agung, j. pt. (1984) .lordly shades. wayang purwa ... · pdf filerupa dan makna simbolik...

286

Click here to load reader

Upload: dangtu

Post on 24-Feb-2018

894 views

Category:

Documents


412 download

TRANSCRIPT

Page 1: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

233

DAFTAR PUSTAKA

Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa Indonesia. Published through

the Generosity of Bapak Probosutedjo, 48-49

Aminuddin. (1999). Paradigma Konstruktivitas Dalam Penelitian Tradisi Lisan

Sunan Giri di Gresik Jawa Timur. Jurnal Warta ATL. Pengetahuan dan

Komunikasi Peneliti dan Pemerhati Tradisi Lisan. Edisi V/Juni/1999, 5 -

17

Anderson, B R.O’G. (2003). Mitologi dan Toleransi Orang Jawa.

Terj. Revianto B. Santoso dan Luthfi Wulandari. Jakarta: Bentang

Budaya, 12 – 71

Bakker S J, J.W.M. (1984). Filsafat Kebudayaan. Sebuah Pengantar. Pustaka

Filsafat. Jakarta: BPK Gunung Mulia.

Bastomi, S. (1993). Nilai-nilai Seni Pewayangan. Semarang: Dahara Prize

Becker, A.L. (1979). Text-Building, Epistemologi, and Aesthetics in Javanese

Shadows Theater. Dalam A.L. Becker and Aram A. Yengoyan (Ed.), The

Imagination and Reality: Essays on Southeast Asian Coherence System.

Norwood, New Jersey: Ablex Publication, 85-125; 218-223

Burder, J. (1975). 16 MM, Film Cutting (Media Manuals). New York. Focal

Press Limited, 23-25

Coomaraswamy, AK. (1965). History Of Indian and Indonesian Art. Dover

Publication, Inc. New York.

Page 2: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

234

Dutt, R C (1976). The Ramayana & The Mahabarata (Condensed English into

verse). Dent: London Everyman’s Library. Dutton: New York, 37-39

Dwyer, F M. (1978). Strategies for Improving Visual Learning. AHandbook

for the effective Selection. Design, and Use of Visualized Materials. Learning

Services-Pennsylvania, 11-12

Endraswara, S. (2003). Metodologi Penelitian Kebudayaan. Gajah Mada

University Press.

Englander, A. A dan Petzold, P. (1976).Filming For Televivision. Preface

by Kenneth Clark. Communication Arts Books Hastings House,

Publishers New York 10016, 107-123

Guba, EG dan Lincoln, YS. (1994). Competing Paradigms in Qualitatif Research.

Dalam, Denzin K. N dan. Lincoln YS (Ed). Handbook Of Qualitatif

Research. Thousand Oak: Sage Publication, 105-117

Gudykunst, W B. dan Kim, YY. (1984). Communicating With Stranger an

Approach to Intercultural Communication. Addison – Wesley Publishing

Company, 79-80

Harjowirogo R. (1949). Serat Pedhalangan Ringgit Purwa I – II. (tanpa nama

penerbit) Jakarta, 95-120

Hartono, A.G. (1999). Rupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di

Jawa. Tesis Magister. Tidak diterbitkan. Bidang Khusus Seni Murni.

Program Magister Seni Rupa dan Disain. Institut Teknologi Bandung, 81-

87

Page 3: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

235

Hadiprayitno, K (2004). Teori Estetika untuk Seni Pedhalangan. Lembaga

Penelitian, ISI Yogyakarta, 77; 79-80

Haditjaroko, S. (1961). Ramayana, Our National Reader. Jakarta: Penerbit

Djambatan.

Herbert, Z (1969) Television Production Handbook. Wadsworth Publishing

Company Inc. Belmont. California, 452-455

Ismoerdijahwati. (2002). Paradigma Kostruktivisme Dalam Strategi Penelitian Seni

Hias Damarkurung dan Lukisan Kaca Jawa Timur. Jurnal Wacana Seni

Rupa. Seni Rupa & Desain, Vol. 2/5, September. P3M-STISI Bandung, 4-

12

I’Unesco. (2004). Catalogue, L ’Evolution Du Wayang Indonesien En Temps Que.

The Development of Wayang Indonesia as a Humanistic Cultural

Heritage. 19 – 30 Avril/ April, 2004. Exposition de figurines Wayang

Indonesia. Paris – Angers – Niort Rouen – Strasbourg – Bruxelles.

Autriche – Hungary.

I’Unesco (2004). Representation de Wayang Indonesia. Wayang Indonesia

Performance. Live performance by Ki Mantheb Soedharsono & Ki Eka

C. Supriadi. Livret Program Book. 14 – 30 Avril/ April 2004. I’UNESCO

– Paris – Angers – Niort Rouen – Strasbourg – Bruxelles. Autriche –

Hungary.

Kasidi. (1995). Lakon Wayang Kulit Purwa Palasara Rabi. Suntingan Teks dan

Analisis Struktural. Tesis magister. Tidak Diterbitkan. Program Studi

Sastra Indonesia dan Jawa. Jurusan Ilmu-Ilmu Humaniora, Fakultas

Pascasarjana Universitas Gajah Mada, bab. 1 Pendahuluan: 2; 9; 27; 232.

Page 4: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

236

Long, Roger. (1979). Javanese Shadow Theater. Movement and Characterization

in Ngayogyakarta Wayang Kulit. Umi Research Press, Ann Arbor,

Michigan, 21- 102; Lampiran; 55; 62

Love, T. (2000) Theoritical perspective, design research and the PhD thesis. Dalam,

Durling, D dan Friedman K. (Ed.). (2000). Foundation for The Future.

Doctoral Education Design. Proceedings of the Conference. La Clusaz

France, 237-245

Madsen, P R. (1973).The Impact of Film. How Ideas Are Communicated

Through Cinema and Television. Macmillan Publishing Co., Inc.

McCloud, S. (2001).Understanding Comic. Memahami Komik. Kepustakaan

Populer Gramedia, Jakarta, 53-56.

McLuhan, E dan Zingrone, F. (1995).Essential McLuhan. Basic Books. A

Member of the Perseus Books Group.

McLuhan, M. (1964).Understanding Media. New American Library.

Miles, M B dan Huberman, AM. (1992). Analisis Data Kualitatif. Buku Sumber

Tentang Metode-metode Baru. Terj. Rohidi, TR. Penerbit Universitas

Indonesia.

Monaco, J. (1977). How To Read A Film. The Art, Technology, Language,

History and Theory of Film and Media. New York, Oxford University

Press.

Moerdowo. (1963). Reflections Indonesian Arts And Culture. 2nd.ed.

Sourabaja: Permata, 181-182

Page 5: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

237

(1982). Wayang, its Significance in Indonesia Society.

Jakarta: Balai Pustaka.

Mudjanattistomo, Tjiptowardoyo, Radyomardowo, dan Hadisumarto, B. (1977).

Pedhalangan Ngayogyakarta, Jilid 1. Gegaran Pamulangan Habirandha.

Yayasan Habirandha, Ngayogyakarta, 19; 27: 164-165; 162-167

Mulyana, D (2002). Metodologi Penelitian Kualitatif. Paradigma Baru Ilmu

Komunikasi dan Ilmu Sosial Lainnya. Bandung: Rosdakarya.

Mulyono, Sri (1978). Wayang, Asal-usul, Filsafat dan Masa Depannya. Seri Pustaka

Wayang 1. Jakarta: Gunung Agung, 9-10

Murtiyoso, BDS. (1981). Garap Pakeliran Pada Umumnya. Surakarta : ASKI, 6; 13;

49-50

Murtiyoso, Waridi, Suyanto, Kuwato, dan Putranto, HT. (2004).

Pertumbuhan dan Perkembangan Seni Pertunjukan Wayang. Kundharru

Sadhono (Ed). Surakarta: Surya Etnika, 18-20; 42-43; 57; 60-61; 64; 65;

66- 67; 68-69; 128; 145; 199.

Nojowirongko, M. Ng. (1960). Serat Tuntunan Padhalangan. Jilid 2. Jogjakarta:

Djawatan Kebudayaan. Departemen P.P. dan K., 202-203

Nishimoto, Y (1986). Video Software in Educational Application Theory and

Practice. Japanese Council for Overseas Educational Media Development,

Tokyo, 130-131

Purwadi, K (2001). Serat Pakeliran Jangkep Lampahan Parta Krama. Sukoharjo:

CV Cendrawasih, 4 -135.

Page 6: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

238

Purwadi. (1999). Lakon Sena Sinarya (Nilai Satra Adiluhung Pakem Wayang

Purwa). Yayasan Aksara Indonesia.

(2005).Sejarah Peradapan Jawa Kuno. Yogyakarta: Media Wacana.

Prakoso, G (2004). Film Animasi Indonesia Pada Era Reformasi. Tesis magister.

Tidak Diterbitkan. Universitas Gajah Mada, Yogyakarta, 75-76

Probohardjono, S. (1953). Serat Tuntunan Padhalangan I – II. (Tanpa nama penerbit)

Jogyakarta.

Piliang, YA. (2005). Pluralitas Bahasa Rupa: Membaca Pikiran Primadi Tabrani.

Makalah Acara Diskusi Buku Primadi Tabrani Bahasa Rupa. Di Galeri

Soemardja – ITB, 4-5.

(2005). Bahasa Rupa dan Budaya Visual: Sumbangan Pemikiran Dr. Primadi

Tabrani. Makalah Acara Purna Bakti Professor Doktor Primadi Tabrani

Kreatifitas dan Bahasa Rupa. Galeri IPTEKS Campus Center ITB. 14

Desember 2005, 3

Rahayu, IK (2001). Seni Hias Damarkurung dan Lukisan kaca Jawa Timur. Suatu

Kajian Seni Rupa Tradisional. Tesis Magister. Tidak Diterbitkan. Program

Magister Seni Murni, Program Pascasarjana Seni Rupa dan Desain.

Institut Teknologi Bandung, 119; 126-130

Page 7: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

239

Reiniger, L. (1970). Shadow Theatres and Shadows Films. B.T. Batsford

Ltd. London. Watson – Guptill Publications New York, 11 – 20

Reisz, K. dan Millar, G. (1975). The Technique of Film Editing. Focal

Press London – New York.

Rustama, TK. (2004). Inovasi Dalam Pertunjukan Wayang Golek Sunda. Disertasi. Tidak

diterbitkan. Universitas Gajah Mada, Yogyakarta.

Sagio dan Samsugi. (1988). Wayang Kulit Gagrak Yogyakarta. Morfologi, Tatahan,

Sunggingan, dan Teknik Pembuatannya. Jakarta: CV Haji Masagung.

Sajid, R.M. (1958). Bauwarna Wayang.Jogjakarta: Pertjetakan Republik Indonesia,

12-17.

Saputra, YH. (2004). Kaji Banding Bahasa Rupa Anak Usia Prasekolah (2-6 tahun) di

Empat Kota (Jakarta, Bandung, Yogyakarta, Surabaya) Thesis magister.

Tidak diterbitkan. Program Seni Murni, Institut Teknologi Bandung,

68-69

Satoto, S. (1985). Wayang Kulit Purwa Makna Dan StrukturDramatiknya Proyek

Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Nusantara (Javanologi) Direktorat

Jenderal Kebudayaan Depattemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Sujamto. (1992). Refleksi Budaya Jawa. Makalah sarasehan Wayang dalam Rangka

Gelar Seni Pewayangan Di Keraton Surakarta 9 Agustus 1992. Surakarta.

Sedyawati, E. (2005). Budaya Rupa dan Sastra Visual. Makalah, Acara Purna Bakti

Professor Doktor Primadi Tabrani Kreativitas dan Bahasa Rupa Galeri

IPTEKS Campus Center ITB, 2-4

Page 8: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

240

Senawangi. (1999).Ensiklopedi Indonesia. Jakarta.

Setiawan, P. (2005). Kajian Bentuk Dalam Seni Rupa Prasejarah. Makalah Acara

Purna Bakti Professor Doktor Primadi Tabrani Kreatifitas Dan Bahasa

Rupa. Galeri IPTEKS Campus Center ITB, 7-9

Soewirjo, BA. (1977). Kepustakaan Wayang Purwa. Yayasan Pustaka Nusatama

dengan Senawangi (Sekretariat Nasional Pewayangan Indonesia).

Stanley, S. (1952). How Things .Developed The Cinema. Information Book. The

Educational Supply Association LTD, London, 181-188

Subroto, DS. (1994).Produksi Acara Televisi. Duta Wacana University Press, 6-8

Sudiana, IK. (2004). Pakeliran Gaya Baku I (Wayang Kulit Parwa Pokok I).

Penulisan Modul ini untuk Menunjang Proses Belajar Mengajar pada

Program Studi Seni Pedalangan Institut Seni Indonesia (ISI) Denpasar.

“Untuk Keperluan Sendiri”. Biaya Program Semi- QUE V. Tidak

Diterbitkan. Program Studi Seni Pedalangan. Departemen Pendidikan

Nasional Institut Seni Indonesia Denpasar.

Sutisno, PCS. (1993). Pedoman Praktis Penulisan Skenario Televisi dan Video.

Jakarta : Rasindo, 79-80

Suwandono, Dhanisworo, dan Mujiyono. (1991). Ensiklopedi Wayang Purwa.

Balai Pustaka

Shilds, E. (1981). Tradition. The University of Chicago Press.

Smithies, M. (1990). Yogyakarta, Cultural Heart of Indonesia. Singapore,

Oxford University Press. Oxford New York.

Page 9: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

241

Spradley, J P. (1997). Metode Etnografi. Pengantar: Amri Marzali. Terj.

Elizabeth, MZ. Tiara Wacana Yogya.

Tabrani, P. (1991). Meninjau Bahasa Rupa Wayang Beber Jaka Kembang

Kuning Dari Telaah Cara Wimba dan Tata Ungkapan Bahasa Rupa Media

Ruparungu Dwimatra Statis Modern, Dalam Hubungannya dengan Bahasa

Rupa Gambar Prasejarah, Primitif, Anak dan Relief Cerita Lalitavistara

Borobudur. Sebuah Disertasi sebagai salah satu syarat memperoleh gelar

Doktor. Tidak diterbitkan. Institut Teknologi Bandung,

viii - ix; 1154 – 1322; 1288 – 1289.

(1995). Belajar dari Sejarah Dan Lingkungan. Sebuah renungan

mengenai wawasan kebangsaan dan dampak globalisasi. Bandung:

Penerbit ITB.

(1998). Messages from Ancient Walls. Bandung: Penerbit ITB.

(1998). Javanese Wayang Painting. Visual Art. Indonesian Heritage.

Archipelago Press.

(2005). Bahasa Rupa. Bandung: Kelir, 9; 13; 21; 55; 80-82; 91; 92; 102;

103; 127; 145-148; 155-157; 173; 175-176

Thompson, R. (1998). Grammar of Shot. Focal Press.

Ucko,.P, J. (1977). Form In Indigenous Art. Schematisation in the art of Aboriginal

Australia and prehistoric Europe. Prehistory and material culture series

no 13. Austarlian Institut of Aboriginal Studies Canberra. Gerald

Duckworth and Company Ltd, London. Humanities Press Inc., New

Jersey, USA, 154-160

Page 10: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

242

Van Groenendael, V M.C. (1987). Dalang Dibalik Wayang. Jakarta: Pustaka Utama

Grafity, 23 – 29; 109 – 129; 280 -285; 287-289;

Vikers, A. (1998). Ephemiral Art. Jurnal Visual Art. Indonesian Heritage.

Archipelago Press

Wahyono, P. (2001). Pakem Wayang. Dalam, Sedyawati, Wiryamartana, Damono, dan

Adiwimarta, SS. (Ed). Sastra Jawa. Suatu Tinjauan Umum. Pusat Bahasa.

Jakarta: Balai Pustaka, 382 - 384

Wibisono, S. (2001). Wayang Purwa. Dalam, Sedyawati, Wiryamartana, Damono, dan

Adiwimarta, SS. (Ed) Sastra Jawa. Suatu Tinjauan Umum. Pusat Bahasa.

Jakarta: Balai Pustaka, 328-340; 383

Williams, WL. (1995). Mozaik Kehidupan Orang Jawa, Wanita dan Pria dalam

Masyarakat Indonesia Modern. Pendahuluan: Peacock, J. Penerj.

Ramelan. Jakarta: PT. Pustaka Binaman Pressindo, 131 - 135

Wright, A. (1998). Bandung: Painting Abstract Form. Jurnal Visual Art. Indonesian

Heritage. Archipelago Press.

Wiryamartana P. (1990). Arjunawiwaha: Transformasi Teks Jawa

Kuna Lewat Tanggapan dan Penciptaan di Lingkungan Sastra Jawa.

Yogyakarta: Duta Wacana University Press, 349-350;

Yayasan Sosial Kekayon (1992). Musium Wayang Kekayon Yogyakarta. Buku Panduan.

Yogyakarta

Yumarta, Y (2004). Bahasa Rupa Sabetan Dalam Pergelaran Wayang Golek Purwa

Page 11: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

243

Sunda Cerita Kumbakarna Gugur Oleh Dalang Asep Sunarya. Tesis

magister. Tidak Diterbitkan. Institut Teknologi Bandung, 118; 120;

Zoetmulder, P.J. (1985). Kalangwan, Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Terj.

Dick Hartoko. Seri ILDEP dibawah redaksi W.A.L.Stokhof. Penerbit

Djambatan, Jakarta, 29; 59; 80-83; 80-85; 262-263; 480-482

Rujukan Lain

Laporan Penelitian.(1982). Meninjau Tata Ungkapan Bahasa Rupa Dari Wayang Beber,

Sebuah Media Rupa Rungu Tradisional Yang Telah Langka, Dari Telaah Tata

Ungkapan Bahasa Rupa Media Rupa Rungu Modern. Tim Peneliti: Primadi

Tabrani, Djoni Djuhari, Hariadi Suadi, Bachtiar Sofwendi, Komar Hanafie, Lonny

Cristiana. Laporan Penelitian no. 5729182. Biaya oleh DIP – ITB Tahun

1981/1982. Institut Teknologi Bandung.

Laporan Penelitian. (1986). Meninjau ‘Bahasa Rupa’ (Visual Language) Dari Relief

Cerita Pada Candi Borobudur, Prambanan dan Panataran dari Telaah ‘Bahasa

Rupa’ Media Rupa-Rungu Modern. Tim peneliti: Primadi Tabrani, Komar Hanafi,

Bachtiar Sofwendi, Yardini Yumarta. Laporan Penelitian no. 7939185. Biaya oleh

DIP – ITB. Tahun 1984-1985. Institut Teknologi Bandung, 137 - 140

Laporan Penelitian (1997-1998). Penayangan Pergelaran Wayang Kulit Di Televisi. Tim

Peneliti: Wiyoso Yudhoseputro, Sulebar Soekarman, Primadi Tabrani, Djoni

Djuhari, Yardini Yumarta. Proyek Penelitian Yayasan Senawangi, 27; 38

Rawlings, Keith. Nopember (1999). Chapter Two: Scenic Shades. Dalam Observations

Page 12: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

244

on the Historical Development of Puppetry.Update:April2003.

http:www.sagecraft.com/puppetry/definitions/historical/chapter2.html. Download:

26 januari 2006. 15.04:33 GMT.

.

1. Yardini Yumarta (2004). Bahasa Rupa Sabetan Dalam Pergelaran Wayang Golek

Purwa Sunda Cerita Kumbakarna Gugur Oleh Dalang Asep Sunarya. Tesis. Tidak

Diterbitkan. Institut Teknologi Bandung, 118; 120;

Page 13: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

245

2. Zoetmulder, P.J. (1985). Kalangwan, Sastra Jawa Kuno Selayang Pandang. Terj.

Dick Hartoko. Seri ILDEP dibawah redaksi W.A.L.Stokhof. Penerbit Djambatan,

Jakarta, 29; 59; 80-83; 80-85; 262-263; 480-482

Page 14: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

243

DAFTAR ISTILAH

Ada-ada : jenis sulukan yang dilagukan oleh dalang

Alus : Halus, lembut, gemulai, anggun.

Angapurancang : menekuk lengan-lengan wayang ke arah berlawanan

dengan posisi tangan bersilang di pinggang.

Angle : posisi kamera

Anjujur : posisi kedua lengan menggantung lurus di sisi tubuh

wayang.

Antawacana : dialog antar tokoh wayang

Antup : ujung bawah batang pengendali tubuh; berbentuk

runcing agar mudah ditancapkan ke batang pohon

pisang.

Asmaradana : salah satu tembang macapat

Bablas (kabur, kentas) : terbang bebas ke udara setelah mendapat serangan,

tendangan, lemparan, atau dihempaskan keluar dari

batas layar.

Balungan lakon : kerangka cerita

Barisan : prajurit yang berbaris

Belahan : ruang antara dua bagian gapit yang terpisah untuk

memasukkan lembaran kulit wayang.

Bentulan : semacam pisau kecil; istilah ini digunakan untuk

menggambarkan hidung melengkung tokoh-tokoh

gagah.

Bersih desa : secara harafiah, “membersihkan desa”; pertunjukan

wayang dalam rangkaian upacara bersih desa dilakukan

untuk melindungi desa ketika memasuki masa tanam,

panen, dan masa-masa baik yang lain.

Binten : pertarungan menggunakan kaki dengan tendangan

mengarah ke lutut lawan.

Blencong : lampu tradisional berbahan bakar minyak kelapa yang

digunakan untuk menyinari layar pertunjukan wayang.

Blocking : penataan komposisi dari scene, biasanya dilakukan

Page 15: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

244

dalam bentuk latihan umum gerakan (movement)

pemain, begitu juga set up kamera, cahaya, dan

peralatan teknis lainnya.

Bruton (brutu) : secara harafiah, “ekor ayam”; bentuk hidung tokoh

Bagong, salah seorang dari para punakawan.

Budhalan : penggambaran dalam berangkatnya prajurit ke suatu

tempat.

Buka celuk : permulaan gendhing yang didahului dengan vokal.

Cakra : salah satu senjata milik bathara Wisnu.

Caking... : cara menyajikan garapan

Cangklet-cengkah : pertarungan sengit dengan posisi tangan masing-

masing tokoh saling bertemu, silih dorong dan tarik dari

ujung layar ke ujung layar yang lain.

Capeng : serangkaian gerak tubuh menggambarkan

pengencangan gelang lengan dan mengetatkan kain

pakaian yang dikenakan si tokoh.

Carita : menceritakan peristiwa yang sudah terjadi maupun

belum, namun tidak disertai tokoh wayang dalam kelir.

Cepengan : cara memegang wayang

Cempurit : istilah umum untuk menyebut batang kendali sebuah

boneka wayang.

Close up : (cu) salah satu ukuran dasar pengambilan gambar pada

kamera posisi dari kepala sampai batas bahu.

Curiga : keris

Danawa : gergasi/bangsa raksasa; biasanya bertubuh kekar,

gemuk, dan bertingkah kasar.

Debog : batang pohon pisang yang dibaringkan di dasar layar.

Boneka didirikan dengan cara menancapkan batang

tubuh ke batang pohon pisang yang lunak tersebut.

Debog (atas) : batang pohon pisang yang terletak di atas debog

bawah (palemahan atas).

Debog (bawah) : batang pohon pisang yang terletak di bawah debog

atas (palemahan bawah)

Page 16: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

245

Dhagelan : harafiah, “badutan”; sebuah kategori tokoh-tokoh

komikal yang melayani penguasa sebagai punakawan.

Dhalang : pemain boneka yang menggerakkan boneka-boneka

wayang; memberikan narasi, dialog, dan nyanyian;

mengatur permainan gamelan; juga memberikan efek

suara selama pertunjukan berlangsung.

Dhawah : jatuh ke tanah.

Dhawah kantep : jatuh, mendarat menggunakan satu sisi pinggul.

Dhawah klumah : jatuh terlentang.

Dhawah klongsep : jatuh tengkurap, wajah lebih dulu mencapai tanah

sebelum tubuh.

Dhawah krungkep : jatuh tengkurap, tubuh dan wajah bersamaan mencapai

tanah.

Dhawah mengker noleh : frasa yang digunakan ketika seorang tokoh mendarat

menapak tanah setelah terlempar keluar layar dan

kembali ke pertempuran.

Dhawah ngglundung : jatuh, berguling-guling di tanah.

Dhawah njempalik : berputar atau berjungkir balik di udara ketika jatuh.

Dhodhogan : platukan diketukkan pada sisi kotak wayang bagian

dalam sebelah kiri dhalang.

Dissolve : penyambungan secara tumpang tindih dari akhir

sebuah shot dengan awal dari shot berikutnya sehingga

gambar menjadi makin lama maikn menghilang atau

gambar yang semula tidak ada, lalu muncul makin lama

makin jelas . Atau merupakan efek optikal, dimana

akhir sebuah shot bersamaan waktunya dengan awal

dari shot berikutnya, hingga terjadi transmisi gambar

diantara dua teknik tersebut.

Fade in (FI) : awal sebuah shot (pengambilan gambar) yang

beranjak dari kegelapan (dark ness) dan berangsur-

angsur menjadi terang, hingga cemerlang sepenuhnya.

Page 17: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

246

Fade out (FO) : kebalikan dari fade in. Karena berkembangnya teknik

warna untuk film, sebagian sutradara membuat fade dari

atau menuju warna tertentu, jadi tidak selalu hitam

pekat.

Fixed camera : sebuah set up pelaksanaan perekaman, pada saat

kamera berada tetap pada tempatnya, tanpa ada gerak

apapun sepanjang shot tersebut. Kebalikan dari “mobile

camera” atau moving camera dalam peristilahan

perfilman Indonesia.

Endha : menghindari serangan tanpa keluar dari layar.

Gabahan : secara harafiah, “bulir padi”; bentuk mata melancip

yang menjadi ciri khas boneka wayang.

Gagah : berotot; bentuk tubuh sedang atau besar dengan

tampilan sudut-sudut kurva yang membulat

memperlihatkan kekuatan besar.

Gagang : setengah bagian bawah tuding yang diberi pemberat.

Gamelan : seperangkat mangkuk, lempeng, dan gong perunggu

yang digunakan sebagai musik pengiring dalam

pertunjukan wayang.

Gapit : batang kendali tubuh/utama boneka wayang.

Gara-gara : “dunia kacau balau”; bagian lakon yang menampilkan

kekacauan alam; badai, gempa bumi, banjir, dan letusan

gunung berapi, seringkali diiringi adegan jenaka para

punakawan.

Garan : batang kendali dilengkapi celah kecil di bagian ujung

atas; digunakan untuk menyelipkan anak panah, gada,

gulungan lontar, dan benda-benda kecil lainnya.

Garap : cara mengemas sebuah sajian

Gawangan : empat balok kayu yang dipasang persegi

Gegel : pengikat kulit atau potongan tulang kecil yang

menghubungkan persendian lengan boneka.

Gender : sebuah instrumen musik penting berupa lempeng

perunggu yang dibunyikan menggunakan pemukul dari

kayu.

Page 18: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

247

Genuk : tonjolan pada gapit di dekat kaki boneka. Genuk

membantu dhalang ketika menancapkan dan mencabut

boneka dari batang pohon pisang.

Gendhing : komposisi lagu gamelan

Gesang : bunyi gendhing dari pelan menjadi keras.

Greget : semangat (giat)

Gila mlajar kawon : secara harafiah, “kalah dan melarikan diri, pontang-

panting”; biasanya setelah mengalami kekalahan dan

bertingkah kalap.

Giro : serangkaian gerakan berpuntir, berguncang dan jatung

yang dilakukan para gergasi ketika mereka mengamuk

sebelum atau dalam pertempuran.

Guru : pengajar, pendidik, pembimbing.

Gusen : secara harafiah, “gusi”; tokoh berotot yang selalu

tersenyum atau menyeringai konyol sehingga

menampakkan gusinya.

Habirandha : tempat pendidikan dhalang di kraton Ngayogyakarta.

Ical : menghindari serangan dengan cara keluar dari layar.

Inggahaken : teknik menggigit yang dilakukan gergasi untuk

mencengkeram mangsanya menggunakan mulut

mereka.

Janturan : cerita dalang disertai iringan

Jeblosan : pergerakan pertempuran di mana kedua tokoh maju

dan melewati satu sama lain, kemudian gerakan diulang

sampai mereka kembali ke posisi semula.

Jeblosan linton : teknik dhalang untuk melemparkan dua buah boneka

ketika menampilkan adegan jeblosan; dhalang

menangkap boneka-boneka itu di udara, membalikkan

mereka dan melemparnya kembali.

Jejer : sebuah rangkaian adegan utama dalam wayang;

terdapat tujuh lokasi jejer utama dalam wayang kulit

gaya Ngayogyakarta.

Jogag : tidak genap atau tidak lengkap.

Page 19: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

248

Joget : tarian rakyat populer yang diambil sebagai dasar

gerakan gaya berjalan yang disebut lampah jogetan.

Kabur : lihat bablas.

Kanda : menceritakan kejadian lakon disertai tokoh wayang

(gerakan wayang)

Kasar : kesat, ugal-ugalan, kurang ajar, beringas.

Karawitan : seni musik gamelan

Kayon : “Pohon kehidupan,” sering dikaitkan dengan

gunungan karena bentuknya yang mirip; digunakan

sebagai simbol poros/pancang dan sebagai “tirai” untuk

menandai batas-batas rangkaian adegan dalam sebuah

lakon.

Kedhaton : tempat semayam raja.

Kedhelan : secara harafiah, “kacang kedelai”; bentuk mata boneka

lonjong sedang seperti pada tokoh Setyaki dan

Baladewa; juga digunakan untuk menamakan jenis

boneka dengan bentuk mata kacang kedelai.

Kelir : layar pertunjukan wayang.

Kentas : lihat bablas.

Keprak : plat besi berat yang digantung di luar kothak;

dibunyikan menggunakan sebuah pengetuk terbuat dari

kayu atau besi yang diselipkan di ibu jari kaki dhalang.

Keprakan : jenis permainan keprak.

Kerbau : kerbau air; biasanya boneka wayang dibuat dari kulit,

tanduk dan tulang hewan ini.

Keris : pisau/belati/senjata tajam khas Jawa.

Kesatriya : istilah yang digunakan untuk menyebut para pejuang

dalam kelas penguasa.

Kethoprak : bentuk pertunjukan dramatis Jawa modern yang

terkadang mengambil cerita dari lakon-lakon wayang

kulit; juga diiringi musik gamelan.

Ki : istilah yang serupa dengan “yang terhormat.”

Kingkin : posisi berduka teramat dalam; bagian depan tangan si

tokoh diletakkan di atas belakang bahu.

Page 20: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

249

Kipataken : memuntahkan lawan dari mulut; biasa dilakukan oleh

figur raksasa.

Kiwa : “Kiri” (arah); digunakan dalam skenario pertempuran

untuk membedakan para petarung yang ada di bagian

kiri layar. Tokoh-tokoh yang ada di bagian kanan

senantiasa menang. Pengaturan posisi ini secara tidak

langsung memperlihatkan hasil pertempuran yang akan

terjadi.

Klanthe : serat daun kelapa atau benang berlilin yang digunakan

untuk menghubungkan tuding ke tangan boneka.

Kothak : secara harafiah, “peti”; peti penyimpanan boneka-

boneka wayang.

Ladrang : salah satu bentuk gendhing.

Lagon : Jenis nyanyian dalang

Lakon : cerita yang disajikan

Lampah dhodhok : gerakan merunduk yang sopan dilakukan ketika tokoh

menyeberangi pelataran atau aula.

Lampah jogetan : sebuah gaya berjalan sambil menari-nari lincah yang

biasa dilakukan oleh tokoh-tokoh gusen; merupakan

tiruan dari gerakan joget, sebuah tarian rakyat modern

yang populer.

Lampah lembehan : secara harafiah, “berjalan dengan lengan mengayun”;

kedua lengan mengayun ketika si tokoh melintasi layar.

Lampah mboten lembehan : secara harafiah, “berjalan dengan lengan tak

bergerak”; gaya berjalan yang sering dilakukan tokoh-

tokoh anggun dan tenang.

Lampah njepengiwiron : gaya berjalan dengan telapak tangan saling bertemu,

siku lengan diposisikan menjauhi tubuh, dan kedua

lengan mengayun maju mundur ketika tokoh melintasi

layar.

Langak : gerakan menatap sambil mengangkat dagu yang sering

dilakukan tokoh gusen, danawa dan beberapa tokoh

gagah yang lain.

Page 21: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

250

Lanyap : posisi wajah menantang; sering dilakukan tokoh-tokoh

agresif bertubuh kecil.

Laras : nada gamelan

Lengkeh : lekukan pada batang kendali tubuh yang memudahkan

pengendalian gerakan wayang.

Luruh : posisi wajah menunduk; sering dilakukan tokoh-tokoh

anggun bertubuh kecil.

Magak : menggenggam erat batang kendali boneka-boneka

berukuran sedang.

Mahabharata : kisah Hindu yang menceritakan pertikaian antara

Pandawa dan Kurawa yang paling banyak memberikan

tokoh-tokoh utama dalam wayang kulit Jawa.

Makidhupuh : posisi umum untuk tokoh yang digambarkan dalam

posisi setengah-merebah dengan kedua tangan

menangkup di depannya sejajar garis tanah.

Malang kadhak : posisi siku lengan menekuk ke arah belakang.

Malang kerik : posisi siku lengan menekuk menjauhi tubuh.

Malangkah kaping kalih : gerakan pertempuran di mana masing-masing tokoh

yang menyerang tak mengenai sasarannya; si lawan

berbalik, si penyerang kembali menyerang dan luput

untuk kedua kalinya.

Mlatuk : jenis dhodhogan dua ketuk (tt)

Mathentheng : posisi lengan bagian depan lurus sementara siku

mengarah ke belakang menjauhi tubuh wayang.

Mbanjut : membuat seseorang tak sadar diri dengan cara

mengangkat ‘roh’ dari tubuhnya; teknik bertarung yang

sering digunakan para dewa.

Mbanting : membanting lawan ke tanah.

Mbanting-binanting : gerakan pertempuran di mana dua tokoh yang

bertarung saling berulang-kali mengangkat tubuh lawan

ke udara dan melemparkannya ke tanah.

Mbucal : melempar lawan ke luar dari layar.

Page 22: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

251

Medium close up :(mcu) salah satu ukuran dasar pengambilan gambar

pada kamera dengan posisi dari dada sampai beberapa

inci di atas kepalanya

Medium long shot : (mls) salah satu ukuran dasar pengambilan gambar

pada kamera dengan posisi

Medium shot : (ms) salah satu ukuran dasar pengambilan gambar

pada kamera dengan posisi dari pinggang sampai

beberapa inci di atas kepalanya.

Menek : memanjat pohon; biasanya dilakukan oleh monyet.

Mengker : berbalik; biasanya pergi meninggalkan lawan.

Mlumah : merebahkan diri untuk menatap lawan yang bertubuh

lebih tinggi.

Mix : Sama dengan teknik dissolve pada gambar, hanya ini

terjadi pada penggarapan suara, mencampurnya

sehingga menghasilkan satu jalur yang selaras.

Mothol : merengut lepas kepala lawan dari tubuhnya; sering

dilakukan oleh Gathutkaca.

Mucuk : genggaman pada batang kendali tubuh ketika

memegang wayang kecil yang ringan.

Nangkis : menahan serangan lawan; sering ditampilkan dengan

cara melempar bebas lengan boneka ketika serangan

akan mengenai sasaran; juga digunakan untuk

menangkis anak panah dan senjata lainnya.

Napuk : gerakan menampar yang dilakukan oleh tokoh-tokoh

wanita.

Ndamu : tiupan lembut yang melemparkan lawan keluar layar;

sering dilakukan oleh dewa-dewa anggun.

Ndugang : tendangan ke arah wajah lawan dari posisi berdiri.

Nempiling : tamparan ringan ke wajah lawan.

Nendhang : tendangan ke arah kepala lawan yang terjatuh.

Neteg : jenis dhodhogan satu kali (t)

Ngajengaken : berbalik menghadap lawan.

Page 23: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

252

Ngantem : gerakan menyerang di mana si penyerang memukul

lawan dengan lengan yang menjulur lurus.

Ngasta jemparing : melontarkan anak panah.

Ngelog i : menimpa lawan; sering dilakukan monyet sambil

bersembunyi di dahan-dahan pohon.

Ngepok : menggengam erat batang kendali tubuh tokoh-tokoh

berbadan besar seperti Bima atau Duryudana.

Ngepruk : gerakan menyerang sekuat tenaga dengan lengan-

lengan dilempar bebas ke arah lawan.

Nggetak : tiupan udara dahsyat yang melemparkan lawan keluar

layar; sering dilakukan oleh para raksasa.

Nglarak : menarik lawan ke depan atau mematahkan lututnya.

Ngulungaken sirah : memberikan kepala secara sukarela untuk dipukul.

Ngundhamana : menguncangkan kepalan di depan wajah lawan.

Njagal : cara menggenggam boneka wayang besar dan berat.

Njantur : dalang mengucapkan janturan diwaktu gending sirep

Njempalik : berjungkir balik; gerakan yang sering dilakukan

monyet dan raksasa.

Njunjung : mengangkat lawan melebihi tinggi kepala.

Nubruk : serangan luput sementara lengan tetap berada berada

di depan tubuh ketika serangan berlangsung.

Nyakot : menggigit; teknik bertarung yang sering dilakukan

gergasi dan monyet.

Nyakot resah : menggigit secara berulang.

Nyamber : menendang wajah lawan sambil terbang di atas

kepalanya; sering dilakukan Gathotkaca.

Nyaut : gerakan menyerang sekuat tenaga dengan lengan

penyerang dilempar bebas ke arah lawan.

Nyembah : kedua telapak tangan yang disatukan/ditangkubkan

lalu diarahkan ke hidung atau dahi.

Nyembur : menyemburkan racun ke mata lawan; teknik khas yang

dilakukan tokoh Antareja.

Nyepeng : mengenggam, mencengkeram.

Nyepeng jaya : mencengkeram dada lawan.

Page 24: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

253

Nyepeng sirah : mencengkeram kepala lawan.

Nyepeng tangan : mencengkeram tangan lawan.

Nyikep : memeluk tubuh lawan; pelukan erat.

Nyuduk : menusuk lawan.

Pakeliran : pementasan wayang kulit.

Palaran : lantunan tembang macapat

Palemahan : sebutan untuk batas bawah layar wayang; sebagai

tanah atau lantai tempat tokoh wayang berdiri.

Pamomong : pengasuh

Pan : memutar kamera ke kanan dan ke kiri dari poros

vertikalnya. Istilah ini juga digunakan untuk gerak

kamera dari atas ke bawah, atau secara vertikal ke

horizontal.

Pancanaka : kuku ibu jari Bima yang panjang dan tajam.

Panggah : tak mempan terkena serangan.

Pangotan : belati besar; istilah yang digunakan untuk menyebut

hidung besar tokoh gusen.

Pathet : harmoni nada gamelan, pokok tinggi tala gamelan

Pedhalangan : seni men-dhalang, termasuk keahlian dan pengetahuan

memainkan boneka, berbicara, teknik vokal, musik dan

efek suara.

Pejah : secara harafiah, “dihancurkan” atau “remuk”; jatuh ke

tanah dan tak sadarkan diri.

Pelog : nama tala (laras gamelan)

Pelokan : istilah tampilan bagian dalam buah mangga;

digunakan untuk menggambarkan hidung gemuk para

gergasi.

Pencak : seni bela diri tradisional di daerah Jawa.

Perang begal : secara harafiah, “perang melawan penjahat”;

pertempuran yang biasa terjadi antara seorang ksatria

pahlawan melawan sekelompok raksasa; juga disebut

perang kembang.

Page 25: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

254

Perang kembang : secara harafiah, “perang bunga”; istilah Surakarta

untuk menyebut pertempuran yang biasa terjadi antara

seorang ksatria muda melawan sejumlah raksasa.

Perang tuding : secara harafiah, “saling tunjuk”; sering dilakukan oleh

ksatria pahlawan muda dalam perang begal dan juga

sebagai parodi teknik perang anggun yang dilakukan

Gareng, salah seorang punakawan.

Picisan : rangkaian cincin hias yang diukir pada bagian atas

gapit atau antara lekukan lengkeh.

Plelengan : sebutan untuk mata besar melotot gergasi.

Plong : lubang di bagian atas batang kendali lengan;

digunakan untuk mengikatkan tuding ke tangan boneka.

Pocapan : percakapan (dialog)

Prawira : berani

Prempah : batang bercagak tunggal yang digunakan untuk

menjepit lembaran kulit berbentuk kereta dan hewan

besar seperti gajah.

Prengesan : bentuk mulut yang memperlihatkan taring atau geligi;

sering terlihat pada tokoh gergasi dan monyet.

Priyayi : kelas atas, “… kekuatan dasar mereka adalah kendali

terhadap lembaga-lembaga simbol penting dalam

masyarakat (religi, filsafat, seni, sains, dan… tulisan).”

(Geertz: The Religion of Java.)

Punakawan : sebutan umum untuk tokoh pelayan-pelayan Pandawa

yang jenaka—terdiri dari Semar, Gareng, Petruk dan

Bagong.

Rampogan : wayang yang menggambarkan prajurit sedang berbaris

Ramayana : kisah Hindu yang menceritakan petualangan Rama;

sering diangkat dalam pertunjukan wayang kulit Jawa.

Rasa : perasaan hati yang sangat dalam

Rebah : jatuh ke tanah namun mampu bangkit kembali.

Rewanda : sebutan untuk tokoh-tokoh monyet.

Ricikan : perincian alat yang digunakan

Ringgit : sebutan untuk boneka wayang.

Page 26: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

255

Ruwatan : pertunjukan spiritual yang menjadi bagian upacara

untuk melindungi manusia dari amukan dewa pembawa

bencana, Kala.

