerde karşımıza çıkar. Aynı mensur bölümde AY’de de gördüğümüz tanglançıġ mungadınçıġ (şaşakalmak, şaşırmak) yansıma kökenli ikilemelerde bulunmaktadır.

“Yana ol yaru yaltırıġlar yantaru yıgılıp kelip öz etüzke singmişin sakıngu ol. Ol

yaru yaltrıġlar öz etüzke singe tüketmişte kin yana etüz içtin yürüng önglüg yaru yaltrıġlar önüp ol yaru yaltrıġlar içinte ulug yaru yaltırıġlıġ tanglançıġ mungadınçıġ etüzlüg abıta tengri ... ( Yene o parlak ışıkların tekrar toplanarak gelip, kendi vucüduna sindiğini düşünmelidir. O parlak ışıkların kendi vücuduna sinmesi tamamlandıktan sonra, yine vücudun içinden beyaz renkte parlak ışıklar dışarı çıkıp, o parlak ışıklar içinde, büyük parlak , ışıltışı, aydın ve hayrete şayan, herkesi şaşırtan bir vücuda sahip Abita Tanrı ...)”. (ETŞ, s.193)

“tütüş keriş odġıl ( kavga gürültüyü (gürültü patırtıyı) bırak)” (ETŞ, s. 300) “turuşta tüdüşte saklangu ol ( kavga gürültüden sakınmalıdır). (ETŞ, s.303)

Dikkat çekmek istediğimiz bir sözcük de bugünkü yansıma teriminin de etimolojik temeli

sayabileceğimiz yangkurt- (yankılatmak, ses çıkarttırmak) yansımasıdır. Altun Yaruk’ta görülen bu sözcüğü ETŞ’de (oyun) yañ u-sı (ses, seda) / (igaç) yañ u-sı (ağaçların dış etkilerden sallanırken çıkardıkları ses) / (süzük suv tikisi) yañ u-rar ( suyun akmasından, süzülmesinden çıkan ses) ve DLT’de de yañ u (yankı) şekliyle görmekteyiz. Bir atasözü de bu sözcüğü izah için esere alınmıştır.

“yazmas atım yagmur, yañılmas bilge yañ u (Kusursuz atıcı yağmurdur, yanılmaz bilge

ise yankıdır. Çünkü ne söylediyseniz yanıt olarak size tam olarak aynısı verir).” (DLT, İndeks, 379)

‘‘uluġ nomluġ küvrügüg yang urtu to ıdaçı ...(Ulu öğreti davulunu yankılatıp, ses çıkartıp tınlalatacaklara...)’’ (AY, III.3b.9) kullanımıyla görmekteyiz.

“on at as oyun yañ usı eşidilür (On kat güzel şarkı sesi, sedası işitilir).” (ETŞ, s. 292) “ yil iyin eşidilür küzki igaç yañ u-sı (Rüzgardan dolayı son baharın ağaç sesi duyulur)”.

(ETŞ, s.296) “tümen ban yirde yañ u-rar süzük suv tikisi (binlerce yerden süzülmüş su sesi

yankılanır)”. (ETŞ, s.296) Metinlerde tepre- (kımıldamak, depremek ve titremek), tepremek (kımıltı, kımıldama,

titreme), tepret- (kımıldatmak, titretmek) sözcükleri kullanımlarına göre hem şekil yansımalı hem de sezim, duyum yansımalı sözcükler sınıfına dahil edilebilir. Burada kök tep sözüdür. tep ayak ya da tekme sesinin yansımasıdır. Bu kelimeyi DLT’de CC’de ve Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde de görmekteyiz. tepre- yansıma eyleminin yalnız AY’de 30 farklı kullanımına örnek görebiliriz.

‘‘yir-suv yom ı tepredi amşadı (yer-su bütünüyle titredi, sarsıldı)’’. (AY, 183/18) ‘‘yir-suv yom ı tepremeki amşama ı bolar barça (yer(ve) suyun büsbütün titremesi,

sarsılması bütün bunlar)’’. (AY, 184/9)


194

‘‘yir tepregey... uduġ içinte ün üngey (yer titriyor, sarsılıyor... kuyu içinde ses yükseliyor)’’. (AY, 434/23)

‘‘yir tepremişin körüp (yerin titrediğini, sallandığını görüp)’’. (AY, 618/15) ‘‘tepreyü yorıyu umadı (ne kımıldayabildi ne de yürüyebildi)’’. (KP, XXXVII-2) “sekiz türlüg yiller öze tepremetin ( sekiz türlü yel ile kımıldanmadan)”.(ETŞ, s.66) “yavalmaz tepremez yanġı arıġ vaşır (yavaşlamaz, kımıldamaz, saf tabiatlı vajra)” . (ETŞ,

Otuz Beş Burkan’a Saygı, s.84) Tengrili yirli tepreşti ( yer gök depreşti)”. ( ETŞ, s. 292)

AY’de yer alan munġad- ( şaşmak, şaşırmak, hayret içinde kalma görüntüsü sergilemek) ve

tangla- (şaşmak, şaşırmak) yansıma eylemleri, insanların, hayvanların vb. canlıların veya onların bazı organlarının dışa yansıyan hareketlerinin, görünüşlerinin tasvirini belirten biçim yansımalı sözcüklere şaşma , şaşkınlık halini yansıtma yönleriyle güzel örneklerdir.

“ ... anı körüp ötrü ol amaġ tirin uvraġ ar ası ertingü tangladılar, mungaddılar ... (

...onu görüp sonra, bütün topluluk ve destekçileri şaşırdılar, şaşakaldılar, hayret ettiler)”. ( AY, 188 / 16,17)

ETŞ’de “Abite tengri burkan” ile ilgili mensur parçanı E bölümünde Burkan’ın26 her yerde var

olduğunu anlatma adına tabiattan, sulardan, kuşlardan bahis vardır ki burada bazı yansıma sözcükler yer alır.

“ amrançıg ögen-ki-e-lertin / agılıp öner süzülüp ( sevimli , küçük derelerden (sular) kaynayıp, süzülerek çıkar)”. (ETŞ, s.202)

“ amrançıg ünlüg kuşlarnıng / anıng tikisinte nom üni ( güzel sesli kuşların / onların cıvıltısında töre sesi.)”. (ETŞ, s.204)

kükre- (gürlemek, gök gürültüsü) yansıma eylemi bulutların yağmur öncesi çıkardıkları sesi

karşılama adına metinlerde yer almıştır. “aklar bulıt örlep kükirep / karalar bulıt örlep kükirep / yazkı bulıt örlep kükirep / küzki

bulıt örlep kükirep ( Ak bulutlar yükselip, gürleyerek / Kara bulutlar yükselip gürleyerek / Bahar bulutları yükselip gürleyerek / Son bahar bulutları yükselip gürleyerek)”. (ETŞ, s.248)

tik-i (cıvıltı) sözü yukarıda verdiğimiz örnekte kuş cıvıltısını anlatmak için kullanılmıştı alttaki

örneklerde tiki (yerden çıkan gürültü, patırtı sesi) ve tikileş- (mırıldan-, fiskos et-), tiki (su gürültüsü) anlamlarında kullanılmış.

“til talaşur / çasut yongaġ tikileşür (Diller dalaşır, iftira, dedikodu mırıldanır)”. (ETŞ, Irg

Bitig, s.290) “yagız yirde tiki önti ( Kara yerden gürültü, patırtı geldi)” (ETŞ, s.292) “tümen ban yirde yañ urar süzük suv tikisi ( binlerce yerden süzülmüş su sesi

yankılanır)”. (ETŞ, s.296)

Kullanım olarak sıkça karşılaştığımız, öne çıkartabileceğimiz yukarıdaki örnekler dışında eserlerdeki şu yansıma sözcüklere de değinmek gerektiğine inanıyoruz:

titri-yür (titriyor) sözcüğü ağaş dallarının sallanmasını yansıtır. “tıt sögüt butıkı miñ türlügin titriyür (Fıstık çamı ağacının dalları bin türlü titriyor)”. (ETŞ,

s.298) tıñı (sada, tını) sözcüğü bugün de bu şekliyle kullanılmaktadır. Her ne kadar bir müzük terimi

olsa da nihayette tıñ yansıma köküne dayandığı aşikardır.

26 Arat, R.R., Eski Türk Şiiri, TTK, Ankara, 1991, s.202-206.


195

“ as tıñı teg edgüñ bastı (güzel şarkı sadası, tınısı gibi, iyiliğin etrafı sardı)”. (ETŞ,

s.292)

AY’de 34/d bölümünde şimşekten (yaşın), buluttan (bulıt) bahis geçmektedir. Buda olacak kimse yani “bodis(a)t(av)” anlatılırken şimşekle birlikte yaruklug (parıltılı, parlak ) ifadesi kullanılırken aynı zamanda kükre- (kükrege) yansıma eylemi de tercih edilmiştir.

“... yaşın yaruklug bodis(a)t(av)... kükrege ünlüg ulu ... bulıt alkudın... yağmur yagıtdaçı

(şimşek gibi etrafı aydınlatan, parlaklık salan Buda adayları .... yağmur yağdırmak için kükreyen bulut gibidir)”. (AY, 34d / 49-51)

KP’de geçen atız- / ıtız- (titremek, çınlatmak, telli bir çalgıyı çalmak) sözcüğü de at-

(titremek, fırlatmak) + (I)z ettirgenlik ekiyle kullanımı genişletilmiş bir yansıma sözcüktür. Daha telli bir çalgı olan kopuz sesi için kullanılır.

“elgim atızu aġzım yırlayu ( elim çalar (çalgıyı inletir) , ağzım şarkı söyler). (KP, LXXX.1)

Çıñratġu (çıngırak, çan) sözü çıñ-ra-t- yansıma eylemine sıfat-fiil eki olan ġu’nun getirilmesiyle oluşturulmuştur. Bir alet adıdır.

“ ... yemiş söğüt (iñ) üza birar çıñratġu asıñ ( ... meyve ağacının üstüne birer çınkırak asın)”.

(KP, LXXIX) keñranü ( homurdanmak, rahatsızlık duyulan durumlarda homur homur konuşmak) sözü

KP’de tam da bu anlamda kullanılmıştır. “... yema aġru bultı keñranü aş berür ( ... ağır bir yük olarak gördüler ve ona

homurdanarak yemek verdiler)”. (KP, LXVIII,3) öpiş- ( dudakların öıkardığı sesten kaynaklanan, yansımalı öp- eyleminin –(I)ş eki ile

yapılmış dönüşlü biçimi. Kaşgarlı öp- (öpmek / I,163) ve öp - / op- ( çorba vb. sulu şeyleri ses çıkartarak içmek, höpürdetmek / I, 172) anlamlarında sözlüğümde kullanmıştır.