Sabet : gerak-gerik wayang

Sabetan : adalah seni rangkaian gerak tari yang terdiri dari: ulap-

ulap kanan kiri – seblak sampur – tanjak – berjalan –

tanjak – ulap-ulap kanan kiri – seblak sampur – tanjak.

Sabrangan : sebutan untuk orang asing.

Salitan : bentuk mulut berbibir tipis mengatup.

Sandiwara : bentuk drama modern yang diciptakan di Sunda (Jawa

Barat), kadang-kadang ditampilkan dalam gaya wayang

wong dengan cerita yang diangkat dari kisah-kisah

dalam pertunjukan wayang wong dan wayang kulit.

Sanggit : proses penggarapan cerita wayang.

Sampur : adalah asessoris wayang yang berbentuk selendang

Seblak : gerakan melempar selendang

Sembah : gerakan tubuh menghormat; gerakan sembah yang

paling umum adalah mempertemukan kedua telapak

tangan dan mengangkatnya sampai sejajar hidung.

Sembah biasa : gerakan memberi salam yang dilakukan dengan tangan

diletakkan di mulut; dalam prakteknya, mirip dengan

sembah ratu.

Sembah jaya : gerakan memberi salam dengan tangan diangkat

sejajar dada.

Sembah karna : gerakan memberi salam menyerupai penghormatan;

bagian belakang tangan mendekati telinga (karna) dan

dijentikkan ke depan dengan tegas dalam gaya militer.

Sembah ratu : secara harafiah “sembah kepada raja”; gaya sembah

yang umum digunakan dalam wayang kulit dengan

tangan diangkat sejajar hidung.

Sembah suwunan : gerakan memberi salam dengan tangan diangkat ke

atas kepala; biasa digunakan bila berhadapan dengan

dewa.

Page 27: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

256

Sequence : sejumlah scene yang berkaitan karena kesamaan

waktu, tempat atau kontinuiti cerita yang membentuk

kesatuan episode dalam film.

Scene : istilah ini sekarang mempunyai pengertian bebas dan

banyak, dan terkadang dimaksudkan sebagai adegan,

setting atau satu shot

Simpingan : tampilan boneka-boneka di sisi kiri dan kanan layar

wayang.

Sirep : perubahan suara gending dari keras menjadi lambat

Srimpi : tarian istana Jawa tradisional; juga menjadi sebutan

bagi boneka bersendi-ganda yang menampilkan tarian

srimpi dalam pertunjukan wayang kulit.

Suluk : nyanyian yang dilakukan dalang

Sumbar : mengacung-acungkan telunjuk ke arah lawan yang

jatuh.

Suraweyan : sebutan lain untuk gerakan sumbar.

Suwuk :gendhing berhenti

Tancep kayon : wayang gunungan tancep ditengah kelir sebagai tanda

pertunjukkan telah selesai.

Tancep : tangkai wayang dicacakan pada debog.

Tanangipun cakot : menggigit tangan orang lain; gerakan yang sering

dilakukan gergasi ketika mengamuk.

Tengen : “Kanan” (arah); lihat kiwa.

Thelengan : bentuk mata bulat pada tokoh-tokoh gagah.

Tilt : gerakan kamera menunduk dan mendongak pada poros

horizontalnya.

Tuding : batang kendali lengan pada boneka wayang.

Tunjung : bagian bawah tuding.

Ujung : bagian atas batang kendali tubuh.

Ulap-ulap : gerakan-gerakan lincah seperti berguling di tanah atau

berjungkir-balik; dilakukan untuk menakut-nakuti

lawan.

Wali miring : bentuk hidung lancip tokoh-tokoh anggun.

Wanara : sebutan untuk tokoh-tokoh monyet.

Page 28: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

257

Wanda : tanda sifat atau keadaan emosi tokoh; terlihat dari

warna boneka, posisi kepala, bahu dan torso.

Wangsul nimblis : kembali dari luar layar dan menyerang lawan dengan

tangan menjulur lurus ke depan.

Wayang : diambil dari bahasa Jawa yang berarti “bayangan.”

Wayang bisa diartikan sebagai pertunjukan bayangan

atau boneka-boneka bayangan itu sendiri.

Wayang dhudhahan : secara harafiah, “wayang yang tidak ikut serta”;

boneka yang tetap berada di peti penyimpanan atau

bingkai bambu yang diletakkan di sisi dhalang selama

pertunjukan berlangsung.

Wayang dugangan : secara harafiah, “wayang tendangan”; sebutan lain

untuk wayang dhudhahan.

Wayang golek : secara harafiah, “wayang boneka”; sebuah bentuk

teater boneka tiga dimensi yang diciptakan di Sunda

(Jawa Barat).

Wayang kulit : secara harafiah, “bayangan dari balik layar”; sebuah

drama boneka bayangan yang kadang-kadang juga

disebut wayang purwa.

Wayang simpingan : boneka yang disimpan dalam tampilan simpingan

selama pertunjukan berlangsung.

Wayang wong : secara harafiah, “wayang orang”; sendratari yang

diangkat dari pertunjukan wayang kulit. Kostum dan

tata rias tokoh sangat mirip dengan yang dilihat dalam

wayang kulit.

Wolak-walik : membalik posisi; istilah untuk menyebut gerakan

maju-mundur lengan boneka selama adegan perang

begal.

Zi (zoom in) : lensa kamera dalam kondisi bergerak mendekat.

Zo (zoom out) : lensa kamera dalam kondisi bergerak menjauh.

Page 29: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

PERGELARAN BAYANGAN WAYANG KULIT PURWA

DALAM KAJIAN BAHASA RUPA ’GERAK’

( Lakon Parta Krama Gaya Yogyakarta)

LAMPIRAN DISERTASI KEDUA

NASKAH TRANSKRIPSI WAYANG KULIT PURWA LAKON ’PARTA KRAMA’. (Versi bahasa Indonesia)

Oleh Ismoerdijahwati Koeshandari Rahayu.

NIM. 37002001 Program Studi: Ilmu Seni Rupa dan Desain

INSTITUT TEKNOLOGI BANDUNG 2007

Page 30: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

1

Transkripsi: Lakon wayang kulit purwa lakon ’Parta Krama’ Dalang Ki Timbul hadiprayitna KMT Cermo manggala. Pementasan dimulai dengan mencabut gunungan dari tengah kelir, iringan gending Ayak-ayak lasem slendro pathet nem, dalang mengeluarkan dua keparak, dilanjutkan raja Dwarawati, Prabu Baladewa, Samba, Setyaki dan patih Udawa. Dalang memberikan selingan sulukan kombangan. Mangka purwakaning kanda, hamba sru marwata siwi, mring sangyaning pra rupiksa, ngaturaken carita methik, jaman purwa puniki, tan nedya mulang wuruk, hooong, mung sumangga pra rupiksa denya methik palupi, wasana mugi rahayu kang pinangya. Iringan berubah menjadi Ayak-ayak gending Karawitan slendro pathet nem, dalam keadaan itu dalang melantunkan suluk kombangan. Oooong, palugon lakuning lekas, lukita linuding kidung, kadung kadereng hamomong, memangun manah rahayu, , hayana tan agolong, gumolong manadukara, karana karenan pangapus puspita wangsalan semon, hong. Gending karawitan menjadi lambat, dilanjutkan memberikan deskripsi adegan secara lengkap yang lazim disebut janturan sebagai berikut. Ya tuhan yang menjadi sesembahan saya dan yang menguasai hidup dan mati. Supaya mempunyai perbuatan yang menyembah kepada yang membuat dunia. Oleh karena saya mengetahui besar kekuatannya yang sangat berlebih. Ditempat ini saya akan menyusun (mengringgit ) dengan mengambil cerita dari buku, dengan masih bertumpu kepada kebudayaan.Dalam kesempatan ini semoga menjadi pemikiran, yang sungguh dapat menjadi contoh semua hal yang mengguntungkan kerajaan. Ceita tadi diceritakan dengan perumpamaan dan gambaran baik dan lebih bebas, karena selalu mengingat zaman dahulu ( zaman sesudah kitrah dan zaman sesedah madya ). Dengan memuji keturunan yang pantas disayangi supaya mengembangkan. Sekarang sudah

Page 31: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

2

sampai pada perkataan. Selalu dibarengi hiasan dan do’a yang bertumpuk-tumpuk. Tidak lupa saya selalu memuji kepada yang membuat terdahulu, demikian ucapan pendahuluan saya. Tersebutlah negara mana yang akan mengawali cerita nanti, yang disebut eka adi dasa purwa. Eko artinya satu, hadi lebih, dasa sepuluh, purwa permulaan. Walaupun didunia banyak makhluk tuhan yang disangga bumi, dipayungi angkasa diapit samudra, banyak yang hanggana raras, ternyata mencari seribu tidak mendapatkan sepuluh, seratus tidak mendapatkan tiga. Sebagus-bagusnya kerajaan belum ada yang sebagus kerajaan Dwarawati, atau Dwaraka ya Dwarakesthi, ya Jenggalamanik. Maka negara Dwarawati dipakai pembukaan cerita, sebab negara tersebut panjang punjung pasir wukir loh jinawi gemah ripak karta tur raharja. Kata panjang artinya panjang, punjung tinggi. Kalau digambarkan seberapa panjangnya kerajaan sungguh negara panjang ucapannya, lebar wilayahnya luhur kawibawannya. Pasir samodra wukir gunung, sebab tata keindahan kerajaan membelakangi samodra, diapit gunung besar, disebelah kirinya pegunungan dan pedesaan, disebelah kanannya persawahan juga didepannya pertanahan luas, loh berhasil yang ditanam, jinawi murah yang dibeli, sungguh negara Dwarawati serba murah yang dibeli, yang dijual semua laku. Juga disebut negara murah makanan, dan pakaian. Agemah dan ripah. Kata gemah banyak rakyat yang bertindak berdagang dagang berlayar dari luar negara yang selalu berurutan siang da malam tiada selesainnya.Tidak ada yang was-was keselamatan dijalan sebab tidak ada kejahatan dijalan karena amannya kerajaan, arimah terbukti banyak rakyat tinggal didalam kota negara Dwarawati, terbukti pembangunan rumah terasa berjejal seperti beradu pondasi beradu atap samping sehingga tempat luas menjadi sumpek. Karta terbukti banyak rakyat yang tinggal didusun tampak bahagia hatinya, selalu tekun dalam bertani, semua mengolah hasil persawahan dan berladang semua menuruti anturan ahli pertanian, karena terhindar dari pencuri jauh dari bahaya, yang menjadi tanda kekayaan ternak sapi, kerbau, kambing ayam dan lainnya tidak ada yang diikat, semua berada di penggembalaan, kalau malampulang ke kandhangnya sendiri-sendiri. Sejahtera semua sahabat raja, bupati, pejabat kerajaan dan prajurit hingga rakyat kecil tidak ada yang

Page 32: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

3

bermusuhan, selisih pendapat dan sebagainnya, siang malam tampak kenersamaannya dalam menyelesaikan tugas kerajaan. Oleh karena kebesaran wibawa sang raja, penipuan tidak ada, semua takut dengan hukum raja, ooooo. Tidak ada raja didunia ini yang diatas bumi, dipayungi angkasa, dikelilingi muara, yang dibingkai samodra, yang diterangi dewa bulan, yang diterangi dewa matahari, ternyata tidak ada yang sama pembesar di Dwarawati beliau yang bertindak adil, baik budinya menjalankan semua ucapannya tidak pelit kepada sesamannya, uang makan selalu keluar setiap hari sebab mencari mencari perbuatan baik, mengajari orang baik, mengajari orang bodoh, berani berperang, memaafkan kesalahan prajurit, selalu meninjau, perintahnya selalu baik. Beliau sang raja lebih dari sesama raja, luas wawasannya, besar obornnya, panjang asapnya, sangat dikenal menjadi bahan ucapan bahwa raja yang senang bersahabat karena beliaulah raja titisan bathara wisnu dewa kebahagiyaan. Diceritakan siapa yang menjadi raja tadi. Dasa sepuluh nama nama, sri raja narpati juga raja, ternyata raja Astina kekurangannnya selalu dirahasiakan dan kematiannya diserahkan. Yaitu bernama prabu harimurti, danardana, Lengkawamanik, Prabu Kresna, Padmanaba ya sasrasumpena. Maka menjadi raja di Dwarawati tampak besar wibawannya, tampak musuh datang akan mati, orang datang berlari. Walaupun mega tersibak angin berhembus, diandaikan kayu jauh meliuk yan gdekat juga menunduk, banyak para raja tunduk tanpa adanya peperangan, sungguh hanya karena kalah wibawa dengan sang raja di Dwarawati. Sekian dulu tentang kewibawaan kerajaan. Saat itu tiba saatnya waktu kartika hari respati, sang raja akan mengadakan pertemuan agung yang beradadekat duduknya menghadap tertunduk bagai mukannya menyentuh tanah inilah putra tercinta Raden Samba wisnubrata, kemudian dibelakangnya adalah saudara yang bertempat di Garbaruci bernama Raden Setyaki ya Singamulangjaya, Wresniwira ya Bimakunthing, Raden Setyaki duduk berjajar dengan patih Udawa, didikuti oleh para sahabat raja, mantri, bupati pejabat kerajaan serta para prajurit. Banyaknya para prajurit yang mengadap tumpah sampai pangurakan seperti samodra tanpa batas. Para prajurit yang berada sebelah utara berhimpit hingga pangurakan, kebarat sampai ke wantilan, ketimur sampai ke monggangan,

Page 33: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

4

seperti mau merobohkan tiang penyangga. Semua memakai busana yang bermacam-macam, dilihat dari kejauhanbagai bunga yang baru bersemi. Yang memakai busana dari perak, perunggu, emas terkena sinar matahari bersinar tampak glebyar-glebyar seperti sinar. Prajurit yang datang digemparkan kedatangan orang terhormat di Dwarawati termasuk saudara kandhung raja Mandura Prabu Baladewa ya Balarama, mukanya bersinar bagaikan tembaga terbakar, turun dari kereta di sambut oleh para punggawa kerajaanhingga disuruh menduduki tempat yang telah disediakan duduk bersanding dengan sang raja Dwarawati.setelah prabu Baladewa duduk, kelihatan bersinar hilang sifat manusianya hingga bagaikan Bathara Brahma dewa api yang menjelma. Sang raja setelah melihat matahari sudah mulai menaiki angkasa, sang raja akan segera duduk di kursi tahta, sebelumnya memakai pakaian kebesaran, dihadapnya seluruh yang datang, banyak dalang serta perlengkapan kebesaran seperti bokor kencana dan kuda-kuda putih, karena bagusnya baju kenesaran sang raja angkasa terlihat dari jauh bergebyar bagaikan emas bertaburan, rajapun terlihat sangat bersinar sampai ke angkasa hilang sifat kemanusiaannya seperti dewa Wisnu dewa kebahagiyaan yang turun kr bumi dikerumuni oleh para bidadari.Ooong. ( Peralihan gending karawitan ke gending ladrang, dalang melanjutkan jantur ). Kursi tahta sang raja sudah tesedia, kursi emas diberi lapisan kasur beludru prang wedani dibungkus, dihias diberi keemasan, ditabusi sari-sari, diberi minyak gandapura, jebat kasturi, hermawar gandawida, dikipasi sayap burung semerbak baunya sampai ke paseban njawi, membuat kagum yang sedang menghadap. Sesudah siap prajurit yang keluar terlebih dahulu, , tambur slompret, berbunyi, bersaut-sautan, meriamberbunyi tigapuluh kali, , gurnat gurnanda mriyem kalantaka berbunyi berulang-ulang, gemuruh suarannya, prajurit yang seperti itu lantas bilang he teman jongkok, teman jongkok, jongkok-jongkok jongkok, jalek-jalek-jalek-jalek-jalek jalek payung mengkilat tampak bergebyar cloroot jeglur.

Page 34: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

5

( Dalam gending ladrang dalang melantunkan suluk kombangan ). Oooong, prahapsari tumuntun rengganing prabata, hong, pra dewa dewi myang para resi kagyat mulat endahing hardi, hong, obahing lata kang katiyuping angin, yayah pangawening asta sang resi, hong lunging gadhung malengkung rumambating liyan, pindha puspa lukar panjrahing puspita, hong, sarjuning tyas lenging driya, heng. ( Gending ladrang berhenti dilanjutkan dengan suluk lagon nem ageng wetah dilanjutkan suluk ada-ada girisa. ) Leng-leng ramyaning kang sasangka, wayahnya kang lagya rumaras, ooong, marengga ruming puri, rekyana sirmandaya, mandaya sekaring bawana, ong, ong, ong, jaladri kang kapitaning surya, dening diwangkara hanjrah, sumembur saking sarira, rising sekaring narendra, ong, Suksmeng nala sedya asmara dewa, ong, dewataning sukmeng nala, sarira kang madibya-dibya, ong, hamuja harja harjaning bawana, ong. ( Suluk ada-ada girisa ) Ratune ratu utama, ambek marta tameng dhasih, berbudi bawa leksana, sinuyudan pra bupati, tresna mring sesami, kasinungan budi luhur, winongwongan pra bathara, tan supe muja semedi, ong, pranyata srinarendra, sotya bathara, heng. ( Setelah selesai suluk dilanjutkan dengan dialog ). Dialog. Kresna : -“ Iwang suksma ana samitaningsun hong bawana langgeng, kanda prabu Baladewa, belum lama datang di negara Dwarawati, perkenankan saya menghaturkan sembah sujut saya kanda prabu Baladewa. Baladewa : -“ Jagad dewa bathara, adikku Kresna, kanda mendengar sabda adikku, saya terima dengan senang hati, saya masukkan dalam hati semoga menjadi berkah buat saya, adikmu bertanya tetang kepentingan saya

Page 35: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

6

datang ke Dwarawati, berkat do’a adikku dan karunia tuhan kedatangan saya tidak ada halangan suatu apapun, selain itu do’a kanda semoga membawa berkah buat kamu.” Kresna : -“ Senang saya menerimannya kanda, sabda kanda prabu saya simpan di fikiran semoga menjadi penerang, maka dari itu duduklah dengan tenang kanda.” Baladewa : -“ Baiklah adikku.” Kresna : -“ Samba jangan kelamaan, kamu bersujutlah kepada paman kamu kanda prabu Baladewa.” Samba : -“ Maafkan saya, paman perkenankanlah saya Samba wisnubrata menghaturkan sembah sujut.” Baladewa : -“ Keponakanku yang ganteng Samba do’aku terimalah.” Samba : -“ Baiklah saya simpan semoga menjadi berkah.” Setyaki : -“ Kanda prabu Baladewa saya menghaturkan sembah sujut.” Baladewa : -“ Adikku Wresniwira aku terima, kamu menghaturkan sembah sujut.” Udawa : -“ Seribu maaf gusti, saya abdi kepatihan menghaturkan salam atas kedatangannya di negara Dwarawati.” Baladewa : -“ Berkat do’a kakak Udawa tidak ada halangan suatu apapun.”: Udawa : -“ Iya syukurlah kalau begitu.” Kresna :-“ Setelah duduk dengan tenang, kanda , perkenankalah saya mau tanya kanda di Dwarawati, kelihatannya sangat penting sekali dilihat kedatangan kanda tanpa pemberitahuan sedikitpun, kalau sebelum kanda datang dengan pemberitahuan saya pasti akan menemui kandha diluar gerbang dengan naik kereta sebagai tanda hormat saya kepada kanda di Dwarawati.” Baladewa : -“ Jagad dewa bathara, aku sangat senang mempunyai adik seperti kamu, , walaupun belum terlaksana perkataan adikku, namun ketahuilah, kedatangan saya tanpa pemberitahuan terlebih dulu, keinginanku tidak akan menghilangkan adat yang ada, namun karena terburu-buru untuk cepat bertemu dengan adikku, kalaupun demikian dianggap salah ya aku minta ma’af.” Kresna :-“ Tidak maslah kanda, karena semuannya sudah terjadi, namun seingat saya yang sudah terjadi dengan yang belum terjadi masih banyak yang belum,, maka ingatlah karena saya dan kanda itu seorang raja, akankah kanda prabu ke Dwarawati akan menghilangkan

Page 36: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

7

tatakrama, kalau nanti katehuan oleh raja negara lain bisa-bisa kanda dianggap tidak tau tata krama.” Baladewa ;-“ Jagaddewa bathara, sekali lagi aku minta ma’af adikku.” Kresna :-“ Lantas ada keperluan apa kanda terlihat terburu-buru datang ke Dwarawati.” Baladewa : -“ Sebelum aku mengutarakan keperluan kedatanganku, perkenankan aku mempunyai permintaan, supaya lebih mudahnya berbicara perkenankan aku menghilangkan tata cara antara raja mandura dengan Dwarawati, dan juga merupakan saudara kandung dan tua aku.” Kresna : -“ Terserah kanda prabu saja.” Baladewa : -“ Adikku,, sebelum saya bicara banyak seandainya nanti ada kata yang kurang berkenan dihati aku mohon maaf.” Kresna : -“ Bukan masalah.” Baladewa :-“ Kanda datang ke Dwarawati pertama menengok keadaan Dwarawati, dan keadaan adikku sekeluarga.” Kresna : -“ Perhatian kanda aku terima.” Baladewa :-“ Yang kedua, aku menegemban tugas dari prabu Duryudana, supaya menyampaikan salam sejahtera.” Kresna : -“ Salam kanda prabu Duryudana lewat kanda prabu saya terima saya simpan didada semoga menbawa berkah.” Baladewa :-“ Yang ketiga bahwa kedatanganku ke Dwarawati ke tempat adikku, akan memohon kepada kamu, mudahnya kanda itu melamar, bahwa yang aku lamar adalah bukan abdi kamu namun demikian adikmu sembadra atau Bratajaya. Menurut prabu Duryudana perkenankan untuk diboyong ke Ngastina akan dinikahkan saudaraku Burisrawa, walaupun Burisrawa itu pangeran pati namun sekaran dia mengabdi kepada prabu Duryudana, karena jatuh cinta pada dinda Sembadra.Aku yang dipercaya kesini karena aku adalah saudara Sembadra. Kalaupun dulu sewaktu kecil dinda Sembadra kamu yang mengurusi perkenankanlah sekarang Sembadra aku yang mengurusnya, biar nanti aku nikahkan dengan saudaraku Burisrawa. Walaupun aku yang melamar namun kamu jangan canggung, kalaupun kamu punya permintaan sebagai mahar, seperti emas, prabu Dryudana yang akan memenui, , adikku tidak perlu aku kasih tau pasti sudah tau tentang kekayaan prabu Diuryudana, , prabu Durudana itu terkenal dengan kekayaannya yang tiada terkira, kalau raja pinjam dengan raja saja sudah biasa namun dia itu memberi

Page 37: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

8

pinjaman kepada nini Blorong, karena saking kayanya. Jadi kalau kamu Cuma minta emas serta kekayaan ibarat satu perahu satu kereta pasti dipenuhi, cukup sekian inti kedatanganku.” ( Dalang melantunkan suluk pathet nem jugag ) leng-leng ramyaning kang ndriya, lir sang hyang candra katawengan, sumukingtyas katuridan, limut kabyataning rujit, hong, hang. ( Setelah suluk dilanjutkan dialog ). Dialog. Kresna : -“ Kanda prabu Baladewa .” Baladewa : -“ Ada apa adikku.” Kresna : -“ Kaget bukan main jantug saya kanda begitu mendengar kalau kanda mau melamar dinda Bratajaya.” Baladewa : -“ Apa sebabnya.” Kresna :-“ Dhuh kanda, sebelumnya kanda datang ke Dwarawati, beberapa hari yang lalu, saya sudah menerima kedatangan bunda Kunthi bersama dengan paman Yamawidura, inti kedatangannnya adalah beliau ingin melanjutkan pernikahan Premadi dengan Bratajaya, apalagi sabda bunda Kunthi sudah saya setujui, hari ini tinggal merupakan hari untuk menentukan hari pelaksanaan pernikahan, setelah itu kanda datang.” Baladewa :-“ Sebentar, kamu sudah menerima dan menyetujui sabda bunda Kunthi tentang pernikahan Premadi dengan Bratajaya, kenapa aku tidak kamu kasih tau, kalau begitu kamu sudah tidak menganggap aku nini saudara kamu.” Kresna :-“ Nanti dulu kanda, saya berani menerima pembicaraan itu karena saya Cuma ikut melestarikan, apakah kanda tidak ingat sabda ayahanda prabu yang telah tiada, lahirnya Arjuna dan Bratajaya bersamaan waktu serta satnya, saat itu mandura baru tertimpamusuh dari prabu Gorawangsa, maka bayi Arjuna dan Sembadra di ikutkan dalam pertempuran, . Itu saya dan kanda tidak mengetahui, yang tau hanyalah paman Bismaka, , ayahanda bersabda bahwa adikku Pandu, anakmu Arjuna nanti jangan kamu nikahkan selain dengan Bratajaya, Bratajaya jangan sampai menikah selain dengan Arjuna, paman prabu pandhu juga sudah menyetujui. Kemudian saat Kangsadewa dewasa, Mandura ibarat putus hubungan dengan Ngastina,

Page 38: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

9

saat itu para pandhawa yang masih kecil-kecil kabar yang sampai di Mandura bahwa mereka semua mati terbakar di Balesigala-gala, oleh Kurawa. Ayahanda sudah merasa kehilangan anak cucu dan saudara. Namun tidak bisa di kira saat kangsa mengajak beraju jago, yang mencari Bratasena bertemu dihutan adalah paman Ugrasena yang bertemu dengan Bratasena, jadi yang menjadi jago dari Mandura adalah lebih tua dari pada jago Kangsadewa. Kanda kan juga masih ingat, setelah Kangsa mati kemudian Janaka Sembadra diketahui oleh Ayahanda, , saya dan kanda di beri keterangan serta pesan, Narayana Kakrasana , kalau besuk aku sudah tidak dapat melanjutkan, , adikmu Arjuna ini sudah aku jodohkan sejak paman kamu Pandu masih hidup, sekalilagi aku ingatkan kepada kamu berdua bahwa besuk kalau dewasa jangan sekali-kali kamu nikahkan Arjuna selain dengan Bratajaya, , sebaliknya Bratajaya jangan kamu nikahkan selain dengan Arjuna., kanda dulu kan juga bersdia, jadi saya pun seutuhkan bukan akan menguasai dinda Bratajaya namun namun Cuma melestarikan sabda ayahanda prabu yang telah tiada, walaupun saya belum memberitahu kepada kanda itu karena kebetulan belum saya beritahu, , setelah saat ini kanda sudah datng maka saya beri tau, pernikahan Arjuna sdengan Bratajaya sudah dilanjutkan oleh bunda Kunthi, besuk sat pesta pernikahan kanda prabu saya harap datang ke Dwarawati.” Baladewa :-“ Ya aku terima , memberitau saudara Cuma bertemu dijalan. Kresna” Kresna : -“ Ada apa kanda .” Baladewa :-“ Namun itu kan belum terlaksana nikah.” Kresna : -“ Belum.” Baladewa :-“ Nah, dipikir dulu adikku, mau menjodohkan anakitu harus dipikirkan terlebih dulu, perhitungkan bahwa Arjuna dengan Bratajaya itu saudara sepupuh lebih tua Senbadra, itu tidak baik, bahkan kelahiran hari serta tanggal Bratajaya dengan Premadi sama, biasanya pernikahan itu kalau hari lahirnya sama pasti ramai terus, kalau bertengkar sulit redanya, lantas besuk Premadi itu mau jadi apa, paling-paling juga pangeran, padahal sekarang Premadi itu baru beranjak remaja, padahal kelihatannnya teman Premadi tidak karuan, apa tidak kasihan adikkamu Bratajaya, wanita itu kalau Cuma dikurangi kekayaannya saja tidak masalah namun sudah dibanding-bandingkan dengan wanita lain oleh Premadi itu sudah tidak ada ampun, , kalau

Page 39: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

10

panasnya matahari dirasakan orang sedunia namun kalau panasnya hati hanya adikku Bratajaya yang merasakan, kalau tidak kuat batinnya Bratajaya kalau terjadi apa-apa uang akan kehilangan aku dan kamu, pikirkan dulu adikku, mumpung belum terjadi, namun kalu dinikahkan dengan Burisrawa, Burisrawa itu sekarang pangeran di mandaraka, setelahnya prabu Salya yang akan menggantikan Burisrawa, Sembadra yang akan jadi Prameswari, menjujung kewibawaan kamu dan aku, apalagi aku dan kamu punya saudararaj, coba pikirkan lagi, aku memang tau kalau Burisrawa itu memang tidak ganteng, namun cakep dan tidaknya itu tidak menun jukan ketulusan hati, seperti Premadi itu ganteng namun demikian belum tentu tulus sampai dihati. Namun kalau Burisrawa kurang ganteng namun demikian ia jujur dan setia, seperti itu pasti menjadikan tentram hati wanita, coba pikirkan kecakepan Premadi Cuma bikin sakit perut, Burisrawa itu kan gagah kalau memakai busana, kalau berbicara baik. Samba” Samba :-“ Saya paman.” Baladewa : _” Jangan Cuma diam saja, mengantuk kamu nanti kalau cumadiam saja, coba Premadi dengan Burisrawa itu ganteng mana, jangan memihak, kan ganteng Burisrawa kan.” Samba :-“ Ganteng si ganteng namun ada cacatnya.” Baladewa :-“ Apa cacatnya.” Samba :-“ Perutmnya buncit.” Baladewa : -“ Kalau gak buncit kurang ganteng malahan, adikku yang penting begini, kalau kamu tidak menerima saranku aku tidak terima.” Kresna :-“Menurut saya begini kanda, karena pernikahan itu dianggap mudah yan tidak sulit ya tidak, semua manusia di dunia Cuma menjalankan apa yang sudah menjadi kehendak tuhan, maka dari itu marilah membantu semoga Dwarawati cepat mendapat penerang hati dengan adanya keadaan sepewrti ini.” (Suluk ada-ada pathet nem wetah ) Baladewa sru deduka, dupi mulat kang samya andon jurit, gya menyat denya sru muwus, sugal pangandikanira, ngasta trigora maha sekti, yen kadulu yayah singa anubruka.

Page 40: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

11

Kandha. Disaat mereka sedang asyik bermusyawarah, raja Dwarawati, beserta raja Mandura, yang didengarkan oleh segenap punggawa kerajaan Dwarawati, sekejap pembicaraan mereka terhenti sejenak, tidak ada sepatah katapun keluar dari mulut mereka semua, disaat keheningan itu tiba tiba ramai di alun alaun, ternyata yang membuat ramai adalah datangnya satria pringgandani raden Gathutkaca, naik sitinggil menjadikan kaget semua yang datang disitu, prajurit pun berkata, teman ada tamu- tamu tamu tamu, kasih jalan. ( Iringan playon slendro pathet nem, suwuk, dilanjutkan suluk lagon plencung jugag, slendro pathet nem, dilanjutkan dialog ). (Suluk plencung jugag slendro pathet nem). Gya lumarap, caraka kang nembe prapta, ong, ong, tinata trapsilanira, mungwing ngarsa srinarendra, tumanduk sangyun mangarsa, ong, tan ana kuciwa raras, hong. Dialog. Kresna :-“Iwang suksma ana samitaningsun hong buwana langgeng, kalau tidak salah yang baru datang ini keponakanku Rimbiatmaja.” Gathutkaca :-“ Benar gusti.” Kresna :-“ Belum lamu datang perkenankan baikkan kedatanganmu.” Gathutkaca :-“ Sabda paman prabu saya terima semoga menambah kesaktian, paman tanya kepada saya kedatangan saya tanpa halangan suatu apapun.” Kresna :-“ Syukurlah nak.” Samba :-“Saudaraku dhimas Gathutkaca baikkan kedatanmu.” Gathutkaca :-“ Berkat doa kakak tidak ada halangan suatu apapun.” Setyaki : -“ Angger Gathutkaca baik kedatanganmu ke Dwarawati.” Gathutkaca ;-“ Berkat do’a paman Setyaki baik kedatangan ku kesini.” Udawa : -“ Maaf den, saya mengaturkan selamat datang di Dwarawati.” Gathutkaca :-“ Berkat do’a kakek udawa tanpahalangan

Page 41: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

12

suatu apapun.” Udawa :-“ Syukurlah.” Kresna :-“ Rimbiatmaja.” Gathutkaca :-“ Ada apa gusti.” Kresna :-“ Setelah sejenak kedatanganmu ksini perkenankan aku mau tanya, ada kepentingan apa kamu datang ke Dwarawati, yang kelihatannya terburu-buru, aku lihat ada keringat saja tidak sempat menghilangkan, pakaian kamu seperti itu saja tidak sempat kamu betulkan, cepatlah ada apa segeralah bicara dengan saya.” Gathutkaca :-“ Perkenankan saya berbicara namaun kalau nanti ada kata yang kurang berkenan saya mohon ma’af yang senbesar-besarnya.” Kresna :-“ Ya tidak apa.’ Gathutkaca ;-“Kedatangan saya yang pertama mengahaturkan sembah sujut saya kepada gusti, yang kedua bahwa kedatangan say ke Dwarawati diutud oleh kakek Abiyasa yang saat ini berada di Ngamarta, mengatakan menitipkan do’a untuk gusti.” Kresna : -“ Sabda kakek Abiyasa lewat kamu saya terima semoga menambah berkah serta kekuatan ku. Gathutkaca :-“ Serta diutus paman Puntadewa untuk menghaturkan sembah sujut dari beliau serta para saudara pandhawa.” Kresna :-“ Ya aku terima Kacanegara.” Gathutkaca :-“ Sebagai pokok kedatangan hamba ke Dwarawati adalah saya diutus oleh kakek Abiyasa menanyakan tentang kelanjutan maslah rencana pernikahan pama Premadi dengan dewi Sembadra yang dulu sudah kemari, menurut kakek lantas kapankan hari pelaksanaan pernikan itu akan dilaksanakan , kakek terserah kepada gustiprabu saja.” Kresna :-“ Gathutkaca.” Gathutkaca :-“ Ada apa gusti.” Kresna :-“ Aku beri tahu, kalau sebenarnya aku inipunya calon pengantin wanita, namun juga aku dengan kakek Abiyasa itu lebih tua, jadi terbalik kalau kakek mengikuti kehendak aku, seharusnya aku yang mengikuti saran kakek.” Gathutkaca : -“ Kebetulan kalau gusti mempunyai pendapat seperti itu, kakek sudah berpesan kepada saya kalau boleh pelaksanaan akad nikah akan dilaksanakan pada hari selaga legi besok.” Kresna:-“ Besuk selasa legi.” Gathutkaca :-“ Betul.”

Page 42: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

13

Kresna : -“ Aku Cuma ikut kakek saja terserah, ibarat pengantin datang pagi aku nikahkan, datang sore juga cepat akan aku nikahkan.” Gathutkaca :-“ Baiklah gusti.” Baladewa ;-“ Adikku Kresna.” Kresna :-“ Ya kanda.” Baladewa :-“ Kanda berada di Dwarawati kau ibaratkan sebagai pelengkap ya, setelah Gathutkaca datang kamu berembuk dengan Gathutkaca senaknya saja, aku kakak kamu namun kau anggap sebagai pelengkap saja, aku ini saudaramu adikku.” Kresna :-“ Aduh kanda lantas bagaimana saya harus berbicara dengan Gathutkaca, supaya kanda tidak merasa didiamkan, apa mau kanda.” Baladewa : -“ Aku yang akan berbicara dengan Gathutkaca.” Kresna :-“ Terserah kanda prabu saja, namun maaf sebelumnya jangan sampai menimbulkan perselisihan.” Baladewa :-“ Aku ini orang tua sudah mempunyai pikiran.” ( Suluk ada-ada greget saut lasem pathet nem ). Leng-lenging driya mangun-mangungkung, kandhuan riman tanpakanin, ong, lamun tan tulusa hamengku dyah utama, sang nata muda muwus hangrerepa, ong, ong. Dialog Baladewa : -“ Gathutkaca.” Gathutkaca : -“ Ada apa paman prabu.” Baladewa : -“ Walaupun agak telat, bagaimana keadaanmu ke Dwarawati.” Gathutkaca : -“ Berkat restu paman, tiada halangan suatu apapun, bakti saya paman.” Baladewa : -“ Ya aku terima. Walaupun kamu sudah berbicara banyak dengan adikku namun aku belum jelas mendengarkannya, sebelumnya aku tanya kepada kamu, aku inikalau dengan Kresna itu apanya.” Gathutkaca :-“ Paman baladewa itu saudara tua dari Gustiprabu Kresna.” Baladewa : -“ Kalau begitu aku juga ikut menguasai Sembadra, karena aku ini juga saudaranya Sembadra yang tertua.” Gathutkaca :-“ Ya memang seharusnya memang begitu.” Baladewa :-“ Kedatangan kamu ke Dwarawati kamu diutus

Page 43: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

14

siapa.” Gathutkaca :-“ Saya diutus oleh kakek Abiyasa.” Baladewa :-“ Disuruh apa.” Gathutkaca : -“ Minta kepastian hati pelaksanaan pernikahan paman Premadi dengan dewi Sembadra, selanjutkan gusti prabu Kresna terserah serta mengikuti kehendak kakek Abiyasa, kalu semua menyetui pernikahan akan dilaksanakan besuk pada hari selasa legi.” Baladewa :-“ Gathutkaca.” Gathutkaca :-“ Saya.” Baladewa :-“ sabda bunda Kunthi akan menikahkan Premadi dengan Sembadra aku tidak pernah mengerti, setelah tau akau tanyakan kepada sesepuh ternyata kalau Premadi menikah dengan Sembadra itu tidak baik, sebab mereka itu saudara terlebih lebih tua Sembadra, maka dari itu saat ini kamu poulanglah ke Ngamarta dan bilang pada kakemu Abiyasa bahwa pernikahan batal dilaksanakan, kamu kamu ditanyai siapayang melarangnya bilang saja aku yang yang melarangnya cukup, gitusaja gathutkaca.” Gathutkaca :-“ Terima kasih.” Baladewa : -“ Terima kasih bagaimana.” Gathutkaca :-“ Terpaksa saya tidak dapat memenui.” Baladewa :-“ Lho kamu berani dengan ku.” Gathutkaca :-“ Siapa yang akan berani kepada paman baladewa , paman itu sesembahan saya.” Baladewa : -“ Bagus kalau kamu tidak berani dengan aku kembalilah.” Gathutkaca :-“ Terima kasih.” Baladewa : -“ Terima kasih bagaimana.” Gathutkaca :-“ Terpaksa tidak dapat memenui.” Baladewa :-“ Bangsat kamu, diam-diam membuatku marah kamu, apa dasar kamu menjawab seperti itu.” Gathutkaca :-“ Ya maaf, saya tau kalau paman itu sauda tertua gusti prabu Kresna, namun paman itu raja mandura, jadi paman itu disini hanya tamu, walaupun paman menganggap saya adalah anak kemarin sore, silahkan, namun demikian gathutkaca disini letaknya juga hanya tamu, tidak ada tamu memulangkan tamu, maka dari itu maaf sekecil apapun sabda prabu Kresna akan saya laksanakan namun maaf walaupun seperti air terjun pembicarakan paman Baladewa saya terima telinga kanan dan saya keluarkan telinga kiri, ada pepatah disimpan tidak kelihatan, dibuang tidakbunyi.” Baladewa :-“ druhun asal bicara saja kamu tidak pergi

Page 44: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

15

mati olehku kamu gathutkaca.” ( Iringan playon lasem sesekan, baladewa mengamuk kemudian dilerai oleh prabu Kresna, iringan suwuk dilanjutkan dialog ). Baladewa : -“ Druhun dimemna ongkak angkik elek, gathutkaca, diam-diam menyepelekan orang tua, kalau tidak kamu halangi, aku pukul kursi gadhing hancur tubuh kamu.” Gathutkaca :-“ Jangankan dipukul kursi gadhing walaupun ada kerbau putih mengamuk gathutkaca tidak akan takut.” Baladewa :-“ Wo bilang aku Kerbau putih menyindir akuya kamu drohon ongkak angkik.” Baladewa : -“ Dasar kamu anaknya Werkudara anak orang tidak tau sopan santun, coba kalau tidak disini pasti sudah aku bunuh kamu.” Udawa :-“ Sabar itu ada batasnya kok ngger, orang marah orang tua tidak ikut-ikut kok dibawa-bawa.” Kresna :-“ Udawa.” Udawa :-“ Daulat gusti.” Kresna :-“ Kamu itu jangan menambah masalah, sini melerai kok malah situ mau bikin masalah lagi. Kanda prabu baladewa.” Baladewa : -“ Apa adikku.” Kresna :-“ Kenapa kanda prabu mengingkari janji, saya tadi kan sudah bilang, kanda berbicara langsung dengan Gathutkaca tererah namun jangan sampai bikin masalah, kanda menyanggupi, lantas tadi kalau tidak saya lerai pasti sudah terjadi sesuatu kan, kalau begitu datangnya kanda prabu menengok saudara atau mau bikin masalah, kalau memang kanda itu tidak setuju kan bisa kanda itu mempunyai permintaan yang Premadi tidak dapat memenuhi, itu kan bisa, kok malah bicara yang tidak-tidak lantas menyinggung kakaek Abiyasa segala itukan tidak baik, kanda, anda itu seorang raja, lantas dimanakah letak tata krama seorang raja pada kanda.” (Suluk pathet nem ageng jugag pathet nem, dilanjutkan dialog ). Hong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah, hong, ana, hong.

Page 45: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

16

Dialog. Baladewa : -“ Huh, jagad dewa bathara, adikku ada salahku aku minta maaf, karena emosiku sampai-sampai tidak ingat kalau di sitinggil. Kresna : -“ Ya tidak masalah kanda.” Baladewa:-“ Gathutkaca aku minta maaf aku memarahi kamundi sitinggilbinaturata.” Gathutkaca :-“ Tidak masalah, kalau saya ada salah mohon maaf paman.” Baladewa :-“ Ini pembicaraannya dilanjutkan lagi, kamu tau kan kalau Baladewa ini ibaratnya sebagai gantinya orang tua. Lantas aku juga mempunyai wewenang untu mengarahkan dia, aku mau pernikahan Premadi dengan Bratajaya dilaksanakan namun aku punya permintaan, kamu sanggup. Gathutkaca :-“ Apapun permintaan paman nanti akan saya sampaikan kepada kakek Abiyasa lantas apa permintaan paman baladewa.” Baladewa : -“ Yang pertamapesta pernikahan nanti aku minta dilaksanakan di balesakadhomas bale kencana, kau tau artinya saka dhomas, saka itu tiang, dho itu semacam, emas itu bilangan empat ratus, jadi rumah dengan tiang delapanratus, karena empat ratus kali dua, jadi rumah yang dihiasi emas-emasan. sanggup” Gathutkaca :-“Ya sanggup.” Baladewa :-“ Penganti dari Ngamarta sampai Dwarawati naik kerata jatisura, dengan kuda bermuka raksasaa, dengan kusir dewa ganteng, dengan diiringi dewa tiga puluh berwatak sembilan, seta bidadari sakethi, sanggup.” Gathutkaca :-“ Iya sanggup.” Baladewa :-“ Lantas ada raksasa putih yang lidahnya terdapat jamur grigih dengan menggandheng kera putih bisa menari di puncak pecut penjalin tingal, igatkan.” Gathutkaca :-“ Ya ingat.” Baladewa :-“ Sanggup.” Gathutkaca :-“ Sanggup.” Baladewa : -“ Lantas untuk srah-srahan, bujingan alas, yakni hewan hutan mulai dari gajah, bantheng.tau banteng” Gathutkaca :-“Tau.” Baladewa :-“ Apa.” Gathutkaca :-“ Banteng.” Baladewa : -“ Kalau sardula, apa.” Gathutkaca :-“ Harimau.”

Page 46: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

17

Baladewa :-“ Kalau Matrengga .” Gathutkaca :-“ Kalau matrengga itu Gajah.” Baladewa :-“ Bagus kamu, kalau dulu Matengga itu harimau padahal slah, namun demikian matapnya minta ampun, Mulai gajah sampai binatang kecil-kecil semua dapat berbicara, bisa diterima.” Gathutkaca : -“Bisa. Baladewa : -“ Sanggup.” Gathutkaca :-“ Sanggup.” Baladewa :-“ Untuk jangka waktunya aku batasi, mulai hari ini, tujuh hari, lewat dari tujuh hari tidak aku terima, kurang dari tujuh hari juga tidak aku terima, sekian.” Gathutkaca : -“ Apakah tidak ada lagi.” Baladewa : -“ Megejek. Ya, Cuma itu saja.” Gathutkaca :-“ Ya .” Baladewa :-“ Yang terpening mulai saat ini tujuh hari, , lewat dari tujuh hari tidak bisa aku terima, kurang dari tujuh hari juga tidak aku terima.” Gathutkaca :-“ Paman prabu Kresna sudah jelas saya menerima sabda paman baladewa, maka dari itu perkenankan saya minta restu untuk pamit pulang untuk memberitahukan permintaan mahar dari paman Baladewa kepada kakek Abiyasa.” Kresna : -“ Gathutkaca.” Gathutkaca :-“ Saya.” Kresna :-“ Sembah sujutku sampaikan kepada kakek Abiyasa, ada salahku aku minta maaf.” Gathutkaca :-“ Tidak apa paman, kakak Samba saya mohon pamit serta mohon restu.” Samba :-“ Iya dhimas gathutkaca berhati-hatilah.” Gathutkaca :-“ Paman Setyaki saya mohon pamit.” Setyaki :-“ Semoga selamat sampai tujuan angger kacanegara.” Gathutkaca :-“ Kakek Udawa saya mohon pamit.” Udawa : _’ Apakah tidak singgah dulu ke Widarakandhang dulu, saya punya burung dua bagus-bagus, baru saja dapat kayu timaha bagus mau pa untuk buat rangka keris.” Gathutkaca :-“ Lain waktu saja.” Udawa :-“ Semoga selamat sampai tujuan angger.”

Page 47: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

18

( Suluk pathet nem ageng jugag slendro pathet nem, kemudian dilanjutkan dialog ). Hong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah, humyus amarawayanta, honh, hang. Dialog. Baladewa :-‘Jagad dewa bathara, hem gathutkaca, gathutkaca.” Kresna :-“ Kelihatannya kanda masih marah dengan Gathutkaca.” Baladewa :-“ Siapa yang tidak marah, kamu dipamiti karena didatangi, Samba, Setyaki, Udawa saja yang dibelakang saja dimintaipamit, lantas aku duduk disini kok tidak pamit dengan aku, bisa-bisa keluar dari sini melirik denganku, orang tua kok di lirik.” Kresna :-“ Kanda prabu sabarlah, ingatlah kalu Gathutkaca itu belum dewasa.” Baladewa :-“ Seumpama tidak sabar, sudah aku bikin remuk tadi, sudahlah kejadian yang sudah berlalu tidak usah dipikirkan, , yang penting permintaan kanda tadi.” Kresna :-“ Baiklah kanada prabu.” Baladewa :-“ Mahar yang aku bilang kepad Gathutkaca tadi, aku berani memastikan kalau kalau pandhawa tidak bisa memenuhi, , mana ada tontonan swargaloka dibawa ke bumi, mana ada kereta jatisura kuda sifat raksasa dengan kusir dewa ganteng, dewa mana yang mau jadi kusir, setelah ini lantas terimalah lamaranku ini, Bratajaya akan aku nikahkan dengan Burisrawa, kamu mau minta mahar apa pasti akan aku laksanakan.” Kresna :-“ Perkenankanlah saya bilang kepada kanda.” Baladewa :-“ Sekarang kedudukan kanda sebagai pelamar, maka kekuasaan Sembadra ada ditangan saya, kanda mau melamar Sembadra silahkan namun saya juga punya permintaan.” Baladewa : -“ Apa permintaan kamu,.” Kresna :-“ Pertama akad nikah harus dilaksanakan didalam saka dhomas balekencana, iring-iringan pengantin dari Ngastina sampai Dwarawati harus memakai kereta jatisura jaran sifat raksasa dengan kusir dewa ganteng diiringi dewa tiga puluh berwatak sembilan, diiringi bidadari, dan tontonan swargaloka kayu klepu dewandaru parijatha kencana laring manyura mungwing kanan miwah kering, , kemudian tontonan raksasa putih dengan lidah tumbuh jamur grigih dengan

Page 48: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

19

bersama kera putih yang bisa berbicara dan juga dapat menari dipuncak pecut penjalin tingal dengan srah-srahan hewan hutan mulai dari gajah singa, harimau sampai kutu walang antaga semua dapat berbicara sepadan dengan manusia, dan waktunya tujuh hari, kurang dari tujuh hari tidak saya terima dan lebih dari tujuh hari juga tidak sata terima, cukup sekian kanda permintaan saya.” Baladewa :-“ Kamu itu hanya menirukan aku.” Kresna :-“ Kalau saya tidak bilang begitu berarti saya plin-plan, terserah kanda setuju apa tidak.” Baladewa : -“ Jagad dewa bathara, ya saya sangupi, namun ingatlah adikku di Ngastina terdapat seorang pendheta yang sangat sakti, pasti dapat menurunkan tontonan swargaloka, dan kurawa yang jumlahnya seratus dapat menangkap hewan hutan, daripada pandhawa hanya lima orang, , yang membantu hanyalah gathutkaca anak kemarin sore pasti tidak dapat tercapai.” Kresna :-“ Itulah buktinya, nanti saya hanya menunggu saja apa yang akan terjadi sebenarnya.” Baladewa :-“ Kalau begitu aku mohon pamit adikku, karena aku bersamapara kurawa, mereka menunggu di luargerbang Dwarawati, saya pamit dulu adikku. Semoga aku dapat memenuhi permintaan itu.” Kresna :-“ Kehati-hatilah kanda, Samba.” Samba :-“ Ada apa ayahanda.” Kresna :-“ Setyaki.” Setyaki :-“ Daulat gusti.” Kresna :-“ Ketentraman Dwarawati aku titipkan kepada Samba Setyaki.” Samba :-“ Daulat ayah perkenankanlah saya mohon pamit merata prajurit untuk menjaga ketentraman Dwarawati.” Setyaki:-“ Mohon restu gusti saya keluar untuk menjaga ketentraman Dwarawati.” Udawa :-“ Saya juga abdi kepatihan mohon pamit untuk menjaga ketentraman.” Kresna :-“ Kakak udawa.” Udawa :-“ Daulat gusti.” Kresna :-“ Berhati-hatilah.” Udawa :-“ Baiklah gusti.” Kandha. Wauta, begitulah sabda seorang raja Dwarawati, berbicara sekali tidak pernah berubah, ibarat sabda seorang pendeta yang mengucap tidak pernah berlaih, berbicara sedikit sudah merata keseluruh pelosok

Page 49: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

20

negeri, , saat itu sang raja akan menuju ke kedhaton, turun dari singgahsana diringi oleh para puteri terlihat bersinar-sinar bagaikan pengantin yang di arak. ( iringan ayak-ayak lasem dilanjutkan playon lasem slendro pathet nem, Kresna masuk kedalam istana, sedangkan para punggawa meninggalkan penghadapan keluar istana raja, dilanjutkan dengan iringan gending ladrang Bayemtur, Slendro pathet nem untuk mengiringi adegan limbuk cangik, keduannya abdi emban yang tengah bersenang-senang bernyanyi dan menari, cangik melantunkan tembang pocung gagrag kethoprak kemudian diselingi dialog ). Dialog. Cangik :-“ Cepatlah kamu jawab ndhuk Limbuk.” Limbuk :-“ Dijawab dengan apa.” Cangik :-“Aku tadi kan bernyanyi pocung gagrak kethoprak, keinginanku supaya membangunkan mereka yang tidur, karena zaman dulu kalau sudah musim begini sudah banyak kethoprak yang pentas, maksudku supaya tidak pada lupa dengan budaya sendiri gitu.” Limbuk :-“O begitu.” Cangik :-“ Maka bilanglah dengan menggunakan tembang pocung, aku tadi pinjam suaranya bu Sukini.” Limbuk :-“ Bu Sukini rumahnya mana.” Cangik :-“ Selatan sana, itu dulu muritnya bu candralukita, maka mirip dengan dia.” Limbuk :-“ Sindhen nya yang datang.” Cangik :-“ Epat orang Bu Sukini, Syamsiah, Kalimah dan Sriyatini.” Limbuk :-“ Coba aku akan pinjam suarannya bu Siyam.” Cangik :-“ Nah setuju aku pocung gagrak kethoprak.” ( Berbunyi gendhing pocung kethoprak, setelah selesai suwuk, dilanjutkan dialog ). Dialog. Cangik :-“ Aku terima nak kamu sudah membuat senang hatiku, Mbuk Limbuk.” Limbuk :-“ Kamu itu orang tua namun disindir tapi tidak merasa ya mak. Cangik :-“ Lantas maksud kamu apa.” Limbuk :-“ Dari tadi kok bilangnya mbukterus, jaman

Page 50: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

21

sudah seperti ini kok memberi nama limbuk.” Cangik :-“ Lantas maksud kamu apa.” Limbuk :-“ Sebenarnya aku ini kan marah dengan kamu buk, zaman sudah maju memberi nama kok Limbuk, mbok ya yang agak maju sedikit gitu lho, Lili apa Luluk, apa siapa gitu lho buk.” Cangik :-“ Begibi ya nak, orang tua itu kalau memberi nama kepada anak itu ada maknanya bukan hanya sal kasih nama, kada ada yang tanggal lahir saja sampai lupa, Seumpama punya anak perempuan namannya Tugiyem setu legi biar ayem, besuk kalau punya suami dinamakan Kromorejo, krama bilang reja, biar cepat kaya, itu maknanya, kalau limbuk itu maknanya laksanakan ibadah maju bekal utuk kehidupan, baus kan maknanya, ya kalau arti harafiahnya Li itu dari ayahmu, mbuk itu dari aku. Saat ini kamu berada di pendhapa agung, menurut bapak pembawa acara, yang mempunyai rumah bapak Kamija, mempunyai hajat tasyakuran puteranya yang telah terlaksana menikah, dalam kesempatan ini diminta do’a restu, semoga sehabis akad nikah dalam meniti hidup baru bisa awet sampe tua sampe kakek nenek. Yang terpenting suaminya mempunyai rasa tanggung jawab dan yang putri berbakti dengan tulus terhadap suami, semakin lama tidak semakin pudhar kasih sayangnya namun semakin mesra, semoga cepat diberi tanda kasih sayang berupa anak semoga cepat mengandung besok kalau sudah lahir biar mengundang saya dan kamu. Kecuali itu kamu juga jangan kuwatir ya nak, ramai negara kita akan ada penyakit yaitu Sars, jangan sampai lupa kata bapak dokter kalau penyakit sars iku hawanya panas, kalau bisa merasakan itu kalu berada dalam negara yang bersuhu dingin .” Limbuk :-“O gitu.” Cangik :-“Walaupun ada satu dua yang terserang penyakit itu karena tertular dari negara lain, kecuali itu kamu dan aku cara menanggulangi penyakit sars itu makannya jangan asal kenyang harus empat sehat lima sempurna.” Limbuk :-“ Kalau saya makan empat sehat lima tak keluar uang.” Cangik :-“Lho kalau makan empat sehat lima tidak keluar uang itu terus dimana.” Limbuk :-“Aku ini setiap malam walau keadaan seperti ini makan tidak pernah keluar uang kok buk.” Cangik :-“Kamu itu, kamu mau memberi hiburan apa kepada mempelai berdua.”

Page 51: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

22

Limbuk :-“ Terserah aja.” Cangik ;-“ Karena alat musiknya lengkap, minta dikasih pelog bem, coba mbak kalimah saya suruh menyanyi yang intinya “pamintaku“. Buat mempelai berdua, nanti kalu sudah terlaksana buat bekal pulang.” (Sindhen melantunkan bawa dhandhanggula Pamintaku) Dialog Cangik :-“Setelah agak kurus suaranya bertambah jernih.” Limbuk :-“Kok kurus .” Cangik :-”Ya orang mau berusaha.” (Dilanjutkan bawa) Pocapan. Cangik ;-“Silahkan dilanjutkan langgam.” ( Setelah selesai bawa dandhanggula dilanjutkan gendhing langgam Setyatuhu) Dialog. Cangik :-“ Ini tadi langgam Setyatuhu, dimulai dari dhandhanggula dimulai dari pamintaku.” Limbuk :-“O gitu.” Cangik :-“Ya Cuma minta kepada tuhan semoga keduannya bisa awet sampai tua seperti lagu ini tadi.” Limbuk :-“Iya buk. Tapi seperti aku ini sampai saat ini yang mendekat aja tidak ada.” Cangik :-“O umur kamu itu belum seberapa, umur kamu itu belum seberapa nak, anak muda sekarang itu umur dua puluh dua tidak terasa. Jangan sampai seperti orang dulu umur dua belas tahun sudah menikah, terus yang cowok lima belas tahun, itu kan masih anak-anak semua, setelah itu menggunakan siasat M tiga. ” Limbuk :-“Mak, tiga.” Cangik :-“Makan ikut mertua kan sayang, kan tidak bekerja kok punya anak istri. Kalau kamu sudah ingin mempunyai istri sebelumnya harus punya modal, pelajaran dari PKK, tau PKK.” Limbuk :-“Tau, penjahit celan kolor.” Cangik :-“Seratus untuk Limbuk. PKK kok di bilang penjahit celana kolor, Pembinaan Kesejahteraan Keluarga lho. Limbuk :-“O… gitu.”

Page 52: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

23

Cangik :-“Ha a, m lima, pertama mengatur rumah tangga, jadi anak perempuan jangan sampai pagi hilang siang hilang sore hilang, harus bisa menata rumah tangga. Walaupun rumahnya luas kerajinannya luas namun kalau tidak bisa menata bisa seperti kartu bertebaran. Walaupun rumahnya tidak luas, kerajinannya tidak banyak tapi bisa menata, enak kalu dilihat, pekarangan bersih, bunganya mekar semua hijau-hijau, dan kamu juga harus berias. Anak perempuan itu kalau tidak bisa berias laki-laki tidak betah dirumah, maka ya harus bisa berias.” Limbuk :-“Iya.” Cangik :-“ Terus m yang kedua, mengatur pengeluaran suami. Karena istri itu ibarat tempayan, walaupun mencari uangnya itu semangat tetapi tempatnya bocor, habis ladang habis rumah, harus bisa menata, seumpama penghasilan suami itu seribu, cukup tidak cukup sebulan delapan ratus, yang duaratus disimpan di simpedes uangnya kalau memerlukan diambil sewaktu-waktu ya bisa, aman dan juga berbunga, setiap enam bulan sekali diundi kalau beruntung bisa dapat hadiah lho.” Limbuk :-“Promosi.” Cangik :-“Bukan promosi tapi kenyataannya memang begitu kok nak.” Limbuk :-“M yang ketiga.” Cangik :-“Mendidik anak, kalau sudah punya anak jangan Cuma percaya sama bapak guru dan kalau sudah punya anak jangan Cuma percaya pak buguru, pakguru buguru SD itu sudah terlalu berat jangan diremehkan, pakguru buguru itu punya watak mencetak dikertas kosong namun kalau sudah keluar dari sekolah itu merupakan tugas keluarga, maka harus istri yang harus dekat dengan anak. Limbuk :-“Mak, yang keempat.” Cangik :-“Mengabdi masyarakat, walaupun badan kamu banyak namun bisa di sekat seperti sungai Progo tapi kalau tidak rukun dengan tetangga tidak dekat dengan saudara celaka-celakanya celaka kalau orang tidak rukun dengan tetangga.” Limbuk :-“O gitu.” Cangik :-“Maka dinamakan tetangga, karena ya wajib gotong royong ya wajib menjaga kan gitu.” Limbuk :-“M yang terakhir.” Cangik :-“Mendampingi suami lho.., jadi sekarang tidak Cuma Surga ikut Neraka ikut, tetapi harus bisa

Page 53: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

24

mendampingi suami. Kalau suami lupa wajib memberitahu, kalau suami salah wajib membenarkan, tapi jangan pake emosi, karena kodrat lelaki tidak mau kalah dengan wanita. Kalau Cuma pergi tiga hari gak pulang itu diamkan saja, sampe rumah ya temui seperti biasanya, buatin air hangat buat mandi karena capek naik kendaraan biar segar, setelah segar kemudian makan dan tidur, saat seperti itu anak dikasih uang suruh beli jajan ke Celep sana, mendekati suami jangan terburu-buru nanti kalau terburu-buru pergi lagi, pelan-pelan terus mendekat, bukan ser tapi legeser. Jempol kaki dipencet nyet, telinganya dibisi-bisik seperti biasa panggil mas atau pak, pak kamu kalau seperti ini baru lupa, sebenarnya salah, begini begini begini, tetangga tidak mendengar tetapi pembicaraan sampe sasaran.” Limbuk :-“ Gitu.” Cangik :-“ Kalau sudah selesai pembicaraan terus terserah anda seperti biasanya apa.” Limbuk :-“ Ha kalau gitu yang tidak baik.” Cangik :-“ Yang bilang tidak baik itu siapa, orang segini ini semua membutuhkan tidak baik, ini ada gendhing kok nak.” Limbuk :-“Gendhingnya apa.” Cangik :-“PKK maju slendro sanga, dimulai dari tembang gambuh aku mintakan kepada ibu Yatini dengarkan suawaranya. (Sindhen melantunkan bawa sekar Gambuh PKK maju) Dialog. Cangik :-“Sumangga para ibu, sagung wargane PKK maju, slung dilanjutkan gendhing, suaranya sindhen bersama-sama koor, dawahaken gendhing PKK maju, lancaran dulu kemudian dilanjutkan balungan demung, saron, peking, bonang barung, bonang penerus, kenong, kempul gong, kendhang. Yang tidak saya sebutkan tepuk tangan nanti yang tidak memegang Gamelan mengantuk, silahkan.” ( Pengiring melantunkan gendhing dolanan PKK Maju) Gendhing dolanan PKK setelah selesai dilanjutkan dengan slendro suluk ada-ada girisa wetah. ( Suluk ada-ada pathet nem wetah ).

Page 54: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

25

Kukusing dupa kumelun, ngeningaken tyas sang apekik, kawengku sagung jajahan o…., nanging sanget angikibi, sang resi kaneka putra, kang anjok saking wiyadi, kagyat risang kapi rangu, o…… (Bersamaan dengan lantunan suluk ada-ada, tokoh limbuk cangik masuk ke kaputren dilanjutkan dengan gerakan kayon yang ditarik ketengah lalu di tancapkan ke palemahan. Selesai suluk dilanjutkan kandha.) Kandha. Ringkas cerita raja Dwarawati masuk sanggar pamujan berdo’a kepada tuhan, lainhalnya yang berada di alun-alun Negara Dwarawati, para kurawa yang diketuai oleh prabu Karna Basusena, begitu melihat datangnya nata Mandura terus mempersiapkan diri. (Iringan playon slendro nem, Prabu Baladewa Keluar dari siti inggil menuju ke Pasebanjawi untuk mengumpulkan bala tentara kurawa, Patih Sengkuni, Prabu Karna dan Dursasana. Setelah suwuk dilanjutkan suluk ada-ada nem jugag.) Katrigumulung mangrempaking wadya, krodha gora reh kagiri-giri, o….., ing rananggana gawe gelar wangwang. O…… Dialog. Karna :-“Kanda prabu, bagaimana kanda berhasil apa tidak, kalau kanda prabu dapat keterangan, akan saya sediakan titihan sebagai sarana menjemput putri, ataukah mau naik kuda Jiparakremun atau Kreta kencana silahkan sudah tidak akan mengecewakan.” Dursasana :-“O he he he ha ha ha ha, kanda prabu, kanda prabu Baladewa, saya Dursasana minta tugas.” Baladewa :-“Bisa diam enggak Dursasana.” Dursasana :-“Iya.” Baladewa :-“Paman Sengkuni.” Sengkuni :-“Ya.” Baladewa :-“Para kurawa itu entah Citraksi entah Durmagati, mereka adalah pangeran semua, saudaranya prabu Duryudana, tapi kenapa kok tidak tau tata krama, kurawa itu kalau berada di Ndwarawati itu berada dimanca negara, tapi caranya seperti itu, kalau minta

Page 55: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

26

pekerjaan bersaut-sautan.” Sengkuni :-“Yung yung apalagi Dursasana, tidak melihat prabu Baladewa seperti menghadap aku saja, datang-datang terus joget, seperti bagus-bagus aja, bisa berhenti tidak Dur.” Dursasana :-“Iya-iya .” Sengkuni :-“Jangan keras-keras, pelan aja tar berisik menggangu temannya, ini sudah pada diam.” Baladewa :-“Adikku Karna.” Karna :-“Saya kanda prabu.” Baladewa :-“Tandhu Jempana Kremun Kretakencana, dan senjata yang siap digunakan .” Karna :-“Lho, minta ampun kanda prabu, kenapa kanda terus menyuruh menyediakan peralatan, apakah akan pekerjaan.” Baladewa :-“Karena kanda yang lebih tau , maka dari itu yang penting sediakan saja.” Karna :-“Kagaimana kanda.” Baladewa :-“Aku ingin memmboyong Sembadra, yang menghalang-halangi utusan dari Ngamarta Gathutkaca, Gathotkaca di Pendapa Ndwarawati sudah menghina aku, tidak bisa menangkap Gathutkaca bukan saudara-saudaraku.” Karna :-“Jagad dewa bathara, tapi hanya itu syaratnya, tidak perlu kanda prabu bergerak sendiri cukup saya saja sanggup menangkap Gathotkaca, kira-kira jalannya Gathotkaca dari tembok Ndwarawati, Paman Harya, saudara kurawa disuruh bersiaga saya dan paman Harya menemui Gathotkaca.” Sengkuni :-“Mari.” Karna :-“Minta restu kanda prabu, saya akan menangkap Gathotkaca.” Baladewa :-“Berhati-hatilah Karna (Iringan playon slendro nem, Prabu Baladewa keluar dan diikuti Prabu Karna dan para Kurawa. Dilanjutkan adegan Gathotkaca bertemu dengan Karna dan Patih Sengkuni, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) (Suluk ada-ada slendro pathet nem wetah.) Karna sudik prawirajurit, sigra madeg suraning ndriya, mugi jaya ing palugon, denira perang pupuh, tumanggap rising Pandhusiwi, nadyanta maksih kadang ingkang nunggil ibu, denira ngandhemi prasetyanira, o…….

Page 56: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

27

Dialog Gathutkaca :-“ Sembah sujut saya paman Karna.” Karna :-“Ya Gathotkaca restuku terimalah .” Gathutkaca :-“Saya terima semoga menjadikan berkah, Eyang patih Sengkuni saya menghaturkan sembah sujut.” Sengkuni :-“Ya aku terima, ya walaupun bersujut sambil menggerutu, aku terima Gathutkaca, seharusnya mendapat sujut itu tenang tapi malah berdebar-debar.” Gathutkaca :-“Ada kepentingan apa paman Karna menghampiri Gathutkaca.” Karna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Saya.” Karna :-“Paman menemui kamu Cuma mau Tanya, kenapa waktu berada di Sitinggil Binaturata Ndwarawati, kamu berbeda pendapat dengan kanda prabu Baladewa, sampai kanda prabu Baladewa merasa terhina, kamu menghinanya hiya.” Gathutkaca :-“Maaf, yang memarahi itu paman prabu Baladewa, saya Cuma menjawab sepatah kata ibaratnya tapi dianggap berani dan menghina terserah paman.” Karna :-“ Begini Gathutkaca, kanda prabu Baladewa setelah diperingatkan oleh para kurawa, maka ia akan minta maaf pada kamu, maka dari itu saat ini disuruh menhadang jalanmu aku ajak ke kam para Kurawa disamping tembok Dwarawati, kanda prabu Baladewa ingin bertemu dengan kamu, kanda prabu Baladewa merasa bersalah sama kamu.” Sengkuni :-“Ya ya ya, Gathutkaca, permintaan prabu Karna penuhilah, orang tua itu kalau terpenuhi permintanya hatinya senang.” Gathutkaca :-“Maaf paman, kalau paman prabu Baladewa ingin merasa bahwa ia bersalah karena memarahi saya, tapi saya merasa tidak dimarahi, saya hanya merasa menerima saran paman prabu Mandura, namun kalau keinginannya begitu saya mau bertemu namun tidak sekarang, karena saat ini waktunya sangat sibuk, saya segera akan menemui eyang Abiyasa.” Karna :-“Bagaimana paman paman.” Sengkuni :-“Gathotkaca itu anak sekarang itu suka berbohong, saya aja bisa , Gathutkaca biasa berbohong kok saya mau dibohongi.” (Dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet nem jugag.) O…….., jaja muntap pindha kinetap, netra kocak mondar mandir, o…….., o…….

Page 57: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

28

Dialog Karna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Saya.” Karna :-“Semua perkataanku ini tadi sebenarnya Cuma aku pakai supaya kamu mudah saya tangkap, tapi ternyata kamu sudah tau, maka dari itu jangan main-main, kanda prabu Baladewa di keraton Ndwarawati merasa kamu remehkan, para saudara kurawa tidak terima, kamu buat malu kanda prabu Baladewa di keraton dwarawati, maka Gathutkaca menurutlah saya penggal lehermu.” (Dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet nem jugag.) O…….., leng-lenging driya mangun-mangungkung, o…… Dialog Gathutkaca :-“Maaf kanda prabu, kalau kanda prabu mau menyiksa saya silahkan akan tetapi kalu sudah habis kesaktian saya, namun kalau saya masih kuat ibarat belum lecet sedikitpun kanda mau menangkap saya saya pasti meronta.” Karna :-“Kartamarma, jangan Cuma diam saja.” Kartamarma :-“Iya.” (Iringan playon lasem, perang kembang antara Kurawa dengan Gathutkaca. Para kurawa kalah kemudian menghadap Sengkuni, setelah suwuk dilanjutkan dialog) Dialog Kartamarma :-“Aduh celaka .” Sengkuni :-“Kartamarma.” Kartamarma :-“Iya.” Sengkuni :-“Gimana kabarnya.” Kartamarma :-“Waduh Gathutkaca memang sakti mandraguna paman.” Sengkuni :-“Gaka usah kamu bilangin aku saja udah tau, tapi kalau kamu sama Gathutkaca itu walau bagaimanapun, tinggi kamu tuakamu, ibarat ayam kamu itu pejantan tangguh, maka ibarat pepatah pasti menang kamu, tapi kenapa melawan Gathutkaca saja mundur dengan merangkak.” Kartamarma :-“Ya gitu paman, Gathutkaca saya pukul sekali terjatuh, yang kedua sudah tidak ia rasakan.” Sengkuni ;-“Yang ketiga enak saja.”

Page 58: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

29

Kartamarma :-“Saya itu tidak dipukul kepala saya tapi dipukul dada ke bawah, dia tidak mau dada ke atas, ia itu menghormati orang tua tapi perut saya.” Sengkuni :-“Sakit.” Kartamarma :-“Sakit to paman itu kok, saya terus beranjak memegang gada.” Sengkuni :-“Kamu bawa gada terus bersemangat.” Kartamarma :-“Bindhi itu belinya lima juta, setiap malam selasa kliwon dan malam jum’at kliwon saya sembah-sembah semoga nanti dalam perang Baratayuda dapat saya pakai meremukkan kepala Werkudara, ini tadi saya terdesak saya pukulkan Gathutkaca.” Sengkuni :-“Gathutkaca pingsan.” Kartamarma :-“Pingsan, berkedip aja tidak, bindi ia ambil kemudian dipukulkan kepala saya dhes…., seketika itu saya tidak tau apa-apa.” Sengkuni :-“Terus Bindhi kamu.” Kartamarma :-“Gak tau Paman, gak tau dibuang kemana saya tidak tau.” Citraksi :-“Ha ha ha ha.” Sengkuni :-“Ini Citraksi kok malah ketawa terbahak-bahak dari mana Si.” Citraksi :-“Dari berkelahi paman.” Sengkuni :-“Menang.” Citraksi :-“Tidak.” Sengkuni :-“Tapi kok ketawa.” Citraksi :-“Apa ketawa itu pertanda menang.” Sengkuni :-“ Lho lantas kalau kamu ketawa itu.” Citraksi :-“Lho ketawa itu.” Sengkuni :-“Lho iya, kamu berkelahi lantas menang dan senang hati kamu kemudian ketawa.” Citaksi :-“Belum tentu paman kalau ketawa itu dikatakan menang itu belum tentu paman, kalah senang hatinya ya ada kok, yang pasti senang itu tidak bisa dipastikan kalau menang ataupun kalah.” Sengkuni :-“Sebentar berbicara kok tersendhat-sendhat itu bagaimana.” Citraksi :-“Gini paman ceritanya, setelah Kartamarma itu kalah, saya kemudian mengambil pedang pemberian paman Durna itu saya coba, kalau bertemu muka dengan musuh begini kalau musuh disamping caranya begini sampai-sampai pedangnya jatuh saya tidak tau, entah dari mana, bindhinya Kartamarma dibuang sama Gathutkaca menimpa pelipis saya dhes ……., byur…….” Sengkuni :-“Yang berbunyi dhes.” Citraksi :-“Jatuhnya Bindhi di pelipis saya.”

Page 59: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

30

Sengkuni :-“Yang berbunyi byur..” Citraksi :-“Ya itu, saya terjatuh ke selokan yang penuh air.” Sengkuni :-“Yang terapung-apung apa.” Citraksi :-“Pipa cerutu saya, saya taruh saku tapi malah jatuh bertebaran, ha ha ha ha……” Sengkuni :-“Kamu itu, terus menang apa kalah melawan Gathutkaca.” Citraksi :-“Belum menang kok, kok perang bertemu Gathutkaca aja belum.” Sengkuni :-“Terus maju lagi.” Citraksi :-“Tapi saya pikir-pikir walaupun saya berperang pasti saya tidak akan menang karena saat ini tiba saatnya kesialan saya.” Sengkuni :-“Alah sebenarnya tidak mampu aja banyak bicara.” Dumagati :-“Dur ikut paman. Man coba bayangkan man kaki saya itu terkena siku tempayan waduh sakitnya bukan main, apalagi saya tersandung Bindhinya Kartamarma, waduh sakit betun paman sampai-sampai bengkak, pokoknya saya sudah tidak berani paman.” Sengkuni :-“Sudah tidak berani.” Durmagati :-“Waduh betul man tidak sama sekali. Saya memilih vokal aja man jauh-jauh datang kok malah heh.” Sengkuni :-“Kamu itu memang anak tidakpunya aturan, sekarang saya bilangin Kartamarma, ternyata para kurawa itu kalau berkelahi tidak pakai akal, Cuma mengandalkan otot saja, artinya Cuma mengandalkan kekuatan saja, padahal kekuatan itu kan ada batasnya, orang berperang iku harus pakai akal, kalau perlu menipu.’ Kartamarma :-“Paman tau caranya orang berperang.” Sengkuni :-“Sengkuni ini kerjaannya berperang, orang berperang itu caranya gini, lho ….., kelihatannya tidak melihat tapi waspada, musuh yang akan diterjang itu kanan apa kiri itu harus sudah siap, aku dulu kalau sudah begini membahayakan, tidak seperti kamu kalau perang pasti kalah, lho gini lho caranya, kalo saya sudah nungging gini sudah bisa ditangkap, itu pasti, tidak seperti kamu kalau perang terus kalah, terus jurusnya ditata, satu dua tiiiiiiga, wo.” ( Kartamarma pergi, kemudian Gathutkaca datang.) Dialog.

Page 60: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

31

Gathutkaca :-“Kamu mau apa Sengkuni.” Sengkuni :-“Tidak apa-apakok Cuma senam pagi, aduh. Kartamarma pergi aja kok gak bilang-bilang.” (Sengkuni lari meninggalkan gathotkaca dan mengejar kartamarma) Kartamarma :-“Teman sendiri kok di tendang-tendang.” Sengkuni :-“ lho pergi aja kok gak bilang-bilang.” Kartamarma :-“Saya kira kalau paman sengkuni mau memfoto Gathutkaca.” Sengkuni :-“Foto tumitmu itu, Setelah lihat Gathutkaca badanku jadi pucat pasi seperti tidak keluar darah, udah orang takut kok malah ditanyain terus kan celaka kan, mau apa Sengkuni, terus aku jawabnya sudah tak terpikirkan, aku jawabnya Cuma senem pagi aja gitu, namun sudah berdetak gak karuan.” (Sengkuni dan Kartamarma pergi disertai suluk ada-ada slendro pathet nem jugag.) O……, leng-lenging mangu mangunkung, kandhuan rimang lir lerna tanpa kanin, o…… Dialog. Baladewa :-“Paman harya, para kurawa disuruh bersembunyi terlebih dahulu namun tetap siaga, he Gathutkaca ku bunuh kau.” (Iringan playon lasem, Prabu Baladewa menemui Gathutkaca, iringan suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Baladewa :-“Tidak perlu bersujut-sujut, berdiri saja kalu perlu bertolak pinggang, dhadhanya Baladewa ditatag.” Gathutkaca :-“ Saya takut.” Baladewa :-“Apa .” Gathutkaca :-“Saya takut.” Baladewa :-“Apa kamu takut sama saya.” Gathutkaca :-“Iya.” Baladewa :-“Apa, kamu takut sama aku tidak boleh kembali ke Ngamarta, supaya mereka tidak tau kalau aku mempunyai permintaan yang macam-macam, biar sampai lewat tujuh hari, biar tidak ada pengantin dari Ngamarta, jadi Premadi tidak akan kawin dengan

Page 61: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

32

Bratajaya, kamu harus aku bawa pulang dulu ke Ngestina.” Gathutkaca :-“Terima kasih.” Baladewa :-Mau kamu apa.” Gathutkaca :-“Terpaksa saya tidak bisa memenuhi.” Baladewa :-“Druhun dimemana ongkak-angkik elek, kuhancurin badan kamu.” ( Dilanjutkan iringan playon lasem Gathutkaca dihajar oleh baladewa, setelah suwuk dilanjutkan pocapan.) Baladewa :-“ Ini orang apa ta, Sampai-sampai tanganku sakit.” Gathutkaca :-“Saya .” Baladewa :-“Saya pukuli terasa apa endhak.” Gathutkaca :-“ Terasa.” Baladewa :-“Sakit.” Gathutkaca :-“Tidak.” Baladewa :-“Lho, katanya terasa kok tidak sakit.” Gathutkaca :-“Maksud saya terasa tapi tidak sakit, enak itu juga terasa.” Baladewa :-“Druhun tidak mau pergi kurobek-robek pakai Nenggala.” (Iringan sampak lasem, Gathutkaca keluar dan dikejar Prabu Baladewa. Dilanjutkan adegan raden Samba dengan Setyaki, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog. Samba :-“Paman Setyaki.” Setyaki :-“Saya.” Samba :-“Sabda kanjeng rama, ketentraman Negara Ndwarawati saya serahkan, paman bagaimana.” Setyaki :-“Dengan saya juga sama, ketentraman Negara Ndwarawati saya serahkan, artinya jangan sampai ada kematian karena tetesan darah.” Samba :-“Padahal sekarang prabu Baladewa edang mengamuk, membawa Nenggala, Walaupun Gathutkaca itu sakti, nmun kalu terkena Nenggala pasti mati, jangan sampai prabu bertindak gegabah, bagaimana paman.” Setyaki :-“Saya mengingatkan Gathutkaca, kamu mengingatkan kanda prabu Baladewa.” Samba :-“Ah bercanda.” Setyaki :-“Lho kok bercanda.” Samba :-“Gathutkaca itu anak muda yang baru semangat-semangatnya, kok malah kamu akan

Page 62: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

33

mengingatkan dia apakah kamu mampu mengimbangi kakuatan Gathutkaca.” Setyaki :-“Lha maunya gimana.” Samba :-“Gathutkaca itu lawannya saya sama-sama muda, kamu mengingatkan paman prabu Baladewa, yang sudah sama-sama tua.” Setyaki :-“Apakah kamu mampu menandingi kekutannya Gathutkaca.” Samba :-“Kuat Samba daripada Gathutkaca.” Setyaki :-“O kalau gitu saya setuju saja.” Samba :-“Mari saya yang akan menghampiri Gathutkaca.” (Iringan Sampak lasem, raden Samba dan Setyaki budal. Perkelahian Prabu Baladewa dan gathutkaca dilerai oleh raden Samba dan Setyaki. Kresna segera datang untuk mendamaikan perkelahian antara Prabu Baladewa dan Gathotkaca. Setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Baladewa :-“Tidak pantas kau, Setyaki.” Setyaki :-“Bisa berhenti apa tidak, kalau tidak mau tidak akan saya lepaskan.” Baladewa :-“ Kresna, tau keadaan seperti ini kok Cuma dilihat saja itu bagaimana.” Kresna :-“Setyaki.” Setyaki :-“Ya.” Kresna :-“Lepaskan kanda prabu Baladewa.” Setyaki :-“Iya.” Kresna :-“Lepaskan.” Baladewa :-“Uh….. jagad dewa bathara, megang badanku seperti mau patah saja, druhun, tidak bisa pergi aku hajar nanti. Keadaan seperti ini tidak lain yang buat pasti Kresna. Memangnya Gathutkaca itu yang menangkap Setyaki, aku ini orang tua dihampiri Samba, Samba bilang seperti itu terus aku harus bagaimana, Setyaki megang badanku seperti mau patah semua, Samba malah minta gendhong sama Gautkaca, kakak Udawa malah menggigit segala. Kresna :-“Kanda prabu yang memulai, keadaan seperti ini tidak ada yang buat, apalagi Gathutkaca yang memulai perkara ini, yang salah itu kan kanda prabu, mulai tadi saya serahkan supaya tidak ada perselisihan, seharusnya kanda itu menjaga ketentraman namun kok malah membuat kerusuhan di Ndwarawati, dengan demikian maaf bukannya saya membela Gathutkaca tapi benarnya memang begitu, keadaan seperti ini yang

Page 63: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

34

buat kanda prabu karena kanda membawa para kurawa, jadi ternyata orang itu tergantung pada keadaan sehari-hari, karena setiap hari berada bersama kurawa tidak mustahil sifatnya seperti para kurawa.” (Dilanjutkan suluk ada-ada nem jugag.) o….., leng-lenging ndriya mangun-mangungkung, o…., o….. Dialog. Baladewa : -“Weh…., hem…., merasa bersalah aku, ya saya minta maaf, sesaat aku telah buat onar Kresna :-“ Syukurlah kalau kanda menyadari semua itu.” Baladewa :-“Gathutkaca, aku minta maaf.” Gathutkaca :-“Saya yang salah paman prabu. Saya juga minta maaf.” Kresna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Ada apa Gusti.” Kresna :-“Jangan buang-buah waktu, karena mulai saat ini batas waktu Cuma tujuh hari kamu harus cepat-cepat pergi menemui kakek Abiyasa.” Gathutkaca :-“Iya.” Kresna :-“Kanda prabu bagaimana.” Baladewa :-” Aku tidak akan ikut campur masalah iki, namun aku Cuma akan bilang bahwa kalau kamu punya permintaan seperti tadi, bahwa aku tadi kesini bersama paman Durna, maka aku paman Durna dan Karna akan bermusyawarah, setelah itu relakan aku ikut menjaga ketentraman Dwarawati.” Kresna :-“Terima kasih banyak kanda.” Gathutkaca : -“Minta resku gusti.” Kresna :-“Ya ya berhati-hatilah.” Gathutkaca :-“Minta restu paman prabu Baladewa.” Baladewa :-“Ya ya berhati-hatilah Gathutkaca.” ( Iringan playon lasem semua tokoh budal, dilanjutkan adegan baladewa , Durna sengkuni dan Karna, setelah iringan suwuk dilanjutkan suluk.) ( Suluk ada-ada Slendro pathet nem jugag ). Ana pandhita kinarya wangsit, pindha kumbang pangajaping tawang, susuh angin ngendi nggone, lawan

Page 64: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

35

galihe kangkung, watesing langit jalanidhi, o….., o…… Dialog. Durna :-”Ada apa angger memanggil saya.” Karna :-“O iya ada apa kanda prabu , memanggil saya.” Baladewa :-“Paman Durna.” Durna :-“Saya angger.” Baladewa :-“ Karna.” Karna :-“Saya kanda prabu.” Baladewa ;-“Paman sengkuni.” Sengkuni :-“Ya angger prabu.” Baladewa :-“Tindakan saya sesaat ini memang salah, untung saja adikku mengingatkan.” Karna :-“Iya.” Baladewa :-“Maka dari itu paman Durna, paman Sengkuni dan yayi adipati, saat ini adikku punya permintaan untuk syarat pengantin, maka saya serahkan pada paman Durna.” Durna :-“Minta apa angger prabu Kresna.” Baladewa :-“Dalam pernikahan nanti minta dilaksanakan dalam bale saka dhomas bale kencana.” Durna :-“ Iya.” Baladewa :-“Iring-iringan pengantin dari Ngastina sampai nagari Ndwarawati pengantin laki-laki menaiki kereta Jatisura, Kuda sifat raksasa dengan kusir Dewa ganteng, diiringi dewa tigapuluh berwatak embilan, Bidadari yang sebanyak-banyaknya juga dibawakan pertunjukan swargaloka kayu klepu dewa ndaru parijatha kencana laring manyura di kanan dan kiri kereta, dengan gamelan lokananta, dan raksasa putih dengan lidah ditumbuhi jamur grigit, ekor kera putih bisa menari di puncak pecut penjalin tingal dan srah-srahan gunjingan wara, mulai dari gajah, Singa, harimau, sampai binatang yang sangat kecil-kecil yang bisa berbicara layaknya manusia. Permintaan itu di batasi dalam waktu tujuh hari, kurang dari tujuh hari tidak diterima dan lewat dari tujuh hari juga tidak diterima maka dari itu saya serahkan paman Durna.” Durna :-“Jangan kuwatir ngger gak usah kuatir, saka dhomas bale kencana, saka itu penyangga, dho itu satu macam, mas itu sebanyak empat ratus, jadi empat ratus kali du jadi delapan ratus yang dihiasi emas, itulah saka dhomas bale kencana.” Baladewa :-“Iya.” Durna :-“Lalu raksasa putih menggandheng kera putih, jadi raksasa yang besar nanti dicat, terus mencari

Page 65: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

36

kera putih kalau kurang putih nanti dicat putih dan diajari untuk menari.” Baladewa :-“Iya.” Durna :-“Nanti pasti menari.” Baladewa :-“Iya pakai ngogleng.” Durna :-“Kera kok pakai ngogleng, kayu klepu dewa ndaru parijatha kencana, itu nanti direncanakan di bumi kayu klepu dewa ndaru, kemudian kereta Jatisura kuda yang bersifat raksasa, itu yang tidak bisa dipalsu karena kusirnya harus dewa ganteng, diiring dewa tigapuluh degan watak sembilan, tapi kalau sudah sama saya jangan kuatir, angger dipati karna itu kan dewa, dewa Karna, artinya keturunan orang sakti, artinya sebelah dewa sebelah manusia, anak dari sang hyang bathara Surya, naik ke kayangan sewaktu-waktu bisa, maka yang bisa meminjam kereta Jatisura kuda bersifat sipat raksasa dengan kusir dewa ganteng dan dewa sebanyak tiga puluh berwatak sembilan, itu angger adipati, datang ke kayangan.” Baladewa :-“Iya.” Durna :-“Lha nanti kalau disana yang bisa berbicara harus ada dan tidak bisa dibohongin, harus cari yang bisa berbicara.” Baladewa :-“Lantas harus kemana.” Durna :-“Adanya di hutan Gembringan, ada kabar kalau di hutan Gembringan Kutu-kutu walangataga yang bisa berbicara, karena itu merupakan kesukaan Bathara gana, bertempat di hutan Gembringan, kerbau pethak pancal panggung juga ada, dipelihara oleh Dhadhungawuk.” Baladewa :-”Iya.” Durna :-“Sebaiknya para kurawa bertemu dengan patih Sengkuni.” Baladewa :-“Paman Sengkuni.” Sengkuni :-“Ada apa.” Baladewa :-“Kamu bersama para kurawa menuju hutan Gembringan tangkaplah semua hewan yang ada disana dan juga kerbau pethak pancal panggung.” Sengkuni :-“ Iya sendika dhawuh.” Baladewa :-“Yayi dipati naik ke kayangan. Pinjam gamelan lokananta, kereta jatisura jkuda berwatak raksasa, kusir dewa ganteng, dan dewa sepuluh berwatak sembilan supaya mengiringi dari Ngestina sampai Ndwarawati. Masalah raksasa putih tadi sudah jatahnya paman Durna, gak usah macam-macam.” Karna :-“Sendika dhawuh mohon restu kanda prabu.”