“... avışıp öpişti uçuştı ( ... kavuşup öpüştüler, kuçaklaştılar)”. (KP, LII, 8)

“Eski Uygur Yazma Eserlerindeki” yansımaları incelediğimiz de şu sonuçları elde ettik : Yansımalar anlam ve görev bakımından tüm çeşitleriyle “Eski Uygur Yazma Eserlerinde”

sıkça kullanılmaktadır. Bu tür sözcükler özellikle Mani ve Burkan övgülerinin dil ve anlatımına güzellik, netlik,

canlılık katmaktadır. Yansıma sözcükler gerek kök gerek bazı ekler alarak türemiş gerekse (özellikle ikileme

tarzında) birleşmiş olarak metinlerde yer almıştır. Bu durum, dönemin sözvarlığındaki yerini göstermesi bakımından önemlidir.

Eserlerde geçen bazı yansımaların bugün bile çok fazla fonetik ve semantik değişikliğe

uğramadan kullanımının devam ettiği görülmektedir. Örneğin, öpüş-, kükre-, ulı- vb.

KAYNAKLAR

1. Kaya, C., Uygurca Altun Yaruk ( Giriş, Metin ve Dizin) , Ankara, 1994. ; Ölmez , M., Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm), Ankara.

2. Arat, R.R., Eski Türk Şiiri, Ankara, 1991. 3. Atalay B., Divanü Lügat-it Türk Tercümesi, I (1939), II (1940), III (1941), IV Dizin (1943) ayrıca

bkz. 1986 ve 1992’deki tıpkıbasımlar. 4. Caferoğlu, A., Uygur Sözlüğü I-II, İstanbul,1934-38.


196

5. Caferoğlu, A.,Türk Dili Tarihi 1-2 , İstanbul, 2000. 6. Çağatay, S., Uygurca Hendiadyoinler, Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler, DTCF yayını,

Ankara, 1978. 7. Türkay, K., Kaşgarlı’nın Derlediği Yansıma Sözcükler, Ömer Asım Aksoy. Armağanı,

Ankara, 1978. 8. Sadbakasov, G,S., Stroy Uygurskogo Yazıka, Alma-Ata, 1989. 9. KOCA Ergün, Türk cana Kırgız Tilindeki Tuurandı Sözdördün Salıştırma Tipologiyası (=Türk

ve Kırgız Dillerindeki Yansıma Sözcüklerin Karşılaştırma Tipleri) , Atatürk – Alatoo Üniversitesi Yayınları, Bişkek 2010

10. Hamilton, J.R., (Çev.: Köken, V.), Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin ( İyi ve Kötü Prens Öyküsü) , Ankara , 1998.

11. KOCA Ergün, “Divan’ü Lügat’it-Türk’teki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantikalık Analizi”, Cusup Balasagın Atındagı Kırgız Uluttuk Üniversitetinin Carcısı, S:17 (2007)

12. KOCA Ergün, “Codex Cumanicus’taki Yansıma Sözcüklerin Leksiko-Semantik Tahlili”, Alatoo Academic Studies, V / 5 , N:2 (2010)


197

DİLİN DUYGU DEĞERİ

U.A.A.Ü.,S.B.F., TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ DOÇ. DR. AYŞEN KOCA

[email protected] Özet Her dilde var olan duygu değeri, bir mana kategorisidir. Duygu değerinin adlandırılması,

sözcüğün diğer manaları ile olan ilişkisi, öteki anlam kategorileri içersindeki yeri ve rolü irdelenmesi gereken bir konudur.Bir yazınsal metnin duygu değeri analizinin yapılabilmesi öncelikle duygu değerini derinlemesine incelemeyi gerektirir.Çünkü sözcüklerin duygu değeri, sözcelem analizi yapabilmenin yolunu açmaktadır.Bu yazının amacı dildeki duygu değerine yönelik bakış açılarını değerlendirmek, duygu değeri nedir ve nasıl oluşur konularına değinmek, sözcüklerin duygu değerine göre sınıflandırmasını yaparak örneklerle açıklanmasından ibarettir.

Anahtar kelimeler:duydu değeri, mana kategorisi, analiz. ABSTRACT The emotive value which exists in every langauge is a semantic category.Naming of an

emotive value, the relationship of a word with other meanings, place and role in the other categories of meaning should be the matter of examine /analyze. The analysis of an emotive value in literary text is requires firstly to investigate emotive value in depth.Because word’s emotive value will open a way for verbal analysis.The aim of this article is devoted to appreciate points of view of emotive value, to mention topics of what is emotive value and how it can be formed, and olso cosists classification of emotive value examples with its explanations.

Key words: emotive value, semantic category, analyze. Giriş Dilbiliminde(anlambiliminde), sözcüğün anlamıyla ilgili; üslup biliminde, edebi tekstlerde

sözcüğün kazandığı yeni manalarla ilgili olarak, şu terimleri görüyoruz. Sözcüğün duygu değeri, emosyonel-ekspresiv mana, duygu değerli ve pekiştirilmiş mana, ekspresiv ifade, emosyonel değerlendirme, pekiştirmeli, duygu değerli mana.

Bu terimlerin varlığı ve kullanılış tarzları, şöyle bir soru aklımıza getirmektedir. Yukarıdaki

terimler, aynı kavramları mı adlandırmakata, eğer öyleyse neden farklı terimlerle anlatılmaya çalışılmakta? Eğer farklı kavramları adlandırıyorsa niçin bu terimler zaman zaman beraber kullanılmakta?(emosyonel- ekspresiv mana v.b.) Bu soruların doğuşu, bu kavramların – manaların yapısının karmaşıklığından, her bir kavramın tek başına var olamamasından (birbiri ile yoğrulup, iç içe var olup gelmesinden) kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bu terimleri kendi başlarına incelemek kadar birbirleri ile olan ilişkilerini de araştırmak önem arzetmektedir.

I.Duygu Değerinin Yapısı Bilindiği üzere sözcükler, kavramları adlandırıp onları göstermeye yaramakla birlikte bu

kavramların yaşam formu olarak kullanılmaktadır. Bunun yanısıra sözcükler duygu değeri, duygusal değerlendirmeleri de ifade ederler. Daha net söyleyecek olursak; ‘’özne sözcükler yardımıyla nesneleri, kavramları adlandırıp gösterirken onlara yönelik şahsi muamelesini, duygularını(hoşlanışını, imrenişini, nefretini, kızgınlığını, şımartışını - nazlamasını, sevdiğini, hoşlandığını v.b.) bildirmek için de hareket eder.[1] Buna bağlı olarak sözcüğün manasıyla ilgili şu temel bilgilere ulaşırız:

Birincisi, sözcüğün kavramları, nesneleri adlandırma boyutu. Sözcüğün sözlük anlamı, gerçek

anlamı, denotatif manası. Bu anlam kategorisi gerçekteki nesneleri çağrıştırdığı için denotatif mana, dilin dışındaki gerçekle (nesne, kavram) örtüşür.

İkinci olarak sözcüğün söyleniş şartlarına ve katışanlara bağlı olarak, kazandığı manalardır

ki, yan anlam, mecazi anlam, duygu değeri mana kategorileriyle örtüşür.Buna bağlı olarak da duygu


198

değeri, ekspresiv mana, değer biçme, (olumlu veya olumsuz sezgisel değer biçme), üslupsal manalar (edebi üsluba bağlı anlamı) da oluşur. Sözcüğün manasının bu ikinci grubuna değindikten sonra dildeki duygu değerinin oluşumuna yönelik düşüncelerimize yer vereceğiz.

İnsanoğlu kendini çevreleyen dış dünyadan ayrı yaşayamadığı için, tabii ve sosyal olayların,

kavramların her türlü tesirlerine kapılır. Bu tesirlerin karakterine göre çeşitli durumlara girer ve hislerini, duygusal değerlendirmelerini bildirir. Demek ki öznenin duygusal durumu uyarıcı tesirlerin yapısına, niteliğine göre şekillenir.

Duygu değeri- duygusal değerlendirme çok yönlülük arzettiği için farklı bilim dallarında da

konusu olmuştur.Mesela filozoflar; somut dünyanın soyut tasvirlerinin oluşmasının nedenlerini duygusal değerlendirmelere bağlamakta, psikologlar; kişinin tavır ve hareketlerini ruhsal halleriyle ilişkilendirip incelemekte, fizyologlar; duygu değerini organizmadaki her türlü manalı kavramın, hareketliliğin nedeni olarak görmektedirler.Dilbilimciler ise şu üç durum için duygu değerini ele alırlar.

1. İnsanoğlunun kapıldığı psikolojik şartlar, bu psikolojik şartların kişiye tesiri ve bu tesirlere

kişinin verdiği reaksiyonlar. 2. Duygusal durumlar karşısında kişinin verdiği reaksiyonların farklılığı, bulunduğu duygu

durumuna göre kullandığı dilsel ögeler ve bunların kullanılış tarzları. 3.Bu dilsel ögelerin edebi tekstlerde somut olarak kullanılması ve edebi metinlerdeki üslupsal

nitelikleri ve gücü. Burada sözü edilen mesleye -duygu değerine- bağlı olarak şöyle bir soru aklımıza

gelebilir.Kişi niçin fikirlerini ve mesajını düz bir şekilde alıcıya ulaştırmakla yetinmeyip, o fikre yönelik hissiyatını ve duygusal değerlendirmesini de bildirme gereği hisseder? Bunun sebebi kendimizi çevreleyen dış dünyanın şartları, kişinin dış dünyadaki olaylara, kişilere onların tavır ve davranışlarına tarafsız kalamamasıdır.

Kişinin duygusal değerlendirme içine girmesi her türlü durum ve şarta

gerçekleşebilir.Nesneler, olaylar, tavır ve davranışlar, karakter, iş hayatı, meslekler, sosyal ilişkiler öznenin duygusal değerlendirmelerine etki eder.İşte bütün bu şartlar neticesinde kişinin sezgileri uyanıp, içsel hareketlenmeler oluşup, her türlü hissi yaratarak duygusal değerlendirme ortaya çıkarabilir. Konuşmanın veya yazınsal bir ürünün tamamı da bu değerlerden oluşan esenlikli (euphorique) ya da esenliksiz (dysphorique) duygu değerine sahip olabilir.

Hislerin ve duygu değerinin ortaya çıkması demek, onların uyanıp öylece kalakalması demek

değildir.Bu onların realiteye dökülüşü, dışarıya yansıması, karşı tarafa hissettirilişi anlamına da gelir.Bu noktada dil işin içine girer. Çünkü hislerin uyanıp duygu değerinin daşarıya yansıtılmasında en anlamlı vasıta dildir.