Page 66: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

37

Sengkuni :-“Mohon restu angger prabu Baladewa.” Baladewa :-“Berhati-hatilah paman Sengkuni.” (Iringan playon lasem, semua bidal untuk mencari syarat dalam meminang dewi Sembadra. Kasingget kayon untuk menginjak jejer kedua. Setelah suwuk dilanjutkan Suluk.) ( Suluk lagon Plencung Slendro Pathet Nem wetah ) Kayon katiyuping angin, o….., katyuping angin, o…., karengyaning puspita, kang katyuping samirana manda, o …, O….. Kandha : Begitulah jalannya Prabu Karna, yang diikuti oleh para kurawa naik ke kayangan jonggringsaloka, untuk pinjam tontonan swargaloka, sebagai syarat pernikahan raden Burisrawa dengan dewi Bratajaya, Patih harya Sengkuni bersama para kurawa memasuki hutan gembringan mencari semua hewan yang dapat berbicara, kalau dilihat perjalanan mereka bagaikan air sungai yang mengalir dari puncak gunung, sejenak berganti yang diceritakan, inilah suasana hutan Gembringan kalu dilihat kelihatan angrong . ( Jejer II Alas Gembringan pasanggrahanipun Diradamuka raja hutan yang berwujut gajah sedang dihadap oleh saudara-saudaranya yang juga berwujut hewan hutan. Iringan gendhing Wirangrong, setelah gendhinga Wirangrong disirep dilanjutkan janturan.) Janturan Beginilah keadaan di hutan gembringan, disebut hutan gung liwang-liwung karena hutan tersebut luas dan angker, yang jauh kota dan desa, dan juga masih banyak pepohonan yang berduri serta batu-batu besar, disebut angker karena ibarat tidak ada manusia yang berani masuk hutan tersebut, kalaupun berani masuk pasti keluar tinggal nama, karena disana juga masih banyak terdapat jim setan, gendruwo serta bergai macam makhluk gaib, walaupun demikian hutan terbut masih merupakaan kesukaan sang Hyang bathara gana, dewa keturunannya bathara guru yang nomor tujuh, putra

Page 67: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

38

bathara guru dengan dewi parwati ya umarati, bertempat di kayangan Glugutinatar, ya dewanya kapustakan, bermacam-macam hewan ada di situ, mulai dari Harimau, celeng sampai dengan kupu dan belalang serta binatang kecil yang berbisa, semua dapat berbicara seperti manusia, saatitu dipimpin oleh gajah yang sangat besar dengan nama Diradameta, iapun angkat bicara “saudaraku Perjingga taneng ngasta, O…., ada apa kanda, duduklah agak kesini, Iya kanda.” ( Setelah gending suwuk dilanjutkan Suluk ada-ada Gurisa pelog pathet nem wetah) Hagni-hagni siking geni, siking geni geni guna dahana, hagni nala hutawaka, hutawaka uninga, e…, o….., hutawaka uninga ratu, trining rana kaya lena, o….. Dialog Diradamuka :-“Jagad dewa bathara, e…., adikku Perjingga tamengasta.” Perjingga Tamengasta :-“Ada apa gusti Diradamuka.” Diradamuka :-“Dan kamu adik Andaka.” Andaka :-“Ada apa.” Diradamuka :-“ Sarpajati.” Sarpajati :-“Kek kek kek kek kek kek, ada apa .” Diradamuka :-“Garudha kencana, Garudha bea.” Garudha Kencana :-“Ada apa.” Garudha bea :-“Ada apa.” Diradamuka :-“Dan semua adik-adikku, kamu semua ibarat jauh saya dekatkan dekat aku rapatkan, menurut Pikulun Sang Hyang Bethara Gana, kamu dan aku didipelihara di mercapada, namun tidak seperti saat ini karena tadi malam aku bermimpi.” Perjingga tamengasta :-“Mimpi apa kiraka.” Diradamuka :-“Dalam sebuah mimpi, hutan Gembringan ini diterjang banjir besar, airnya kotor, terlebih aku dan kamu semua pada terbawa arus dan tenggelam, apa makna semua dari semua itu.” Perjingga tamengasta :-“Maaf saya tidak tau tentang maksud mimpi itu.” Diradamuka :-“Adik Sarpajati.” Sarpajati :-“Saya juga tidak mengerti.” Diradamuka :-“Aku Cuma mengira kalau air itu sebagai lambang suara, kalau airnya jernih akan ada suara bagus kalau airnya keruh akan ada suara yang tidak baik, kalau begitu ibaratnya engkau dan aku bagaikan

Page 68: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

39

akan tertimpa musibah, maka kamu dan aku harus hati-hati, kalau sampai ada orang masuk hutan peringatkan kalau tidak mau diperingatkan makan aja.” Perjingga tamengasta :-“Iya siap menjalankan tugas.” ( Suluk ada-ada slendro pathet nem wetah ) Leng-lenging driya mangun-mangungkung, kandhuang rimang lir lena tan yayah nandhang kanin, o….., yen tan tulusa hamengku sang dyah utama, sang nata mudha tulusnya hangrerepa, o…., o…. Carita Baru asiknya mereka bercanda ria Diradamuka mererima kedatangan penjaga hutan “ teman minta jalan “. ( Iringan playon lasem slendro pathet nem. Tokoh prajurit yang berwujut anjing dan kucing masuk, dan setelah suwuk dilanjutkan dialog ) Dialog Sona :-“Huk huk hu.” Kucing :-“Meong-meong. Hamba menghadap paduka.” Diradamuka :-“Nanti dulu belum ditanya kok cerewet .” Sona :-“Huk-huk.” Diradamuka :-“Cuma jadi ajing aja kok bertingkah belum ditanya kok ngomong.” Sona :-“Huk huk.” Diradamuka :-“Iya-iya. Ada apa kamu tidak saya panggil kok lari-lari dihadapanku.” Sona :-“Celaka kiraka.” Diradamuka :-“ ya .” Sona :-“Sekarang diluar hutan Gembringan, ada prajurit banyak sekali, dengan senjata lengkap untuk menangkap hewan, seperti jala, kail, masak hewan kok mau dikail. .” Diradamuka :-“Apakah kamu tidak Tanya prajurit dari mana.” Sona :-“Waduh saya takut nanti kalau saya dekati saya malah ditangkap, maka dari itu saya serahkan pada paduka .” Diradamuka :-“Eh,… jagad dewa bathara, heh, Perjingga tamengasta.” Perjinggatamengasta :-“Daulat tuanku.” Diradamuka :-“Pastikan dulu prajurit mana yang berani memasang perangkap.”

Page 69: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

40

Perjingga tamengasta :-“Mohon pamit minta restu .” Diradamuka :-“Berhati-hatilah ( Iringan Playon lasem slendro pathet nem. Prabu Diradamuka dan semua prajurit budhal. Dilanjutkan rombongan prajurit Ngastina berhenti didepan hutan Gembringan. Setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog ). Dialog. Prajurit I :-“Berhenti-berhenti dulu.” Prajurit II :-“Segini banyakny semua membawa pedang, tumbaknya pada di angkat nanti mengenai temannya.” Prajurit I :-“jadikan ketua kok Abu malang sampai mana-mana.” Prajurit II :-“Karena mau cari kebutuhan rumah juga kok ya.” Prajurit I :-“O gitu ta. Lho ini tu mau kemana ta.” Prajurit II :-“Siapa yang Tanya itu.” Prajurit I :-“Tusio.” Prajurit II :-“Orang sudah sampai sini kok baru Tanya.” Prajurit I :-“Lha aku tadi dengar suara bendhe terus pakai baju terus lari ikut berbaris gitu, namun tidaktau perintahnya apa.” Prajurit II :-“Kamu dan saya disuruh masuk hutan Gemringan. Supaya menangkap semua hewan seperti Gajah, Singa, harimau, dan semua hewan yang bisa berbicara .” Prajurit I :-“Oh hewan itu bisa berbicara ta.” Prajurit II :-“Iya.” Prajurit I :-“We lha hewan kok bisa berbicara, tapi kok manusia tidakbisa berbicara ala hewan.” Prajurit II :-“Jangan gitu dong bicara kok plin-plan. Ini tu harus ditangkap hidup-hidup karena mau dipakai buat syarat pernikahan raden Burisrawa.” Prajurit I :-“Burisrawa itu rumahnya mana ta.” Prajurit II :-“Pambutulan.” Prajurit I :-“Pambutulan itu kan daerah Mandaraka kan, kena apa orang Mandaraka kok yang berkorban orang Ngestina.” Prajurit II :-“Tar dulu, Burisrawa itu kan saudaranya Banowati, itu tidak ada bedannya.” Prajurit I :-“O iya-ya” Prajurit II :-“Terus aku dan kamu disuruh memasang perangkap, namun berhati-hatilah nanti kalau hewannya buas, yang buas itu di belai-belai aja jinak kok dan pasti diam.”

Page 70: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

41

Prajurit I :-“Iya ya.” Prajurit II :-“Dibilangin kok.” Prajurit I :-“Ya sekarang mari peralatannya dibawa maju sini.” Prajurit II:-“Hayo hayo hayo hayo.” ( Suluk ada-ada slendro pathet nem jugag ). O….., pra wadya bala kurawa byuk gumulung, mangusiring pra sata kurawa, o…. Kandha Bagaikan benih padi di dalam nampan prajurit Astina yang memasang perangkap di hutan gembringan, hampir hilang kewaspadaan mereka bahwa ada harimau yang keluar dari rerimbunan pohon, sebesar kuda, para prajurit mengetahui keadaan itu lari tunggang langgang . ( Iringan playon lasem. Seekor harimau tiba-tiba menyerang prajurit Astina dan perkelahian terjadi. Prajurit Astina terpukul mundur dan bertemu dengan Aswatama dengan Sengkuni. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan dialog) Dialog Prajurit I :-“Aduh tanganku patah .” Prajurit II :-“Adhuh tulangku patah.” Prajurit lainnya :-“Adhuh telingaku hilang satu, adhuh mati aku.” Prajurit I ;-“Adhuh kacamataku hilang, waduh ini juga hidungku hilang.” Prajurit II :-“Adhuh kepalaku hilang.” Prajurit I :-“Lho kepalanya hilang kok bisa bicara, yang hilang kepalanya atau apanya.” Prajurit II :-“Lho yang dipakai buat bicara kan mulut.” Prajurit I :-“Lho mulut itu kan ada di kepala kan.” Prajurit II :-“Entar dulu, bukan kepala yang dipakai tumbuh rambut namu kepala yang dipakai bunyi-bunyian.” Prajurit I :-“Waduh temannya kehilangan kepala kok gitu, Cuma kehilangan kepala kok mengeluh bukan main.” Prajurit II :-“kan rugi ta.” Prajurit I:-“waduh-waduh Prajurit II :-“Ini tu ngapain ta .”

Page 71: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

42

Prajurit II :-“Gigiku kambuh .” Prajurit I :-“Besuk lagi kalu memang baru sakit gak usah ikut.” Prajurit II :-“Tidak ikut ya tidak dikasih kok.” Prajurit I :-“kamu tu kok kaya gitu, jadi kalau berangkat tu Cuma memastikan jath aja tapi pekerjaannya malah tidak terpikirkan.” Prajurit II :-“Besuklagi kalu giginya sakit itu dicopot.” Prajurit I :-“Wandamu .” Sengkuni :-“Swatama.” Swatama :-“Saya paman.” Sengkuni :-“itu ada apa prajurit banyak yang mengeluh, kalian itu kenapa.” Prajurit :-“Eh kamu itu siapa ta.” Sengkuni :-“Waduh, aku ini kan Patih segkuni.” Prajurit :-“Wo Patih sengkini.” Segnkuni :-“Iya.” Prajurit :-“Waduh gila, selamanya baru ini kalau patih sengkuni itu kaya gitu, saya kira orangnya gagah ternyata orangnya kok jelek.” Sengkuni :-“Waduh, orang sudah tua, dulu ya cakep, tapi kan patih lha kalau kamu kan Cuma prajurit, ini tadi pada kenapa.” Prajurit :-“Saya tadi sudah memasang perangkap, namun tidak tau ternyata kami dikejar singa yang sangat besar kemudia semua lari tunggang langgang ini.” Sengkuni :-“Ya udah sana mundur semua. Yang sakit sana diobati kan tidak ada yang terbunuh kan.” Prajurit I :-“Tidak ada.” Sengkuni :-“Kalau Cuma pada sakit aja sana ke PMI. Biar ditangani dokter Barja sana.” Prajurit :-“Baiklah, he semua mundur neng gong neng, neng gong neg.” Sengkuni :-“kalau mundur karena kalah itu jangan di iringi bunyi-bunyian.” Prajurit :-“Lha ini gak saya iringi kok.” Sengkuni ;-“Lho itu kok bunyi.” Prajurit :-“Tangan saya itu yang satu sakit, saya gunakan tangan satu untuk membawa bendhe dan pemukulnya kemudian saya palai jalan bunyi sendiri.” Sengkuni :-“O makanya bunyi neng mung neng, neng mung neng, sebap pemukulnya tidak mengenai pencon.” Prajurit :-“Mundur-mundur mundur, neng mung neng, neng mung neng.” Sengkuni :-“Kalu anak-anak itu maju kok malah

Page 72: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

43

merepotkan, Swatama, kamu bisa memberi contoh untuk para kurawa, karena kamu itu putera dari guru para kurawa, coba,tangkaplah singa, harimau atau celeng.” Swatama :-“Maaf paman saya akan menangkap harimau yang mengamukitu.” ( Iringan playon lasem, Swatama pergi untuk menangkab harimau, setelah bertemu dengan harimau iringan suwuk dan dilanjutkan dialog.) Dialog Perjingga tamengasta :-“O….. . Swatama :-“Jagad dewa bathara. Tidak mengherankan kalu semua prajurit lari tunggang langgang sebab harimau yang mengamuk sebesar gini, he kamu apa dapat berbicara.” Perjingga tamengasta :-“Bisa, kamu siapa.” Swatama :-“Untunglah kalu gitu bisa aku ajak berdialog, siapa namamu.” Perjingga tamengasta :-“Perjinggatamengasta.” Swatama :-“Perjingga tamengasta.” Perjinggatamengasta ;-“Ya kamu siapa.” Swatama :-“Satria Padanyangan bambang Haswatama.” Perjinggatamengasta :-“Satria Padhanyangan bambang swatama.” Swatama :-“Ya memang benar. Kalau begitu menyerahlah saya tangkap, aku sama tujuannya dengan teman-temannku, aku tidak akan menyakitimu, maka dari itu menurutlah saya tangkap, apa yang kau butuhkan akan aku penuhi, seperti makan, minum akan aku sediakan.” Perjinggatamengasta :-“Sebenarnya kamu Cuma akan menangkap aku dan teman-temanku semua mau di buat apa.” Swatama ;-“Akan aku gunakan sebagai syarat pernikahan dari Ngestina menuju Dwarawati.” Perjinggatamengasta :-“Mungkin saja aku semua inicuma akan kamu pakai buat santapan.” Swatama :-“Kamu jangan salah paham, tidak akan untuk santapan namun Cuma buat tontonnan.” Perjinggatamengasta ;-“Gak mau, lebih baik kembalilah ke asalmu kalau kamu tidak mau nanti akan kupakai santapan dengan teman-temanmu.” Swatama ;-“Terserah , tapi kalau bisa aku tangkap ku bawa kamu semua ke Ngastina.” Perjingga tamengasta ;-“Ku cakar robek dhadhamu “

Page 73: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

44

. ( Iringan playon lasem, Aswatama dan Perjingga tamengasta berkelahi setelah Aswatama terpukul mundur Dursasana maju kemedan laga. Akhirnya Dursasana lari karena dikejar anjing. Adegan selanjutnya Dursasana dengan Sengkuni. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dialog ). Dialog Dursasana ;-“Adu aduh yung.” Sengkuni ;-“Dur senang rasa hatiku, Swatama dan teman-temannya tidak dapat menangkap hewan satupun, namun kamu datang tapi kok ketakutan.” Dursasana :-“He he he he, semua hewannya bisa berbicara, ada anjingnya man, tidak berbicara namun menggonggong, itulah yang membuat saya takut, saya itu pernah dikejar anjing sampai pakaian saya itu rusak semua kok man, he he he.” Sengkuni :-“Maka dari itu besuk lagi kalau masuk hutan harus tau ilmu kehewanan.” Dursasana :-“Ya terus gimana man.” Sengkuni :-“Harimau itu sebelum menerkam mengincar mangsanya dulu, sebelum menyeringai kamu duluin, pasti harimaunya takut.” Dursasana :-“Apa lagi banteng.” Sengkuni :-“Banteng itu kan menanduk, sebelum banteng menanduk kamu tanduk duluan.” Dursasana :-“Bertemu Lebah.” Sengkuni :-“Kalau serangga itu kan Cuma menyengat, sebelum lebah menyengat, kamu sengat duluan.” Dursasana :-“Lha kalau nanti alat saya tertinggal bagaimana.” Sengkuni :-“Kebetulan, kalu kamu tidak punya kan irit.” Dursasana :-“Paman sengkuni.” (Dilanjutkan suluk ada-ada slendro nem jugag ). Sengkuni kang pinangka tedhak, narpa Salya ben paro, siniji kanan kering, yeka Bisma Durna pangawikanira, o….. Dialog Sengkuni :-“Dur.” Dursasana :-“Ada apa paman.” Sengkuni :-“Tidak bisa dianggap remeh untuk menangkap hewan-hewan sebanyak itu, apalagi bisa berbicara sama

Page 74: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

45

dengan manusia, jadi dalam berkelahi kan saling membantu, namun kamu kan sendiri-sendiri kan tidak berbeda dengan manusia.” Dursasana :-“Lantas harus bagaimana paman.” Sengkuni :-“Berhenti dulu, ini ibarat air barus deras mengalir, ibarat api baru menyala, kamu dan aku mundur aja, namun bukan terus pulang, kita harus siaga ditepi hutan Gembringan jangan sampai ada yang masuk kecuali kurawa.” Dursasana :-“Kalau begitu mari paman ( Iringan playon lasem, Patih Sengkuni dan Dursasana segera pergi untuk menjaga hutan tersebut. Kayon ditarik ketengah dan digetarkan lalu ditancapkan dipalemahan tengah tegag lurus sebagai tanda menginjak adegan gara-gara. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan suluk ). (Suluk lagon slendro pathet sanga wetah.) Kayon kayu kang sejati, lir buana pang keblat papat, godhonge mega rumembe, apradapa kekuwung, o….., kembang lintang salaga langit, o….., semune daru kilat, who surya lan tengu kasirep ulawan udan. Pepucuking akasa, bengkah pratiwi, oyote bayu bajra. ( Setelah selesai suluk dilanjutkan lagon ilir-ilir.) Kandha Begitulah keadaan yang terjadi oleh patih Sengkuni bersama para Kurawa yang berada di hutan Gembringan, begitu melihat bahwa semua hewan yang berada disana tidak bisa dianggap remeh, maka patih sengkuni mempunyai pendapat untuk mundur terlebih dahulu, menunggu keadaan yang memungkinkan, saat itu begitu melihat ke angkasa matahari sudah tenggelam pertanda berganti hari, habisnya siang berganti malam, rembulan muncul sebagai tanda datangnya malam, saat itu jalannya rembulan sudah berada diatas kepala, pertanda tiba saatnya gara-gara.

Page 75: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

46

( Setelah selesai kandha dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah ). Bumi gonjing mandhelung kang langit, samodra kocak sumamburat, yayah kinebur banyune hoyak, kang gunung-gunung, o……, lemah bengkah mawetu geni katempuh bayu bajra, ngakasa jumegluk, swara lir gelap sasra, kekayon geng rebah pindha den babati, prabawaning gra gara, o….., o. Kandha Begitu kencangnya gara-gara sampai terasa di kayangan Jongring saloka, begitu sang Hyang jagad udipati melihat sang Hyang Giripati, begitu melihat di bumi tertipa gara-gara, langsung membawa cupumanik yang berisi air panjuta nirmala, diteteskan ke bumi yang terkena gara-gara, seketika berhenti, berhentinya gara-gara di bumi menjadi tentram subur makmur, bersamaan suara gemuruh di samodra, sebenarnya merupakan penghormatan, keluarnya kilurah semar beserta putra ketiganya, Gareng Petruk beserta Bagong, berlari menerjang persawahan. ( Selesai kandha dilanjutkan dengan iringan gendhing ayak-ayak slendro sanga Banyumasan. Setelah iringan seseg dalang memainkan kayon sebagai gambaran tanda-tanda alam seperti gunung meletus, badai, gempa dan sebagainya. Setelah tanda-tanda tersebut, iringan sirep bersamaan tokoh punakawan Petruk keluar sambil menari. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan buka celuk gendhing dolanan Slendhang biru.) Petruk :-“Kedhep tesmak….. ( Dilanjutkan gending dolanan Slendhang biru. Dalam deg-degan diselingi dialog.) Dialog Petruk :-“Jam satu kurang sepuluh menit, aku sudah datang di pandhapa Njebukan, Sore ini tadi temannya banyak, baru keluar limbuk aja terus pada pulang, ya memang begitu keadaan sekarang, berbeda dengan empat puluh tahun lalu, ya mau gimana lagi, saya sudah berterima kasih, saya mendalang itu sudah tiga zaman,

Page 76: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

47

zaman orde lama, zaman orde baru, sekarang zaman reformasi, kalo tidak tangguh kan tidak kuat tiga zaman, iya kan jo, iya, aku datang, terus aku bilang, iringannya srepegan Mbanyumasan, setelah berhenti terus aku bilang kedhep tesmak aku nyawang slendhang biru, terus diikuti para sindhen, saut-saut, saut, kalau ada yang diambil itu, ini tadi slendangbiru, kuserahkan pada mbak siam, slendhang biru semua bisa namun kalau bukan mbak siam tidak puas, begitulah kalau pada kekenyangan itu diajak berbicara aja sulitnya minta ampun, kalau lapar itu padahal pada mengantuk semua, kalau ingat mengantuk itu terus mau bagaimana, kalau kekenyangan diam, kalau lapar mengantuk, kok senangnya itu kalau dikasih terus.” ( Sinden melanjutkan tembang Slendhang biru ). Petruk :-“Slung……. ( Sinden melanjutkan Slendhang biru) Petruk ;-“Yang bagus ya yang seperti ini enak dihati dan cocok dengan laras gamelan, apalagi kelihatan indahnya, gitu, apalagi tidak melihat beberapa hari kok kurus, saat itu agak gendhut dan manis namun tidak melihat beberapa hari saja kok kurus, saat itu hitam manis namun sekarang jadi hitam legam, dia bilang sering memanen padi kok paman, ya seperti itulah yang namanya orang hidup, orang hidup itu ibarat jalan kakinya tidak Cuma satu, tidak Cuma sindhen tok, ini anak saya sindhen yang serba bisa, sindhen bisa, menari juga bisa, main ngethoprak juga bisa, lawak juga bisa, memarahi suaminya juga pintar, mari dilanjutkan ( Sinden melanjutkan tembang Slendhang biru, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Petruk ; Tujuh delapan sembilan sepuh, tidak ada titi laras yang sampai sepuluh ( Dilanjutkan suara sindhen kemudian disambung playon slendro sanga. Setelah Petruk keluar Gareng masuk sambil menari. Setelah iringan suwuk dilanjut dengan buka celuk gendhing dolanan Mas Sopir.)

Page 77: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

48

Gareng :-“Kakang mbakyu jo lali welingku.” ( Dilanjutkan gending dolanan Mas Sopir laras slendro sanga. Setelah ndeg-ndegan diselingi dengan dialog.) Dialog Gareng :-“Gendhing pak sopir sebagai sarana mengingatkan yang biasa mengemudi roda empat, sekedar mengingatkan bahwadi negara kita yang sebagai korban di jalan raya, akibat tidak berhati-hati, yang pakai roda empat suka terlalu kencang yang pakai roda dua kurang berhati-hati, yang menyebrang tidak pakai apa-apa juga kurang hati-hati, kalau semua ingat dan disiplin ya bisa mencegah terjadinya kecelakaan, ya paling tidak mengurangi begitu, pak sopir mbokya mikir.” ( Bawa sinden disambung gendhing Mas Sopir, setelah ndeg-ndegan diselingi dialog.) Gareng :-“Pak sopir ja sembrana, kalau memegang kemudi itu jangan ceroboh, teledor sedikit aja bisa berakibat fatal, bisa membuat celaka orang banyak, dan juga bisa buat celaka diri sendiri, maka kalau pegang kemudi jangan ceroboh jangan sampai mengantuk, jangan mabuk, kalau baru mabuk berat itu tidak dapat mengira-ira, pak sopir ja sembrana. ( Sinden melanjutkan tembang Mas Sopir lalu disambung dengan Playon sanga. Gareng keluar disusul bagong keluar bersamaan dengan aba-aba suwuk, setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog ). Bagong :-“Berhenti, pada seenaknya sendiri kalau kalau disediakan tempat luas, lampunya terang, apalagi apa-apa disediakan, setelah itu terus pada mengantuk, kang Petruk Slendhang biru, kang Gareng pak Sopir, saya minta jawa timur ya mbak, jamong, Jamong, tapi ya itu tadi lirik lagunya Sluku-sluku bantok, dibagi dengan pengiring dan sindhen yang adil, Sluku-sluku bathok, pengiring , bathoke mono, bathoke sindhennya miring, sirama menyang kutha, pengiring, leholehe diserahkan sindhennya, jambu ya boleh salak ya terserah, mak jenthit pengiring, yang jenthit itu pengiring, orang mati kasihkan sindhen, nek obah medeni bocah kasihkan pengiring nek urip kasihkan

Page 78: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

49

sindhen, pengiring itu walau sampai capaek harus datang.” ( Berbunyi gending jamong slendro pathet sanga, setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Bagong :-“Sluku-sluku bathok, si rama menyang kutha, mak jenthit lololobah, nek obah nek urip goleka dhuwit, tu wa ga pat, ya ini yang kurang kompak, temannya itupaling tidak orang delapan belas, siji aba-abanya mantapyang bunyi cuma Tusia thok, karena orang segini yang paling semangat baru tusia tok, awas ya kamu juga awas, harusnya tu kalau ngejos ya ngejossemua, yang tua harus ngejos yang muda juga harus ngejos, yang tua walau tidur harus bangun ngejos dulu, kalau tidak ngejos awas, tar aku kurangi seribu-seribu, diulang lagi pembagiannnya sama kok “. ( Gendhing Jamong dengan disertai dialog Bagong menyanyikan syair lagu ) Bagong :-“Sluku-sluku batho, sirama menyang kutha, mak jenthit lolo lolobah, nek obah medeni bocah, golea dhuwit, tu wa ga pat, ya gitu dong, yang timur tu wa ga jos, yang barat tu wa ga jes. Kakek Beja juga ikut ngejes, sama paman Nuji, sindhenya thok, tu wa ga, wo sindhen kok mengenakkan sekali, tu wa ga jooooooos, sindhen kok senangnya dijos, sekarang ini biar dihabiskan mbak Iyam sendiri. ( Buka celuk sinden lalu dilanjutkan playon sanga. Setelah Bagong keluar, Petruk masuk sambil menari dan Gareng Bagong menyusul. Setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-“Gara-gara kok berhenti lamban gimana gong, biasanya kalau gara-gara itu berhentinya cepat.” Bagong :-“Aku tu gak suka kalau gara-gara kalau gak sopan, sukaku itu pelan-pelan, biar enak dirasakan tua-tua kksukanya gak karuan , gak mau aku.” Petruk ;-“Sukamu yang santai-santai.” Bagong :-“Ya gitu kalau gak biar mantap.” Petruk ;-“Kok mantap.” Gareng ;-“Gak usah urusin Bagong Truk, kamu jemput

Page 79: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

50

saya mau mengajak apa.” Petruk :-“Lama tidak jumpa kan baik-baik aja kan gareng.” Gareng :-“Slamet.” Petruk :-“Bagong.” Bagong :-“Sehat, pokoknya tempatku gak ada apa-apa.” Petruk :-“Heh.” Bagong :-“Tempatku pokoknya gak ada apa-apa.” Petruk :-“Kalau tidak ada apa-apa terus yang dipakai untuk beri makan anak-anak terus apaan Gong.” Bagong :-“Ya maksudnya gak ada apa-apa itu masalah keadaan di rumah gitu, bukan nkok terus gak ada apa-apa itu salah, nanti bisa-bisa pada ngantuk. Orang ada aja ngantuk kok.” Petruk :-“O wandamu Gong.” Gareng :-“Kamu akan ngapain truk.” Petruk :-“Mau Tanya anakmu berapa reng.” Gareng :-“Disini kok Tanya anak.” Petruk :-“memangnya Tanya apa, nanti kalau aku Tanya kerbau dan sapi kamu berapa nanti dikira ngeledek, sawah kamu berapa hektar, dikira ngece, umumnya kekayaan yang dihargai itu anak, sama cucu-cucu itu yang ditanyakan, kan tidak akan ada yang Tanya kalau kerbau dan sapi kamu berapa, pasti anak kamu berapa reng.” Gareng :-“Tujuh.” Petruk :-“Berapa.” Gareng :-“Tujuh” Petruk :-“Cuma bilang tujuh aja kok teriak.” Gareng :-“Tujuh aja aku carikan makan sendiri kok.” Petruk :-“Emang kau kasih makan sendiri, memangnya suruh kasih makan orang lain Anak tujuh itu ya kang kalau kamu masih bisa bekerja, anak tujuh itu cukup, karena kalau masih kecil itu Cuma butuh makan namun kalau sudah besar membutuhkan pendidikan, yaitu sekolah, lha itu reng biayanya terus meningkat.” Gareng :-“Lha aku dulu tu punya anak juga tidak terencana kok truk.” Petruk :-“Lha terus gimana.” Gareng :-“lha tadinya tu Cuma buat kegiatan.” Bagong :-“Jelasnya tu gareng tidak bisa seperti aku Truk.” Bagong :-“Kalau aku tu mendidik anak iu harus yang bener-bener.” Petruk :-“Ya mau gimana lagi wong anak kecil.” Bagong :-“Anak kok tidak pernah dididik, beda sama

Page 80: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

51

anak-anaku, bahkan ditempat gareng itu sukanya pakaian itu sukanya diletakkan dimana-mana, kalau ada orang mendekat aja nyamuknya lari semua, beda dengan tempat saya, rumahku aku cet biru dengan gambar hewan, dengan cendhela kaca, pintu kaca, gentengnya kaca.” Gareng :-“Bagong mah seperti permen, didalam kaca.” Petruk :-“Mbokya gini kang Gareng, kamu tu yang dekat dengan Bagong.” Gareng :-“Tapi gini Gong setelah aku kebelakang, masuk dapur kamu, dapur kamu belum halus, masih belum di lantai.” Bagong :-“Kamu tu jangan buat orang marah truk, sama adiknya kok diumpat-umpat.” Petruk :-“Maksud kang gareng tu dapur itu ruangan memasak.” Bagong :-“O gitu ta. Saya kira kalau ini, gitu lho.” Petruk :-“Memang kamu tu anak bodoh kok Gong.” Gareng :-“Ya maklum, bagong.” Petruk :-“Depan rumah.” Bagong :-“Mau aku tanami warung hidup, Seperti Tomat, Cabai rawit, Kacang panjang, walaupun hanya per pohon.” Petruk :-“Terus di belakang rumah .” Bagong :-“Belakang rumah apotik hidup, seperti Kencur, Jahe, Puyang, jamu jawa pokoknya Truk.” Petruk :-“Jamu jawa.” Bagong :-“Iya.” Petruk :-‘Gendhinge ada kan reng.” Gareng :-“Iya.” Petruk :-“Aku mau dengar.” Gareng :-“Dimulai dari musik Bonang.” ( Berbunyi gending dolanan Jamu jawa, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Bagong :-“Waduh kok berhenti, sini baru menari kok dihentikan, kok tidak bilang-bilang.” Petruk :-“Orang yang ketinggalan itu kamu, iramannya tu kan semakin lama semakin pelan,kalau semakin lama semakin pelan itu tandanya mau berhenti, sudah mau selesai kamu tu kok ikut-ikutan.” Bagong :-“O jadi kalau mau berhenti itu pelan.” Petruk :-“Iya.” Bagong :-“Beda dengan aku ya, aku tu kalau mau selesai malah tambah semangat.”

Page 81: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

52

Petruk :-“Walaupun semangat tapi kamu itu yang mau untuk semangat apa.” Gareng :-“Ini tadi kan Cuma Gareng bilang kalau dibelakang rumah ditanami apotik hidup, kemudian jadi gendhing Jamu jawa.” Petruk :-“Ya gitu reng sekarang itu jadi orang seni itu harus ada seninnya, penuh keterangan juga harus penuh penerangan.” Gareng :-“Jadi Jamu jawa itu, Jamu jawa kuna.” Petruk :-“Iya. Jaman dulu belum banyak dokter dokter itu sebagai obatnya orang desa itu ya jamu jawa, jadi jaman dulu itu belum bisa menamakan apotik itu belum tau, taunya ya Cuma jamu jawa itu tadi.” Gareng :-“Iya-iya. Selain itu tadi juga ada kan truk.” Petruk :-“Ada. Contohnya slendro juga ada.” Gareng :-“Coba aja .” Petruk :-“Slendro ya, coba mbak sriyatini, minta Sinom gagrak semarangan. Silahkan .” ( Bawa sindhen tembang sinom gagrag Semarangan, dilanjutkan lelagon Lumbung desa, setelah selesai gendhing dolanan dilanjutkan dialog.) Dialog Petruk :-“Lho Gong Suaranya kang Gareng itu ibarat suara seni gitu, orang baru saja bilang, bilangnya biasa namun selanjutnya bisa jadi gending, cocok dengan larasan gamelan, coba kalau bukan suaranya Gareng pasti gak bisa.” Bagong :-“Alah Cuma seperti itu saja kok terpesona truk, aku juga bisa, lumbung desa pra tani padha makarya, ayo dhi.” Petruk :-“Mulutmu itu coba cocokkan dengan gender itu.” Bagong :-“Biar bengkak.” Petruk :-“Maksudnya itu yang cocokkan itu suara kamu dengan laras gender gitu. Jadi jangan asal keluar suara, tidak cocok dengan laras gamelan.” Bagong :-“Namun yang penting intisarinya gitu, lumbung desa pra tani padha makarya ayo dhi, njupuk pari nyandhak lesung nyandhak ndhekku aja yu.” Gareng :-“We we we we, bukan nyandhak ndhekku, waduh waduh. bukan nyandhak ndhekku, nyandhak alu.” Bagong :-“Ya maksudku juga gitu. Aku pakai numbuk, alu yang ku gunakan numbuk padi itu d dengan

Page 82: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

53

sendhirinya sudah jadi milikku aku letakkan dan aku tinggal berteduh, lantas kakakku datang kok terus pegang terus aku bilang jangan yuuuuuu. Apa disuruh bilang silahkan yuuuuu tar dibilang orang gilang sama kakaknya mau.” Gareng :-“O… berbicara dengan kamu tu akhirnya gak karuan, sampai yang enggak-enggak, namun ada gendhing lainnya kan Truk.” Petruk :-“Ada-ada.” Gareng :-“Namanya.” Petruk :-“Lesung jumenglung.” Gareng :-“Ya coba truk.” Petruk :-“Kalau lesung jumenglung itu dibagi pasti bisa, teman sindhen dan pengiring. Kalau tangan saya ngepal suara putri, kalau tangan yang nuding suara putra. Gitu maksudnya biar tidak mengantuk ngantuk, kalau lihat kelir kan tidak bisa mengantuk.” Bagong :-“yang bilang siapa kalau melihat tambah terang, bertambah redup, ya percaya.” Petruk :-“Bertambah redup.” Bagong :-“Lama-lama terus hilang nyawanya.” Gareng :-“Wandamu .” Patruk :-“Silahkan lesung Jumenglung.” ( Berbunyi lelagon Lesung jumenglung, setelah selesai dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-“Enak kan reng.” Gareng :-“Ya wajar, semua hafal banget. Daripada iramanya pelan mendingan irama cepat gitu. Singkatnya untuk menambah semangat dikasih kelebihan ya Gong.” Bagong :-“ Ya cocok. Agak cepat.” Petruk :-“Agak, kok hampir.” Bagong :-“Ya rada.” Petruk :-“Ini Bagong dengan gareng minta iramanya cepat seseg. Suaranya seperti tadi , kalau tangan diangkat suara putra, kalau tangan nggegem suara putri. Jadi gong, jadi Lesung jumengglung.” ( Berbunyi lelagon Lesung jumenglung, setelah selesai dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-”Cocok kan, mana hadiahnya.” Gareng :-“Sabar besuk kalau sudah selesai gitu.”

Page 83: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

54

Petruk :-“Wandamu, kamu kok berguman itu mau apa.” Bagong :-“Alah seperti itu aja bisa aku, lesung jumengglung gung, sru gimbal-gimbalan.” Gareng :-“Imbal-imbalan kok gimbal-gimbalan.” Bagong :-“Sru imbal-imbalan, Lesung jumengglung gung maneker mangungkung, tumandang ngebaki sak pradesan. Thok thek thok, thok gung, thok thok thek thok, thok gung, thok thok thke thok thkethok gung. Ethek-ethek-ethek-ethek.” Petruk :-“Tidak ada kenthungan yang berbunyi ethek ethek ethek ethek seperti itu Gong.” Bagong :-“Ibarat Cuma sebagai pelengkap kok ya.” Petruk :-“Wajarlah Bagong kan orang bandel kok ya.” Gareng :-“Sudahlah gak usah mengurusi Bagong truk sedih aku. Kalau mikirkan Bagong itu.” Bagong :-“Sekarang kamu klasik truk.” Petruk :-“Oya. Saya beralih gendhing klasik-klasik, slendro manyura, silahkan slendro manyura.” ( Petruk bawa tembang Irim-irim Laraswangi.) Petruk :-“Ayo kanca gotong royong guyup rukun, kanthi lila lair batin, hanjunjung nuswa lan bangsa, wus ana ana korban tenaga bandha lanpikir, jwaraga lamun perlu, dimen supaya Indonesia merdika tetep sentosa. Yungyung yung biyung nya anakmu biyung, biyung, biyung.” Gareng :-“Anak kok sukanya seperti itu ta ya. Patah tulang punggungnya baru tau rasa kamu.” Petruk :-“Yang mana.” Gareng ;-“Tulang belakang tu lho.” Petruk :-“O itu ta.” Gareng :-“Iya tulang punggung.” Petruk :-“Dilanjutkan saja.” Gareng :-“Ya.” Petruk :-“Irim-irim laras wangi bentuknya tembang kuna. Namun syairnya dari bapak departemen sosial yang intinya menggiatkan jalannya gotong royong, gitu. Gareng :-“Wah memang kamu itu itu anak yang paling beruntung itu Cuma kamu”. Petruk :-“Iya.” Gareng :-“Sungguh, memang putranya Semar itu yang beruntung itu Cuma kamu kok Truk. Orangnya tinggi kulitnya bersih, langsat, kalau jalan melenggang, kalau tidur nungging, matanya jernih, seperti mata anjing.”

Page 84: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

55

Petruk :-“O wandamu. Menyanjung apamencemooh, menyanjung kok bilang seperti mata anjing.” Gareng :-“kamu tu kalau sama makanan melirik terus, mari bernyanyi yang bagus.” Petruk :-“Saya kasih jineman, jineman uler kambang.” Gareng :-“Nah itu enak .” Petruk :-“Namun ala pesisiran.” Gareng :-“kalau tidak pesisir.” Petruk :-“kalau tidak pesisir kan tidak naik, kalau pesisir kan naik. Silahkan yang menyanyikan mbak kalimah silahkan. Uler kambang gagrak pesisiran. Sit suit.” ( Sinden bawa celuk jineman Uler kambang gagrag pesisiran, dalam ndeg-ndegan diselingi dengan dialog.) Dialog Gareng :-“Suara apa itu truk kok seperti gotong royong mengangkat kuda-kuda.” Petruk :-“Itu suara vokal, memang vokalisnya empat dan masih muda-muda dan masih ful makanan, yang nonton cewek-cewek cantik-cantik, kalau sudah gitu bersuaranya sambilgeleng-geleng kepala , lo lo lo lo.” Bagong :-“Vokalsatu aja sudah tua, rokoknya habis, waduh kasihan banget, tengok sana-tengok sini. Yo yo yo yo.” Gareng :-“Itu namanya bukan vokalis namun orang mengejek. Belum saatnya kok berhenti .” Petruk :-“Seperti orang jalan itu berhenti di pos, bisanya berbunyi di hidupkan.” ( Jineman Ulerkambang dilanjutkan lagi, setelah selesai dilanjutkan dialog.) Dialog Gareng :-“Waduh jelas banget ya truk. Ini tadi gendhing.” Petruk :-“ Bukan gendhing, namu jineman uler kambang.” Gareng :-“Aku kira gendhing. Kamu juga bisa truk.” Petruk :-“Bisa, kalau aku yang bunyi gamelan Cuma berbunyi satu kali, dan juga pelan serta tidak pakai berhenti mung muni selembar, kepara lirih ora nganggo mandhek.” Gareng :-“Coba.”

Page 85: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

56

( Petruk melantunkan jineman Ulerkambang dan iringan mengikuti) Petruk :-“Ora gampang wong urip neng alam ndonya. Ce dudu koja dudu mbok mbeik yangko-yangko, jolali lho gotong royong nyanmbut gawe sing sayuk sing rukun, ngendi ana wong urip mentas priyangga , wiwit lair mula kudu diupakara benjang prapteng janji butuh ulun manjing bumi, ngono-ngono ora ngono, wong urip akeh butuhe ya mas, bisane kecukupan mbang sinumbang ro tanggane. Mula ayo kanca gotong royong kang santosa.” (Setelah selesai dilanjutkan dialog) Petruk :-“Kok malah melirik kamu .” Gareng :-“Aku Cuma tengok lidah kamu itu kok bisa, aku kira kalu sampai nentuh tenggorokan.” Bagong :-“Bukan lidahnya petruk itu bodong.” Petruk :-“O gila kamu. Orang gak terus kok ya, yang pegang kenong minta cepet aja.” Gareng :-“Kamu tadi kok seperti itu.” Petruk :-“Kan agak kewalahan pegang pemukul satu, sebenarnya juga agak mudah.” Gareng :-“Agakmudak aja namun kalau kakek ponijo ya agak kesusahan. Lagi truk.” Petruk :-“Slendro.” Gareng :-“Iya slendro.” Petruk :-“Apa.” Gareng :-“Pangkur, pangkur Caping nggunung.” Petruk :-“Oyah. Lha ini kasihkan mbak Susini, silahkan mbak. Pangkur caping nggunung gak beda sama mbak ngiyah. Slendhang biru itu juga banyak yang bisa namun kurang mantap. Caping nggunung itu bisa namun kalau bukan mbak supini itu kurang mantap” Bagong :-“Maka terus dimantapkan.” Petruk :-“Wandamu. Silahkan mbak.” ( Bawa gending dolanan caping Nggunung.) Dialog. Petruk :-“Terima kasih sudah dikasih lagu pembuka caping nggunung. Jangan sampai tanggung-tanggung kemudian dilanjutkan langgam caping nggunung satu gongan, nanti gong nomor dua irama menjadi dhangdhut, suara sindhen koor, kemudian akhirannya

Page 86: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

57

gaya Sragen.” ( Berbunyi gending langgam Caping nggunung, setelah selesai dilanjutkan dialog.) Dialog Petruk :-“Cuma seperti itu aja kok sampai kaget.” Gareng :-“Ini tadi apa truk.” Petruk :-“Ya inii tadi yang dinamakan irama ndandhut. Lama ya karena irama Sragenan.” Gareng :-“ Ne nene neng.” Petruk :-“Kok terus begitu, mulutku jadi ikut-ikutan.” Bagong :-“Cuma seperti itu aja kok.” Petruk :-“Aduh bagong lantas sia-sia sama teman.” Bagong :-“Gareng dan Petruk tu Cuma habis-habiskan waktu saja.” Petruk :-“ Mau menyanyi apa gong.” Bagong :-“Kamu belum pernah dengar suaraku.” Gareng :-“Kamu tu mau apa gong.” Bagong :-“Diam.” Gareng :-“Diam.” Bagong :-“Yah. Tirtakencanak.” Petruk :-“Tirtakencana.” Bagong :-“Tirta itu air, kencana itu emas, artinya Mbanyumasan, gitu.” Petruk :-“Ya coba.” Bagong :-“Randa nunut bak Iyam, gitu.” ( Bawa gending banyumasan Randha Nunut oleh sindhen. Dalam bawa diselingi dialog.) Dialog Gareng :-“Nganggo gamelan ora patek cocok, coba.” Bagong :-“Bocah cilik-cilik nyolong jagunge bapakne, biyung mei meneng wae suwe-suwe nggo mantu putune, jadi kalau kamu suka jadi menantunya bayange, kamu harus mencuri jagung.” Gareng :-“O kamu itu sukanya bikin teman tidak.” ( Sindhen melanjutkat bawa.) Dialog Gareng :-“Ini tidak jelas lagi.” Bagong :-“Gini, Jenjang rena-rena sega pulen pari wulu, ger-ger barang bunder mencoka pager.” Gareng :-“Kok ger-ger mencoka pager. Belu bunder mambu

Page 87: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

58

seger.” Bagong :-“Mambu seger apa ora tau dilengani ya mambu anyer,” ( Sindhen melanjutkat bawa.) Dialog Bagong :-“Aduh rumah sebelah anaknya sudah dua.” Petruk :-“Kamu itu mbok ya jangan bikin ulah, ditanya kok lantas bilang anaknya dua.” ( Dilanjutkan iringan.) Bagong :-“pilih, gak tau kalau dalangnya rambutnya sudah putih.” Gareng :-“Walaupun putih tapi kan kuat.” Bagong :-“Sudah tua.” Gareng :-“Tua itu kan dadha naik, tapi dadha ke bawah.” Petruk :-“Lho kok ke bawah.” ( Dilanjutkan iringan, setelah iringan selesai dilanjutkan dialog.) Gareng :-“Waduh kok jadi belingsatan.” Petruk :-“Kamu iu yang jadi belingsatan.” ( Semar berbicara dari dalam.) Dialog Semar :-“E… anakku semua Gareng Petruk Bagong, jangan bercanda terus kemarilah, itu Begawan Abiyasa sudah duduk di pandhapa, supaya gumolong tekadnya mari nak kita menghadap.” Petruk :-“Mari Ki.” ( Jejer Negara Ngamarta dengan iringan gendhing ladrang Golong. Begawan Abiyasa dihadap oleh Dewi Kunthitalibrata bersama dengan kelima putranya yaitu Pandawa.) Carita Yang menjadi lanjutan cerita inilah yang berada di Negara Ngamarta, walaupun ibarat negara kecil, namun kelihatan berwibawa, pertandha bahwa yang menempati adalah keturunan dewa, disebut para pandhawa,

Page 88: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

59

walaupun belum lama proses terjadinya negara Ngamarta, dahulu kala disebut hutan Mertani, setelah dibersihkan dan rawat oleh para kadang pandhawa jadilah negara, maka disebut negara Ngamarta ya Indraprastha, ya Negara Mbathangakawarsa, namun sampe sekarang belumada yang menduduki tahta negara amarta hanya sebagai tetua atau petinggi dari para pandhawa yaitu bergelar prabu Puntadewa, walaupun belum resmi menjadi raja namun sudah banyak para raja dari negara-negara lain yang tunduk pada negara Ngamarta, tidak dengan jalan pertempuran namun demi persaudaraan, kala itu yang duduk di pendhapa Negara Ngamarta adalah kakek dari para pandhawa, pendheta yang berkuasa di Pertapan Wukiretawu saat berada di negara Negara Ngamarta, dengan sebutan Begawan Abiyasa ya Begawan Kresnadwipayana, ya Sutikna pranawa, seorang pendheta sakti mandraguna, pendheta dari bekas raja di negara Ngestina, turun dari kursi kerajaan menuju gunung Wukiretawu untuk bertapa mendekatkan diri pada yang maha kuasa, Begawan Abiyasa duduk bersanding dengan menantu Prabu Pandhudewanata yakni dewi Kunthitalibrata ya Dewi Prita, ya kanjeng ratu jimat, dan bersanding dengan Prabu Anom Puntadewa, Yang berada di kursi kerajaan inilah kesatriya Madukara yang bernama raden Arjuna ya bambang Premadi, bersanding dengan kaka tertua Raden Werkudara, serta kedatangan Gathutkaca, dari kejauhan juga terlihat datangnya lurah Semar dan puteranya putra-putranya, Begawan abiyasa setelah melihat kedatangan cu-cunya, segera angkat bicara. ( Setelah gendhing suwuk dilanjutkan, suluk lagon slendro pathet sanga wetah.) o….., Bremara reh manguswa kang hambrengengeng, kadi karunaning kaswase, O…, aneng marga mewalatkung, sang ganda wastratmaja, O….., leng-leng lalu hangulati, surya kang mangrangsang wayah, humyus hamarawayanta, O….. Dialog Abiyasa :-“Hong wilaheng mangastunamasidham sekaring bawana langgeng, Kunthi.” Kunthi :-“Ada apa ayah.” Abiyasa :-“Duduklah dengan tenang, aku akan memanggil cu-cuku.”

Page 89: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

60

Kunthi :-“Silahkan ayah.” Abiyasa :-“Punta.” Puntadewa :-“Saya eyang.” Abiyasa :-“Tenangkan kamu menghadap.” Puntadewa :-“Iya kek, sembah sujut saya terimalah.” Abiyasa :-“Ya ya ya punta saya terima, Sena.” Werkudara :-“Wa Abiyasa kakekku apa.” Abiyasa :-“Baik keadaan kamu.” Werkudara :-“Berkat kakekku ora tidak ada apa-apa terimalah sembah sujutku.” Abiyasa :-“Ya ya ya, cucuku aku terima, Harjuna.” Arjuna :-“Ada apa eyang.” Abiyasa :-“Cucu enangkan kamu menghadap.” Arjuna :-“Daulat kek, sembah sujutku.” Abiyasa :-“Ya ya ya cucuku Arjuna ku terima kanda Semar.” Semar :-“E saya panembahan.” Abiyasa :-“Kamu juga tenangkan kamu dalam duduk.” Semar :-“Ya ya panembahan.” Abiyasa :-“Sena.” Werkudara :-“Apa.” Abiyasa :-“Kalau tidak salah lihat, cucuku Gathutkaca sudah menghadap di hadapanku.” Werkudara : - “Iya teranglah.” Abiyasa : -“Cucuku Gathutkaca bagaimana keadaanmu cucu.” Gathutkaca :-“Berkat resmu kakek, tidak ada halangan suatu apapun, sembah sujutku terimalah.” Abiyasa :-“Ya ya ya aku terima.” Kunthi :-“Cucuku Gathutkaca.” Gathutkaca : -“Nuwun inggih pangestunipun kanjeng eyang bektikula konjuk.” Kunthi : -“Ya ya ngger tak tampa ya ngger Rimbiatmaja.” Puntadewa : -“Gathutkaca kowe padha kanthi basuki.” Gathutkaca : -“Berkat doa paman tidak ada apa-apa.” Puntadewa : -“Ya ya ya aku terima.” Abiyasa : -“Sekarang ada apa Gathutkaca, segeralah berbicara.” Gathutkaca : -“Sebelumnya aya minta minta maaf kek.” Abiyasa : -“Iya.” Gathutkaca : -“Saya mengemban tugas dari gusti prabu Kresna namun prabu Baladewa juga ada disana.” Abiyasa : -“Cucuku Baladewa juga ada di negara Ndwarawati.” Gathutkaca : -“Iya.”

Page 90: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

61

Abiyasa : -“Lantas.” Gathutkaca : -“Bahwa segala tanggungjawab pernikahan dewi sembadra berada ditangan prabu baladewa.” Abiyasa : -“Ya.” Gathutkaca : -“Paman prabu baladewa punya permintaan.” Abiyasa : -“Apa permintaan prabu Baladewa.” Gathutkaca : -“Beliau minta nanti dalam pernikahan adiknya minta berada di dalam saka dhomas bale kencana.” Abiyasa : -“Ya.” Gathutkaca : -“Calon pengantin dari Ngamarta sampai Ndwarawati diarak, pengantin laki-laki naik kereta Jatisura kuda bersifat raksasa dengan kusir dewa ganteng.” Abiyasa : -“Ya.” Gathutkaca : -“Lantas di arak oleh dewa tigapuluh berwatak sembilan bidadari sakethi kurang sawiji, di angkasa gamelan lokananta berbunyi mengumandang tidak karena dibunyikan kemudian pertunjukan swargaloka kayu klepu dewandaru Parijatha kencana, laring manyura dikanan dan kiri kereta jatisura, kemudian pertunjukan dunia, raksasa besar dengan lidah ditumbuhi jamur Grigit, membawa kera putih yang dapat menari di puncak pecut penjalintingal, kemudian srahsrahan dari hutan dari harimau dan singa sampai kutu semua bisa berbicara tidak beda dengan manusia, kerbau pethak puncal panggung seratus jumlahnya, Permintaan paman prabu baladewa dibatasi tujuh hari mulai saat ini, kurang tujuh hari tidak diterima, leat dari tujuh hari juga tidak diterima, itulah permintaan paman prabu baladewa, maka dari itu saya serahkan kepada kakek selanjutnya.” ( Suluk tlutur wetah slendro pathet sanga ). O….., O….., surem-surem diwangkara kingkin, lir manguswa kang layon, O……, denya ilang memanise, wadana kang katon layu, kumel kucem rahnya maratani, marang sariranira, meles ludira kang kawangwang, nggeganaana kang sumirat, linancana jatiwalela, O….. Dialog. Abiyasa : -“Dhuh putraku harjuna, aku tidak percaya kalu begini akhirnya, jangan dituruti permintaan prabu Baladewa ada pepatah berat permintaan dari pada putrinya, mana mungkin terlaksana pertunjukan kayangan

Page 91: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

62

suralaya dibawa ke dunia, kamu itu saya mohon ingat kalau kamu anak yatim, kamu sebenarnya ditolak oleh prabu Baladewa, dunia tidak Cuma selebar daun kelor didunia masih banyak wanita cantik tidak Cuma sembadra Premadi-premadi.” ( Suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah ). Jaja muntap pindha kinetap, O…., netra kocak ngondar-andir, idepnya mngalacakra, kumejot pardoning lathi, kerot kanang waja, gedruk-gedruk mungwing bantala, sumengka jaja bang mawinga-winga , O…., O. Dialog. Werkudara : -“Wa Kunthi ibuku, janganlah menangis, aku akan menikahkan Janaka dengan Sembadra, sebenarnya tidak ada gambaran kalau sembadra itu saudara raja ndwarawati ratu Mandura, kaya Ndwarawati lan Mandura, namun Premadi sedikitpun tidak, Premadi itu sengsara dari dulu, yang namanya tidak punya itu dijalani, Premadi akan saya nikahkan dengan Sembadra namun intinya permintaan yang bermacam-macam, kalau begitu aku akan membuat perhitungan ke Ndwarawati.” Semar : -“lho lho lho nandi dulu raden. Saya minta sabar ndara werkudara.” Werkudara : -“Wa apa.” Semar : -“Kamu itu terhitung masih muda, orang muda itu jangan suka merusak mnamun senanglah membuat, kalau yang muda itu suka merusak lantas siapa yang akan membenahi, perhitungkan, dulu egara itu jadinya bukan karena dikasih tuhan namun dengan jalan dibuat, sekarang kamu Cuma mau merusak saja, orang muda itu harus suka membangun, silahkan anda membuat perhitungan ke negara Ndwarawati namun siapa yang akan menanggapi, disana tidak akan ada yang menanggapi orang yang mengamuk.” Petruk : -“Kamu jangan berani-berani lho ma, itu werkudara lho ma. Nanti kamu yang di pukuli.” Semar : -“ E ndara Kunthi mundurlah, anakkamu Premadi jangan ditangisi, dia itu satria sekti mandraguna, nanti kalau ditangisi terus tidak baik, ada masalah di pikirkan dengan baik.” Gareng : -“Ia tuan ada masalah dirembuk dengan baik tuan, ada makanan mari di makan.” Petruk : -“Kamu itu yang dipikirkan Cuma makanan saja

Page 92: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

63

ta reng-reng.’ Abiyasa : -“Mau kamu apa kakang semar.” Semar : -“Kamu itu seorang pendheta, cucunya seperti itu kok malah diam .” Abiyasa : -“Melihat keadaan tadi saya tidak dapat berbicara, berhenti di leher, kakang semar.” Semar : -“Kalau orang kawin sudah sewajarnya kalau memakai syarat, paling tidak disetujui orang tua, kemudian melamar dengan syarat, lantas mengundang wayang, jadi kalau sinuwun mandura itu punya permintaan sudahlah sewajarnya.” Arjuna : -“lantas harus bagaimana kakek semar aku dapat memenui syarat-syarat itu.” Semar : -“Lha kalau kamu itu punya Semar janganlah kuatir kuwatir, namun kalau kamu itu tidakpunya Semar boleh kuatir.” Abiyasa : -“Bagaimana kakang semar.” Semar : -“Bathara Guru jelek-jek adik saya, yang berkuasa dikayangan Njungringsaloka itu Bathara Guru, Kreta jatisura itu saya ikut punya, kuda berwatak raksasa saya juga punya, kusir dewa ganteng itu Cuma Kumajaya, Kumajaya itu anak saya nomor sembilan, Kumajaya itu anak saya. Itu adiknya bathara Abu.” Petruk : -“Mana ada dewa kok namanya Abu.” Semar : -“Anak saya itu yang pertama namanya bathara Bonkokan, nomer dua namanya Wrahaspati, ketiga Bathara Kuwera, keempat Bethara Candra, kelima Bathara Surya. Keenam Nyamadhipati, ketuju Prakuit, nomor delapan Temboro, kesembilan Kumajaya, terakhir nikah denganAntaboga.” Petruk : -“Aku dan kamu ini anak siapa ya gong.” Bagong : -“Kamu dan aku ini Cuma anak angkat.” Gareng : -“Kalau gitu kita bertiga ini anak angkat semua.” Petruk : -“Anak tiga kok tiga angkatan.” Semar : -“Kayu Klepudewandaru parijatha kencana saya ikut punya, pengiring dewa tigapuluh nanti saya suruh, dewa-dewa saya suruh jadi pengiring, bidadari sakethi biar jadi pengiring, gamelan Lokananta nanti saya usahakan asal ada biayanya”. Petruk: -“Seperti apa aja, gamelan kok datang pakai truk aja.” Semar : -“Itu nanti bunyi sendiri asal pengiringnya tidak mengantuk, Lha semua hewan itu saya mendengar bahwa di hutan Gembringan mulai dari gajah sampai kupu-kupu sampai kerbau pethak panjalpanggung yang

Page 93: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

64

jumlahnya seratus empat puluh itu kepunyaan bathara Gana, bathara Gana itu putera bathara guru, kan adik saya itu, ndara Werkudara saja yang masuk hutan Gembringan, menangkap hewan-hewan niku.” Werkudara : -“Yah.” Semar : -“Ndara Gathutkaca saya minta ke Negara Singgela. Namun kamu jangan bilng kalau disuruh Puntadewa, jangan bilang kalau disuruh kakek Abiyasa, bilang saja kalau disuruh raja Ndwarawati.” Gathutkaca : -“Ya, sebapnya.” Semar : -“Sinuwun Ndwarawati itu kan istrinya dewi Jembawati, Jembawati itu putranya Jembawan, ibunnya namanya Trijatha, Trijatha itu anak Wibisana yang bertahta di negara singgela, jadi raju Singgela itu kakeknya Jembawati kan gitu.” Gathutkaca : “Ya ya ya.” Semar : -“Terserah nanti bilangnya bagaimana saya percaya dengan raden Gathutkaca, masalah kera putih itu nanti gak masalah, kera putih nanti Gareng dicat kan sudah jadi putih.” Gareng : -“Waduh aku akan di cat.” Semar : -“Nah sekarang ndara Premadi minta pamit eyang pamit mmau naik ke kayangan Jongringsaloka dengan saya.” ( Suluk ada-ada slendro pathet sanga jugag ). O……, Semar eka den prayitna den prayitna, titi tundha kapat mangka, mangka lima candhala, O….. Dialog. Arjuna : -“Maaf eyang dan ibu, mohon restu saya mau naik ke kayangan, mau pinjam kereta Jatisura, dan Kuda berwatak raksasa, serta tontonan Swargaloka.” Kunthi : -“ Berhati-hatilah Premadi.” Abiyasa : -“Berhati-hatilah ya Premadi.” Werkudara : -“Wa Abiyasa kakekku, Kunthi ibuku, aku minta pamit mohon do’a restu.” Abiyasa : -“Ya ya ya Sena.” Kunthi : -“Iya Sena berhati-hatilah.” Arjuna : -“Minta restu kanda prabu .” Werkudara : -“Kakak aku mohon pamit.” Puntadewa : -“Sena, Arjuna aja kurang prayitna ya laku jantramu.” ( Iringan playon lasem, Arjuna , Werkudara dan

Page 94: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

65

punakawan bidal. Semuanya bidal. Dilanjutkan adegan alas-alasan ). Dialog. Arjuna : -“Nalagareng.” Gareng : -“Saya raden.” Arjuna : -“Kalau jalan itu yang benar, kalau di depan yan di depan, kalau dibelakang ya dibelakang, kalau ada sesuatu mudah saya menyingkirkannya.” Gareng : -“Ya raden, saya tidak bikin ulah kok den yang bikin ulah petruk.” Petruk : -“Bikin ulah itu apa ta Reng.” Gareng : -“Gak tau.” Petruk : -“Kamu tu Cuma asal bicara, kamu kan sudah dibilangin kalu didepan agak jauh, kalau dibelakang ya jangan terlalu jauh.” Gareng : -“Gama dirgama itu apa ta Truk.” Petruk : -“Gama dirgama itu bahaya, biar raden tu mengundurkanya mudah, aku tu ikut raden juga dibelakang kok, kamu ikut raden kok didepan dan dibelakang, kamu tu kalu begitu caranya membuat raden kebingungan.” Gareng : -“Kamu tu gak merasakan truk, aku tu ikut raden arjuna, kalu didepan merasa takut, kalau dibelakang berdebar-debar.” Petruk : -“Sebabnya apa.” Gareng : -“Jangan-jangan nanti bertemu dengan harimau.” Petruk : -“Di hutan tu jangan asal bicara, dihutan kok membahas harimau.” Gareng : -“Lantas gimana.” Petruk : -“Kalau masalah itu harimau bilang saja kyai kalau ular oyot.” Gareng : -“Jadi kalau harimau diganti kyain kalau ular oyot, ya kalau harimaunya laki-laki diganti kyaine, kalau perempuan.” Petruk : -“Yang berani tengokin kalau harimau itu laki-laki atau perempuan itu siapa. Di cakar mukamu baru tau rasa kamu.” Bagong : -“Jangan nurut reng. Tahayul tu, harimau ya harimau, harimau kok kyaine, harimau ya harimau, akar-ya akar, ular ya ular, ular kok dibilang akar, tahayul it .” Petruk : -“Ya ya, Bagong tu kalu merasa benar kok teriak-teriak.”

Page 95: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

66

( Suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah ). Na tinangkarang abang, nagih utang pati, ludira kang manyembur-nyembur, gagak rimang uninga bangun, O…., eka siji bumi watak buminy akang gumingsir, ana peteng dudu wengi, ana padhang dudu rina, ya iku petenge antaka , O…, O…. Kandha : Angin bertiup kencang membuat pepohonan tumbang, terlalu kencangnya angin membuat batu terbelah, saat itu matahari berada diatas kepala, diangkasa mendhung putih bergaung, membuat panas tidak terkira menyengat bumi, saat itu raden premadi sedang berjalan di perempatan, duduk di batu beasar dinamakan sela sela Gilang, tersaput angin bersamaan dengan jalannya mendhung diangkasa, bersamaan dengan hembusan angin yang sangat kencang dan mendhung yang menggaung, muncullah dari sela-sela mendhung sebuah raksasa berujut pendheta, menarinari, menemui raden premadi. ( Iringan playon sanga, Arjuna dihadang oleh Begawan Kamunayasa, iringan suwuk dilanjutkan suluk ada-ada ). ( Suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah ). Ana pandhita kinarya wangsit, O…., pindha mangajaping tawang, susuh angin ngedi nggone lawan galihing kangkung, watesing langit jalanidhi, isining langit wuwuh wungwang, lawan gigiring punglu, O…. Dialog. B. Kamunayeksa : -“E….., lha dalah ada cahaya bersinar dari angkasa, setelah saya temui hilang cahaya itu namun ada satria ganteng, ini yang namanya gantengnya bukan main, gantengnya jadikan satu jeleknya jadikantiga, yang depan sendiri seperti kelinci, yang ditengah seperti onta, yang dibelakang gemuk seperti babi.” Bagong : -“ Orang segini kok yang disanjung Cuma aku ta Truk.” Petruk : -“Dibilang gimana Gong.” Bagong : -“Yang didepan dibilang seperti kelinci, Gareng dibilang kelinci, tengahnya tinggi seperti onta, kamu Truk dibilangin Onta.”

Page 96: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

67

Petruk : -“Lantas kalau kamu.” Bagong : -“Aku disanjung kok, yang dibelakang sendiri seperti anak bidadari.” Gareng : -“Seperti Babi.” Bagong : -“Wo dengar saya seperti anak bidadari kok.” B. Kamunayeksa : -‘Biarlah aku penuhi tata kramaku, raden dari manakah asal raden, mau kemana dan siapakah nama raden.” Arjuna : -“Petruk.” Petruk : -“Ya.” Arjuna : -“Raksasa kokpakai cara seperti brahmana, baik betul tata kramannya.” Petruk : -“sebaiknya raden kasih jawaban.” Arjuna : -“Iya. Kamu bertanya sama aku.” Kamunayeksa : -“ Iya.” Arjuna : -“Aku juga ingin bertanga kepada kamu, kamu raksasa dari mana, siapakah namamu.” Kamunayeksa : -“O lha dalah, ditanya belum menjawab namun gbalik Tanya.” Arjuna : -“Depanku bukan bidadari, depan saya raksasa, maka dari itu aku tanya darimana asalmu.” Kamunayeksa : -“Ya, walaupun aku raksasa namun aku sudah menjadi brahmana.” Arjuna : -“Dimanakah tempat pertapaan kamu.” Kamunayeksa : -“Ngargatunggal pertapanku, namaku Begawan Kamunayeksa.” Arjuna : -“Begawan Kamunayeksa.” Kamunayeksa : -“Ya, kamu siapa.” Arjuna : -“Satria Madukara.” Kamunayeksa : i-“Sapa namamu.” Arjuna : -“Premadi Wijanarka ya Harjuna.” Kamunayeksa : -“Siapa.” Arjuna : -“Premadi Wijanarka ya Harjuna.” Kamunayeksa : -“Premadi Wijanarka. Arjuna”. Arjuna : -“Ya memang benar.” ( Suluk lagon slendro pathet sanga jugag ). O…., leng-leng lalu mangulati surya mangrangsang wayah, humyus hamarawayanta, O. Dialog Kamunayeksa : -“O… sebelumnya saya minta maaf, kalu dari tadi saya tau kalau nama raden adalah arjuna, mana mungkin saya berani duduk sama dengan raden, saya minta maaf ya den, o jadi yang didepan ini yang

Page 97: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

68

namanya gareng.” Gareng : -“ nala Gareng kok gareng.” Kamunayeksa : -“Itu yang tinggi itu namanya Petarauk.” Petruk : -“Petruk kok Petarauk.” Kamunayeksa : -“Lantas yang belakang itu namanya Begahaong.” Bagong : -“Kamu tu seperti buat sedekah saja, bagong kok dibilangin Blahong.” Arjuna : -“Apa sebapnya setelah aku bilang namaku Premadi ya Wijanarka kamu lantas bersujut dihadapanku.” Kamunayeksa : -“Maafkan saya raden, walaupun saya itu raksasa namun sudah jadi pendheta, walaupun saya itu seorang raksasa namun saya itu punya anak istri bukan seorang raksasa namun seorang manusia, dan sangatlah cantik, saya beri nama Endang Pujowati, suatu ketika bermimpi menjadi istri raden, setelah bermimpi, ia minta-minta supaya dinikahkan dengan raden, maka dari itu saya sebagai orang tua, anak begitu sayapun bertindak, saya harus mencari raden, raden, bersedialah saya bawa ke padepokan saya, walaupun tidak mau saya jodohkan dengan anak saya maulah saya bawa ke padepokan saya, walaupun Cuma sebentar, terlebih lagi kalau mau memperistri anak saya.” Arjuna : -“Jelaskan aku akan kamu nikahkan dengan anak kamu.” Kamunayeksa : -“iya . Arjuna : -“Bagaimana panakawan.” Kamunayeksa : -“Panakawan itu Cuma terserah sama raden.” Arjuna : -“Tidak ada salahnya kalau aku ajak untu musyawarah.” Kamunayeksa : -“Silahkan ” Arjuna : -“Nala Greng menurut kamu, kamu dijadikan suami dari anak raksasa ini mau tidak gareng.” Gareng : -“Kalau raden mau ya terserah, namun saya mau pulang saja.” Petruk : -“Pulang bagaimana.” Gareng : -“Begini maksudku, artinya ikut bangsuuul, gitu.” Petruk : -“Aneh-aneh saja kamu tu, benar kata kak gareng den, mana ada seorang raksasa mempunyai anak manusia, anak raksasa itu biasanya bertaring, kalau menggigit, bisa habis.” Gareng : -“Nakut-nakutin aja kamu Truk.”

Page 98: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

69

Pitruk : -“Bagaimana gong.” Bagong : -“Baik-baiknya ya sundel bolong. Jangan maunden.” Kamunayeksa : -“Raden jangan nurut dengan panakawan, anaksaya cantik betul .” Bagong : -“Walaupun cantik pasti gak karuan.” Arjuna : -“Kamu jangan maksa aku, aku gak mau jadi menantu kamu.” ( Dilanjutklan suluk ada-ada slendro pathet sanga jugag ). O….., jaja muntap pindha kinetap, netra kocak ngondar-andie, idepnya mangalacakra, O…, O. Dialog. Kamunayeksa : -“Sekarang kucabut tatakramaku.” Arjuna : -“Terserah kamu.” Kamunayeksa : -“Cuma saya kasih dua pilihan mau apa tidak saya bawa ke padepokanku.” Arjuna : -“Kalau aku tidak mau kamu mau apa.” Kamunayeksa : -“Akan aku paksa.” Arjuna : -“Terserah kamu, yang penting aku tidak mau.” Kamunayeksa : -“E… raden kalau kamu tidak mau, bersiaplah kamu, aku tidak takut kepadamu, terlena akan aku bawa ke padepokanku .” ( Iringan playon sanga, dilanjutkan perang begal, suwuk ). Dialog. Gareng : -“Bagaimana den, pendhetanya sakti mandraguna.” Arjuna : -“Kalau kamu takut menyingkirlah.’ Gareng : -“Saya itu membingungkan den, kalu sembunyi ingin tau, kalau sudah tau ingin mendekat.” Petruk : -“Kalau sudah dekat.” Gareng : -“Gak apa-apa.” Petruk : -“Tidak apa-apa saja kok di bahas.” Arjuna : -“Akan ku lepasin panah, tolong ambilkan panahku nala Gareng .” Gareng : -“Ya den, o kakek tu bawa senjata saja kok ditinggal, panahnya raden premadi dimana ma.” Semar : -“E…. tadi aku pakai memanah asem .” Arjuna : -“Sudah sampai sini nala Gareng.” Gareng : -“O… ya sudah .”

Page 99: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

70

Arjuna : -“Petruk.” Petruk : -“Ya.” Arjuna : -“Supaya bisa kena leher pendheta tadi, coba kamu menyingkirlah.’ ( Dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah). Mangasta gandhewa dibya, buntar rukmining gadhing, tikswara dumilah murup, lumarap mangarap-arap, mancat ngayat ingembet-embat tumanduk, susila sinukmeng raga, lepasing bajra lir thathit. Dialog. Gareng : -“Bercanda kamu truk, raden kok kamu bilangin seperti itu.” ( Iringan berbunyi playon sanga Begawan Kamunayasa pura-pura terkena panah Arjuna, iringan suwuk dilanjutkan dialog). Dialog. Kamunayeksa : -“O…, seumpama bukan saya pasti sudah mati, celaka kalau aku tidak bisa mengambil dia jadi menantuku, harus aku bohongin, sayangnya kok tidak bisa mendekat, biar aku tiduri busur ini, aku akan mencoba merengek-rengek dengan anakku.” ( Suluk lagon slendro pathet sanga jugag ). O….., lenglalu hangulati surya mangrangsang m wayah, OO ana , O.. Dialog. Kumanayeksa : -“O anakku nak, aku tidak mengira kalau ayahmu akan mati ditenah hutan, aku mati ditangan raden Premadi nak.” ( Suluk lagon slendro pathet sanga jugag disertai keluarnya Arjuna ). O…, mulat mara rising Arjuna esmuny kamanungsan, O.., O. Dialog. Arjuna : -“Raksasa, kalau kamu akan menjadikan aku menantumu, dhadha kamu sama daun talas saja tebal

Page 100: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

71

daun talas, terkena senjataku mati, nalagareng, ini bangkai raksasanya buanglah keburu menakutin kamu.” ( Iringan playon sanga, Arjuna dibawa pergi oleh Kamunayeksa, kemudian iringan suwuk dilanjutkan dialog). Dialog. Kamunayeksa : -“Menyerahlah raden.” Arjuna : -“Raksasa, aku gak mau jadi menatumu, lepaskan, anakmu jelek.’ Kamunayeksa : -“Anakku cantik.” Arjuna : -“Aku gak mau jaadi menantumu.” Kamunayeksa : -“Kowe wis kecekel kok ndadak bangga apa njaluk tak sabetke ana watu kumlasa ajur kuwandhamu.” Arjuna : -“Biarlah aku mati saja.” Kamunayasa : -“Lebih baik mati daripada jadi menantuku.” Arjuna : -“Iya.” Kamunayeksa : -“E lha dalah aku banting mati kamu, saying saying saying, mblanggentak suthung-suthung. Kamu aku banting mati anakku le menangis tga tahun gak berhenti-berhenti.” ( Arjuna dibawa Kamunayeksa, dilanjutkan adegan panakawan ). Dialog. Gareng : -“Truk raden arjuna dibawa raksasa.” Petruk : -“Bagaimana ma.” Kamunayeksa : -“Panakawan kalau kamu tega tinggalkan pergi, gakakan mungkin aku akan mati, namun pasti jatuh di kasur, namun kalau kamu tidak tega, ikutilah bayanganku.” Semar : -“E anakku nger nala Gareng Petruk Bagong , mati kita kejar bendaramu.’ Petruk : -“Mari ma.” ( Iringan playon sanga, punakawan mengejar kepergian Begawan kamunayasa yang membawa Arjuna. Dilanjutkan adegan pertapan Ngarga Tunggal, iringan suwuk dilanjutkan dialog ). Dialog. Endhang Pujowati : -“Sembah sujut saya ayah .” Kamunayeksa : -“Ya aku terima nak, terimalah do’aku.”

Page 101: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

72

Endang pujowati : -“Semoga menjadi berkah ayah.” Kamunayeksa : -“Dulu kamu kalau berbicara sama ayah tidak seperti itu namun sekarang kokbagus, bagus tata kramamu, siapa yang mengajari.” Endhang Pujowati : -“Tidak ada Cuma dari inisiatif saya saja kok yah.” Kamunayeksa : -“ Syukurlah.” Endhang pujowati : -“Ayah, bagaimana dapat apa enggak, mencari raden Arjuna.” Kamunayeksa : -“ Celaka, yang dipikirkan kepentingan sendiri saja, ayahnya tidak dipikirkan.” Endang pujowati : -“ Dapat tidak ayah.” Kamunayeksa : -“Ini tadi dapat, kesatriannya ganteng, saya membawanya dari tengah hutan, namanya Premadi Wijanarko. Tadi sempat terjadi perkelahian, namun aku paksa benarkah ini ya namanya Premadi Wijonarko, kalau bukan akan aku kembalikan keengah hutan.” Endhang pujowati : -“Benar ayah, tapi kenapa tidak ada panakawannya.” Kamunayeksa : -“Tadi ada namun aku tinggal karena sudah tidak sabar.” ( Panakawan berbicara dari luar ). Dialog. Petruk : -“Reng .” Gareng : -“Apa.” Petruk : -“Lantas pendheta tadi hinggap dimana.” Gareng : -“Seperti burung saja hinggap.” Petruk : -“Itu disana terdapat gerbang yang sangat tinggi, coba aku Tanya.” Gareng : -“Truk terasnya luas, bunganya macam-macam, truk rumahnya gedhe, truk singkongnya besar-besar.” Petruk : -“Reng kamu tu , jangan macm-macam bisa disantet kamu nanti.” Gareng : -“Mari masuk.” Petruk : -“Dengan aku dan kamu yuk. ( Panakawan kemudian masuk Pertapan ). Dialog. Gareng : -“Permisi, den.” Petruk : -“Lari den.” Arjuna : -“Gak bisa.” Gareng : -“Coba digelitikin.” Arjuna : -“Gak bisa.”