Yukarıda söylenenlerden harketle tabii ve sosyal kavramların, her türlü olayın, iş-hareketin,

v.b. sevimli veya sevimsiz tesirlerinden etkilenerek bu tesirlere uygun her türlü muamelenin ortaya çıkışından, o muameleleri oluşturma muhtaçlığından dilde özel bir mana katmanı (emosyonel mana kategorisi- duygu değeri) oluşmuştur dersek yanılmış olmayız.Bu yönüyle de sözcük eğer bir duygusal değerlendirme bildiriyorsa bunu sözcüğün duygu değeri diye adlandırırız.Bu mana kategorisi dilbiliminde emosyonel mana kategorisi, duygu değeri, duygu ulamı, (emotive value, catégorie thymique, valeur thymique) olarak adlandırılmaktadır. Emosya-Эмоция Fransızca’daki “emition’’ sözcüğünden alınmıştır. Heyecanlanma, duygu, sezgi, his manalarına gelmektedir. A.J.Greimas ve J. Courtès’in Göstergebilim Sözlüğü’nde ‘‘duygu değeri’’ kavramı (valeur thymique, catégorie thymique) şöyle açıklanır: “Duygu ulamı, bir insanın sahip olduğu algıya bağlı anlam alanını eklemlemeye yarar. (…) Duygusal ulam, yerine göre esenlikli/esenliksiz şeklinde eklemlenir.” [2]

Örnek: şeytan Şeytan azapta gerek, haydi şimdi de konuşşun da görelim bakalım.(K.D.)


199

Sen kuyruklu şeytan, sen benim kanımı kuruttun. Sen benim vebalimi aldın, şimdi bende yalnız kaygı kaldı.(N.Baytemirov)

Örnek: ahmak Akıllı düşman, ahmak dosttan iyidir.(Atasözü) Sakallı(yaşlı) adama, zehirli yılan diyen, bu nasıl bir aptal? Sakalım vursun, sakalım, ahmak.

Sen kimsin? Kabirden mi, yerden mi çıktın? Kızımı tatlı uykusundan uyandırdın diye Bakabay yerinden kalkmaya yeltendi.(N.Baytemirov)

Örnek: zavallı Zavallı kadın kanlar içinde bile, kesildi mi ellerin yavrumcuğum, dedi.(Kesildi mi

ellerin?(A.N.Asya) Şimdi anladım demek ki, sosyalizmden, onun ideolojlerinden sıkışan, kısıtlanan ruhani

dünyasını, kimsenin kadrini bilemedigi sihirli hünerini, şu ağaçlara, dallara, onları diken aziz üstadı Isak Molla’nın ruhuna adarmış, zavallı adamcağız. (B.A.)

Örneklerden de anlaşılacağı üzere cümlelerde yer alan şeytan, ahmak, zavallı

sözcüklerinde gerçek, sözlüksel anlamlarının yanında değişik duygu değerleri (nefret, memnuniyetsizlik, acıma, merhamet) de verildi.Burada belirtmemiz gereken bir husus da, örneklerde duygu değeri bildiren sözcüklerin gerçek, sözlüksel anlamlarının gölgede kaldığı, birinci rolde duygu değerlerinin olduğu, okuyucunun sözcüklerin gerçek, sözlüksel anlamlarını nazara almadığıdır.Bu yönüyle üslupçu İ.B. Arnold’un şu fikrine katılmamak mümkün değil:

“Эмоциональный компонент возникает на базе предметно-логического, но, раз

возникув, характеризуется тенденцией вытеснять предметно-логическое значение или значительно его модифицировать” (Emotsiya birimi, sözcüğün predmetno - logikalık bazında meydana çıkar fakat predmetik - lojik, anlamı yok eder. )[3]

Duygu değeri ifadesiyle ilgili iki meseleye göz atmamız yerinde olcaktır: İlmi kaynaklarda emosya, sezgi (“duygu değeri”) terimleri kullanılıp, bazen de sinonim

(eşanlamlı) olarak ele alınıp, “..........-e, ........-a yönelik muamele” şeklinde adlandırılmaktadır.Bazı dilbilimciler ise ikisinin arasına sınır koymaktadır.

Mesela, İ.B. Arnold, karşılaştırmalı olarak, kısa bir anda olup biten heyecanlanma,

sevinme, sevinç, korkma, şaşırma, öfkelenmek v.b. emosya olarak; uzun süreli olan sevgi, nefret, saygı duyma, darılma, kaygılanma, meraklanma v.b. de sezgi olarak adlandırmaktadır.

Görüldüğü üzere bu ayrımda, öznenin herhangi bir nesneye, kavrama yönelik muamelesi ve

uzama süreci ele alınmaktadır.Bu açıdan, duygusal değerlendirme ile sezgi-his arasında fark olması ve ayrı ayrı ele alınması gerekmektedir. Fakat bu duyguların uzayış derecesi çok kısa bir an mı, yoksa uzun uzadıya uzayıp gitmekte mi ve bu süre her kişide aynı mı olmakta, en sonunda her iki durumda da aynı kavramı mı (duygusal değerlendirmeyi) adlandırmaktadır. Bütün bu sorular bir yana, böyle bir ayrım dilbilimin, üslup biliminin değil, psikolojinin alanına girdiğinden bu meselenin dildeki duygu değerine çok derinden tesir edeceğini sanmıyoruz.

II. Emosyonel Mana-Duygu Değeri Emosyonel manaya gelecek olursak, yukarıda da belirttiğimiz gibi bu konuyla ilgili olarak

duygu değeri, duygusal değerlendirme, pekiştirmeli -değerlendirmeli mana, duygu değeri olan ifade veya sözcük v.b. terimleri kullanılmaktadır.Fakat bu terimlerin hepsi emosyonel manayı adlandırmaktadır. Bir kavramın birden fazla terimle adlandırılmasının sebebi, emosyonel manaya yönelik bakış açılarının çok farklı oluşundandır. Emosyonel mana ile ilgili bakış açılarına göz atacak olursak şunları görürüz:


200

a)Kendi leksik manası yönüyle(leksik anlamı ile teksten bağımsız olarak) emosyonel mana çağrıştıran, emosyayı içine sindirmiş, manasal görevi emosya ile bütünleşmiş sözcükleri emosyonel sözcükler olarak ele almak gerek.(kurbanın olayım, bereketim, ahmak, kıt akıllı, vicdansız, acımasız, kan içen, merhametsiz, geveze, çenesi düşük, peçel, zavallı, perişan, gariban, ceylan gözlüm, kuzum... v.b.)

b)Mana itibariyle, sadece emosya ile sezgileri oluşturan sözcükleri değil, bununla birlikte

sezgilerin adları olan sözcükleri. (sevinç, üzüntü, özlem, nefret, korku, azarlama, müjde v.b.) de ayrıca ele almak lazım.

Eğer sözcükleri, duygu değeri bakımından ve sezgilerle olan yakınlıkları yönüyle

gruplayacak olursak üçe bölebiliriz. 1.Tarafsız sözcükler: dağ-, taş , geldi, gitti, bir, о v.b.Bu tür sözcükler adından da anlaşılacağı

gibi hiç bir duygu değeri taşımadığı gibi karşı tarafta duygusal değerlendirme oluşturmaz. 2.Emosya-duygu değeri ile sezginin adını bildiren sözcükler: sevgi, nefret, özlem, hasret,

korku, kıvanç v.b. sözcükler ister tek başlarına olsun isterse bir bağlamda kullanılsın duygu değeri, his reaksiyonu oluşturmazlar.Sadece hissi veya duygu değerini adlandırırlar.Onların adı olurlar, duygu değeri ifade etmezler.

Örnek: Nasıl doysun yılların özlemini gideriyor.-A.İlhan. Mustafa kemal paşa özlemini çektiği bir yuvaya kavuşmuştur.-H.Taner. Ben bütün hayatımda bu sadeliği özledim.-P.Safa.’’[4]

Özlem kötü bir derttir. Özellikle küçükken ana, babaya özlem duyulsa, onun sonunda kişinin hastalanması dahi ihtimaldir. GÜNEŞE AŞIK ÇOCUK ............................................. Camlar arkasında bekleyen çocuk, Üç mevsim güneşin seyrine dalar. Ve kışın güneşi özleyen çocuk, Diliyle buğulu camları yalar.(C.S.Tarancı) Senin de nihayetsiz hasretle gözlerini ve yanaklarını öper, senin gibi ince derin, manalı ve tadına doyulmaz mektuplarını sabırsızlıkla beklerim. Biricik Nihal Abla!Seni çok seven ve özleyen ağabeyin,Cahit Sıtkı(C.S.Tarancı Evime ve Nihale mektuplar,İ.Enginün) Bu örneklerdeki seven ve özlem sözcükleri hiçbir surette duygu değerine sahip olamaz.Bu cümleleri okuyan da bir sezgiye kapılıp duygusal değerlendirmede bulunamaz.Cümlelerdeki seven ve özlem sözcükleri hislerin adları olarak kullanılmıştır.

3.Emosyonel mana-duygusal değerlendirme taşıyan, emosya ile sezgilere yakın olan, leksik yapısı itibariyle duygu değeri bildiren sözcükler. Bu tür sözcükler herhangi bir bağlamda kullanılmaksızın da duygu değeri ifade ederler.zavallı, cesur, uyanık, biçare, gariban, yiğit, açıkgöz, kurnaz,v.b.

Birinci gruptaki tarafsız sözcükler ile ikinci gruptaki sözcükler emosya açısından hiç

değerindedir.Bu iki grup arasındaki tek fark, birinci grubun somut, nesnel, ikinci gruptakilerin soyut, öznel kavramların adı olmasıdır.

Duygu değerine sahip olup omama bakımından yaptığımız bu gruplamada sadece 3.

gruptaki sözcükleri duygu değeri (emotive value, categorie thymigue, valeur thymigue) açısından ele alıp inceleyebiliriz. Ancak duygu değerini ifade etmesi bakımından sözcükleri bu kadarla sınırlandırmak doğru olmaz. Buradaki sözcükler dilin kelimelerinin herhangi bir bağlamda kullanılmadan da duygu değeri ifade edebileceğinin kesin delilidir.Ayrıca dildeki dört temel düzeyde değişik ögelerle de duygu değeri kazanabilirler.Bunlar, fonetik, morfolojik, leksik ve sentaktik


201

ögelerdir.Örneğin; afferin(fonetik yolla), can-ım(morfolojik yolla), çenesi düşük(leksik yolla- dilsel hazır ögeler), malesef babasını...(sentaktik yolla, eksiltili cümle) [5]

Buradan yola çıkarak şöyle bir fikir yürütmemiz mümkün.Birinci ve ikinci gruptaki sözcükler

edebi tekstte emosyonel mana oluşturamaz mı, bu sözcükleri de emosyonel sözcükler grubunda inceleyemez miyiz?

Gerçekten de edebi teskti sadece sözcük, ek, ses veya imla kuralları(virgül, nokta, - çizgi)

olarak düşünemeyiz. Dilin bu ögeleri edebi tekstin içinde, kontekste bağlı olarak emosyonel mananın oluşmasına yardımcı olurlar.Bunu da ancak edebi eserin yapısal özelliği ile açıklayabiliriz.

Örnek;

ÇIKTIM ERİK DALINA Çıktım erik dalına Anda yedim üzümü Bostan ıssı kakıyıp Der ne yersin kozumu İplik verdim cullaha Sarıp yumak etmemiş Becid becid ısmarlar Gelsin alsın bezini Bir serçenin kanadın Kırk katıra yüklettim Çift dahi çekemedi Şöyle kaldı kazını Bir sinek bir kartalı Salladı vurdu yere Yalan değil gerçektir Ben de gördüm tozunu ………………………(Şathiye,Y.Emre.)