Page 102: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

73

Gareng : -“Gelitikinnya pakai bor .” Petruk : -“Ngacau kamu, nggelitikin kok pakai bor.” Arjuna : -“Petruk coba lihatlah anakknya Begawan kamunayasa, cantik apa tidak, bagaimana petruk cantik apa, aku tadi sudah dilihatnya.” Gareng : -“Kalau raden sudah dilihat berarti sudah lihat cantik dan tidaknya.” Arjuna : -“Tadi aja aku waktu dihat, aku memejamkan mata, jadi tidak tau.” Gareng : -“Orang dilihat kok memejamkan mata” Petruk : -“Cobabiar aku lihat, waduh dasar, ada yang gemuk, ada yang sedang, ada yang bagus, ada yang hitam, mana anamu .” Kamunayeksa : -“ya belakangmu itu.” Petruk : -“Itu yang gemuk itu .” Kamunayeksa : -“Bukan itu, namun yang itu.” Petruk : -“Itu anakmu.” Kamunayeksa : -“ Iya.” Petruk : -“ Anakmu.” Kamunayeksa : -“ iya.” Petruk : -“ Berapa anakmu .” Kamunayeksa : -“Ya ming siji.” Petruk : -“Genap dua, mau aku mengganti kucing.’ Kamunayeksa : -“Bagaikan apa aja . Petruk : -“Enggak cantik kok, jelek, nggak gus, cantik kok.” Arjuna : -“Lepaskanlah aku paman.’ Kamunayeksa : -“saya lepaskan tapi tidak lari.” Arjuna : -“Iya gak.’ ( Suluk lagon slendro pathet sanga jugag ). O…, leng-leng lalu hangulati surya kang mangransang wayah, O…, O…, O. Dialog. Kamunayeksa : -“Bagaimana anakku cantik apa jelek.” Arjuna : -“Aku minta maaf, kalau tau anakmu seperti itu bilang saja dengan pedagang yang lewat saja aku pasti datang.” Kamunayeksa : -“O kalau begitu mau dilayanianak saya.” Arjuna : -“Iya mau. “ Kamunayeksa : -“Olhadalah ha ha ha ha.” Petruk : -“Yah.’ Kamunayeksa : -“Cuma ketawa saja kok di gertak.” Petruk : -“Cuma raden mau memperistri saja kok

Page 103: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

74

ketawanya bukan main.” Kamunayeksa : -“Kmu kan benar-benar suka kan nak.” Endang pujowati : -“Sudah ayah.” Kamunayeksa : -“Syukurlah kalau sudah mau memperistri anak saya.” Arjuna : -“Iya.” Kamunayeksa : -“Benarkan nak kamu suka cinta benar .” Endang pujowati : -“Sadah ayah .” Kamunayeksa : -“Ya sudah.” Petruk : -“Waduh, kalu begini tar tidak pergi-pergi.” ( Petruk membawa masuk Begawan Kamunayeksa kemudian keluar lagi ). Dialog. Petruk : -“Tempatnya aja sempit kok mondar-mandir .” Endang pujowati : -“Kanda kemarilah, mendekatlah kanda.” Arjuna : -“Cukup disini saja tidak jadi apa.” Endang pujowati : -“Silahkan ngganten.” Arjuna : -“Aku tidak suka ganten.” Endang pujowati : -“Silahkan merokok gudhanggaram.” Arjuna : -“Aku tidak suka merokok.” Gareng : -“Kemarilah kanda.” Petruk : -“Disini saja, silahkan ganten.” Gareng : -“Gak suka.” Petruk : -“Silahkan merokok sutra usuk blandar molo dan lainnya” Gareng : -“Kamu tu merokok kok bahn bangunan lengkap.” Kandha : Ringkas cerita, saat itu keduanya telah terlena dalampandangan, lama-kelamaan keduanya gelapmata, saling berbegangan tangan, hingga hilanglah kesadarannya, hingga beranjak ketempat peristirahatan, hingga terjadilah bersatunya cinta dengan saling bencinta diantara keduanya. ( Dilanjutkan suluk lagon slendro pathet sanga jugag disertai masuknya Arjuna dan Endang pujawati ). O…, lene-leng lalu hangulati surya mangrangsang wayah, O..,O..O.

Page 104: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

75

Dialog Emban : -“Kamu kenapa kok begitu, kalau kamu mau mengajak untuk menikahh kan bisa dibicarakan, , namun kamu kok menggoda aku, ibarat apa aku ini, kamu itu walaupun kecil namun kamu itu laki-laki, laki-laki itu walaupun kecil namun harus bisa menjaga harga diri perempuan, kecakepan kamu ya, gak cakep saja bertingkah, mata dan hidung bengkak saja, perut buncit, tangan bengkok, kakinya jinjit, sedikit saja gak ada yang baik, suruh mukul ya, aku pukuls.” Petruk : -“Gimana reng rasanya dimarahin wanita.” Gareng : -“Segar.” Petruk : -“Dimarahin wanita skok seger.” Gareng : -‘Aku tidak dimarahin tiga hari saja cari masalah kok truk. Orang tu kalau baru apes, lama gak bertemu wanita saja , bertemu galak banget, maki-maki sambil ngludahin, awas kamu nanti, mana truk yang seperti walang kekek.” Petruk : -“Gak tau.” Cangik : -“Kamu mengingatkan saya kok berkaca-kaca.” Gareng : -“O Ku hajar kamu nanti, memang mataku seperti ini kok dibilang julik.” Cangik : -“O jadi julik.” Gareng : -“Malah bilang julik.” Cangik : -“Mau apa kamu.” Gareng : -“Kamu tu sudah tua jangan banyakbertingkah, pilih aku peristri atau atau jadi istrikus.” Cangik : -“Kok semaunya sendiri, saya itu janda tapi kaya, tanah saya lebar, hewan banyak, rumah joglo kayu jati juga bagus.” Gareng : -“Kebetulan besok tinggal jual.” Cangik : -“Lho.” Petruk : -“kamu tu yang dipikir Cuma mau jual Wandamu ngedol.” Cangik : -“Saya mau jadi istrimu namun kamu harus merayu aku seperti tuankamus’ Gareng : -“Dia bisa begitu karena saya, wahai kasihku, engkau bagaikan bunga yang semerbak, aku akan memetikmu dan tanganmu, waduh……gakjadi.” Petruk : -“Ada apa reng.” Gareng : -“Sudah berkerut.” ( Gareng melarikan diri ) Dialog. Cangik : -“Kok bikin sakit hati saja .”

Page 105: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

76

( Cangik mengejar Gareng ). Dialog. Petruk : -“Syukurin kamu, sukanya bikin ulah, dikejar-kejar baru tau rasa kamu, ini orang apa patung, kalau patung kok berkedip, kalau orang kok tidak bergerak.” Limbuk : -“Ada apa kamu kok memukul saya.” Petruk : -“Waduh, suarannya, kamu sukanya bernyanyi ya.” Limbuk : -“Inggih, saji siswa, dewa tirta.” Petruk : -“Cuma pantu saja sukanya kok dewa tirta, kuperistri ya.” Limbuk : -“Iya.” Petruk : -“Wuh.” Limbuk : -“Tapi aku minta dirayu.” Petruk : -“Dirayu.” Limbuk : -“Iya.” Petruk : -“Wahai permaisuriku, ku akan membawamuke, huak. aduh huak.” Limbuk : -“Laki-laki kok gakkuat sini aku gendhong. ( Limbuk membawa masuk Petruk. Datanglah Semar disusul Bagong ). Dialog. Semar : -“Waduh gak dapat apa-apa, yang cantik dengan raden, petruk dapat drum, gareng dengan walangkekek.” Bagong : -‘Dhuh, ndara ya hong, Petruk ya hong. Gareng ya hong, tinggal aku dengan kamu, hong yo, hong.” Semar : -“Hus. Kok bercanda kamu.” ( Dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet sanga jugag). O…., lenglenging mangun-mangungkung, kandhuan rimang yayah lena tan kanin, O…., Kandha : Sementara mereka berdua memagut kasih, sampai-sampai tidak ingat waktu, begitu bangun raden Arjuna kaget kalau ia telah bercumbu dengan endang pujowati, ia pun ankan beranjak pergi namun dihampiri oleh Endang Pujowati .

Page 106: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

77

( Iringan playon sanga, dilanjutkan adegan Arjuna dan Endang Pujowati ). Dialog. Endang Pujowati : -“Ada apa raden kok sepertinya ada sesuatu.’ Kamunayeksa : -“Iya ada apa raden, apakah ada yang salah dengan pelayanan anak saya.” Arjuna : -“Begawan sepertinya tidak salah Pujowati, namun saya kaget karena saya baru saja sadar kalau saya itu akan menikah dengan putrid yang namanya dewi Sembadra, dengan syarat yang bermacam-macam, dengan demikian saya akan ke kayangan akan meminjam tontonan swargaloka. Kamunayeksa : -“O kalau begitu saya setuju, saya sudah dengar kalau raden akan menikah dengan putri Ndwarawati, namun walaupun anak saya ini hanyalah selir namun pesan saya jangan sampai lupa.” Gareng : -“Raksasa putih yang bisa berbicara, dengan lidakh ditumbuhi jamurdipa.” Arjuna : -“Kakek kamunayeksa.” Kamunayeksa : -“Saya raden.” Arjuna : -“ Dan juga membawa kera pitih yang dapat menari di puncak pecut penjalin tingal.” Endhang Pujowati : -“Carikan ya yah.” Kamunayeksa : -“Iya-iya kalau punya kemauan tu pasti seperti itu ta kamu nak, mulai saat ini nanti saya akan langsung datang ke Ndwarawati.” Arjuna : -“Kalau begitu saya minta pamit akan ke kayangan Jongringsalaka.” Kamunayeksa : -“Do’aku menyertaimu raden.” Arjuna : -“Dinda aku mohon pamit.” Endang pujowati : -“Sembah dan do’a saya mengiringi kepergian kanda, pesan dinda nanti kalau sudah selesai segeralah datang ke pertapan Argatunggal.” Arjuna : -“Gak mungkin aku mengingkari janji, perkenankan kanda pergi sekarang.” Endang pujowati : -“Berhati-hatilah kanda.” ( Iringan playon sanga, sedaya bidal.dilanjutkan adegan negara Singgela ).

Page 107: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

78

( Suluk lagon slendro pathet manyura wetah ). Mehrahina semubang hyang haruna, kadinetraning hanggorapuh, O.., sabdaning kukila ring kanigara saketer, O…, kinidunganingkung, lir wuwusing pinipanca, pepetoking ayam wana, O….., merak margagang manguwuh, bremara nrabasa mring kusuma marayan arum, O… Dialog. Wibisana : -“E e e jagad dewa bathara, raden yang baru saja datang jangan sampai saya bersalah, raden berasal dari mana, dan siapakah nama raden.” Gathutkaca : -“Kebetulan kalau gusti bertanya kepada saya, jelek-jelek saya ini adalah satria Pringgandani, saya adalah Gathutkaca, rimbiatmaja, inten Simbarjo ya Pulasraya.” Wibisana : -“Raden gathutkaca Rimbiatmaja Intensimbarjo ya Pulassraya.” Gathutkaca : -“Iya betul.” Wibisana : -“Baik kedatangan anda ke negara Singgela.” Gathutkaca : -“Berkat do’a kakek tidak ad hambatan suatu apapun.” Wibisana : -“Ada kepentingan apa datang ke Negara Singgela.” Gathutkaca : -“Sebelumnya saya minta maaf .” Wibisana : -“Iya.” Gathutkaca : -“Kedatangan saya kesini pertama saya mengemban tugas, menghaturkan sembah sujut saya, yang kedua saya mengemban tugas dari gusti prabu bathara Kresna dari Negaras Ndwarawati, juga menghaturkan sembah sujut.” Wibisana : -“Saya terima.” Gathutkaca : -“Serta minta maaf.” Wibisana : -“Minta maaf bagaimana.” Gathutkaca : -“ Prabu bethara Kresna di Ndwarawati itu masih cucu kakek wibisana.” Wibisana : -“Cucu dari mana.” Gathutkaca : -“Istri prabu bethara Kresna itu ada tiga, pertama ratu Jembawati, kedua ratu Rukmini, ketiga ratu Setyaboma, wa ratu Jembawati itu putra resi Jembawan, ingkang yang menjaga hutan Ngganda madana, istrinya Jembawan itu dewi Trijatha, yang merupakan putra kakek, maka dari itu Gusti prabu bethara Kresna itu menantu cucu dari kakek .” Wibisana : -“Yang memberi keterangan tersebut siapa.”

Page 108: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

79

Gathutkaca : -“ Kakek Semar badranaya.” Wibisana : -“Jagad dewa bathara. Saya ingat kalau semar itu tidak akan salah, saya tidak akan menolak kalau Trijatha itu anak saya yang diperistri Jembawan.kalau Trijatha itu jadi jodoh cucu kresna, kalau begitu Kresna itu cucu menantu dengan saya.” Gathutkaca : -“Iya.” Wibisana : -“Saya terima dengan senang hati.” Gathutkaca : -“Setelah diterima dengan senang hati, saya disuruh oleh prabu Kresna memberitahukan bahwa besuk pada hari rabu legi mempunyai hajat akan menikahkan dewi wara Sembadra dengan paman saya raden Arjuna.” Wibisana : -“Iya.” Gathutkaca : -“Namun kalau bisa ia minta kalau besok dalam pernikahan berada di pendhapa saka dhomas bale kencana, katanya yang mempunyai saka dhomas bale kencana itu kakek wibisana maka dari itu saya disuruh pinjam saka dhomas bale kencana akan saya bawa ke Negara Ndwarawati sebagai sarana pernikahan paman Premadi dengan dewi Sembadra.” Wibisana : -“Kamu akan membawa saka dhomas balekencana.” Gathutkaca : -“Iya.” Wibisana : -“Saya tidak akan menghalang-halangi, namun sebelumnya saya mau Tanya kamu membawa teman berapa banyak.” Gathutkaca : -“Saya tidak membawa teman namun Cuma sendirian.” Wibisana : -“Mengertilah kalau saka dhomas bale kencana dulu pernah akan dipinjam ke pancawati, yang akan membawa itu berjuta-juta kera, naun bergerak saja tidak, namun kalu kamu Cuma sendiri apakah kamu bisa membawa saka dhomas.’ Gathutkaca : -“Namunsebelumnya bolehkah saya coba, nanti kalau say tidak mampu nanti saya akan membawa teman.” Wibisana : -“Kalau begitu tererah. Dhenta wilukrama.” Wilukrama : -“Ada apa gusti.” Wibisana : -“Raden Gatutkaca bawalah ke tempat sakadhomas balekencana.” Wilukrama : -“Mari raden saya bawa ke tempat sakadhomas balekencana.’

Page 109: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

80

( Iringan playon manyura, semua budhal. Adegan Gathutkaca dan Wilukrama di depan Saka dhomas balekencana, iringan suwuk ). Dialog. Wilukrama : -“Ini raden sakadhomasbalekencana. Saka itu tiang, dho itu dua, mas itu empat ratus, jadi pendopo dengan tiang delapan ratus dihiasi emas.” Gathutkaca : -“Iya.” Wilukrama : -“Kamu kalu tidak membawa teman apakah dapat membawanya.’ Gathutkaca : -“Biar saya coba dulu, lantas saya harus memanggil bagaimana.” Wilukrama : -“Saya itu dengan kandaTrijatha itu saudara saya tua, kalau dengan saya ya paman gitu saja.” Gathutkaca : -“Iya, kalau begitu paman, saya akan mendekati Saka dhomas balekencana.” ( Suluk ada-ada slendro pathet manyura jugag ). O…., Nararya esmunya kang katawengan, ana, O…. Dialog.. Gathutkaca : -“Ternyata tidak seberapa.” ( Para setan penunggu bale saka dhomas berduyun-duyun datang memegangi bale saka dhomas ). Dialog. Dhemit I : -“ Teman balekencana digoyang-goyang, pegangin yuk.” Dhemit II : -“Pegangin yang benar, setelah dapat bekerja kok selalu menghilang, kalau tidak erat aku meganginya pati lepas ini, dulu itu ia dapat bekerja berawal dengan saya.” Dhemit III : -“Mari, biar saya pegangins.” Dhemit IV : -“Yo yo biar aku pegangin tiangnya.” Dhemit V : -“Yo yo yo yo yo yo yo yo yo.” Gathutkaca : -“Yang dibawa itu apa, coba, uh bergerak saja tidak.” Dhemit III : -“Mustahil, kamu akan membawa Balekencana, gakmungkin bisa, gak mungkin bisa kalau ada kami semua, pegangin kawan.” Gathutkaca : -“Pasti ada yang jaga di balekencana, coba mataku aku olesin sumping suket kalanjanasiti.”

Page 110: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

81

( Dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet manyura jugag ). O…, irikata sang gathutkaca, O…, O… Dialog. Gathutkaca : -“Mustahil balekencana ada penjaganya berjuta-juta kalau tidak aku singkirkan pasti tidak akan mungkin bisa aku membawa sakadhomas balekencana, pergi tidak.” ( Para setan di hajar gatutkaca satu persatu kemudian pergi ). Dialog. Dhemit II : -“yo yoyo yo tidak bilang-bilang kok memukul, kamu ini mau apa.” Gathutkaca : -“Pergilah, tidak mau pergi rasakan.” Dhemit I : -“We lha tak cucup embun-embunanmu, aduh yong yong.’ Dhemit III : -“Kamu berani dengan saya aduh aduh.” Gathutkaca : -“mau pergi tidak, kalau tidak ini terimalah.” Dhemit IV : -“Aduh yung yung. Yung yung. Aduh teman kita pergi saja cari tempat yang aman.” Gathutkaca : -“Semua para dhemit pergilah, balekencana akan saya bawa ke Dwarawati.” Kandha : Raden Gathutkaca segera mengeluarkan kekuatannya yaitu aji pangampang-ampang, setelah dilakukan aji pangampang-ampang beratnya Balekencana bagaikan kapas segumpal. ( Iringan playon manyura, Balekencana dibawa pergi gathutkaca, dilanjutkan adegan Singgela, Wibisana dan Wilukrama, iringan suwuk ). Dialog. Wibisana : -“Bagaimana ngger.” Wilukrama : -“Celaka ayah, Raden Gathutkaca dapat membawa Saka dhomas bale kencana.” Wibisana : -“E lho, padahal kalau aku lihat Gathutkaca itu, belum seberapa kekuatannya, perasaanku ia tidak

Page 111: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

82

mempunyai kekuatan seperti itu, maka aku merelakan, itupun saya menduga kalau ia tidak mampu.” Wilukrama : -“Namun kejadiannya ayah, lantas bagaimana.” Wibisana : -“Jangan kuwatir, ayah akan matek aji pameling.” Kandha : Raden Wibisana membaca mantra pameling, yang dipanggil Raden Anoman datang dari angkasa. ( Iringan playon manyura, Anoman datang, iringan suwuk). Dialog.,. Hanoman : -“Apa apa paman memanggil saya, Anoman.” Wibisana : -“ Anoman, celaka , Singgela tadi kedatangan tamu dari Negara Ndwarawati, utusan putra menantu saya yakni angger prabu Bathara Kresna, akan pinjam saka dhomas balekencana.” Anoman : -“Iya.” Wibisana : -“karena yang menyuruh anak menantu, kalau saya tidak merelakan lantas dimana letakny sebagai orang tua, saya merelakan karena saya punya anggapan kalau ksatria itu tidak mampu, walaupun gagah namun belum seberapa umurnya, namun ternyata sakti mandraguna anak itu, maka dari itu saya serahkan angger Anoman.” Anoman : -“Paman itu bagaimana, makanya jangan suka meremehkan orang lain.” Wibisana : -“Seharusnya saya waspada, namun demikian manusia itu mempunyai empat sifat yakni lupa, celaka, rusak, dan marah itu tidak dapat dipungkiri saya baru apes, maka dari itu saya serahkan angger senggana.” Anoman : -“Mohon do’a restu akan saya ambil kembali balesaka dhomas.” ( Iringan playon manyura, semu budhal. Anoman merebut Bale saka dhomas, kemudian dipukulkan raden Gathutkaca, suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Kurang ajar mengganggu perjalananku, kujerjang mampus kamu.”

Page 112: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

83

( Iringan playon manyura., Balekencana dapat direbut Gathutkaca, suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Kurang ajar, kera putih menggangu perjalananku, akan ku coba kekuatannya balekencana aku lempar dulu, janganlah jatuh sebelum sampai di alun-alun negara Ndwarawati” Kandha : Keinginan raden gathutkaca Balekencana dilemparkan, ia menginginkan jatuh di alun-alun negara Ndwarawati, namun tuhan berkehendak lain, balekencana dilemparkan raden gathutkaca jatuh di laut selatan. ( Iringan playon manyura, Gathutkaca menemui Anoman, suwuk ). ( Suluk ada-ada slendro pathet manyura wetah ). Anoman sang prawara suta, sigra mlumpat anjok saking wiyati, tumempah braising mungsuh, karosaning pindha gajah sewu ngamuk, tuhu miris pra kurawa, tuhu sekti sang maruti, O…. Dialog. Anoman : -“Benar memang sbenarnya anak ini belum seberapa umurnya, namun kesaktiannya bukan main kamu yang namanya Gathutkaca.” Gathutkaca : -“Benar kamu siapa.” Anoman : -“Anoman ya rama ndaya-ndaya pati.” Gathutkaca : -“Anoman ya rama ndaya-ndaya pati.” Anoman : -“Benar. Balekencana ada dimana.” Gathutkaca : -“Tidak perlu bertanya, Balekencana saya simpan, aku Cuma ingin mencoba kesaktianmu, karena membuat perkara menyakitin aku.’ Anoman : -“Kuminta Balekjencana.” Gathutkaca : -“Kukembalikan namun kalau sudah pecah dhadha gathutkaca.” Anoman : -“ Terimalah kematianmu. Gathutkaca : -“Jangan pergi kamu.”

Page 113: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

84

( Iringan playon manyura, perang tandang. Anoman kalah kemudian suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Menyerahlah, ternyata Cuma segini saja kekuatanmu, kupukul lunglai kamu, ketahuilah aku pernah jadi jago dari paradewa, umur enam belas hari aku sudah jadi suruhan dewa, kok kamu akan membunuh saya, bisa membunuh gathutkaca ibarat bisa menangkap angin, ya ini raden gathut kaca rimbiatmaja ya raden bayu siwi.” ( Suluk ada-ada slendro manyura jugag ). O…, nararya esmunya kang katawengan, O… ana O. Dialog. Anoman : -“ Barusan aku dihina, aku juga ingat kalau dulu jaman perang Alengka munsuhku raksasa yang sangat besar-besar tidak ada yang berani dengan saya, namun ini anak kemarin sore saya tangannya berasa banget, kalau aku tidak pura-pura mati bisa-bisa diinjak-injak aku tadi, namun tadi ada nama yang menyentuk batinku, Raden saya mau Tanya siapakah nama raden yang terakhir tadi .” ( Iringan playon manyura, Anoman menemui Gathutkaca. Suwuk ). Dialog.. Gathutkaca : -“Melawan kera harus hati-hati, ada porang bilang kalau tidak hati-hati dengan kera digit habis, mau apa.” Anoman : -“Jangan salah paham, saya mengaku kalah.” Gathurkaca : -“Sudah kalah kok mendekat.” Anoman : -“Sewaktu saya tidak sadar saya mendengar perkataan raden, yang terakhir tadi siapa nama raden.” Gathutkaca : -“Gathutkaca.” Anoman : -“Itukan nama yang pertama.” Gathutkaca : -“Rimbiyatmata.” Anoman : -“Bukan.” Gathutkaca : -“Pinten simbarjo.” Anoman : -“Bukan.” Gathutkaca : -“Kamu jangan membuatku bingung.” Anoman : -“Lho lho lho, janganmarah dulu, yang

Page 114: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

85

terakhir tadi siapas.” Gathutkaca : -“Pulasraya.” Anoman : -“ Bukan itu.” Gathutkaca : -“Kancing jara.’ Anoman : -“ Bukan itu.” Gatutkaca : -“Bayu siwi.” Anoman : -“Ya itulah.” Gathutkaca : -“Kenapa setelah mendengar kata bayusiwi kok kamu senang sekali.” Anoman : -“Maaf, apakah anda itu putera dari Werkudara.’ Gathutkaca : “Aku tidak akan mengelak werkudara itu ayahku. Namun manamungkin ayah punya saudara seperti kamu.” Anoman : -“Nanti dulu, saya punya saudara werkudara itu bukan karena saudara ayah atau ibu namun saudara putra bayu, yaitu dewa angin, saya dikasih nama maruti, kalau ayah raden diberi nama raden Maruta. Coba pikirkan, pakaian saya dengan ayahanda sama cundhuk kencana mulya, rineka jaroting asem saya juga punya, gelung minangkara rineka ngarep cendhek mburi, saya juga punya, Sumping pudhak sinupet saya juga punya, Anting bagaswara saya juga punya, sangsangan naga bandha saya juga punya, kemudian kelat bahu kencana barlibar saya juga punya, Gelang candrakirana saya juga ada, kuku pancanaka juga ada, udik cindhe wilis tumumpang wentis kanan kering saya juga punya, kampuh poleng bang bintulu aji saya juga punya.” ( Suluk lagon slendro pathet manyura jugag ). O…, leleng lalu mangulati surya mangrangsang wayah, O ana, O…, humyus kang hamarawayanta, O.., O. Dialog. Gathutkaca : -“Memang benar, saya sudah mengakui kalau anda itu saudara saya, saya mohon anda yang diatas saya dibawah.” Anoman : -“Gak begitu, anda yang diatas saya yang dibawah, walaupun saya tua namun saya kan kera , sedangkan anda ksatria.” Gathutkaca : -“Walaupun anda itu kera namun anda itu paman saya, jadi saya harus dibawah .” Anoman : “Saya jadi semutan, makanya anda yang diatas sedangkan saya yang dibawah.”

Page 115: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

86

Gathutkaca : -“Mau duduk atas atau tidak, kalau tidak mau saya banting.” Anoman : -“Ya ya ya, gak enak nih, namun kalau saya diatas anda juga harus diatas.” Gathutkaca : “ Begitu.” Anoman : -“Itu sudah sepantasnya.” Gathutkaca : -“Namun paman jangan begitu dengan saya, kalau tidak mau nanti saya pukul.” Anoman : -“Apa-apa kok mau dipukul, lantar saya harus panggil nak dengan kamus.” Gathutkaca : -“Iya begitu.’ Anoman : -“Ngger gathutkaca.” Gathutkaca : -“Saya paman.” Anoman : -“ Setelah saya ketahui kesaktianmu, berapa umur kamu.” Gathotkaca : -“ Baru limabelas tahun.’ Anoman : -“Gila, limabelas tahun kesaktiannya bukan main.” Gathutkaca : -“Saya itu baru enambelas hari sudah dijadikan jago oleh para dewa, Sekipu, Pracona saya bunuh.” Anoman : -“Bisa terbang.” Gathutkaca : -“Iya, jelek-jelek dan pendek-pendek juga bisa, anda itu tua-tua sukanya mepett-mepet.” Anoman : -“Tinggi-tingginya.” Gathutkaca : -“Diatas pohon kelapa juga bisa.” Anoman : -“Jangan pendhek-pendhek nanti di bidik anak-anak, aku ini walaupun tua namun kalau terbang bisa sampai langit.” Gathutkaca : -“Saya itu benar kalau terbang yang sebenarnya dapat diatas langit.” Anoman : -“ Bicara dengan saya kalau tidak berhati-hati bisa terpeleset.” Gathutkaca : -“Setelah paman menganggap keponakan kepada saya, tapi mantap kan paman, paman menganggap keponakan kepada saya.’ Anoman : -“Iya, senang saya punya keponakan yang sakti mandraguna.” Gathutkaca : -“Paman premadi itu nanti nikahnya minta dengan kera putih yang dapat menari diatas cambuk penjalin tingal, dan digandheng raksasa putih yang dapat berbicara dan dapat menari, maka dari itu sudilah paman menjadi pelengkap syarat saya, nanti menari diujung cambuk penjalin tingal.” Anoman : -“Jangan seperti itu nak, itu namanya tidak menghormati orang tua, seharusnya aku ini jadi tamu, ,

Page 116: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

87

atau pengacara, tapi kok disuruh menari diatas cambuk, bagaimana sih kamu.” Gathutkaca : -“Mau apa tidak.” Anoman : -“Ya ya ya mau, ya mau, kamu tu kalau puya keinginan kok begitu.” Gathutkaca : -“Paman prabu Baladewa. Mulai saat ini kurang enam hari, datanglah ke Ndwarawati,.” Anoman : -“Ya, aku tidak akan mengingkari janji. Lebih-lebih aku sudah mengakui keponakan kepada kamu, gathutkaca enam hari lagi aku datang di Ndwarawati.” Gathutkaca : -“kalau begitu saya mohon pamit duluan melanjutkan perjalanan.” Anoman : -“Lantas bale kencana tadi bagaimana.” Gathutkaca : -‘Bale kencana saya lempar, supaya jatuh di alun-alun Ndwarawati.” Anoman : -“Aduh ngger, kehendak tuhan balekencana tidak bisa jatuh di Ndwarawati namun jatuh di samudera atau laut selatan dan menjadi tempat tinggalnya ratu menguasai ratu pantai selatan.” Gathutkaca : -“Aduh lantas harus kemana saya mencari Balekencana.” Anoman : -“Saka itu tiang, dho itu dua, mas itu empatratus, jadi rumah dengan tiang delapanratus dihiasi emas, pasti bisa itu bale kencana.” Gathutkaca : -“Ya kalau begitu paman, bisa dibuat seperti itu.” Anoman : -“Bisa.” Gathutkaca : -“Kalau begitulah saya mohon pamit.” Anoman : -“Baiklah, besok aku langsung ke ndwarawati.” ( Iringan playon manyura , Gathutkaca kembali ke Dwarawati. Dilanjutkan adegan Kayangan Jongringsalaka, Janaka dan Semar sowan ). ( Suluk lagon slendro pathet manyura jugag ). Yahning talaga kadi langit, mambang tan pasula upamaneka, O…, O, lintang tulya kusamayana sumawur, lumrang kadi jawata, O… Dialog. B.Guru : -“Hong ajuwalaju palungguhan ulun kakak narada, kakak ismaya belum lama, bagaimana keadaanmu.” Semar : -‘E ya bethara Guru berkat do’amu tidak ada apa-apa.”

Page 117: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

88

B, Guru : -“Premadi baik kedatanganmu disini.” Arjuna : -“Kula berkat do’a hyang jagad girinata tidak ada halangan suatu apapun, sembah sujut hamba.’ B.Guru : -“Ya ya ya saya terima, gareng petruk bagong, bersailah dihadapanku.” Bagong : -“Iya .’ Petruk : -“Iya pikulun.” Narada : -“O lodoloyohok ,kakak Ismaya baik kan kedatanganmu ke kayangan Jongringsalaka.” Semar : -“Berkat do’amu baik.” Narada : -“Cucuku wijanarko bagaimana keadaanmu nak.” Arjuna : -“Berkat do’a eyang narada, sembah saya eyang.” Narada : -“Yayaya saya terima.” B.Guru : -“Ada kepentingan apa, kamu datang ke.” Arjuna : -“bagaimana kakak Semar.” Semar : -“Biar yang bilang saya saja, Bethara guru.’ B.Guru : -“Apa kakak.” Semar : -“Yang akan bicara aku bukan junjunganku.” Guru : -“Ya.” Semar : -“Begini, kedatanganku kesini, saya mengantarkan raden Premadi, raden premadi ini akan menikah dengan tunangannya yaitu Sembadra putra dari prabu Basudewa, namun ada permintaan dari pengantin wanita, pengantin pria harus diarak dari Negara Ngamarta sampai negara Ndwarawati dengan naik kereta Jatisura, kuda bersifat raksasa dengan kusir dewa ganteng, diikuti bidadari, dan diiring dewa tigap uluh berwatak sembilan, dengan pertunjukan swargaloka kayu klepu dewandaru parijatha kencana, gamelan lokananta mengumandhang diangkasa, maka dari itu kedatanganku kesini selain ingin pinjam kereta beserta kusirnya juga dpinjam dewa tigapuluh beserta bidadarinya dan gamelan Lokananta, maka dari itu ongkosnya berapa, semuanya berapa, lantas kamu akan memberi aku berapa.” Narada : -“Kanda itu bicara apa ta.” Semar : -“Lantas apakah aku yang kan memberi bethara guru, sudah sepantasnyalah kalau dia yang memberi, kalau kamu tidak merestui aku tidak terima, kalau begitu kamu yang jadi semar aku yang jadi guru.” Bagong : -“Betul yah, kalau kamu yang jadi Guru aku yang jadi Narada, Holodolok holodolok.” Narada : -“Halodoloyok, jadi gak karuan.” Guru : -“Bagaimana kakak Narada.” Narada : -“Mengingat pengorbanan premadi dan keturunannya, Sekutrem, mulai dari Sekutem mereka

Page 118: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

89

selalu membuat ketentraman di kayangan Jungringsaloka, apalagi sewaktu Sakri pelengkap dewa. palasara juga jadi pelengkap dewa, Abiyasa juga besar pengorbanannya pada Dewa, Pandu dewanata juga begitu. Kalau kamu tidak memenui permintaan Premadi kayangan mungkin akan jadi kacau balau.” Guru : -“Iya, ya kalau begitu kakak Semar, saya penuhi permintaan kamu, nanti dewa tgapuluh berwatak sembilan, Bidadari, kereta Jatisura beserta kusirnya dan pertunjukan Swargaloka kayu Klepu dewandaru, dan gamelan Lokananta nanti kakak Narada yang mengikutinya, sebaiknya kakak Semar bergegaslah sekarang.” Semar : -“Kalau begitu saya mohon pamit, den saya duluan, nanti gamelane mungkin sudah duluan sampai.” Arjuna : -“Selain itu saya mohon pamit, terikasih dan mohon restu.” Guru : -“Yayaya Premadi berhati-hatilah.” Semar : -“Aku mohon pamit.” Guru : -“Kakak semar berhati-hatilah.” ( Iringan Playon manyura, janaka, Semar dan punakawan budhal, iringan suwuk ). Dialog.. Guru : -“Kakak Narada.” Narada : -“Ada apa adhi Guru.” Guru : -‘Sesudah kakak Narada mmenyiapkan para bidadari, dan para dewa serta pertunjukan Swargaloka kayu klepu dewa ndarau, juga gamelan lokananta, kakak Narada singgahlah sebentar ke hutan Gembringan, nanti saya serahkan kepada cucuku Bratasena untuk menangkap semua hewan yang dibutuhkan.’ Guru : -“Maka dari itu serahkanlah pusaka Wuruk gadhing serta pecut penjalin tinggal, sebagai sarana untuk menangkap hewan di hutan Gembringan.” Narada : -“Kalau begitu saya mohon pamit.” ( Iringan playon manyura pelog, Narada pergi untuk menemui Werkudara, dilanjutkan adegan Werkudara diwana Gembringan., suwuk ). ( Suluk ada-ada manyura pelog wetah ). Kandhik bima kena suyaka, sudibya sawara-unggul gadanira pitung kedhi, majenging rananggana, mulat

Page 119: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

90

braising kuru kula, hastha geter kedheng bima, nyaur punagi, nebak jaja ndudut usus wutah ludira, O…, O… Dialog. Diradamuka : -“Ada ksatria berani masuk hutan Gembringan, siapa kamu.” Werkudara : -“Wa aku Werkudara, he gajah dapat berbicara, kalau kamu punya nama siapa namamu.” Diradamuka : -“Aku Diradamuka, aku dan saudaraku singa dan harimau, bantengng, rusa sampai kutu-kutu walang antaga sampai bitang yang kecil-kecil semua dapat berbicara seperti itu.” Werkudara : -“Kebetulan, sekarang menurutlah aku tanggkap, akan aku pakai sebagai syarat perkawinan adikku.” Diradamuka : -“Jadi aku akan kamu pakai sebagai bahan sembelih.” Werkudara : -“Jangan salah paham dulu namun Cuma akan digunakan segai bahan pertunjukan.” Diradamuka : -“Tidak mau, lebih baik menyingkirlah.” Werkudara : -“Aku mau pergi namun kalu sudah dapat kamu semua.” Diradamuka : -“Jadi kamu dapat menandingi gadhingku.” Werkudara : -“Cobalah didadaku dhadhaku.” Diradamuka : -“Terimalah gadhingku.” ( Iringan playon manyura pelog, Perang antara Werkudara dengan Semua hewan di hutan Gembringan. Werkudara kalah kemudian ditemui Narada, iringan suwuk). Dialog. Werkudara : -“ Narada kakekku, baktiku terimalah.” Narada : -“Ya Bratasena saya terima. Kamu di hutan Gembringan mau menangkap semua hewan namun tidak bisa.” Werkudara : -“Semua sakti mandraguna, namun kalau aku tidak dapat membawa semua hewan dari hutan Gembringan lebih baik mati disini saja aku keks.” Narada : -“Begini ya nak, aku mengemban tugas dari adikku batara guru supaya memberikan pusaka Gadhing, terimalah.” Werkudara : -“Untuk apa kek.” Narada : -“Untuk menangkap semua hewan itu semua.” Werkudara : -“Kakek tidak bohong, hewan segitu

Page 120: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

91

banyaknya dimasukkan dalam bulu gadhing.” Narada : -“Ini sudah menjadi kehendak tuhan, jangankan cumin hewan di Hutan Gembringan, namun disuluruh jagad raya ini dapat dimasukkan dalam bulu Gading tersebut.” Werkudara : “Iya.” Narada : -“Ini juga aku kasih pecut Penjalintingal, nanti kamu pukulkan tiga kali pasti semua hewan akan masuk, kalau begitu semua kuserahkan kepadamu masuknya semua hewan itu.” Werkudara : -“Do’akan ya kakek.” Narada : -“Iya.” ( Suluk ada-ada manyura pelog jugag disertai Narada memberikan pusaka kepada werkudara ). O…., kandhik bima kena suyaka, sudibya sawara-wara, unggul gadanira, O, O. Kandha : Bratasena yang membawa pecut penjalin tingal, seketika itu di pukulkan sebanyak tiga kali, semua hewan sudah merasa kalau inilah takdir tuhan, bahwa ia akan bibawa oleh Bratasena, dengan sarana membawa Wulugadhing, seketika semua hewan yang dibutuhkan masuk dalam wulu gadhing, setelah selesai Bratasena lantas pulang ke Ngamarta. ( Iringan playon manyura pelog, Penjalin digunakan, kemudian sato wana sami mlebet wonten wulu gadhing, kemudian kembali ke Ngamarta ). ( Suluk ada-ada manyura pelog wetah ). Kayon katyuping angin, sumyak swaraning kang karengyan, samirana kang mawur riris, O…, amrih gandaning kang puspita O… Kandha : Singkat cerita, raden Premadi, raden gathutkaca dan Raden Werkudara sudah menghadap Begawan Abiyasa, bethara Narada, yang sudah menyediakan pertunjukan kayangan Jongringsaloka, segera bersiap-siap untuk

Page 121: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

92

mengiringi perjalanan pengantin, Premadi wijanarka sudah menaiki kereta jatisura, selanjutnya mengulang kelanjutan cerita di negara Ndwarawati. ( Iringan playon manyura pelog. Adegan Negara Ndwarawati.suwuk ). ( Suluk lagon manyura pelog wetah ). Dening utamaning nata, berbudi bawa leksana, O…, liring berbudi kang mangkana, lilalegawaning ndriya, ratu denya paring dana, hanggeganjar sabendina, liring kang bawa leksana, netepi pangandikanira, O….., datan wasa ngontai sesanggeman, kang wus kawiyos, O…., O….yekni narendra tama, O.., O…, O….. Dialog. Krena : -“Kanda prabu baladewa.” Baladewa : -“Ada apa adikku.” Kresna : -“Merunut naluri hati saya, kanda sedang memikirkan sesuatu.” Baladewa : -“Ya betul, yang menjadikan pikiranku kacau adalah, sudah tujuh hari para saudara kurawa mencari syarat penikahan antara sembandra dengan Burisrawa, bukan hanya itu, padahal sekarang sudah genap tujuh hari, kalau keduanya hari ini tidak datang maka gagallah premadi dan Burisrawa untuk menikah dengan Sembadra.” Kresna : -“Iya kanda prabu.” Baladewa : -“Namun aku punya firasat kalau yang datang duluan ini adalah Burisrawa, karena temannya para kurawa yang sangat banyak, apalagi orang Ngestina itu semua sakti mandraguna semua dan juga pintar-pintar.” Kresna : -“Iya kanda prabu.’ Baladewa : -“Pendhawa Cuma lima orang sedangkan yang membantu Cuma Gathutkaca anak kemarin sore, ya kalau keberaniannya memang tidak meragukan, namun apakah cukup dengan keberanians.” Kresna : -“Iya kanda prabu.” Baladewa : -“kan begitu kan Samba.” Samba : -“Iya mungkin saja menawi.” Baladewa : -“Kalau bicara tu , jangan pakai mungkin, jadi yang mengajak bicara itu mantap.” Samba : -“Ya kan saya juga masih ragu, kalau benar, ya kalau tidak lantas bagaimana.” Kresna : -“Ya di tunggu saja nanti bagaimana

Page 122: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

93

kejadiannya.” ( Suluk ada-ada manyura jugag ). Lenglenging ndriya mangunmangungkung, kandhuan rimang yayah lena tan kanin, O…, lamun tan tulusa mengku dyah utama ,O…. Kandha : Kacau keadaan di Ndwarawati, pengantin datang-pengantin datang, uh busyet, keretanya bagus betul, kudanya empat, kusirnya ganteng, kusirnya bersinar-sinar, itu kayu klepu dewandaru, juga gamelane lokananta berbunyi sendiri, pengiringnya Cuma mengantuk, waduh ini Gajahnya, itu juga harimaunya, ini raksasa yang membawa kera putih. Dialog. Kresna : -“Samba.” Samba : -“Iya.” Kresna : -“Diluar kok ramai, apa yang membuat ramai, cobalah kamu tengok.” Samba : -“Baiklah ayah.” ( Suluk ada ada slemdro manyura cekak ). O…, nararya kang katawengan ana, O…. Dialog. Samba : -“He prajurit Ndwarawati.’ Prajurit : -“Saya raden.’ Samba : -“Ada apa ramai –ramai.’ Prajurit : -“Pengantin datang.” Samba : -“Dari mana.” Prajurit : -“Pengantin dari Ngamarta, raden pengantinnya ganteng betul, naik kereta, kusirnya ganteng, pengantinnya juga, Kudanya itu mukanya raksasa semua, itu kan gamelan lokananta, yang vokal bersandar ditiang. Itu raksasa yang membawa kera putih , itu juga gajahnya, kalau begitu saya akan bilang kepada ayah.”

Page 123: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

94

( Samba masuk ). Dialog. Samba : -“Maaf ayah itu tadi pengantin dhatang.” Baladewa : -“ Pengantin dari Ngestina.” Samba : -“Buakan dari Ngastina namun dari Negara Ngamarta, paman Premadi.” Kresna : -“Adikmu premadi.” Samba : -“Iya ayah bersama dengan paman werkudara.” Baladewa : -“Silahkan temui sendiri.” ( Iringan playon manyura, Baladewa keluar, Manten beserta rombongan dari Ngamarta dhatang, iringan suwuk). Dialog. Kresna : -“Pikulun bathara Narada sembah sujut saya.” Narada : -“Ya ya nak Kresna saya terima.” Kresna : -“Adikku Arjuna.” Arjuna : -“Ya kanda, sembah sujutku terimalah.’ Kresna : -“Yayaya , adiku Werkudara.” Werkudara : -“Berkat restu kakaku baik kakak.” Kresna : -“Kakak Semar , baikkan kedatanganmu.” Semar : -“Iya berkat restu gusti prabu Kresna baik.” Narada : -“Selain itu nak, kalau ada kesalahan saya mohon maaf, kedatanganku dinegara Ndwarawati sebagai wakil dari cucuku Kresnadipayana, supaya aku memberikan restu dari Kresnadipayana.’ Kresna : -“Saya terima semoga menjadi berkah bagi saya.” Narada : -“Saya sebagai ganti dari cucuku Kresnadipayana, yang didampingi prabu anom Puntadewa, supaya mengantarkan Premadi ya Wijanarka, yang akan menikah dengan Sembadra.Ya Bratajaya, untuk masalah maharnya sudah saya sediakan di alun-alun. Yang kurang silahkan bilang.” Kresna : -“Pikulun sebenarnya yang meminta mahar seperti ini itu kanda prabu Baladewa, kalau saya tetap akan mengikuti kehendak prabu Basudewa dan paman prabu Pandhudewanata.” Werkudara : -“Kresna kakakku.” Kresna : -“Apa Sena .” Werkudara : -“Mudahnya semua mahar dari negara Ngamarta sudah kamu terima.” Kresna : -“Sudah.” Werkudara : -“Tidak ada yang kurang.” Kresna : -“Tidak.”

Page 124: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

95

Werkudara : -“Sekarang aku mau ngomong, aku akn menikahkan adikku Jlamprong, bukan karena Sembadra itu adik ratu Mandura, apalagi adik dari ratu Ndwarawati, biar nanti adikku Janaka dikasih kekayaan Ndwarawati dan Mandura itu tidak. Jlamprong itu orang tidak punya, anak yatim, celaka hidupnya. Aku menikahkan Premadi dengan Sembadra, Cuma melestarikan kata-kata dan sabda kakeku yang telah tiada.” Kresna : -“Iya.” Werkudara : -“Apa sebapnya kok pakai mahar yang bermacam-macam, setelah kamu terima, yang wajib minta mahar itu bukan Cuma pengantin wanita saja, pengantin laki-laki juga berhak minta.” Kresna : -“Kamu mau minta apa.” Werkudara : -“Kalau Ndwarawati bisa memenui permintaanku, berarti pernikahan bisa dilaksanakan namun kalau tidak bisa pernikahan batal saja, biar nanti saya carikan wanita dipinggir jalan masih banyak yang cantik, namun kalau Sembadra hari ini tidak jadi menikah, ibarat jadi janda pernikahan selamanya.” Kresna : -“Adhuh adhiku kamu mau minta apa.” Werkudara : -“Orang Ndwarawati harus ada yang bisa menandingi kesaktianku, dengan bermain gada lukitasari.” Kresna : -“Tunggulah di alun-alun.” Werkudara : -“Saya tunggu, jangan lama-lama.” ( Iringan playon manyura, Werkudara keluar, iringan suwuk ). Dialog. Kresna : -“Setyaki.” Setyaki : -“Saya.” Kresna : -“kalau bukan kamu gak ada yang dapat menutupi malunya kakamu, mungkinkah kakakmu jadi janda pernikahan.” Setyaki : -“Maunya.” Kresna : -“Adikku Werkudara menginginkan untuk bersama-sama bermain gada Lukitasari.” Kamu berani menandingi kehebatan gada Lukitasari.” Setyaki : -“Berani.” Kresna : -“Kalau kamu berani, temuilah adikku Werkudara. Pukulun bethara Narada setelah dhimas setyaki berani menandingi adikku Werkudara, Premadi saya minta masuk ke dhatulaya, akan saya nikahkan dengan Sembadra.”

Page 125: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

96

Narada : -“Ya ya nak saya merestui.” ( Iringan playon manyura semua budhal, dilanjutkan adegan Setyaki dengan Werkudra di alun-alun ). ( Suluk ada-ada galong wetah ). O…, anglir bawaning kang sinungwadi, jagad kang kinarya momong, O, rananggana gawe gelar wangwang, O. Dialog. Werkudara : -“Setyaki.” Setyaki : -“Ada apa kak.” Werkudara : -“Kamu masuk arel pertandingan.” Setyaki : -“Saya menerima sabda kanda prabu kresna untuk menemui kangmas werkudara. Onclan gada Lukitasari.” Werkudara : -“Berani kamu menandingi gada Lukitasari.” Setyaki : -“Semoga saja saya mampu.” Wrkudara : -“Terimalah.” Setyaki : -“Iya.” ( Iringan playon galong, dilanjutkan onclan gada antara Setyaki dengan Werkudara, setelah iringan suwuk dilanjutkan kandha ). Kandha : Sementara raden Setyaki menandingi raden Werkudara, raden harya setyaki seperti terkena godaan, mengetahui bentuk gada Lukitasari, terlena dengan keindahannya gada dipegangnya namun tidak segera dilemparkan lagi namun dilihat-lihat, diteliti, keindahan gada Lukitasari, tidak ingat, kalau telapak tangannya keluar keringat yang membuat tangan menjadi licin, lepaslah gada Lukitasari, hingga menimpa betis sebelah kanan . ( Iringan playon galong, Setyaki yang terkena gada Lukitasari ditemui Werkudara , iringan suwuk). Dialog. Werkudara : -“Bagaimana Setyaki.” Setyaki : -“Celaka kangmas, saya melihat keindahan

Page 126: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

97

gada Lukitasari, suka sekali, tidak teras kalau telapak tangan saya keluar keringat sehingga lepaslah pegangan saya, sehingga menimpa betis kanan saya, lantas beginilah jalan saya.” Werkudara : -“Tambah ganteng kok. Kelihatan kemerahan kok.” Setyaki : -“Iya.” Werkudara : -“Iya. Kalau kamu jadi anak jangan bohong, jadilah anak yang jujur, tidak boleh bohong.” Setyaki : -“Ya.” Werkudara : -“Walaupun kamu kalah, namun aku anggap bisa, di Ndwarawati gak ada orang yang berani manandingi kehebatanmu. Kamu aku jadikan saudara Bima, aku beri nama Bima Kunthing.” Sdtyaki : -“Saya diberi tambahan nama Bima kunthing.” Werkudara : -“Iya, aku perbolehkan kamu memakai kampuh poleng bang bintulu, nganggo lorotan gelangcandrakirana.” Setyaki : -“Iya terima kasih.” Werkudara : -“Nanti kalau perang bratayuda berlangsung, kalau kamu dekat dengan saya, kesaktianmu bisa sebanding dengan Werkudara, namun kalau kamu jauh dengan saya maka berkuranglah kekuatanmu.” Setyaki : -“Baiklah, nanti kalau Bratayuda saya tidak akan jauh-jauh dengan kangmas Werkudara.” Werkudara : -“Mari kakamu dinikahkan dengan Jlamprong.” Setyaki : -“Mari kangmas.” ( Iringan Playon galong, semua budal, dilanjutkan adegan Baladewa dengan Para Kurawa ). Dialog. Baladewa : -“Karna. Karna : -“Saya .” Baladewa : -“Paman sengkuni.” Sengkuni : -“Iya.” Baladewa : -“Dasar, kamu Cuma mencari mahar untuk pernikahan Burisrawa dengan berapa orang kamu Karna.” Karna : -“Iya banyak sekali, selain seratus orang kurawa juga dengan para prajurit.” Baladewa : “Begitu paman.” Sengkuni : -“Iya.” Baladewa : -“Namun demikian kalian tidak mendapatkannya, ada pepatah para pandhawa itu walaupun sedikit namun bisa dipercaya, mahar sudah

Page 127: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

98

tersedia di alun-alun sampai-sampai aku tidakbisa melihatnya druhun, lantas kerjaanmu itu apa paman Sengkuni , Cuma seperti itu saja tidak bisa.” Karna : -“Bagaimana paman .” Senguni : -“Bilang saja.” Baladewa : -“Apa.” Sengkuni : -“Sebenarnya yang dapat mahar itu karna, dan Dursasana yang menangkap semua hewan.” Baladewa : -“Apa.” Sengkuni : -“Yang dapat membawa syarat dari kayangan itu karna dan yang dari hutan itu Dursasana.diperjalanan direbut oleh Premadi dan panakawan, maka dari itu terserah.” ( Suluk ada-ada galong jugag ). O…, jaja muntap pindha kinetap, netra kocak ngondar-andir idepnya mangala cakra, O…, O… Dialog. Baladewa : -“Bedhagan ala, druhun demimamana ongkak angkik, benar perkataan paman.” Sengkuni : -“Sengkuni itu kapan berbohong, saya bilang apaadanya.” Baladewa : -“He Kresna berikan Premadi akan aku bunuh.” ( Iringan playon galong, Baladewa budhal, bertemu dengan gathutkaca, iringan suwuk ). Dialog. Baladewa : -“He kamu anak kemarin sore menghalangi jalanku, menyingkirlah.” Gathutkaca : -“Wa prabu mau kemana.” Baladewa : -“Menggagalkan pernikahan Premadi dengan Sembadra. Mahar yang dapat Karna Dursasana diminta oleh Premadi.” Gathutkaca : -“Bukan begitu.” Baladewa : -“Apa, mau memberi contoh orang tua ya, berani kamu.” Gathutkaca : -“Tidak.” Baladewa : -“Menyingkirlah.” Gathutkaca : -“Baiklah.”

Page 128: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

99

( Iringan playon galong. Baladewa ngamuk para pandhawa lari, dilanjutkan adegan kedhaton Ndwarawati). Dialog.. Baladewa : -“Premadi, sembadra, tidak boleh menikah, mahar yang dapat Karna, dari hutan Gembringan yang dapat Dursasana, direbut werkudara, kamu yang mengambil dari kayangan ya kan, kmu tidak boleh menikah dengan Sembadra.” Arjuna : -“Kalau saya tidak boleh menikah dengan Sembadra lebih baik mati kanda prabu.’ Sembadra : -“Kanda kalau aku tidakboleh menikah, bunuh saja aku kanda.” Arjuna : -“Saya juga mati saja kanda.” Baladewa : -“Apa.” Sembadra : -“Bunuh saja aku kanda prabu.” Arjuna : -“Bunuh saja aku kanda.” Baladewa : -“Aduh adikku.” ( Iringan playon galong, Baladewa memeluk Arjuna dan sembadra, kemudian Kresna datang, dilanjutkan dialog). Dialog. Baladewa : -“Oh adhiku dhi, Arjuna sembadra, setelah kamu pasrah begitu, memang aku yang salah, ayah Basudewa terlihat didepanku, aku yang salah. Sebenarnya aku Cuma takut dengan mertuaku, lantas aku mementingkan Burisrawa, namun saat ini aku sudah sadar ternyata Burisrawa itu salah, ini pasti pekerjaan Kresna.” Kresna : -“Nyatannya kanda mengamuk terus. Cobalah pikirkan, masak Karna kok bisa di rampas oleh Premadi itu masuk akal apa tidak, Dursasana kok bisa dirampas oleh Werkudara, biasanya itu yang merampas Dursasana, kanda prabu lupa ya, kanda prabu itu ksatria suci, namun ternyata orang itu tergantung pergaulannya, kanan kiri kanda itu para Kurawa, maka sudah sepantasnyalah kalau kanda berwatak seperti kurawa.” Baladewa : -“Sudahlah, sebenarnya aku tu Cuma baru lupa saja, aku baru ingat kalau sebenarnya Sengkuni itu licik, Karna juga jadi orang itu sukannya Cuma ikut-ikutan saja, sebenarnya sih aku ini orang suci, aku bertemu dengan Sengkuni itu sebenarnya waktu nakal dulu, bisanya Cuma mempengaruhi temannya.” Kresna : -“Kanda prabu kan sudah mengijinkan kalau Premadi menikah dengan Bratajaya.”

Page 129: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

100

Baladewa : Kebetulan nanti kalau sudah satu bulan akan aku boyong ke Mandura, kalau begitu marilah kita berkemas, adikku Werkudara kasihtau kalau aku sudah merestui pernikahan ini.” Kresna : -“Namun kalau kurawa masih berkeliaran diNdwarawati, tidak akan tentram penikahan ini.” Baladewa : -“Kurawa biar aku usir.” ( Iringan playon galong, Baladewa menemui para kurawa, dilanjutkan adegan Karna dan sengkuni ). Dialog. Karna : -“Bagaimana paman sudah ketahuan.” Sengkuni : -“Tadi saja baru menyala kok lantas padam, setelah bertemu dengan prabu Kresna, Apa saja itu kalau perbuatan tidak baik pasti ketahuan.” Karna. : -“Itu kan paman, saya yang merasa malu, malu sekali.” Sengkuni : -“Benarkah.” Karna : -“Benar paman. Saya itu kalau dengan kanda prabu baladewa takut sekali paman, tadi paman mengajar saya begini saya sudah tahu pasti ketahuan, apa saya bilang.’ Sengkuni : -“Lantas bagaimana den.” Karna : -“Kurawa saya serahkan pada paman, daripada saya ketangkap kanda prabu mandura lebih baik saya pulang ke Ngawangga.” ( Iringan playon galong, Karna kembali ke Ngawangga, Dursasana maju ). ( Suluk ada-ada galong wetah ). O.., anglir bawaningkang sinung wadi., jagad kari hamong, O…, O…, O. Dialog.. Dursasana : -“O ha ha ha ha , Werkudara.” Werkudara : -“Apa dursasana kakaku.” Dursasana : -“Jangan besar kepala kamu, kalau mau saya ingatkan jangan kau lanjutkan pernikahan Permadi, Sembadra akan saya bawa ke Ngestina akan saya nikahkan dengan Burisrawa.” Werkudara : -“Tak mau pergi ini rasakan pukulanku.”

Page 130: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

101

( Iringan sampak manyura , Perang Brubuh antara Werkudara dengan para Kurawa, para kurawa kalah hingga semua kembali ke Ngastina, dilanjutkan tayungan, setelah selesai tayungan dilanjutkan jejer negara Ndwarawati, iringan suwuk dilanjutkan kandha ). Kandha : Akhir cerita parta krama semoga menjadi sarana turunnya keberuntungan, dan menjadi kehendak tuhan yang maha kuasa semoga ketentraman kejayaan selalu terjaga dimuka bumi nusantara. Iringan ladrang Ngenguwung, beksa golekan ,kemudian gangsaran dan tancep kayon. Tancep kayon.

Page 131: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

Pengantar transkripsi

Transkripsi yang disusun ini merupakan terjemahan dari transkripsi berbahasa Jawa gaya

Yogyakarta ke dalam bahasa Indonesia dari delapan CD dengan durasi 8.46’.37”.

Peralihan bahasa ini diperlukan untuk mempermudah mempelajari dan memahami

naskah transkripsi berbahasa Jawa, dengan menggunakan bahasa Indonesia.

Pada penulisan transkripsi berbahasa Indonesia ini juga menggunakan huruf miring untuk

penulisan narasi dalang dalam bentuk janturan, kandha dan carita. Penggunaan huruf

tegak ’biasa’ digunakan untuk narasi dalam bentuk percakapan: ’dialog’. Penggunaan

huruf tebal (bold) untuk pergantian atau peralihan gending sebagai tanda adanya

pergantian adegan dan digunakan pula untuk nama para tokoh yang sedang berdialog.

Penulisan untuk janturan, kandha atau carita masih menggunakan bahasa asli Jawa,

penerjemah tidak dapat mengalih bahasakan dalam bentuk bahasa Indonesia, penggunaan

bahasanya klise dan tidak dapat diganti (baik diksi maupun intonasinya) ke dalam bentuk

bahasa lain termasuk ke dalam bahasa Indonesia. Oleh karena itu penulisan janturan,

kandha, carita, merupakan bahasa tutur asli yang digunakan dalang disaat memainkan

pergelaran wayang bayangan dari arah kelir.

Page 132: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

PERGELARAN BAYANGAN WAYANG KULIT PURWA

DALAM KAJIAN BAHASA RUPA ’GERAK’

( Lakon Parta Krama Gaya Yogyakarta)

LAMPIRAN DISERTASI PERTAMA NASKAH TRANSKRIPSI WAYANG KULIT PURWA

LAKON ’PARTA KRAMA’ (Versi Bahasa Jawa)

Oleh Ismoerdijahwati Koeshandari Rahayu.

NIM. 37002001 Program Studi: Ilmu Seni Rupa dan Desain

INSTITUT TEKNOLOGI BANDUNG 2007

Page 133: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

1

Transkripsi Lakon Wayang Kulit Purwa Gaya Yogyakarta Lakon PartaKrama Dalang Ki Timbul Hadiprayitno KMT Cermo Manggolo. Pementasan dimulai dengan mencabut gunungan dari tengah kelir. Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem. Dalang mengeluarkan dua keparak atau abdi emban. Menyusul kemudian raja Drawarati, Prabu Baladewa, Samba, Setyaki, dan Patih Udawa. Dalang memberikan selingan sulukan Kombangan Mangka purwakaning kandha, hamba sru marwata siwi ,hoong, mring sanggyning pra pamriksa, ngaturken carita methik, jaman purwa puniki, tan nedya amulang wuruk, hoong, mung sumangga pra nupiksa denira methik palupi, wusana mugi rahayu kang samya pinanggya. Iringan berubah dari Ayak-ayak ke Gending Karawitan Slendro Pathet Nem, dalam perubahan itu dalang melantunkan suluk Kombangan. Oooong, Palugon laguning lekas, lukita linuding kidung, kadung kadereng hamomong, memangun manah rahayu, hawya na tan manggolong, gumolong manadukara, karana karenan karana pangapus, puspita wangsalan semon, hooong. Gending Karawitan menjadi lambat, disusul kemudian dalang memberikan deskripsi adegan secara lengkap lazim disebut janturan, sebagai berikut. Hong ilaheng, hong ilaheng hawignam hastuna masidham, mastu silat mring Hyang Jagatkarana, sirantandha kawisesaning bisana, sana sinawung langen wilapa, hestu maksih lestantun lampahaning ringgit purwa, jinantur tutur katula, tetela mrih tulat labdeng paradya winursita ngupama parameng niskara, karantya dyan tumiyeng jaman purwa, winisudha trah dinama dama pinardi tameng lalata, mangkya tekap wasanananing gupita, tanduping pralambang matumpa-tuma, marma panggung penggeng panggungunggung sang murweng kata. Hooong. (Kombangan). Hanenggih pundi ta kang kinarya bubukaning carita, ingkang kaeka adi dasa purwa, basa eka marang sawiji, hadi linuwih, dasa sepuluh, purwa kawitan. Sanadyan gumelaring jagad marcapada kathah titahing jawata kang sinangga pratiwi kasosongsonganing akasa, kinapiting samodra, kathah ingkang sami hanggana raras, nadyan kaupaya sewu datan saged mujudaken sedasa , satus datan jangkep tiga, pranyata hadi-hadining garba gupita tan wonten kadi sajuga negari Dwarawati, ya Negara Dwaraka, ya Dwarakawesthi, ya Jenggalamanik. Kaparenging bathara kinarya bebukaning carita awit negari kasebat panjang punjung pasir wukir loh jinawi gemah ripah karta tur raharja. Basa panjang marang dawa punjung dhuwur lamun ta katraju sepira ta dawaning negara sayekti Negara Drwarawati dawa pocapane jembar tlatahe luhur kawibawane dhasar jero tancebe, pasir samodra wukir gunung tata rengganing negara mengkeraken samodralaya kinapit harga ageng, ngeringaken padusunan miwah pategalan ngananaken pasabinan tuwin ngayunaken bandaran ageng, loh tulus kang sarwa tinandur dadi, jinawi murah kang sarwa tinuku, kukuban Dwarawati sayekti murah kang sarwa sinade, payu kang sarwa

Page 134: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

2

tinumbas, saged sinebat negari murah boga miwah wastra. Agemah saha ripah. Basa gemah kathah kawula alit ingkang tumindak among dedagang, dagang layar nangkoda saking manca negari lumintir surya pantara ratri tang ana pedhote, sedaya tan wonten ingkang nyipta pringga bayaning marga labet saking gemahing praja. Aripah katandha katahah para kawula ingkang cumandhok wonten salebeting kitha negari Dwarawati, katitik pepasanganing wisma ketingal jejel uyel riyel pangrasa adu cukit tepung taritis papan wiyar katemahan rupak. Karta katandha para kawula alit ingkang manggen ing tanah padusunan ketingal eca manahe mungkul denya sami among tetanen ngulah wulu wedaling siti pasabinan miwah siti pategalan. Para kawula kalis ing durjana juti katebihan dening parangmuka katandha iwen raja kaya, raja darbeking para kawula alit ingkang wonten padususunan datan ana ingkang cinancangan lamun rina tata gelar ing pangonan lamun ratri wangsul ana kandhangnya sowang-sowang. Raharja sanggya para kadang sentana mantri bupati nayakaning praja, sumawana para wadya bala medhak para kawula alit, datan wonten ingkang cengkah rembag miwah cecengilan, surya pantara ratri sami saiyeg saeka sami ngangkat karyaning praya njunjung drajating bangsa. Awit saking ageng prebawaning sang nata, pranyata dora cara sirna sedaya ajrih dhateng mring wilalading nalendra. Mboten wonten panjenenganing nalendra ing sajagad rat pramudita ingkang paja mirib kadya wong agung Dwarawati, panjengenaning nalendra tumindak adil para marta loma blaba mring barana dana boga saben dina lumintu ngupaya dasih utami memulang wong balilu jangkung prang apupuh ngapura lepating wadya anggung tiniti priksa, lumintir pangreh utama. Panjenenganing nalendra kinacek sak samining-samining ratu turta padhang paningale ageng obore dhuwur kukuse, ora mokal kasusra kelok kajana priya saking liyan praja bilih nalendra agung kinasihan para jawata kinamulen para widodari winongwong para bathara datan supe muja semedi dhedhasar sarira rinasuk sukma kawekas tunggal raksa mring sariraning bathara tuhu, nalendra titising Bathara Wisnu dewa kang wenang adum kabahagyan. Hoong. Kocapa sinten ta dasa namira sri dasa sepuluh nama aran sri ratu narapati wus ngarani wenang den ucapna yeka ajejuluk Harimurti, Prabu Danardana, Prabu Lengkawamanik, Ya Prabu Bathara Kresna, Padmanaba, ya Sasrasumpena. Jumeneng nata wonten Dwarawati ketingal ageng prebawane, ketingal sato mara sato mati jalma mara mara keplayu mega piyak barat mangemper-emper bebasan kayu adoh sami tumiyung ingkang celak manglung kathah nalendra tumungkul ing Dwarawati datan krana linawan ing bandayuda racak amung rumaos gandrung kapiluyu dhateng poyaning kautaman. Kapunggel samanten kawibananing nalendara Dwarawati, nalika semanten nuju ari sajuga hanyarengi mangsa kartika, sang nata kepareng nagawontenanen pasewakan agung munggwing setinggil binatarata, ingkang kepareng celak palenggahan dalem tumungkul yayah konjem pratiwi pisowanira putra dalem satriya kadipaten kekasih Raden Samba Wisnubrata, sumambung pungkur kadang sentana satriya Garbaruci kekasih Raden Harya Setyaki ya Singa Mulangjaya, Wresniwira Bimakunthing, Raden Setyaki jajar pisowanipun nendra mantri muka rekyana Patih Udawa, kasambet pisowanira para kadang sentana bupati nayakaning praja bupati kliwon riya wedana lurah bekel tuwa bekel nom kasambet abdi dalem jajar tuwin para magangan. Andher pisowaning para wadya amblabar pindha dumugi pangurakan yayah samodra rob, saking kathahing pra wadya kang mara sowan pisowanira bebasan adu bau tumpang dhengkul, parandene sidhem tan ana kang mobah. Sadanguning tan ana kang obah horeg pisowanira para wadya kang munggwing pasowanan jawi, ingkang murwani horeging pra wadya rawuhnya tamu agung, ingkang rawuh wonten negari Dwarawati kadang wredha nata Dwarawarti nalendra Mandura Prabu Baladewa ya Prabu Balarama, dhangah-dhangah mukanira pindha tembaga sinangling, tedhak saking titihanira gya pinapak para kadang sentana ingacarani lenggah, kapareng caket pelenggarahanira kaliyan sang palenggahan dalem sang nata Dwarawati.

Page 135: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

3

Dupi Prabu Baladewa wus mapan lenggah ketingal mencorong tejane, sirna sipating titahing ngabathara pindha Bathara Brahma dewaning hagni kang mangejawantah. Sang nata dupi mulat sanhgyang Pratanggapati wus mangrangsang akasa kepareng sang nata lenggah siniwaka, langkung rumiyin angrasuk busana nalendra, sigra den hadhep para emban cethi bocah para gusti ingkang sami ngampil upacara kaprabon nalendra, banyak dhalang sawung galing warda walika laring manyura kacumas bokor kencana dwipangga kang sarwa retna. Awit saking edi rengganing busana candraning sang nata kinon saking mandrawa gumebyar pating paluncar pindha prada binabar sanadyan sang nata dupi wus sangkeb busana kaprabon ketingal sumorot mawa teja hanelahi sumundhuling ngawiyat, sanalika sirna sipating titahing ngabathara yayah bathara Wisnu dewaning kabahagyan ingkang mangejawantah ginarubyug sanggya para widodari. Heeng. (Peralihan Gending Karawitan ke Gending Ladrang Karawitan - - dalang melanjutkan jantur). Palenggahan dalem sang nata dhampar kencana sampun cumawis, lelemekan kasur babut prang wedani pinatik nawa retna sinebaran wangi-wangi kasinungan lisah jebat kasturi hermawan ganda wida, kongas gandanira dumugi pasewakan njawi, andadosaken cingak ingkang mara sowan, riwusnya samekta sedaya jajaran medal langkung rumiyin, abdi dalem prajurit ingkang sami caos hormat sigra natap tengara mawurahan tambur sompret munya ambal-ambalan, gurnat gurnanda mriyem kalantaka munya kaping tigang dasa tiga, sanggya parjurit horeg kadi gabah den interi ayo kanca ndhodhog ayo kanca ndhodhok jaleg-jaleg-jalek songsong gilap katon cumlorot, clorooot jegur. (Dalam gending Ladrang Karawitan dalang melantunkan Suluk Kombangan) Oong, hong, hoong, pra hapsara-hapsari tumonton rengganing prabata, hong, pra dewa-dewi myang para resi kagyat mulat endahing hardi, hong, obahing lata kang katyuping samirana, yayah pangawening asta sang resi, hoong, hong, hoong. lunging gadhung malengkung rumambating liyan, hong, pindha puspa lukar panjrahing puspita, hooong, sarjuning tyas lenging driya, heeng. (Gending Ladrang Karawitan disuwuk atau dihentikan kemudian disembung dengan Suluk Lagon Nem Ageng Wetah disambung suluk Ada-ada Girisa) Leng-leng ramyaningkang sasangka wayahnya kang lagya samaras, ong, marengga ruming puri, rekyana sir mandaya, mandaya sekaring bawana, ong, ong, ong, jaladri kang kapitaning surya, dening diwangkara anjrah, sumembur saking sarira, risang sekaring nalendra, ong, sukmeng nala sedya asmara dewa, ong, dewataning sukmeng nala, sarira kang madibya-dibya, ong, hamuja harja harjaning bawana, oong. Suluk Ada-ada Girisa Ratune ratu utama, ambeg para marteng dasih, berbudi bawa leksana, sinuyudan pra bupati, tresna mring sesami, kasinungan budi luhur, winongwong pra bathara, tan supe muja semedi, oong, ong, pranyata sri nalendra, sri nalendra sotya bathara, heeng.

Page 136: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

4

Dialog Prb. Kresna:-“Iwang sukmana sasmintanisun hong buwana langgeng, Kadang kula sepuh kaka Prabu Baladewa, dereng dangu rawuh wonten negari Dwarawati, mugi keparenga rayi paduka nyaosaken pambagya panakrami saha pangabekti kula konjuka sahandhap pepada mawantu-wantu, kaka Prabu Baladewa.” Prb. Baladewa:-“Hooh yei, jagad dewa bathara, kadang kula yayi. Ingkang raka nampi sabdanipun yayi Prabu Kresna dahat manglingga murda, sabdanipun yayi kula tampi asta kalih kula petelaken wonten jaja nambahana kasantosan kula. Kepareng yayi mundhut priksa pisowanipun ingkang raka, awit pamujinipun yayi prabu kasembuh pangayomaniun Hyang Widiwasa kang hakarya jagad tulus raharja sowan kula wonten negari Dwarawati. Kajawi saking menika puja pangestawanipun kakang sayogi katur ngarsanipun yayi Prabu Bathara Kresna.” Prb. Kresna:-“Gurawalan panampi kula kaka prabu, sabdanipun kaka prabu kula pundhi wonten mestaka mugi dadosa jejimat. Mawantu-wantu Panuwun kula dipun kepareng dipun prayogekna lenggah.” Prb. Baladewa:-“He inggih yayi prabu Kresna.” Prb. Kresna:-“Samba aja nganti kadalu warsa, sira ngaturna pangabekti marang pepundhen sira kaka Prabu Baladewa.” Samba:-“Linepatna ing deduka, kanjeng wa Prabu Baladewa keparenga ingkang putra Samba Wisnubrata nyaosaken sembah pangabekti.” Prb. Baladewa:-“Prunanku wong bagus dak trima anakku lanang Samba Wisnubrata, panegestuku tampanana kulup.” Samba:-“Kawula nuwun kula pundhi andadosna jejimat.” Setyaki:-“Kaka Prabu Baladewa ingkang rayi Setyaki nyaosaken sembah pangabekti.” Prb. Baladewa:-“Dhimas Wresniwira dak trima sira ngaturake pangabekti.” Udawa:-“Sewu nyadhong duka diwaji Mandura ingkang abdi kepatihan nyaosaken pambage panakrami, raharja rawuh wonten negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Pengestune Kakang Udawa ora ana sambekala.|” Udawa:-“Inggih syukur, syukur beja sewu.” Prb.Kresna:-“Sasampunipun lenggah kanthi prayogi, kaka prabu, keparenga rayi paduka nyuwun priksa kaka prabu rawuh wonten negari Dwarawati, semu sumengka pangawak bajra, katitik mboten kepareng paring cecala, upaminipun saderengipun rawuh kepareng paring cecala, ingkang rayi paduka temtu mapag wonten sajawining baluwerti kanthi titihan kreta kencana pinangka pakurmatan rawuhipun kaka prabu dhateng negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Jagad dewa bathara, ha ha ha, kados makaten mulyaning raos kula gadhah kadang taruna ingkang sampun mengku kawibawan. Senadyan ta dereng kasembadan pengendikanipun yayi, nanging andadosaken kawuningan, ingkang raka sowan mboten caos cecala, niyat kula mboten ngicali tata caraning nalendra, amung saking sumengkaning manah kula, daya-daya enggal pinanggya yayi prabu Dwarawati. Bilih kagalih lepat sowan kula keparenga yayi paring lubering samodra pangaksama.” Prb. Kresna:-“Mboten dados menapa kaka prabu, awit sedaya sampun kalampah, nanging engetipun ingkang rayi ingkang dereng kelampah kaliyan lan ingkang dereng taksih kathah ingkang dereng kelampah. Keparenga kula aturi enget bilih kaka prabu saha kula menika ageng menapa alit jejering nalendra. Lekasing pun kaka prabu rawuh wonten negari Dwarawati nilar tata cara, yen kadenangan nalendra manca negari kirang bejanipun kula tuwin kaka prabu kadakwa nalendra mboten mangertos tata cara menika.” Prb. Baladewa:-“Hoh, jagad dewa bathara sepisan malih nyuwun pangapunten.”

Page 137: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

5

Prb.Kresna:-”Lajeng wonten keparengipun kados pundi teka kaka prabu semu sumengka rawuh wonten negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Saderengipun ingkang raka ngaturaken wigatos sowan kula wonten Dwarawati, keparenga kula gadhah panuwun yayi, murih gampil anggen kula nata ukara ngracik basa, keparenga kula ngicalaken pepanggihanipun ratu Mandura tuwin ratu Dwarawati, wontenipun pepanggihanipun Baladewa lan Kresna, mangka menika kadang nunggil yayah rena dhumawah sepuh ingkang raka. Keparenga kula njabel basa krami matur kanthi basa ngoko.” Prb.Kresna:-”Kapenggaliha sakprayoginipun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Yayi Kresna.” Prb.Kresna:-“Kula wonten dhawuh kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Sadurunge pun kakang matur sing akeh-akeh, mbok menawa pinanggih luput aturku iki mengko nyuwun pangaksama.” Prb.Kresna:-“Mboten dados menapa.” Prb. Baladewa:-“Pun kakang tumeka Negara Dwarawati, sepisan tuwi tata raharjaning negara Dwarawati lan kawidagdane yayi sakulawarga.” Prb.Kresna:-“Matur sembah nuwun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Dene ingkang angka loro pun kakang ngemban sabdane yayi Prabu Duryudana, supaya nyaosake salam oneng ana ngarsane yayi prabu Kresna.” Prb.Kresna:-“Salam onengipun yayi prabu Duryudana ingkang lumantar kaka prabu Baladewa, kula tampi kula petelaken jaja kendela sami-sami.” Prb. Baladewa:-“Lamun ta wus kahasta kabeh ature pun kakang. Wigatine pun kakang tumeka ana Dwarawati sowan ngersane yayi prabu, sedya ngebun esuk udan sore tegese kuwi grimis padha karo ngemis-emis mengkono. Gampange pun kakang sumedya nglamar, dene kang dak lamar dudu abdimu jeplak langak mondreng cethi pingitan srimpi bedhaya dudu. Kejaba kadangmu Kendheng Ngretnali Sembadra ya Bratajaya. Keparenge yayi Prabu Duryudana disuwun diboyong ana Negara Ngestina sedya didhaupake kalayan kadangku dhimas Burisrawa. Senadyan Burisrawa pengeran pati Mandaraka, nanging saiki nglesot ana ngersane yayi prabu Duryudna, amarga gandrung karo diajeng Wara Sembadra. Ya pun kakang kang pinercaya amarga pun kakang iki kadange tuwa diajeng Sembadra uga. Mula nalika isih timur diajeng Sembadra yayi prabu ingkang momong, kalenggahan iki pun kakang genti ingkang momong, sedya tak dhaupake kalayan kadangku dhimas Burisrawa. Nadyan ta pun kakang ingkang nglamar, yayi prabu ora perlu menggalih jiguh perkewuh. Lamun ta yayi prabu bakal kagungan pamundhut pinangka pitukoning wanodya, sanadyan pun kakang ingkang tumeka, ora perlu dipenggalih yen pun kakang kadang tuwa, nanging penggalihen yen pun kakang iki penglamar mengkono. Yayi prabu arep kagungan pamundhut pitukon apa, mas picis raja brana, yayi prabu Duryudana kang bakal minangkani, kang bakal mangku. Yayi prabu Kresna ora perlu dak caosi priksa mesthi wus priksa kesugihane yayi prabu Duryudana. Yayi Prabu Duryudana wus kondhang bandhane seprapatan jagad, nek ming ratu motangke padha dene ratu wis lumrah. Yayi Prabu Duryudana iku ratu motangke karo nini Blorong, saking sugihe ngono lo. Dadi yen yayi ming mundhut mas picis raja brana bebasan nadyan sajong lan pirang pedhati mesthi bakal bisa kelakon. Cukup semene ingkang dadi ature pun kakang.” (Dalang melantunkan suluk Pathet Nem Jugag) Leng-leng ramyang ingkang driya, lir hyang Candra esmunya kang katawengan, sumuking tyas kang katuridan, limut kabyatan rujit, hoong, hang.

Page 138: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

6

Dialog Prb.Kresna:-“Kaka prabu Baladewa.” Prb. Baladewa:-“Piye yayi.” Prb.Kresna:-“Pindha tinotog braja lungit jajanipun rayi paduka dupi midhanget pengendikanipun kaka prabu, sedya nglamar diajeng Bratajaya.” Prb. Baladewa:-“Lha sebabe?” Prb.Kresna:-“Dhuh kaka prabu, saderengipun kaka prabu rawuh, nalika dinten ingkang kepengker kula nampi rawuhipun ibu ratu Kunthi Talibrata dipun dherekaken paman Yamawidura. Rawuhipun ibu Kunthi Talibrata nglajengaken rembag prekawis dhaupipun dhimas Arjuna kaliyan dhiajeng Baratajaya, mangka pangandikanipun ibu Kunthi sampun kula tampi, dinten menika kantun damel dinten kinarya dhauping pinanganten. Wasana kaka prabu rawuh.” Prb. Baladewa:-“ Kosik, yayi praba wus nampa pengendikane ibu ratu Kunthi Talibrata bakal andhaupake dhimas Arjuna karo Bratajaya. Apa aku ora mbok caosi priksa, Yen ngono apa yayi prabu ora mbok anggep yen aku kadang tuwa?” Prb.Kresna:-“Mangke rumiyin kaka prabu, kula wani nampi pengendikanipun kanjeng ibu Kunthi menika kula rak naming kantun nglestantunaken, menapa kaka prabu mboiten enget miturut pengendikanipun kanjeng rama Prabu Basudewa swargi, lairipun Arjuna lairipun Bratajaya nunggil menika dintenipun, nunggil wancinipun, nalika semanten Mandura kenging ampak-ampak awit pangamuking prabu Gora Wangsa, mila ponang jabang bayi Arjuna ponang jabang bayi Bratajaya dipun susulaken wonten madyaning paprangan. Menika kula kaliyan kaka prabu mboten ngertos, ingkang priksa paman Harya Prabu Rukma inggih paman Bhismaka. Kanjeng rama swargi paring pangandika, yayi Prabu Pandhu, putramu Arjuna iki besuk dewasane aja gawe garwa padmi liyane Bratajaya, Bratajaya aja nganti ngladeni priya liyane Arjuna. Paman Prabu Pandhu swargi inggih sampun nayogyani.Wasa lelampahanipun dewasanipun Kangsadewa, Mandura sasat pedhot kaliyan Ngestina, satemah para kadang Pandhawa ingkang maksih lare, pawarto ingkang dumugi ing Mandura Pandhawa dipun obong ing bale gala-gala dening Korawa. Kanjeng rama sampun rumaos kecalan kadang kecalan putra prunan. Nanging mboten nginten babar pisan sesarengan lelampahanipun Kangsa ngejak adu jago, jebul ingkang madosi Premadi wonten wana pinanggih paman Ugrasena punika Bratasena. Dados sawung kesepuhan sawung Mandura menika sawung kasepuhan yen sawung saking Kangsadewa sawung kaneman. Kaka prabu rak inggih teksih ugi enget. Sasampunipun Kangsa pejah Premadi lan Bratajaya kadenangan kanjeng rama, kula kaliyan kaka prabu dipun paringi pengendika denig kanjeng rama Basudewa, Narayana Kakrasana, mbok menawa aku besuk ora bisa mbacutake, adhimu Arjuna karo Bratajaya iki wis tak pacangake wiwit pamanmu prabu Pandhu isih sugeng, saiki tak baleni meneh, kowe sing nekseni ya Kakrasana lan Narayana besuk dewasane juna aja gawe garwa padmi saliyane Bratayaja, Baratajaya aja ngladeni priya liyane Arjuna. Kaka prabu rak nggih sagah ta rumiyin, kula nggih sagah dados kula menika mboten sawetahipun nguwaosi diajeng Bratajaya, kantun nglestantunaken sabdanipun rama prabu swargi. Dene kula dereng nyaosi priksa kaka prabu menika namun dereng kaka prabu. La rehning kaka prabu sampun rawuh ing Dwarawati kula caosi priksa, pepacanganipun Premadi lan Bratajaya sampun dipun lajengipun dening ibu Kunthi Talibrata, benjang titi wanci dhauping pinanganten kaka prabu kula suwun rawuh wonten Dwarawati.“ Prb. Baladewa:-“Ya tak trima dene aku tok temu kuwuk ngono wae. Ngandhani sedulur tuwa je ditemu ana dalan. Yayi Kresna.”