Yunus Emre’nin bu şiirinde bir tane bile betimleme oluşturan sözcük olmadığını, sözcüklerin

herbirinin düz, sözlük anlamında kullanıldığını emosyonel mana taşımadığını görmekteyiz.Fakat dilbilimsel analiz yapacak olursak, düzanlamlı sözcüklerin anlamlarının nasıl bir semantik değişime uğradığını, poetik fonksiyona (şiir diline) sahip olduğunu, duygu değeri kazandığını farkederiz. Genel olarak söyleyecek olursak bu şiirin, o devrin siyasi bakış açısını, halkın etik düşüncelerini, dine yönelik heyecanlarını, dönemin olaylarına yönelik yerdeşlikleri(izotopie); esenlikli- esenliksiz duygusal değerlendirmelerini, verdiğini görürüz.Örneğin bu şiirde geçen; erik, üzüm, ceviz kelimeleri denotatif manasının dışında ayrıca manalara sahip olmuştur. Erik sadece dışı yenen bir meyvedir.İçindeki çekirdeğinin yenilmemesinden hareketle erik dinin dış kurallarını temsil eder.Üzüm ise içiyle ve dışıyla yenen bir meyvedir. Bu yönüyle dinin özünü, ceviz ise dışı yenmeyip içi yendiği için hakikatı temsil eder.Fakat okuyucu bunları edebi tekstin hepsini okuduktan sonra, kendinde oluşan yerdeşlikler sayesinde anlayabilir. Yoksa erik, üzüm, ceviz sözcükleri tek başlarına emosyonel manaya sahip olamazlardı.

Şiirdeki örneklerden hareketle düz anlamlı sözcüklerin de poetik anlama sahip olduğunu

görürüz. Bu açıdan bakıldığında dildeki bütün sözcükleri yan anlamlı ve duygu değerli sözcükler olarak ele almamız gerkiyormuş gibi bir fikir oluşabilir. Fakat dildeki duygu değerinin en önemli yönü sözcüğün konteksten dışarı, kendi başına da sezgileri uyandırıp, emosyonel mana oluşturabilmesi ve okuyucu üzerinde yerdeşlik meydana getirerek izlekler sağlayabilmesidir.Bu tür sözcükler de bu yönleriyle diğer sözcüklerden ayrılıp emosyonel sözcükler olarak adlandırılmalıdır.

Örneğin, ahmak sözcüğünü ele alalım.Bu sözcük “kıt akıllı, akılsız” (akılsız dostan akıllı

düşman iyidir v.b.) manalarını bildirir.Bu manalar ahmak sözcüğünün, düz anlamıdır.Fakat bu sözcüğü kullandığı anda öznenin ve duyanın ahmağa yönelik hislerini, duygusal değerlendirmelerini


202

(nefret etmek) de oluşturur.Bu da ahmak, sözcüğünün duygu değerini meydana getirir. Demek ki aynı anda sözcüğün iki mana kategorisi;

a) Kavramın veya nesnenin adı, gerçek anlamı, sözlük anlamı, b) Yan anlamı, mecazi manası, duygu değeri beraber yaşar. Sonuç Sonuç olarak emosyonel mana ve sezgilerle ilintili olan sözcüklerin hepsini bir gruba

(emosyonel sözcükler) koymak mümkün değildir.Sözcükleri semantik yapı ve içeriklerine göre ayırıp analiz etmek gerekmektedir.Bu yönüyle sözcükleri duygu değerine göre üç ana grupta inceleyebiliriz.

1. Belli bir duygunun adı olan, duygusal değerlendirmeyi adlandıran kelimeler: sevinme,

müjde, üzülme, şaşırma, nefret, destekleme, alay v.b. 2.Morfolojik vasıtalar yardımıyla duygu değeri kazanmış ve sezgisel değerlendirme

ifadeleriyle süslenmiş kelimeler: baba–cığım, anne-ciğim, can-ım, çerağ-ım, aşk-ım, kuzu-cuğum, kızlar-ım, anne-m, ...v.b.

3.Leksik manasında duygu değeriyle beraber, duygusal değerlendirme taşıyan

kelimeler:ahmak, sersem, geveze, cani, zavallı, garip,biçare, kaynana, kayın valide gelin, görümce, üvey ana, üvey baba...v.b.

Bunların içinden 2. ve 3. gruptaki sözcükleri emosyonel mana taşıyan- duygu değerli

sözcükler olarak ele alabiliriz, çünkü bunlar direk duygu değeri oluştururlar. 1. gruptaki sözcükler ise duygu değerinin adı olmaktan öteye gidemezler, okuyanda ve dinleyende duygusal değerlendirme oluşturmazlar.Sadece duyguları adlandırmaya yararlar.

KAYNAKLAR

1. Ахматов, Т., Давлетов С., Иманалиев С., Сартбаев. К. Тил илимине киришүү.-Ф., 65- бет

2. Greimas, Algirdas- Julien-Courtès, Joseph, Semiotique. Dictionnaire Raisonne De La Theorie Du Langage, Paris, Hachette, 1979: 396.

3. Арнольд, И.В., Стилистика современного английского языка. – Л., Просвешение, 1981. 106-бет

4. T.D.K.T.Sözlüğü,-Ankara,2005,s.1558. 5. Koca, Ayşen,Түрк жана кыргыз тилдеринде эмоционалдык экспрессивдик маани

категориясы-Türk Ve Kırgız Dillerinde Emosyonel-Ekspresiv Mana Kategorisi(Emosyonel – Ekspresiv Mananın Araştırılma Tarihi, Yapısı, Oluşturulma Yolları, Anlam Grupları) U.A.A.Ü. Yayıları, Bişkek, 2011)


203

FUZULİ’ NİN ‘’BENİ CÂNDAN USANDIRDI CEFÂDAN YÂR USANMAZ MI/ FELEKLER YANDI ÂHIMDAN MURÂDIM ŞEM'İ YANMAZ MI’’ GAZELİNİN TAHLİLİ

Doç.Dr.Ayşen Koca

U.A.A.Ü.,S.B.F., TÜRKOLOJİ BÖLÜMÜ BİŞKEK, KIRGIZİSTAN

aysen_koca71 hotmail.com

Özet: 16.yüzyıl edebiyatımızın -Divan Edebiyatı’nın- özellikle şiir alanında en parlak çağıdır. Divân şiirinin ihtişamlı bir gündoğumu olan XVI. y.y., en büyük Türk şairi Fuzuli’nin devridir.Yazımızın amacı; Fuzuli’nin ‘’Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı/Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı’’ gazelinin klasik şerh yöntemiyle yorumlanması ve şekil incelenmesinin yapılmasındandan ibarettir.

Anahtar kelimeler: Fuzuli, gazel, şerh, divan şiiri.

A)GAZELİN MUHTEVİYAT(İÇERİK) TAHLİLİ A1.Gazelin Osmanlıcası

A2.Gazelin Transkripti ve Günümüz Türkçesi’ne Çevrilişi

Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı

Ḳamu bîmârına cânân devâ-yi derd ider iḥsân Niçin ḳılmaz mana dermân meni bîmâr ṣanmaz mı

Şeb-i hicrân yanar cânım döker ḳan çeşm-i giryânım Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mı

Gül-i ruhsârına ḳarşu gözümden ḳanlu aḳar ṣu Habîbüm faṣl-ı güldür bu aḳarṣular bulanmaz mı

Gamım pinhân dutardum ben dediler yâre ḳıl rûşen Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı

Değildim ben sana mâil sen ettin aḳlımı zâil Mana ṭa'n eyleyen gâfil seni görgeç utanmaz mı

Fuẑûlî rind-i şeydâdır hemîşe ḥalḳa rüsvâdır Ṣorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan uṣanmaz mı[1]

A3.Metnin(Gazelin) Kelime Çalışmaları ‘‘bîmâr (F.) [بيمار ]1. Hasta. bîvefâ (F.-A.) [بی وفا] 1. Vefasız, sözünde durmayan. “bî-” Farsça bir ön ektir. Başına

geldiği kelimenin anlamını olumsuz yapar. cân (F.) [ج ان. ]1. Ruh. 2.Can. 3.Sevgili.


204

cânân (F.) [جا نان] 1.Sevgili. cefâ (A.) [جف ا]1. Üzme, eziyet etme. çeşm (F.) [چشم ]1. Göz. giryân (F.) [گریا ن]1. Ağlayan. giryân etmek: ağlatmak. giryân olmak:ağlamak. çeşm-i giryân: Ağlayan göz. devâ (A.) [دواء ]1.İlaç. 2.Çare, derman. efgân(F.)[افغان]1.Feryat etme, figan etme, figan, çığlık. fasl (A.) [فصل ]1.Mevsim. 2.Bölüm. 3.Çözümleme. gül(F.)[گل]1.Çiçek.2.Gül. Fasl-ı gül: Gül mevsimi, ilk bahar. felek (A.) [فل ک] 1.Gökyüzü. 2.Talih. 3.Kader.

felek: Gök yüzü. Edebiyatta felek daha çok şikâyet yerine kullanılır. Divan şairleri tarafından daha çok yükseklik, yücelik, genişlik, sonsuzluk ve parlaklık gibi özellikleriyle anılmıştır. Âşığın çektiği acı ve ızdıraplardan dolayı ettiği âh ve figanlar de felekler kadar sonsuzdur.Felek ihtiyarlığı, dönekliği, kimseye yâr olmaması, kahpeliği gibi özelikleriyle şikâyetlere sebep olur.

gâfil (A.) [غافل] 1.Habersiz. Herhangi bir konuda haberi ve bilgisi olmayan. gam (A.) [غ م] Keder, üzüntü. giryân (F.) [گریان ] 1.Ağlayan. giryân etmek :Ağlatmak. giryân olmak: Ağlamak. görgeç: Görünce, gördüğünde. habîb (A.) [ح بيب]1.Sevgili. 2.Dost. 3.Hz. Muhammed hemîşe (F.) [ه ميهش] Daima, her zaman. sürekli. hicrân (A.) [هج ران]1..Ayrılık. 2.ayrılık acısı. ihsân (A.) [احسا ن. ]1. Bağış. 2.iyilik, yardım. kamu: Bütün, hep, tamam. mâil (A.) 1[مائل] 1 .Eğilimli, istekli. 2.Eğimli, meyilli. 3.Çalan.mâil olmak eğilim

göstermek.Meyletmiş, gönül vermiş. murâd (A) [م راد] İstek, arzu. pinhan (F.) [پ نهان] Gizli, saklı. rind (F.) [رند ] Dünyayı umursamayan.Dünya işlerine önem vermeyen kişi, kalender. ruhsâr (F.) [ رخسار ] Yüz,yanak.

rûşen (F.) [ نشور ]1.Aydınlık. 2.Açık, aşikar. rûşen kılmak: Açıklamak, söylemek. aydınlatmak, anlatmak.

rüsvâ /y (F.) [رسوای ] Rezil.rüsvâ. şeb (F.) [ش ب] Gece.

hicrân (A.) [هجرا ن]1.Ayrılık. 2.ayrılık acısı. şeb (F.) [شب ] Gece.şeb-i hicrân: Ayrılık gecesi. şem’ (A.) [شمع ]1.Mum. 2.Balmumu. şeydâ (F.) [شي دا] Mecnun, çılgın, deli, şaşkın. ta’n (A.) [ط عن] Ayıplama, kınama, kötüleme, suçlama.

ta’n edilmek :Ayıplanmak, kınanmak, kötülenmek, suçlanmak. ta’n etmek :Ayıplamak, kınamak, kötülemek, suçlamak.

ta‘n eylemek: Ayıplamak. zâil (A.) [زائل ] Yok olan, yok olucu.

Zâil olmak: Yok olmak, ortadan kalkmak.Zâil etmek:sona erdirmek, ortadan kaldırmak.’’ [ 2] A4.Gazelin Günümüz Türkçesi’yle Nesre Çevrilişi 1-Sevgili beni candan usandırdı, cefadan usanmaz mı?Âhımdan gökler yandı, dileğimin

mumu yanmaz mı? 2-Sevgili,bütün hastalarının derdine ilaç veriyor, bana niçin ilaç vermiyor?Beni hasta sanmıyor

mu? 3-Ayrılık gecesinde canım yanar, ağlayan gözüm kanlı yaş döker, feryadım halkı uyandırır,

kara bahtım uyanmaz mı? 4-Yanağının gülüne karşı gözümden kanlı su akar (yani:kan ağlarım); sevgilim! Bu gül

mevsimidir, akar sular bulanmaz mı? 5-Ben gamımı gizli tutardım,”sevgiliye aç” dediler, desem o vefasız acaba inanır mı?İnanmaz

mı?


205

6-Ben sana meyletmiş değildim, aklımı sen yok ettin;beni kınayan gafil seni görünce utanmaz mı?

7-Fuzuli çılgın bir rinttir, daima halkın diline düşmüştür; sorun ki bu nasıl sevdadır?Bu sevdadan usanmaz mı?

A5.Metin Üzerinde Çalışmalar ve Gazelin Şerhi Şiirin Teması Hakkında; Şiirin teması; şairlere divanlar dolusu gazeller yazdırtan, şiir kitaplarının neredeyse tamamını

kapsayan, geçmişten günümüze başına gelen herkesi, dertlere giriftar eden, sevdagillerden sevgiliye olan aşk ve bu aşk etrafında şekillenen kişisel serüven, ona kavuşamamanın verdiği acıdır.Divan edebiyatında özellikle gazel türünde yazılan şiirlerin genelinde işlene konu sevgi, sevgilinin aşığa itibar etmemesi, aşkını karşılıksız bırakması, bu sebepten aşığın acı çekmesidir.Aşık çekmekte olduğu dertlerden her ne kadar yakınıyor görünse de halinden şikayetçi değildir.Bu aşk ızdırabının hiç bitmesini istemez. Bilakis bu durumdan memnundur.Çünkü şairin gerçek varoluş sebebi, bu aşkın inşasını yapmaktır yani aşkının şiirini yazabilmektir.Eğer aşığı dertlere giriftar eden aşk olmasa veya vuslata erse, aşkın büyüsü uçacak, cazibesi kaybolacaktır.Dolayısıyla şairin şiirini yazması için gerekli sebep ortadan kalmış olacaktır.

Şiirde zikredilen aşk, platoniktir. Olan değil olması arzu edilen aşk betimlenmiştir.Aşk konusu

realist değil, idealist dillendirilmiştir.Gazeldeki sevgi güncel hayattaki aşk değil, aşk kavramının bizzat ta kendisidir. Şair adeta ben senden önce, seni sevmeyi sevdim demektedir.Vuslat vuku bulursa şair, hayalinde canlandırdığı bu sevginin biteceğini bilir ve bundan dolayı da aşkını, ışk(sarmaşık) gibi bedenine ve ruhuna dolayarak insan üstü bir vasıfla aşkını kendine yar edinmekte, asla insanileşmek istememektedir.Aşka, aşığa, sevgiliye, ağyara(masivaya) yüklenen idealist, ülküselci yalaşım divan edebiyatında yaygın olmakla bereber; şairin – aşığın gerçekten sevmiş olabileceği(ki bunun divan edebiyatında birçok örneği vardır)hatırlanmalıdır.Bu durumu, bir de dönemin sosyal şartları içinde değerlendirirsek gerçek tüm aydınlığıyla gün yüzüne çıkacaktır.Dinsel kurallar ve kadının toplumsal konumu göz önüne alınırsa, şairlerin neden belli imge, imaj, metafor, telmih vb. içinde kalarak aşkı anlatma formunu tercih ettiklerini anlayabiliriz. İşte o vakit Divan Edebiyatı’na da haksızlık etmiş olmayız.

Fuzuli tasavufçu değildir ancak tasavufi unsurlardan istifade etmiştir.Gazel tasavufi açıdan da

rahatlıkla açıklanabilir.Mecazi aşkın işlendiği şiirlerdeki sevgili kavramı yerine Allah’ı; giriban, gariban aşık yerine, Hak yolunda yürüyen Allah’la hemhal olmak isteyen Hak Aşığı’nı koyabiriz. Hak aşığı da fenafillaha erme yolunda çekeceği her türlü derten hoşnuttur,

Divan Edebiyatı Kıstaslarına Göre Gazelde Yer Alan Âşık ve Sevgili Tiplemesi Şiirde anlatılan sevgili, Klâsik Türk Edebiyatı’ndaki sevgili tiplemesi ile uygunluk

göstermektedir.Fuzuli’ye başka bir gazelinde de;

Benim tek hîç kim zâr ü perişân olmasın yâ Rab Esîr-i derd-i aşk u dâğ-ı hicrân olmasın yâ Rab,

dedirten, aşığa daima eza, cefa çektiren ve çektirdiklerini adeta umursamayan bir sevgili tiplemesi yer almaktadır. Şiirde anlatılan aşık tiplemesi de Klâsik Türk Edebiyatı’ndaki sevgili tiplemesi ile birebir örtüşmektedir.Bu, Âhımdan gökler yandı, dileğimin mumu yanmaz mı? şeklinde serzenişte bulunan, dertkar aşık tiplemesidir. Sevgili cefalarla adeta aşığı feleğin çemberine sokar sokar çıkarır. Sevgili bütün hastalarının dertlerine çare bulur, ama âşığın derdiyle ilgilenmez, âşık da ona duyduğu sevgiyi gizlemektedir; çünkü açığa vurduğu zaman sevgilinin ona inanacağından emin değildir. Ayrılık gecesinde sabaha kadar kanlı göz yaşı döker. Yine de kara bahtı uyanmaz. Talihi gülmez.Sevgilinin güzelliği onun aklını başından almıştır.Bu nedenle şair(aşık) sevgisiyle özdeşleşmekte ve toplum kurallarına aykırı davranmakta, halk da onu deli-mecnun olarak addetmektedir.Halbuki aşık; mecnun, deli değildir sadece aklı aşkla örtülmüştür.Durumu bilmeyip de bu yüzden âşığı ayıplayanlar, ona deli diyenler sevgilinin güzelliğini gördüklerinde mahcup olacaklardır.Gazelimizin birinci beyti müteakiben diğer beyitleri bu durumu izah etmektedir.


206

Görüldüğü üzere Fuzuli konusunu mecazlı anlatım tarzıyla işlemiştir.İkinci beyitte sevgili hekim olarak düşünülmüş, aşık hasta olarak nitelendirilmiştir.Divan şiirinde aşığın güle, komutana, zengine, hükümdara; sevgilinin de bülbüle, tutsağa, köleye, esire, kula dilenciye benzetildiği mecazlar da mevcuttur.

A6.Gazelin Şerhi Bu bilgiler çerçevesinde gazeli beyit beyit şerh edecek olursak;

Birinci beyit: Beni cândan uṣandırdı cefâdan yâr uṣanmaz mı Felekler yandı âhımdan murâdım şem'i yanmaz mı

Sevgili beni candan usandırdı, cefadan usanmaz mı?Âhımdan gökler yandı, dileğimin mumu yanmaz mı?

Aşık, aşkı yolunda gördüğü eza ve cefalardan, çektiği sıkıntılardan dolayı canından usandığı hâlde; sevgili eziyet etmekten vazgeçmez. Şair sevgilinin kendisine çektirdiği cefa yüzünden yüreği yanmakta ve ah çekmektedir. Ah çekerken yanmış yüreğinden çıkan ah ateşi gökleri yakmaktadır. Öyle ki aşığın yanmış yüreğinden çıkan ah ateşi inlemelerini o yörenin halkı sabah ezanı okunuyor zanneder. Burada mübalağa sanatından söz edebiliriz. Şairin asıl anlatmak istediği ah sesinin göklere kadar ulaştığı ve oraları dahi yaktığı, ama muradının mumunun yanmadığı yani sevgilisinin onun sevgisini görmezlikten geldiğidir. Burada murat mumunun yanması toplumdaki bir geleneği hatırlatır. Beyitte bu geleneğe de atıf vardır.Böylelikle bir telmih sanatı da yapılmış olmaktadır. Bir isteği olanlar evliya türbelerine veya efsaneleşmiş ağaç vb. yerlerde adak adar. Kişinin dileği gerçekleşince oraya mum yakar. Aslında batıl inanç olan bu gelenek az da olsa halk arasında yaşamaktadır. Ah aynı zamanda beddua demektir.Ah ve Allah kelimelerinin yazımında da ortaklık vardır.Ortadaki lam harfi çıkarıldığında ah kalır.Bu yönüyle de aşık beddua etmese de sitemini gizlememekte ve Allah’a iltica etmektedir.

İkinci beyit: Ḳamu bîmârına cânân devâ-yi derd ider iḥsân Niçin ḳılmaz mana dermân meni bîmâr ṣanmaz mı

Sevgili,bütün hastalarının derdine ilaç veriyor,bana niçin ilaç vermiyor?Beni hasta sanmıyor

mu? Sevgili kendisine âşık olan herkesle konuşarak onlara ilgi gösteriyor. Dolayısıyla onunla

konuşma isteğinde olan âşıklarının derdine derman oluyor.Burada âşık sevgiliyi başkalarından kıskanmaktadır. Şairimiz hasta (bîmâr) kelimesini mecazi olarak âşık anlamında kullanıyor. Sevgilinin konuştuğu insanlar onun akrabaları da olabilir.Fakat klasik edebiyatımızdaki aşık- sevgili- ağyar üçlemesini düşünecek olursak sevgilinin konuştuğu kişiler ağyar yani sevgilinin diğer aşıkları da olabilir. Şair onu kıskandığı için onları âşıkları zannediyor da olabilir. Fakat bütün bunlara; sevgilinin âşığa yüz vermemesi, onunla hiç ilgilenmemesi sebep olmaktadır.

Üçüncü beyit: Şeb-i hicrân yanar cânım döker ḳan çeşm-i giryânım Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mı

Ayrılık gecesinde canım yanar, ağlayan gözüm kanlı yaş döker, feryadım halkı uyandırır, kara

bahtım uyanmaz mı? Aşığın ayrılık gecesinde canının yanmasını, kanlı gözyaşları dökmesini, aşk derdinden oluşan

inlemelerinin halkı uyandırmasını, aşığın, uğruna her türlü derdi, cefayı çektiği sevgiliden uzak kalmış olduğu, ayrı düşyüğü şeklinde yorumlayabiliriz.Fakat buradaki ayrılık kavuşmadan sonra vuku bulan bir ayrılık değildir.Sevgiliyi uzaktan da olsa görememeden oluşan bir ayrılık, belki de sevgilinin ağyara ilgi duymasıyla ortaya çıkan ayrılık şekli ve bu ayrılıklardan doğan acı bir ızdıraptır. Zaten klasik edebiyatımızda vuslat yoktur.Aşık bu ayrılık sebebiyle canının yandığını söylemekte Şeb-i hicrân yanar cânım.. demekte, acı acı içlenmekte ve kanlı gözyaşı dökmekte ve bunu ….döker kan çeşm-i giryânım, şeklinde dile getirmektedir.Burada aşığın derdinden dolayı ağladığını hem de kanlı gözyaşları dökerek ağladığını görmekteyiz. Bu dize bize gözleri kan çanağına dönmek deyimini


207

hatırlatmaktadır.Çünkü çok ağlayan insanın gözleri kızarır. Burada aynı zamanda mübalağa sanatı yapılmaktadır.

Uyarır ḥalḳı efgânım ḳara baḥtım uyanmaz mıDizesinden anladığımız üzere aşık

ağlamalarıyla sabahı etmekte hatta aşığın bu ağlama sesleri halkı uyandırmaktadır. Aşığın yanmış gönlünden ve yanık gönlüne eşlik eden dilinden çıkan inlemelerini o yörenin halkı sabah ezanı okunuyor zannedererek uyanır.Burada da yine mübalağa ve telmih sanatlarından söz edebiliriz. (Uyarır halkı efgânım…)Bu dizeler bize; aşk ağlatır, dert söyletir halk deyişini hatırlatmaktadır.

Dördüncü beyit: Gül-i ruhsârına ḳarşu gözümden ḳanlu aḳar ṣu Habîbüm faṣl-ı güldür bu aḳarṣular bulanmaz mı

Yanağının gülüne karşı gözümden kanlı su akar (yani:kan ağlarım); sevgilim!Bu gül

mevsimidir, akar sular bulanmaz mı? Âşık, sevgilinin gül yanağına baka baka kanlı göz yaşı dökmesinin sebebini ve gül

mevsiminde yani ilkbaharda suların bulanık olmasını bu beytiyle dile getirmektedir.Âşık sevgilinin kendisine çektirdiği acı yüzünden çok ağlıyor ve artık göz yaşları bulanık yani kanlı akmaya başlıyor. Çok ağlayan insan için “gözleri kan çanağına döndü” denildiğini hatırlarsak sevginin derecesine göre buradaki anlatımın gerçek olabileceğini düşünürüz. Şair kanlı göz yaşlarını ilk baharda bulanık akan sulara benzetiyor. Fakat gözlerinden akan yaşların kanlı olmasının bilinen sebebi dışında gül mevsiminde(ilkbaharda) bulanık akan sular gibi kendi gözyaşlarının da sevgilinin gül yanağının sebebiyle kanlı aktığını anlatıyor. Bir olayı bilinen sebebin dışında daha güzel bir sebebe bağlama sanatını hüsn-i talil denir.Dolayısıyla beyitte hüsn-i talil sanatı yapılarak olay daha güzel bir sebebe bağlanmış oluyor. Bu beyitte şair sevgilinin yanağını güzelliği ve kırmızılığı sebebiyle güle benzetiyor. Burada gözyaşının kanlı olmasında sevgilinin gül yanağının kırmızı renginin gözyaşı damlacıklarına aksetmiş olduğu düşüncesi de gizlidir.

Şair, şiirin bütününde düşüncelerini, anlatımı etkili kılmak için soru sorarak ifade ediyor.

Edebiyatta bu sanata istifham (soru sorma) sanatı denir. Bu sanatta okuyucunun sorulan soruya farklı cevap verme ihtimali yoktur. Yani soruda cevabı verilmiştir. Fakat cevabını okuyucu verince şairin savunduğu düşünceyi kendi düşüncesi zannederek, buna katılma ihtimali artar. Beyitte yer alan “akar su” “akarsu” kelimeleri arasında ince bir anlam ilişkisi mevcuttur. Buradaki akar su kelimelerinin yazılışları aynı anlamları ayrı olduğu için bunlar arasında cinas sanatı söz konusudur. Birinci mısrada suların akacağını söylüyor. İkinci mısrada ise “akarsu” anlamında kullanıyor.

Beşinci beyit: Gamım pinhân dutardum ben dediler yâre ḳıl rûşen Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı

Ben gamımı gizli tutardım,”sevgiliye aç” dediler, desem o vefasız acaba inanır mı?İnanmaz

mı? Beytinden anlaşıldığı üzere, aşık sevgiliye duyduğu aşk yüzünden çektiği acıyı sevgilisine

açıklamaktan çekiniyor. Gamım pinhân dutardum ben…Arkadaşları ona karşı duyduğu sevgiyi açıklamasını tavsiye ediyorlar. …..dediler yâre kıl rûşen …Âşığın çekinmesinin sebebi sevgilinin kendisine inanmayabileceği endişesidir ve bunu aşık; Desem ol bî-vefâ bilmen inanur mı inanmaz mı, dizeleriyle dile getirmektedir.Bu düşüncenin oluşmasında, eski toplumların kapalı oluşu, insanların karşı cinse duygularını günümüzdeki kadar açıkça söyleme imkânı bulamamaları, âşığın içe dönük bir karaktere sahip oluşu her şeyden önemlisi toplumun edep ve haya çizgisinde bir sosyal yaşama sahip olmaları da etkili olmuştur.

Altıncı beyit: Değildim ben sana mâil sen ettin aḳlımı zâil Mana ṭa'n eyleyen gâfil seni görgeç utanmaz mı

Ben sana meyletmiş değildim, aklımı sen yok ettin; beni kınayan gafil seni görünce utanmaz

mı?


208

Âşığın sevgiliye olan bağlılığı altıncı beytinde yakalamaktayız.Sevgili çok güzel olduğu için,

onu görür görmez âşık olan şair zamanla aklıyla değil hisleriyle hareket ediyor. Yani hareketlerini kontrol edemiyor. Bu sebeple çevresindekiler onu ayıplıyor ve herkesin diline düşüyor. Çevresindekiler, bir kadın-sevgili için bu kadar gözyaşı dökmesini, feryat etmesini doğru bulmuyorlar. Burada aşık bu sevdadan memnun olduğunu ve usanmadığını belirtiyor.Fuzûlî âşık olmayı ve aşk derdini çekmeyi, sevgiliye kavuşmaya tercih eder. Çünkü bu mecazi aşk onu olgunlaştıracak ve hakiki aşka yükselmesini sağlayacaktır. Oysa sevgiliye kavuşması onu bu ruh olgunluğuna kavuşmaktan mahrum edecektir. O sevgilinin aşkıyla ıstırap çekmekten, acıyla yoğrulmaktan ve acılarını terennüm etmekten memnundur. Bu düşüncesini bir başka beytinde şöyle dile getirir:

“Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib Kılma derman kim helakim, zehr-i dermânındadır.”

(Aşk derdiyle hoşnudum, ey doktor! Bana ilaç verme ki benim helâk olmam senin derman olsun diye vereceğin zehrindedir).

Yedinci beyit: Fuẑûlî rind-i şeydâdır hemîşe ḥalḳa rüsvâdır Ṣorun kim bu ne sevdâdır bu sevdâdan uṣanmaz mı

Fuzuli çılgın bir rinttir, daima halkın diline düşmüştür; sorun ki bu nasıl sevdadır?Bu sevdadan

usanmaz mı? Beytiyle aşk ve aşık tasvir edilmektedir.Bu beyte göre ne aşk usanılcak bir aşk ne de sevgili

kendisinden usanılcak bir sevgilidir.Çünkü aşık, aşkın daimi talepkarıdır. Onu mecazi aşktan ilahi aşka -Leyla’dan Mevla’ya- ulaştıracak yegane yol aşkın yolu, ruhunu doruklara erdirecek kendini kamil bir insan edecek menziller de ilahi aşkın menzilleridir.

A7.Fuzuli’nin Poetikası Doğrultusunda Gazelin Ana Fikri Bu gazelin ana fikrini; aşığın asıl sermayesi aşktır, şeklinde söyleyebiliriz.Bu anafikri; aşığım o

halde varım, aşk aşığın yegane beslenme kaynağıdır ve bu yoldan O’nu hiçbir engel alıkoyamaz, şeklinde genişletebiliriz.Konu bütünlüğü olduğu için bu gazel yek-ahenk gazeldir.Fakat her gazel için bunu söylemek mümkün olmamaktadır.Beyitleri arasında konu bütünlüğü olmayan gazellerde her beyit kendi dizeleri içinde, diğer beyitlerden farlı olarak anlam kazanır.

Fuzuli’nin bu gazelinde de diğer gazellerinin pek çoğunda olduğu gibi Leyla ile Mecnun

mazmumu yer almaktadır.Bu meyanda Fuzuli’nin şiirlerinde yer alan bu nazmunun bilinmesinin onun şiirlerindeki aşkı ve derinliğini anlayabilmek için önemlidir.Onun için bu gazelin şerhini yaparken Leyla-Mecnun mazmununu anlayabilmemizi sağlayacak beyitlere, Eski Türk Edebiyatı üstadımız İskender Pala’nın Leyla ile Mecnun [3], adlı eserinden hareketle göz gezdirmemiz faydalı olacaktır.Şöyle ki;Yer Necit çölleri, zaman Birinci Hicret yılları, soylu Beni Amir kabilesinin beyi, Mülevvahal Amiri’nin bir oğlu olur. Koydular çocuğun adını, Kays...

Şad oldu anınla ata ene Şükrana verildi çok hazane Mecnun doğduğu andan itibaren bulutlarla beraber ağlamıştı.Hiç kimse bilememişti neden

ağladığını Kaysın. Oysa O alalade bir çocuk değildi. O’nda kainatttaki en büyük aşklardan biri yüklüydü.O bir sevda çekirdeğiydi.O ilahi sevdanın yükünü omuzlamış ve ne kadar ağır olduğunu anlamış onun için ağlıyordu. Bu yükü ortak taşıyabileceği kalp yarısını arıyordu.Ve nihayet aynı gece Amiroğulları’nın bir başka beyi Mehdi Bin Sa’d ın çadırında aşkın öteki yarısı doğmuştu.Leyla.... Leyla geceye dairdi. Aşka dairdi.

Mektepte onunla oldu hemdem Bir nice melek- misal kız hem, İki badem bir çekirdeğe girdi. Gördü ki afeti zamane Misli dahi gelmemiş cihane, Kays onu görüp helak oldu, Ol baktı buna neşat buldu


209

Bu gördü ona mukayyet oldu, Beni amir güzelleri, Leyla’yı eğlendirmek için kırlara götürdü.

Yok kimse bu derd-i dilden agah Bu derd-i dil ile neyleyim ah, Kays olmadan eğlencenin zevki mi olur? Bülbül gül için kılınca nale Derdine deva olur mu lale, Leyla arkadaşlarıyla kırda eğlenedursun, diğer yanda Kays

sahraların yolunu tuttu...illa Leyla illa Leyla... Elverse gedaya padişahlık Sanman ki kılar dahi gedalık, Babası ciğer paresi Kays’ın eve dönmesi için çok

yalvarır. Ey kadr ile Kıble-i kabail Senden kamunun muradı hasıl, Kays için Leyla’yı son bir kez daha babasından

istediler. Suz ile çekip ciğerden avaz Arz ettihuday-ı Ka’be’ye raz, Kays’ı alıp Ka’be’ye götürürler.Ka’be’de elbette dualar

kabul görürdü... Yarab belay-ı aşk ile kıl aşina beni Bir dem belay-ı aşktan etme cüda beni, Gerçi çılgınlığı bitsin diye götürülmüştü

Ka’be’ye... ama Mecnun böyle dua ediyordu. Şir olmuş idi enis-i nahcir Nahcir emerdi şirden şir, Öyle bir aşk çılgını olmuştu ki, bundan sonra cümle vahşetin

adı dostluk olmuştu... Başında eylerdi mur hane Göz yaşı ile tapardı dane, Gönüller alışınca surette kıymet mi kalır?.. Boynu buruk ayağa bağlı Şehla gözü nemli canı dağlı, Kays bütün varını teklif etti avcıya Öyle sermestem ki idrak etmezem dünya nedir Ben kimem, saki olan kimdir, mey ü sahba nedir Leyla derdini mumlara yanadursun,

Kays gayrılarla uğraşadurur... Bir fahgüzerde ol nigare Uğraşdı ve kıldı bir nezare, İbni Selam bir görüşte vuruldu Leyla’ya Gül halveti oldu sahn-ı gülzar Dur oldu bisattan has-u har, İbni Selam’ın bahtı uyandı. Leyla’ya vasıl oldu... “Mecnun’a yatişti ol vefadar Asarı telaffuz etti izhar, Nevfel bir efsane savaşçıydı... Canan için ol diler can Öz canı için diler bu canan, Bir azim cenk oldu Vefa her kimseden kim istedim andan cefa gördüm Kim kim bi-vefa dünyada gördüm, bi-vefa gördüm, Savaşan Leyla’nın ordusu olunca

elbette Mecnuna onun zaferi için dua etmek düşerdi. Kimse kim özünden ola gafil Bir özgeye bilmeye ne kabil, Nevfel Kays’ın duası neticesinde yenilmişti... Leyli evine erişti nevbet Ol hastaya galip oldu hayret, Zincir-bent olarak Leylanın çadırına kadar gelmişti

Mecnun. Sanma ki ol oldur benem ben Bir can ile zindedir iki ten, Ey cihanda varı ben olan babam... Baştan ayağa nedir bu yanmak Dud-ı dile dem be dem boyanmak, Kays ömründe bir kez mutlu oldu: Leyla ile

çadırında halvet iken... Can verme gam-ı aşka ki aşk afet-i candır Aşk afet-i can olduğu meşhur-ı cihandır, Leyla kan aldırdı demincek... Yüz gonca dehenlü mah-pare Gül suyu seperdi reh-güzare, Düğün güzeldi ama İbn Selam çok geçmeden can

verdi... Her yan nigeran gezerdi ol mah Bir şahsi hazin göründü nagah, Leyla yollarda, Mecnun çöllerde Mecnun dedi:’’ ey dürr-i yegane Mecnun’u bilir misin mişane?’’ Leyla’nın devesi, çölde onu Mecnun’u buldurdu...


210

Evvel ne idi bu aşinalık Ahir neden eyledin cüdalık? Gel ya benim yanıma; al ya beni yanına!.. Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı Felekler yandı ahımdan, muradım şem’i yanmaz mı? Bir bütün idim ben Leyla ile... Her derd ki var, Leyli aldı Ma’lumdur sana ne kaldı? Gül dikensiz olur mu hiç? Leyla nasıl bulsun Mecnun’u...bir

kahır ki onulası değil... Gel gör ki gamında nice zarem Sensiz nice zar-u bi- kararem, Leyla Mecnun’dan ayrılır, ama ne’liklerle... Hurrem olurum ol olsa hurrem Gam yitse ana, bana yiter gam, Leyla dünyaya hoşçakal diyende,Leyla’nın düğün

alayı idi cenaze alayına dönecek... Kabrini kucakladı ol nigarın Can sutkası etti ol mezarın , Artık bana cism ü can gerekmez...Bir aşk için en büyük

an!.. Leyli!... dedi verdi canı şirin Ol aşık-ı bi karar u miskin, Bir otağa iki sultan... Bir bedende iki can idi, bir sandıkta iki

ten oldu... Ruhsarlarında zevkten nur Anlar gam-ı derd-i kıssadan dur, Bir rüya ki, şehidan-ı aşk cennette mutlu idiler...

Her aşkın kendine dair bir serüveni vardır.Leyla ve Mecnun aşkının da serüveni de budur.Bu

aşkın en belirgin özelliği Leyla’dan Mevla’ya (mecazi aşktan ilahi aşka )geçişin temsili olmasıdır.Öyle ki bunu ‘‘dost yolunda Mecnun yok Leyla yok’’ ifadesiyle hitam-ı misk eyleyebiliriz.

A8.Gazelin Edebi Sanatları Birinci beyitte; “Felekler yandı ahımdan..” derken ahının ateşiyle göklerin tutuştuğunu

söylüyor. Bu gerçekte mümkün olamayacağı için mübalağa sanatı, sevenin ahıyla göklerin tutuşması ifadesinde hüsn-i ta’lil sanatı vardır.Çünkü sevenin ahı ateşlidir, yanıktır.Aslında burada anlatılan şairin sabahlara kadar ah ettiği ve sabah vaktindeki tan terinin kızıllığıdır.Şair doğal bir olay olan tanyerinin kızarması durumunu güzel bir nedene başlamıştır.Şiirin tamamına yayılan sorular sorduğu için istifham, cevabını bildiği halde anlamı kuvvetlendirmek için, tecahül-i arif sanatı yer almaktadır.Yani şair sevgilinin acı çektirmekten usanmayacağını bildiği halde ‘‘cefadan yar usanmaz mı’’ ‘‘muradım şem’i yanmaz mı’’ ifadeleriyle bu sanatları şiirinde kullanmıştır.

İkinci beyitte; bimar (hasta), derd, derman, deva kelimeleri anlamca birbirine yakın

kelimelerdir. Dolayısıyla bu beyitte tenasüp sanatı vardır. Şair, “Niçün kılmaz mana derman..” ifadesiyle hem istifham sanatı yapmakta hem de cevabını bildiği bir konuyu bilmez göründüğü için tecahül-i arif; ayrıca bimar kelimesi hasta anlamı yanında “aşk derdine düşen” anlamında kullandığı için mecaz sanatı yapmış olmaktadır.Ayrıca bimar(hasta) sözcüğü benzetme yoluyla seven(aşık) yerine kullanılmak suretiyle istiare yapılmıştır.Seven hastaya benzetilmiş ama aşık kelimesi kullanılmamıştır.Deva-yı Dert tamlamasıyla (dert- derman) tezat sanatı, beyitteki m, n, r konsonantlarıyla aliterasyon yapılmıştır.

Üçüncü beyitte; pinhan tut- (gizlemek); ruşen kıl- (açıklamak) kelimeleri arasında tezat

sanatı vardır.İstifham ve tecahü-i arif sanatı gazelin bütün beyitlerinde yer almaktadır. Dördüncü beyitte; çeşm, giryan, efgan, dökmek kelimeleri ve çeşm, şeb, uyandırmak

kelimeleri arasında arasında tenasüp sanatı vardır.Çünkü bu sözcükler anlam bakımından birbirini çağrıştırmaktadır. “Kara bahtım uyanmaz mı?” sorusu ile istifham, cansız bir kavrama insana mahsus bir özelliği yüklediği için de teşhis sanatı vardır.Uyarır ve uyanmaz sözcükleri arasında da tezat sanatı yapılmıştır.

Beşinci beyitte; sevgilinin gül yanağı yüzünden gözünden kanlı yaş gelmesinin sebebini bir

başka güzel olaya gül mevsiminin gelmesine ve bu mevsimde suların akmasına bağlanarak hüsn-i talil sanatı yapılmıştır. Gül-i ruhsar tamlamasıyla teşbih, gül, su, ruhsar, fasl-ı gül (ilkbahar) kelimeleri arasında tenasüp; akar su ve akarsu kelimeleri arasında cinas sanatı yapılmıştır.


211

Altıncı beyitte; şair kendisini arkadaşlarının ayıplaması üzerine Yusuf ile Züleyha hikâyesindeki şu olayı hatırlatma yoluyla örnek gösteriyor: "Züleyha'nın Hz. Yusuf'a (a.s) âşık olması üzerine arkadaşları kendisini ayıplıyorlar ve bir erkek için bir vezir eşinin böyle durumlara düşmesini eleştiriyorlar. Bunun üzerine Züleyha da arkadaşlarını saraya davet ediyor, onlara meyve ikram ediyor. Kadınlar meyvelerini yerken sarayda çalışan Yusuf'u bir bahaneyle oraya çağırıyor. Kadınlar Yusuf'un güzelliği karşısında kendilerinden geçiyor ve farkında olmadan elmalarını kesecek yerde ellerini kesiyorlar. Bu olaydan sonra Züleyha'yı ayıplamakta haksız davrandıklarını anlıyorlar." Herkesçe bilinen bu olay hatırlatıldığı için telmih sanatı yapılıyor.

Yedinci beyitte; “rind-i şeyda” tamlaması ile asıl kastedilen Mecnun'dur. Bu sebeple istiare

yapılmıştır.Şeyda, rüsva, sevda sözcükleri arasında tenasüp, bu kelimelerin sıralanışı tedric sanatını oluşturmaktadır.Çünkü Fuzuli’nin halk tarafından Şeyda olarak adlandırılmasının nedeni O’nun rüsvalığı; bu rüsvalığın nedeni de aşışın usanmadığı sevdasıdır. Bu beytin içinde Leyla ve Mecnun mazmunu da vardır. Bu sebeple telmih sanatından da söz edebiliriz.Bütün beyitlerde anlamı kuvvetlendirmek için istifham sanatı yapılmıştır.

A9.Gazelin Dil ve Anlatım Özellikleri Divan Edebiyatı türlerinden gazel sevgi konusunun işlendiği en yaygın türdür.Genel olarak

aşk, ayrılık, ayrılık acısı gibi konular işlendiği için lirik bir üslupla yazılırlar.Fuzuli şiirinde seçmiş olduğu kelimelerle ve edebi san’atlarla lirizmi ve duyarlılığı had safhaya çıkarmıştır.Özellikle şiirde yer alan istifham sanatı(cefadan yar usanmaz mı, muradım şem’i yanmaz mı beni bimar sanmaz mı, inanır mı inanmaz mı, kara bahtım uyanmaz mı, akar sular bulanmaz mı, seni görgeç utanmaz mı, bu sevdadan usan maz mı) ile şiirin-gazelin dramatik unsurları kurulmuştur.Aynı duyguları paylaşan okuyucuyla şair özdeşleşmektedir. Farklı duyguları payşalan okurla da yabancılaşmaktadır.Ortaya çıkan bu okur-şair karşıtlığı, şairin vermek istediği iletiyi-mesajı kuvvetlendirmektedir.

Şair gazelde sevgiliyi; yar, canan, devay-ı derd eden(tabip), bi vefa,canum, gül-i ruhsar,

habibim, mail olunan, sevda; aşığı ise canından bezmiş, ahından felekler yanmış, muradının şem’i yanmayan, bimar, şeb’i hicranda canı yanan, kanlı göz yaşı döken, kara bahtlı, aklı zail olmuş, ta’n eylenen (ayıplanan), rind-i şeyda kelime veya tamlamalarla betimlemektedir.Seçilen sözcükler aşkı, aşığı ve maşuğu yüceltmektedir.Örneğin; sevgili tabip aşık bimardır fakat sevgilinin aşkından dolayı bimardır.Sevgili bi vefa, aşık şeb-i hicranda canı yanandır.Sevgili gül-i ruhsar; aşık kanlı göz yaşı dökendir. Sevgili, Habib aşık ise kara bahtlıdır.Sevgili kendine mail olunan aşık ise aklı zail olandır.Bu durumda aşığa yüklenen vasıflar kusur olarak algılanmamalıdır. Çünkü her şeyin nedeni uğruna sevdaya [4] düşülen sevgilidir.Sevgiliye atfedilen vasıfların güzelliği de aslında aşığın aşkının yüceliğindendir. Burada ‘‘güzelliğin on para etmez bu bendeki aşk olmasa’’ diyen aşığın tatlı serzenişini duyarız.Fuzuli kelime seçiminde gösterdiği hasssiyetle, ilk beytin 1. mısrasında ve son beytin 2. mısrasındaki ‘‘usanmaz mı’’ redifleriyle divan edebiyatındaki aşk, aşık, maşuk üçgeninin romantizmimi, realizmini dolayısıyla bütün dramatik olguları özetlemektedir.Şair bu dramatizmi divan şiiri tekniğine bağlı kalarak lirik, samimi, içten, duyarlı her şeyden önemlisi özgün bir dil kullanarak aktarmaktadır.

A10. Gazelin Dilbilgisi Özellikleri Fuzuli 16.yüzyılın Azeri sahası şairlerindendir.Azeri Lehçesi’ni kullanır.Bundan dolayı

şiirlerinde Azeri Lehçesi’nin dil hususiyetleri görülmektedir.Şiirde geçen 1. tekil şahısların ilk sesleri m’dir ki, meni> beni gibi.Günümüz Türkiye Türkçesi’nde ‘‘döker’’ diye telaffuz ettiğimiz sözcük, Azeri Lehçesi’nde töker biçimindedir.(7. mısra’) ‘‘görgeç’’ sözcüğündeki –geç eki Türkiye Türkçesinde -ınca zarf-fiil ekinin karşılığıdır.Azeri Lehçesi’nde yer alan bu ek Türkiye Türkçesi’nde kullanılmamaktadır.

B)GAZELİN ŞEKİL ANALİZİ B1.Gazelin Kafiye ve Redifleri Bu şiir musammat gazeldir. Musammat gazellerin ortasında iç kafiye bulunur ve gazel

ortadan ikiye bölünüp dörtlük haline getirildiği zaman kafiye şeması; abcb, dddb, eeeb, fffb, gggb, hhhb, ıııb şekline dönüşür. Bu musammat gazelin dörtlükler halinde sıralanışı şu şekilde olur.


212

Beni cândan usandırdı / a cefâdan yâr usanmaz mı b Felekler yandı âhımdan / c murâdım şem'iyanmaz mı b Kamu bîmârına cânân / d

devâ-yi derd ider ihsân d Niçin kılmaz manadermân / d

meni bîmâr[ı] sanmaz mı b

Gamım pinhân dutardum ben / e dediler yâre kıl rûşen e Desem ol bîvefâ bilmen / e inanur mı inanmaz mı b Şeb-i hicrân yanar cânım / f döker kan çeşm-i giryânım f Uyayır halkıefgânım / f karabahtım uyanmaz mı b

Gül-i ruhsârına karşu/ g gözümden kanlu akar su g Habîbüm fasl-ı güldür bu / g akarsular bulanmaz mı b

Değildim ben sana mail/ h sen ettin aklımı zâil h Mana ta'n eyleyen gâfil / h seni görgeç utanmazmı h

Fuzûlî rind-i şeydâdır/ ı hemîşe halka rüsvâdır ı Sorun kim bu ne sevdâdır/ ı bu sevdâdan usanmaz mı b Gazelin;

______________ usanmaz mı, ______________ yanmaz mı, ______________ sanmaz mı, _______________uyanmaz mı, _______________bulanmaz mı, _______________inanmaz mı, _______________utanmaz mı, _______________usanmaz mı kelimelerinde -an heceleri tam kafiye, -maz mı ekleri ise aynı görevde olduğu için rediftir. __________Canan, __________ihsan, __________derman kelimelerindeki -an sesi zengin kafiye;(bir uzun sesli ve bir sessiz harften oluşan kafiye zengin sayılır); _________men, _________ ruşen, _________bilmen kelimelerindeki -en sesi tam kafiye; _________canım, _________giryanım, _________efganım kelimelerindeki -an zengin kafiye, -ım'lar redif; _________karşu, __________su, __________bu, kelimelerindeki -u sesi yarım kafiye; __________mail,


213

_________zail, _________gafil kelimelerindeki -il sesi tam kafiyedir. _________Şeydadır, _________rüsvadır, _________sevdadır kelimelerindeki -a tam kafiye (uzun olduğu için), -dur(-dır) hecesi rediftir. Divan şiirinde genellikle tam ve zengin kafiye kullanılır. Bu şiirin son derece ahenkli melodik

ve ritmik olmasında iç kafiyenin de etkisi vardır. B2.Gazelin Kafiye Şeması 1. beyit; _________a

_________a, 2.beyit; _________b

_________a, 3.beyit; _________c

_________a, 4.beyit; _________d

_________a, 5.beyit; _________e

_________a, 6.beyit; _________f

_________a, 7.beyit; _________g

_________a şeklindedir.

Yani birinci beyit kendi arasında, diğer beyitlerin ikinci dizesi birinci beyitle kafiyelidir.Nazım birimi beyittir. Birinci beyitmatla beytidir. Bu beyit şiirin doğduğu beyittir. Şairin, şiirin kafiyesine ve ölçüsüne karar verdiği beyittir. Diğer beyitler buna bağlı olarak yazıldığı için matla beyti önemlidir.Konu bütünlüğü olduğu için yek-ahenk gazeldir.Bütün beyitlerinde söyleyiş güzelliği olduğu için yek-âvâz olduğu da söylenebilir.

Şiirin hüsn-i talil yapılan;

“Şeb-i hicrân yanar cânım döker kan çeşm-i giryânım Uyarır halkı efgânım kara bahtım uyanmaz mı” beyti beytü'l-gazel olarak kabul

edilebilir. (Taç beyit veya Şah beyit de denir.) Şair son beyitte mahlasını söylemiştir ve artık şiirini bitirmiştir. Bunun için bu beyte makta

beyti denir.Bu beyte mahlashane denildiği de olur.Şairin mahlasını dile getirmesine divan edebiyatında tahallüs etme denir.

B3.Gazelin Vezni Bu gazel; aruzun; mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün / mefâîlün . - - - / . - - - / . - - - / . - - - kalıbıyla yazılmıştır. Bu aruz kalıbını gazelimize uygulayacak olursak; Beni cândan/ usandırdı / cefâdan yâr/ usanmaz mı . - - - / . - - - / . - - - / . - - - Me fâ î lün / me fâ î lün /me fâ î lün / me fâ î lün Felekler yan/ dı âhımdan/ murâdım şem/ 'i yanmaz mı . - - - / . - - - / . - - - / . - - - Me fâ î lün/ me fâ î lün /me fâ î lün / me fâ î lün şeklinde olur.


214

Bu uygulamada birinci dizede beni ve usandırdı kelimelerinde imale yapılmıştır.(İmale:Aruzda Türkçe kelimelerin kalıba uydurulması maksadıyla uzun okunması demektir.)

KAYNAKLAR

1. Gölpınarlı, Abdülbaki,Fuzuli Divanı,İnkılap Kitabevi Yayınları,2005,s:141. 2. Devellioğlu, O. F., Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara,

1993.,Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara,1989. 3. Pala, İskender, Leyla ile Mecnun, ISBN:9758950386; 2011. 4. Sevda:(a.s.c.:sud)1.çok kara, çok siyah.(esvedin müennesi).2.i.eskilerin insane mizacında

kabul ettikleri dört hılttan biri. Devellioğlu, O. F., Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993, s:945.(Sevda’)(a.s.) çok kara, simsiyah. İsim olarak kullanıldığı zaman ahlat-ı erbaadan olan sevda sözkonusu edilir.İnsan mizacına etki eden 4 sıvıdan biridir. Bedende dengeli bulunan bu sıvılardan sevdanın artması yahut eksilmesi halinde sevdavi hastalıklar denilen sinir ve akıl hastalıkları doğar. Sevda kalpte bulunana siyah bir sıvının aslıdır ki buna da süveyda denilir.’’ Kara sevda’’ deyimi de bu sıvının siyah olmasından dolayıdır. Zaten sevda kelimesinin kendisinde de karanlık anlamı vardır. Divan şiirinde göz ve saç rengi sevda ile ifade edilir.Sevdalanmak, aşka tutulup bedendeki sevda sıvısının artmasıdır. Şairler sevda kelimesini hem renk, hem de aşka düşme anlamında kullanırlar. Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara,1990,s:437.

alatoo academic studiesМААНИСИ Адилова Г. 45 dİlbİlİmİn Özellİklerİ ve...

Documents