Page 139: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

7

Prb.Kresna:-“Kula kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Nanging kuwi rak durung kelakon dhaup.” Prb.Kresna:-“Dereng.” Prb. Baladewa:-“Naah, dipenggalih dhsisik, arep njodhoke bocah kuwi dipenggalih dhisik. Penggalihen Sembadra karo Premadi kuwi nak dulur sedulur naksanak ketemu tuwa wadone. Kuwi nungsang mangka netune Premadi karo Sembadra kuwi padha, adhakane bebrayan kuwi nek netune padha kuwi rame terus, nek sulaya angel anggone akur. Lan besuk Premadi kuwi apa, Premadi kuwi beja-bejane ya ming pengeran sepuh. Mangka Premadi katone saiki jaka tumaruna, ketoke ning ngarep mburine kiwa tengene Premadi ki wis tepungane Premadi ki ra karu-karuan. La apa ora bakal panas atine Sembadra adimu mbesuk. Wong wadon kuwi manut caritane ki nek ming dilongi kayane separo, ki ra papa sok rapapa ning ana sing papa ning sing luwih lara nek ditanding-tandhingke kuwis wis ora ana pangapura, la padha karo Sembadra kuwi ditandhing-tandhingke karo kasulistyane wanita liya, nek panase srengenge disangga wong sajagad, nek panase ati sing ngrasakke sing arep ngrasakke ming Sembadra dhewe. Nek nganti ora kuat lair batine nganti apes uripe Sembadra sing kelangan aku karo kowe. Dipenggalih dhisik yayi, mupung durung. Ning nek mbok dhaupke karo Burisrawa. Burisrawa kuwi saiki pengeran pati Mandaraka, sasurute kanjeng rama prabu Mandaraka Burisrawa kang bakal dadi ratu ana Mandaraka, Sembadra sing dadi prameswari. Junjung wibawane yayi prabu Kresna jungjung kawibawane pun kakang uga, jalaran aku karo yayi nalendra duwe kadang ipe ratu gung binathara. Coba ta dipenggalih, aku ya nekseni nek Burisrawa ora bagus, ning bagusing rupa iku mau durung laruwan tulus tekaning batin. Kayata upamane Premadi kuwi bagus ning durung karuan tulus tekan batine. Nek Burisrawa cetha rada ala ning pethekane jujur ora gelem goroh entuk pira-pira ya nyoh, bocah ki anggere ngguya-ngguyu wandane mesthi blaba. Kejaba blaba ora gelem goroh. Kaya ngono ndandekake tremtremin wanita, wis pengalihen, bagus Premadi ning marakke nggerus, Burisrawa iku rakya gagah nek ngagem busana, slirane blongor-blongor kuning brengose sak kepel tancebe dangak, nek ngendika sarwa ngguyu nandakke neh sumeh. Samba:-”Kula wa.” Prb. Baladewa:-“Aja meneng wae. Ngantuk kowe mengko nek meneng wae. Wis Premadi ki nek karo Buriswwa bagus endi, aja ewang-ewangan. Rak ya bagus ta Burisrawa.” Samba:-“Bagus, bagus gedhe ronggah-ronggah. Ning onten kuciwanipun wa prabu.” Prab.Baladewa:-“Apa cacade Burisrawa.” Samba:-“Padharanipun bekel.” Prb. Baladewa:-“Nek ora bekel ora isa bagus malahan.Yayi ingkang baku ngene, yen yayi ora bisa nampa pengendikake aku ora trima. ” Prb.Kresna:-“ Kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“Apa yayi.” Prb.Kresna:-“ Panuwun kula makaten kaka prabu, rehne jejodhohan menika dipun anggep gampil inggih saged mboten inggih kenging, nanging sedaya titah wonten madyapada kapurba denging bathara kang hakarya jagad, keparenga kaka prabu kula dherekaken manungku puja nyeyuwun dhateng bathara mugi-mugi negari Dwarawati enggal kaparingan cecolok.” Suluk Ada-ada Phatet Nem Wetah Baladewa sru deduka, dupi mulat kang samya andon jurit, gya menyat sru denya muwus, sugal pangandikanira, ngasta trigora maha sakti, yen kadulu yayah singa anubruka hooong.

Page 140: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

8

Kandha - - adalah deskripsi adegan tanpa diikuti iringan bunyi ricikan gamelan kecuali gender. Seep gebyar wauta, eca denira embal wacana ginem laras gandarasa, nata Dwarawati dalasan nalendra Mandura Prabu Baladewa, dipun midhangetaken sanggya para kadang sentana, miwah para prajurit, sirep dhedhep kaya kena cobaning bathara gya anglenggahi tri pandurat tri telu pandurat tigang wanda datan kawedhar lathi kesaru geger horeging paseban jawi. Ingkang murwani geger horeging paseban jawi pisowanipun satriya Pringgondani Raden Gatutkaca nglongok setinggil binatarata andadosaken cingak ingkang mara sowan he kanca ana dhayoh-ana dhayoh piyak-piyak-piyak. (Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem – Suwuk – Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem, terus disambung dialog) Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem Gya lumarap, caraka kang nembe prapta, ong, ong, tinata trapsilanira, munggwing ngarsaning nalendro, tumanduk hyun mangarsa, oong, tan ana kuciwa raras, hooong. Dialog Prb.Kresna:-“ Iwang sukmana sasmintan ingsun hong buwana langgeng. Lamun ta ora sisip panduluku kang katemben sowan ana ngarsaningsun iki purunanku Rimbiatmaja. Gatutkaca:-“ Kawula noknon inggih.” Prb.Kresna:-“Durung antara suwe pisowanmu kulup pun wa paring pambagya raharja sowanmu ana Dwarawati. Nuwun dahat kapundhi dupi nampi sabdanipun wa prabu Bethara Kresna rumentah ingkang putra Gatutkaca, pangandika dalem wa prabu kula pundhi wonten mustaka mugi andadosana jejimat, wa prabu kepareng mundhut priksa pisowan kula awit pangestunipun kanjeng wa parbu bethara Kresna winantu ing karaharjan. Haru noknon. Prb. Kresna:-“Ya syukur beja sewu.” Samba:-“Kadangipun kakang dhimas Gatutkaca padha kanthi raharja.” Gatutkaca:-“Pengestunipun Kangmas Samba.” Setyaki:-” Angger Gatutkaca raharja sowan ngarsanipun kaka Prabu Bethara Kresna.” Gatutkaca:-“ Inggih pengestunipun paman Setyaki mboten manggih sambekala.” Setyaki:-“ Syukur ngger.” Udawa:-“ Nuwun sewu ngger nyaosaken pambagya wilujeng sowan ngersa dalem ingkang sinuwun.” Gatutkaca:-“ Pangestunipun siwa patih Udawa mboten manggih sambekala.” Udawa:-“ Syukur beja sewu.” Prb.Kresna:-“Kulup rimbiatmaja. Gatutkaca:-“ Haru noknon.” Prb.Kresna:-“ Sakwise wus sawetara nggonmu sowan ana ngarsaningsun, ingsun mundhut priksa, ana wigati apa sira sowan ana Dwarawati sumengka pangawak bajra katitik riwe rebut unggul ana muka ora kober angusap, agemmu dodot gumlarah ora kober aningsetake, gage sira matura ana ngersanigsun kulup Rimbiatmaja.” Gatutkaca:-“Kepareng munjuk atur ngersa dalem wa prabu, sewu lepat atur kula nyuwun agunging samodra pangaksama.”

Page 141: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

9

Prb.Kresna:-“Iya ora dadi apa. “ Pisowan kula sepisan ngaturaken sembah pangabekti konjuk ngersa dalem wa prabu Bethara Kresna. Ya dak trima. Dungkap angka kalih katemta sowan kula piyambak mboten pisan. Kula kautus pajenenganipun kenjeng eyang Kresnadipayana eyang Abiyana ingkang sak menika kepareng lenggah wonten negari Ngamarta ndikakaken nyaosaken puja pangestu.” Prb.Kresna:-“ Sabdane kajeng eyang Kresna dipaya lumantar jeneng sira dak tampa dak pundhi ana mustaka yogya dadiya jejimat.” Gatutkaca:-“Saha kautus wa prabu Anom Puntadewa dikakaken nyaosaken pangabekti dalasan pangabektinipun kadang Pandhawa.” Prb. Kresna:-“ Ya dak tampa kulup Kacanegara.” Gatutkaca:-“ Minangka pungkasan atur kula kautus kanjeng eyang Abiyasa ndikakaken nyuwun priksa wonten ngersa dalem wa prabu bethara Kresna prekawis dhaupipun kanjeng paman Arjuna saha wa dewi Semabdra ingkang sampun karembag eyang ratu Kunthi nalika dinten ingkang kepengker. Sowan kula ndikakaken nyuwun priksa wa prabu Kresna keparengipun dhaup benjang dinten menapa kajeng eyang Abiyasa ndherek keparengaipun wa prabu Kresna.” Prb. Kresna:-“ Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula wonten dhawuh.” Prb. Kresna:-“ Tak jarwani kejaba ingsun iki kagungan temanten putri lan ingsun yen karo kanjeng eyang Abiyasa iku pernah tuwa, dadi kuwalik yen ingkang mundhut priksa iku kanjeng eyang, mesthine pun wa ingkang nywun priksa kajeng eyang Abiyasa”. Gatutkaca:-“Kepasang yogya bilih wa prabu sampun makaten keparengipun. Eyang abiyasa sampun paring pengendika kaliyan ingkang putra Gatutkaca bilih dhauping panganten kaangkah benjang dinten buda manis ngajeng punika.” Prb.Kresna:-“ Besuk Buda manis ngarep iki. “ Gatutkaca:-“ Kawula noknon.” Prb.Kresna:-“ Pun wa mung kari ndherek kersane kanjeng eyang Abiyasa ana bebasan temantan teka esuk tak dhaupake, sore teka tak dhaupake.” Gatutkaca:-“ Kawula nuwun inggih.” Prb. Baladewa:-“ Yayi Kresna.” Prb.Kresna:-“Kula kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“Pun kakang ana Dwarawati tok padhakke bugel iket-iket cumplung kanjingan nyawa ngono apa piye, mbareng Gatutkaca teka yayi prabu rembugan karo Gatutkaca ngglanuk, pun kakang wong tuwa ming padhakke uger-uger aja ta mbok jak rembugan mbok priksani wae ora. Aku ki sedulurmu tuwa lo yayi.” Prb.Kresna:-“ Adhuh kaka prabu lajeng kados pundi anggen kula badhe mangsuli Gatutkaca, supados kaka prabu mboten rumaos dipun kula kendelaken. Kados pundi kepareng paduka kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“ Aku sing arep mangsuli Gatutkaca.” Prb.Kresna:-“ Inggih kula sumanggakaken, nanging panyuwun kula sampun ngatos dados daredah.” Prb.Baladewa:-“ Aku ki wong tuwa wis duwe duga prayoga.” Suluk Ada-ada Greget Saut Lasem Pathet Nem Leng-lenging driya mangu-mangun-mangungkung,kanduhan rimang lir lena tanpa kanin, ong ong, lamun tan tulusa mengku dyah utama, sang nata muda wuwusae angrerepa, ong, hoong.

Page 142: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

10

Dialog Prb.Baladewa:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula wa prabu Baladewa”. Prb.Baladewa:-“Nadyan rada lalu mangsa kepeksa aku mbagekke karo kuwe raharja tekamu ana negara Dwarawati” Gatutkaca:-”Pangestunipun dalem wa prabu Baladewa mboten wonten sambekala, pangabekti kula konjuk.” Prb.Baladewa:-“Ya dak trima.Senadyan kowe wus matur akeh-akeh ana ngersane yayi parabu Kresna nanging during cetha nggonku midhangetke, mula sadurunge aku takon karo kowe aku iki nek karo yayi prabu Kresna keprenah apane” Gatutkaca:-“Wa prabu Baladewa kadangipun sepuh wa prabu bethara Kresna.” Prb.Baladewa:-“Yen ngono mengkono aku uga melu nguwasani Sembadra, jalaran Sembadra kuwi ya adhiku aku iki sedulure sing tuwa dhewe.” Gatutkaca:-“ Inggih saleresipun kedah makaten.” Prb.Baladewa:-“ Bagus. Kowe tumeka Dwarawati diutus sapa.” Gatutkaca:-“ Dipun utus kanjeng eyang Abiyasa.” Prb.Baladewa:-“ Kadhawuahan apa.” Gatutkaca:-“ Nyuwun dinten dhauping pinanganten paman Premadi kaliyan wa Dewi Wara Sembadra. Wasana wa prabu bathara Kresna ndherek dhawuh pengendikanipun kanjeng eyang Abiyasa, bilih sedaya maringaken dipun angkah dinten Buda manis ngajeng menika dhauping pinanganten.” Prb.Baladewa:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“ Kula.” Prb.Baladewa:-“ Pangandikane ibu Kunthi Talibrata arep andhaupke Premadi karo Sembadra kuwi Baladewa ora ngerti babar pisan. Bareng Baladewa ngerti tak pintake karo para pepundhen lan para pinisepuh ingkang ngerti petung, Sembadra kuwi nek dhaup karo Premadi ora kena. Sebabe Sembadra Premadi kuwi sedulur nak ndherek tinemune tuwa ingkang wandon. Mula kalenggahan iki kowe bali matura ngersane kanjeng eyang Abiyasa nek dhaupe Sembadra karo Premadi ora sida, yen kowe ditakoni didangu matur sapa ingkang murungake wa prabu Bakadewa cukup, nek ana dukane kang eyang, aku sing bakal ndhadha dukane kanjeng eyang. Cukup semene Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Matur nuwun.” Prb.Baladewa:-“ Matur nuwun piye?” Gatutkaca:-“ Kepeksa mboten saged nglampahi.” Prb.Baladewa:-“ Eelo. Kowe wani karo aku?” Gatutkaca:-“ Sinten tiyangipun badhe wani kaliyan wa prabu Baladewa. Wa prabu Baladewa pepundhen kula.” Prb.Baladewa:-“ Bagus, yen kowe ora wani karo aku bali!!” Gatutkaca:-“Matur nuwun.” Prb.Baladewa:-“ Matur nuwun piye?” Gatutkaca:-“ Kepeksa mboten saged nglampahi.” Pb.Baladewa:-“ Drohon dimemonon, glendhang-glendheng ngabangke talingan kowe ki, dhasarmu apa wangsulanmu kaya ngono?” Gatutkaca:-“Njih nyuwun sewu, kula ngertos wa prabu Baladewa menika kadang sepuh wa prabu bathara Kresna. Nanging wa prabu Baladewa menika nalendra Mandura, dados wonten negari Dwarawati menika jejeripun tamu. Gatutkaca nadyan wa prabu ngendika bayi wingi sore mangga, nanging kasunyatanipun Gatutkaca menika inggih jejeripun tamu, mboten wonten tamu mangsulaken tamu mila wa, mila saking menika nyuwun sewu sawanda pangandikanipun wa prabu bathara Kresna kula pundhi wonten mustaka. Nanging

Page 143: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

11

nyuwun sewu badheya kados grojogan pangandikanipun wa prabu Baladewa kula tampi talingan kanan kula bucal talingan kering, wontwn bebabasan digembol ora mbedhokol diguwak ora kemrosak.” Prb.Baladewa:-“Drohon waton bisa muwus ora minggat bilahi dening aku.” (Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem sesegan Baladewa mengamuk dan kemudian dipisah oleh Sri Kresna. Iringan suwuk terus dialog) Dialog Prb.Baladewa:-“Bedhagan nala drohon dimemonon ongkak angkik Gatutkaca, glendhang-glendheng nyepelekke karo Baladewa, aja diadhangi yayi Kresna, ora minggat tak kepruk kursi gadhing gladrahan kwandhamu.” Gatutkaca:-“Nadyan Gatutkaca mekaten ugi aja ming dikepruk kursi gadhing nadyan ana kebo bule ngamuk ora bakal wedi.” Prb.Baladewa:-“Wela ora patut banget muni kebo bule madani aku kuwi, drohon ongkak-angkik.” Kresna:-“Gatutkaca,” Gatutkaca:-“Nuwun dhawuh.” Prb. Kresna:-“Kowe kuwi bocah enom, nek kaka prabu Baladewa duka kuwi kowe menenga wae aja wangsulan.” Gatutkaca:-“Inggih..” Prb. Baladewa:-“Bedhagan nala bocah ora tata endah-endah anake Werkudara, anake wong bekikuk ora isa basa ora isa nyembah, jajal ora ana setinggil binatarata tak juwing-juwing kwnadhamu.” Udawa:-“Sabar iku ana watese kok ngger, wong paring duka wong tuwa ora melu-melu kok diembet-embet nek kula ya wangsulan.” Prb.Kresna:-“ Udawa”. Udawa:-“ Nuun.” Prb.Kresna:-“ Kowe kok malah obong-obong ki piye karepmu, sing kene nyirep kono malah obong-obong.Kaka prabu Baladewa.” Prb.Baladewa:-“Piye.” Prb.Kresna:-“Kok cidra penggalihipun kaka prabu, kula wau rak sampun matur, kaka prabu badhe paring pengendika dhatneg Gatutkaca mangga, nanging sampun ngantos damel daredah. Kaka prabu sagah, la upami mboten kula kendelaken rak setinggil binatara wonten daredah. Yen ngaten, kaka prabu menika rawuhipun pepundhen menapa ndhatengipun bebaya, ingkang kula pikajengaken bilih kaka prabu menika mboten sarujuk dhaupipun Semabadra Premadi, kagunangan pamundhut kemawon ingkang kinten-kinten Premadi mboten saged minangkani. Ngaten menika pemanggih kula, mboten kok lajeng ngendikanipun kaka prabu sugal langkung-langkung ngembet asmanipun eyang Abiyasa. Kakaprabu penjengan menika jejering nalendra lajeng wonten pundi lenggahipun tata krami.” (Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem dilanjutkan dialog) Hoong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah, hong, na, hang.

Page 144: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

12

Dialog Prb. Baladewa:-“Hoh jagad dewa bathara, yayi ana luputku sing gedhe pangapuramu. Saka sumengkaning penggalih pun kakang nganti ora enget lamun ana setinggil binata rata.” Prb.Kresn:-“ Inggih mboten dados menapa. Mboten dados menapa kaka prabu. Prb. Baladewa:-“He Gatutkaca ana luputku sing gedhe pangapuramu, aku paring duka karo kowe ana setinggil binatu rata.” Gatutkaca:-“Mboten dados menapa. Kalepatananipun ingkang putra Gatutkaca nyuwun pangaksama.” Prb. Baladewa:-“Iki rembuge disambung meneh, kowe ngerti nek Baladewa ki dadi wakiling wong tuwa, diwenangke murba misesa Sembadra, aku sarujuk dhaupe Premadi karo Bratajaya nanging aku duwe penjaluk, kowe saguh. Gatutkaca:-“Mboten wonten sanes atur gadhangan kula, mangke konjuk wonten ngersanipun kanjeng eyang Abiyasa, menapa pamundhutipun kajeng wa prabu.” Prb. Baladewa:-“ Aja nganti lali, sepisan dhauping pinanganten kudu ana sajerone saka dhomas Bale Kencana, kowe ngerti tegese saka dhomas, saka iku cagak, dho iku sajodho, emas iku wilangan 400, dadi omah sakane 800 jalaran 400 kaping pindho omah sakane 800 kabeh direngga-rengga sarwa kencana mula saka dhomas Bale Kencana. Saguh. Gatutkaca:-“Inggih sagah atur gadhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Manten saka Ngamarta tumeka negara Dwarawati nitih rata Jatisura jarane sipat buta tegese jarane papat nanging sirahing jaran mau wujude buta kabeh, kusire dewa bagus pengiriding dewa 30 watak sanga widodari sekethi. Saguh.” Gatutkaca:-“ Inggih sagah, atur gahdhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Kanggo gawe tontonan ana dalan kayu klepu dewa daru parijatha kencana,laring manyura ana kiwa tengene rata titihaning penganten, saguh. Gatutkaca:-“Inggih sagah.” Prb. Baladewa:-” Banjur ana buta putih ilate kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih bisa njoget, le njoget ana pucuk ing pecut penjalin tingal. Kanggo tontonan ana buta putih ilate kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih ketheke njoget neng pucuk ing penjalin tingal kelingan?” Gatutkaca:-“Inggih kelingan. Prb. Baladewa:-“Saguh?” Gatutkaca:-“ Nggih sagah atur gadhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Banjur pinangka srah-srahan, bujingah alas, tegese beburan alasan wiwit saka gajah singa sardula andaka.Ngerti andaka? Gatutkaca:-“ Ngertos.” Prb. Baladewa Apa?” Gatutkaca:-“Bantheng.” Prb. Baladewa:-“ Nek sardula ngerti?” Gatutkaca:-“ Ngertos.” Prb. Baladewa:-“ Apa ? Gatutkaca:-“Macan.” Prb. Baladewa:-“ Nek matengga?” Gatutkaca:-“ Matengga menika Gajah. Prb. Baladewa:-“ Ya bagus pinter kowe. Nek mbiyen matengga iku macan jebul kleru mantebe ra jamak. Wiwit gajah tekan kutu-kutu walang antaga kewan cilik-cilik kuwi mau kabeh isa tata jalma kaya manungsa, isa nampa?” Gatutkaca:-“ Saged.” Prb. Baladewa:-“ Saguh?” Gatutkaca:-” Sagah atur gadhahan kula.”

Page 145: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

13

Prb. Baladewa:-“ Tak watesi wektune, wiwit dina iki, pitung dina, kliwat seka pitung dina ora tak tampa, kurang seka pitung dina ora tak tampa. Cukup semene. Gatutkaca:-“Menapa mboten wonten malih.” Prb. Baladewa:-“ Nglulu kowe ya. Wis kuwi wae. Gatutkaca:-“Nggih.” Prb. Baladewa:-“ Ingkang wigati wiwit dina iki pitung dina, kliwat seka pitung dina ora tak tampa, kurang seka pitung dina ora tak tampa.” Gatutkaca:-“Wa prabu bethara Kresna sampun terwaca anggen kula nampi sabdanipun wa prabu Baladewa. Keparenga ingkang putra Gatutkaca nyuwun pengestu wangsul dhateng Ngamarta ngaturaken pitumbasaning penganten wonten ngersanipun kanjeng eyang Abiyasa.” Prb. Kresna:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula.” Prb. Kresna:-“Pangabektiku aturna kanjeng eyang Abiyasa. Ana luputku sing gedhe pangapuramu.” Gatutkaca:-“ Mboten dados menapa, kangmas Samba kula nyuwun pamit saha nyuwun pengestu.” Samba:-“ Iya dhimas Gatutkaca ingkang prauyitno.” Gatutkaca:-“ Paman Setyaki kula nyuwun pamit” Setyaki:-“Ndherekaken kasugengan tindakipun angger Kacanegara.” Gatutkaca:-“ Siwa patih Udawa kula nyuwun pamit.” Udawa:-“ Mboten pinarak Widara Kandang, kula gadhah peksi kalih sae-sae, nembe angsal kajeng timaha sae menawi ngersakken rangka.” Gatutkaca:-“ Gantos wedal.” Udawa:-“ Oh nggih ndherekaken kaluhuran.” (Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem dilanjutkan dialog) Hoong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah,kumiyus amarawa yanto, hong, hang. Prb. Baladewa:-“Oh Jagad dewa bathara, heem Gatutkacaaa, Gatutkaca.” Prb. Kresna:-“Ketingalipun kaka prabu Baladewa taksih duka kaliyan Gatutkaca.” Prb. Baladewa:-“Sapa wonge ora muntab kanepsone, yayi Kresna dipamiti merga sing disowani, Samba, Setyaki dipamiti, Udawa neng mburi dhewe wae dipamiti. Aku njenggle neng ngarepe ora dipamiti. Malah bareng medhun seka setinggil ndadak mleroki aku, wong tuwa kok dipleroki.” Prb. Kresna:-“Kaka prabu ingkang sabar, kula ature enget Gatutkaca menika dereng cekap kadiwasaning yuswa.” Prb. Baladewa:-“Upamane ora sabar wis dak ranjab kawit mau-mau. Wis lelakon sing wis kelakon iki mau ora perlu dak penggalih. Ingkang baku panjangkane pun kakang. Prb. Kresna:-“Inggih kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Pitukon kang sing tak jarwakake marang Gatutkaca, aku tanggung nek Pandhawa ora isa minangkani endi ana tontonan kayangan swargaloka isa didhukke endi ana reta Jatisura jarane sipat buta kusire dewa bagus dewa ngendi sing gelem dadi kusir, ora klakon, penggalihen nek wis bubar rembug seka Ngamarta. Enggal saiki yayi keparenga nampa rembuge pun kakang, dhiajeng Wara Sembadra dak lamar sedya dak dhaupake karo Burisrawa, yayi prabu kagungan pamundhut minangka pitukoning wanodya, mundhut apa, pun kakang bakal minangkani.”

Page 146: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

14

Prb. Kresna:-“Keparenga kula matur ngersanipun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Hiya.” Prb.Kresna:-“Sak menika kaka prabu lenggah dados penglamar kula ingkang nguwaosi dhiajeng Wara Sembadra. Kaka prabu badhe nglamar dhiajeng Wara Sembadra kula semanggakaken nanging kula gadhah penuwun. Prb. Baladewa:-“Apa panuwunmu?” Prb. Kresna:-“ Setunggal dhauping pinanganten Semabadra Burisrawa kedah wonten salebeting saka dhomas Bale Kencana, anggenipun ngarak penganten saking Ngastisa dumugi Dwarawati penganten kakung kula nyuwun nitih rata Jatisura jaran sipat buta kusir dewa bagus pengiringipun dewa telung puluh watak sanga widodari sekethi kurang sawiji lajeng tontonan swargaloka kayu klepu dewa daru parijatha kencana laring manyura munggwing kanan kering rata titihaning penganten. Lajeng tontonan buta butih lidhahipun kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih ingkang saged mbeksa wonten pucuking penjalin tingal. Kula nyuwun srah-srahan buron bujingah wana wiwit saking gajah singa sardula andaka matengga ngantos dumugi kutu-kutu walang antaga ingkang sedaya saged tata jalma pindha manungsa, menika panyuwun kula kaka prabu. Lan wancinipun wiwit dinten manika pitung dinten, kirang pitung dinten mboten kula tampi, langkah saking pitung dinten ugi mboten kula tampi. Cekap semanten kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Kowe ki ming nirokke aku.” Prb. Kresna:-“Menawi kula mboten matur mekaten kaka prabu lajeng naminipun mbang cindhe mbang siladan, kantun kaka prabu kersa manapa mboten.” Prb. Baladewa:-“Hoh jay, jagad dewa bathara, yooh tak saguhi. Nanging yayi tak aturi enget yen Ngestina ana pendhita nujum sing ampuh paman Durna, mesthi isa ngedhunke tontonan swargaloka, lan Korawa satus mesthi gambpang golek buron wana. Dene Pandhawa mung limang glintir sing mabntu Gatutkaca bayiu wingi soere mangsa entuka gawe. Prb. Kresna:-“Inggih menika mangke bukti nyatanipun, kula kantun nengga kados pundi mangke kedadosannipun.” Prb. Baladewa:-“Yen mengkono yayi pun kakang nyuwun pamit metu njaba, jalaran pun kakang didherekke kadang Korawa sawetara. Ngenteni sajabaning baluwerti, kariya pinarak gya manggiya suka pun kakang metu njaba maringke pengendikane yayai anggone duwe pamundhut pitukoning penganten.” Prb. Kresna:-“Ndherekaken kaluhuran. Samba.” Samba:-“Kula wonten dhawuh kanjeng rama dewaji.” Prb. Kresna:-“Setyaki.” Setyaki:-”Kula.” Prb. Kresna:-“Tata tentreming Negara Dwarawati dak pasrahake Samba Setyaki.” Samba:-“Kula nuwun inggih, nyuwun pengestu kanjeng rama ingkang putra medal njawi tata sediyaning ngayuda.” Setyaki:-“Nyuwun tambahing pangestu kaka prabu rayi dalem medal njawi tata sedyaning ngayuda.” Prb. Kresna:-“Setyaki aja kurang prayitno.” Udawa:-“Abdi dalem kepatihan nywun tambahing pangestu medal njawi tata sediyaning ngayuda.” Prb. Kresna:-“Kakang Udawa.” Udawa:-“Harunoknon.” Prb. Kresna:-“Ngati-ati aja keri, duga-duga digawa.” Udawa:-“Kawula noknon.”

Page 147: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

15

Kandha: Wauuta, titi purna sabdanira sang nata nglenggahi sabda pendhita ratu sabda pengendika pendhita wus ngarani ratu gedhe panguwasane. Sabdaning pandhita sawanda tan kena wola-wali sabdaning ratu sawanda warata sak negara pindha we kresna tumemeng patra seta. Sang nata sigra kondur angedhaton jleg medhak saking palenggahan ginarubyuk sanggya para putri pating galebyar rengganing busana kadi manten binayang bayang kari. (Iringan Ayak-ayak Lasem disambung Playon Lasem Slendro Pathet Nem Sri Kresna masuk ke dalam istana, sedangkan para punggawa meninggalkan penghadapan ke luar istana raja. Disambung dengan Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem untuk mengiringi adegan Limbuk Cangik, keduanya abdi emban yang tengah bersenang-senang bernyanyi dan menari. Cangik melantunkan Tembang Pocung cengkok Kethoprak kemudian diselingi dialog). Dialog: Cangik:-“Gage wangsulana ya ngger Limbuk ndhuk cah ayu.” Limbuk:-“ Wangsuli nganggo apa yung? Cangik:-“Aku iki mau rak nembang Pocung cengkok Kethoprak, karepku kanggo nggugah sing padha turu, jalaran mbiyen nek mangsa wis rada terang kaya ngene iki Kidul negara kethoprak pirang-pirang ya sing ditanggap apa sing panggung, lakok saiki tanpa ana sepi nyenyet. Karekpku aja ngantek lali wong kuwi budayane dhewe, seni budaya dhewe. Limbuk:-“Oo ngono.” Cangik:-“ Mula matura nganggo tembang Pocung aku mau nyilih swarane dislirani Bu Sukini.” Limbuk:-“ Bu Sukini daleme ngendi.” Cangik:-“ Kidul kokno, kuwi biyen muride bu Candralukita sawargi, mula persis cengkoke karo bu Candra. Limbuk:-“Sindhene sing marak.” Cangik:-“ Papat, Bu Sukini, Bu Siyamsih, Kalimah karo Bu Sri Yatini.” Limbuk:-“Aku njajali tak nyuwun ngampil swarane mbak Siyam.” Cangik:-“ Nah mathuk aku Pocung Cengkok Kethoprak.” Gendhing Pocung suwuk. Dialog Cangik:-“Tak trima ya ndhuk kowe bisa gawe legane atine wong tuwa. Mbuk mbuk Limbuk.” Limbuk:-”Kowe ki keterangane wong tuwa disemoni barang ora krasa ta mak.” Cangik:-“Lha karepmu ki kepiye ta?” Limbuk:-“Mbak, mbuk wae kawit mau, ngundang jenengku Mbuk, jamane kaya ngene kok njenengke anak Limbuk.” Cangik:-“La karepmu piye ta? Limbuk:-“Jane aku rak nesu ta karo kowe ki, jamane jaman maju Jenengke anak kok Limbuk, mbokya sing rada maju sithik kaya ta Lili, pa Luluk pa Wuwuk pa sapa ngono lo mak.”

Page 148: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

16

Cangik:-“Wooo tak kandhani ya ngger wong tuwa ki nek njenengke anak ana tegese anak maknane, ora waton njenengke. Sok sok sasine le lair apa aja ngantek lali dinane lair apa ya aja ngantek lali, mula wong tuwa ki njenenge anak ki anak maknane. Upamane duwe anak wedok dijenengke Tugiyem wetune Setu legi ben ayem, suk nde bojo dijenengke Kromorejo, kromo ngarani rejo sugih sing dikerepke ben ndang sugih. Kuwi maknane, Limbuk ki ya ana maknane Limbuk aksara cekakan L I M B U K tegese leksanakan ibadah maju bekal untuk kehidupan, apik ngger tegese. La nek jarwa dhosoke Limbuk mbuk jenengku sumbuk bapakmu Jumali dadi mbuke aku li ne ki ndhekke bapakmu. Limbuk: “ oo ngono ya mak” Cangik :-“Li kuwi bapakmu, mbuk saka aku. kalungguhan iki kowe kepareng ana pendhapa agung, miturut ature bapak pranatacara, ingkang kagungan Wisma bapak kamija, kagungan kersa mboja wiwaha putra pinanganten kang wus kelakon dhaup, dene kalenggahan iki disuwun rawuh para pepundhen ingkang kinabekten lan kadang enom sing pantes sinaroja, sing sepuh disuwuni tambahing pangestu sing enom disuwuni pamuji, supa sawuse dhaup anggone mancik ana madyaning bebrayan bisa runtut renteng renteng kaya mimi lan mintuna, wose kakunge gedhe rasa tanggung jawabe, putrine bekti lair batin marang kakunge, saya suwe orasaya udhar katersnane nanging saya wuwuh katresnane, enggalkaparingan tandha tresna yaiku momongan gek nggarbini suk nek puput gek men ngundang aku kowe. Kejaba saka iku kowe aja sumelang ya ngger, horeg negara kita arep ana lelara yaiku sars, aja nganti lali pangendikane bapak dokter yen penyakit sars iku perbawane panas, yen sing isa ngrasakke iku yen ana negara kang perbawane adhem.” Limbuk :-“o ngono.” Cangik :-“dene siji loro ana kang ketaman iku rakmerga seka manca negara le nggawa, kejaba sak iku kowe karo aku le nanggulkangi lelara sars iku mau mnganmu aja mung waton warek kudu empat sehat lima sempurna.” Limbuk :-“nek aku mangan empat sehat lima ra ragat.” Cangik :-“lho lha nek mangan empat sehat limo raragat iku terus nggone sapa. Limbuk :-“Aku ki saben bengi nadyan ta kaya ngene iki mangan rak ra tau mbayar ta mak.” Cangik :-“wandamu kaya, kowe arep caos panglipur apa karo calon pinanganten.” Limbuk :-“Aku manut.” Cangik ;-“rehne gamelane komplit, nyuwun dipun paringi pelog bem.cobi mbak kalimah kula aturi nyekar ingkang suraosipun pamintaku. Kagem putra pinanganten kekalih, mangke yen sampun dipun pinangkani mangke kagem sangu kondur.” (Sindhen Bawa Dhandhanggula Pamintaku) Pocapan (Dialog) Cangik :-“sa rada susut suwarane malah saya bening.” Limbuk :-“kok susut.” Cangik :-”Lha wong arep prehaten.” (Dilanjutkan bawa) Pocapan. Cangik ;-“mangga dipun langgamaken.” ( Setelah selesai bawa dandhanggula dilanjutkan Gendhing Langgam Setyatuhu)

Page 149: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

17

Pocapan. Cangik :-“Iki mau langgam Setyatuhu, diwiwiti seka dhandhanggula diwiwiti saka pamintaku.” Limbuk :-“O ngono.” Cangik :-“ya mung nyuwun marang hyang widi muga-muga putra sakarone, isa renteng-renteng runtung-runtung kaya cakepane tembang iku mau.” Limbuk :-“iya mak. Ning kaya aku iki nganti sak yahene sing nyedhak wae ora eneng.” Cangik :-“o umurmu kuwi durung sepiroa, umurmu kuwi durung sepiroa ngger, bocah wadon saiki kuwi rorikur tahun ra krasa. aja nganti kaya mbiyen wong bocah patbelas tahun kok wis dadekake manten, juk sing lanang limolas tahun, lha rak isih bocah kabeh, bareng tarik kaya, juk ngetokake aji ma telu.” Limbuk :-“Ma telu.” Cangik :-“Mangan Melu Maratuwa lha rak nyilakani, karang ora nyambut gawe kok de bojo de anak. Ha nek kowe ki wis kepengen duwe bojo, sak durunge de bojo kowe wis duwe pawitan, piwulang saka PKK. Ngerti PKK.” Limbuk :-“Ngerti penjahit kathok kolor.” Cangik :-“Seratus untuk Limbuk dengkulmu mlocot. PKK kok penjahit kathok kolor, Pembinaan Kesejahteraan Keluarga lho. Limbuk :-“O… ngono.: Cangik :-“Ha a, ma lima, sepisan mengatur rumah tangga, dadi wong wedaok aja esuk leng, awan pleng, sore blas kudu bisa nata rumah tangga. Arepa pendapane jembar mebele akeh, nek ra isa nata teng jlempah kaya domino rung dikasut. Arepa pendapane ra tek jembar mebele ora akeh ning isa le nata, asri yen kadulu, platarane resik, kembange da megar godhonge nyeprik-nyeprik ijo-ijo, jok kowe ya kudu macak. Wong wadon ki nek ora gelem macak wong lanang ora krasan ning ngomah, mula ya kudu gelem macak.” Limbuk :-“I ya.” Cangik :-“ Jot ma sing ping pindo, mengatur wulu wetuning bojo. Jalarang wong wadon kuwi genthong sak upama, arepa le golek ki pirang-pirang jedhang ning madhai kuwi genthonge borot, tek ngalas tek ngomah, kudu isa nata, upamane sok bojoku kuwi pemetune ming sewu, cukup ra cukup ki sesasi wulungatus, sing rongatus disimpen neng simpedes duwite nek butuh dijupuk sak mangsa-mangsa ya isa aman tur ana bungane, saben nemsasine diundi nek beja awake intuk hadiah lho.” Limbuk :-“promosi.” Cangik :-“Ora promosi waong ya nyatane ngono kuwi kok ngger.” Limbuk :-“Ma sing ping telu.” Cangik :-“Mendidik anak, nek wis duwe anak aja kok ming percaya pakguru buguru, pakguru buguru SD kuwi wis kangelan tenan aja kok ming disepelekake, pakguru buguru kuwi duwe watak nulisi dluwang sing isih kothong ning nek wis metu saka sekolahan, bageane keluarga, mula kudu ibu sing luwih caket karo anak. Limbuk :-“Ma sing ping papat.” Cangik :-“Mengabdi masyarakat, arepa bandamu akeh kena ditambak kaya kali progo ning nek ora akur karo tangga, ora tepung karo sedulur cilaka-cilakaning cilaka wong ki nek jothak karo tanggane.” Limbuk :-“O ngono.” Cangik :-“Mula dijenengake tangga, jalaran ya wajib gotong ya wajib ngrengga ha rak ngono ta.” Limbuk :-“Ma sing keri dewe.” Cangik :-“mendampingi suami lho.., dadi sakiki ora ming suwarga nunut neraka katut, ning kudu isa mendampingi suami. Nek wong lanang lali wajib ngilingke, nek wong lanang luput wajib benerke, ning aja nyok ngoso, jalaran kodrate wong lanang ra gelem kalah karo

Page 150: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

18

wong wedok. Nek nyok minggat telung dina ra mulih nengke wae, tekan ngomah ya diadhepi kaya adate, godhoge wedang men go ados anane sayah numpak sepeda men seger, nek wis seger jot mangan nek wis seger jor keselak bebaya ngantuk jor mlebu kamar klipuk, mangsa kuwi anake cekeli dhuwit kon jajan sing adoh neng celep kono, nyedhaki bojone aja kesusu nek kesusu minggat meneh, jimik-jimik legeser ngono, ora mak ser ning legeser. Jempol sikil dipejet nyet, kupinge diumik-umiki adate mas utawa pak, pak kowe nek kaya ngono kuwi kowe lali, jane luput ngene-ngene-ngene, tangga ora krungu tur le rembugan temanja.” Limbuk :-“Ngono.” Cangik :-‘Nek wis rampung le rembugan ha jut kono adate piye.” Limbuk :-“Ha lak ya kuwi saru.” Cangik :-“Sing ngomong saru sapa, wong semene iki butuhake kabeh kok saru kepiye kowe ki, iki ana gendhinge kok ngger.” Limbuk :-“Gendhinge apa.” Cangik :-“PKK maju slendro sanga, diwiwiti saka tembang gambuh tak pintasarayakake bak yatini rungokna suwarane. (Sindhen melantunkan Bawa Sekar Gambuh PKK maju) Dialog. Cangik :-“Sumangga para ibu, sagung wargane PKK maju, slung dawahaken gendhing, suwanten sindhen koor, dawahaken gendhing PKK maju, lancaran rumiyin inggah menika balungan demung, saron, peking, bonang barung, boning penerus, kenong, kempul gong, kendhang. Ingkang boten kula sebat kaplok enggko sing ora nabuh ngantuk dados.” (Pradongga melantunkan gendhing Dolanan PKK Maju) Gendhing dolanan PKK setelah selesai dilanjutkan dengan suluk ada-ada girisa slendro wetah. Suluk ada-ada pathet nem wetah. Kukusing dupa kumelun, ngeningaken tyas sang apekik, kawengku sagung jajahan o…., nanging sanget angikibi, sang resi kaneka putra, kang anjok saking wiyadi, kagyat risang kapi rangu, o…… (Bersamaan dengan lantunan suluk ada-ada, tokoh limbuk cangik masuk ke kaputren dilanjutkan dengan gerakan kayon yang ditarik ketengah lalu di tancapkan ke palemahan. Selesai suluk dilanjutkan kandha.) Kandha. Pagedhonganing carita nata Dwarawati manjing sanggar pamujan meminta sihing yang widi sinigek ingkeng wonten sanggar pamujan, kacarita ingkang wonten sakjawining baluwerti Nagari Dwarawati, sangya pra kurawa den pandhegani prabu Karna Basusena, dupi mulat rawuhnya nata Mandura pateng bleber pating gulung ilang suba sitaning satria galak yayah sardula mring kridhita. (Iringan Playon Slendro Nem, Prabu Baladewa Keluar dari siti inggil menuju ke Pasebanjawi untuk mengumpulkan bala tentara kurawa, Patih Sengkuni, Prabu Karna dan Dursasana. Setelah suwuk dilanjutkan Suluk Ada-ada Nem Jugag.)

Page 151: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

19

Katrigumulung mangrempaking wadya, krodha gora reh kagiri-giri, o….., ing rananggana gawe gelar wangwang. O…… Pocapan. Karna :-“kaka prabu ingkang rayi Karna nungsung warta angsal damel menapa mboten, bilih kaka prabu angsal damel, sumawi nyamektakaken titihan minangka srana mboyong putri, menapa badhe nitih turangga jiparakremun menapa Kreta kencana mangga sampun mboten badhe manguciwani.” Dursasana :-“O he he he ha ha ha ha, kaka prabu, kaka prabu Baladewa, ingkeng rayi Dursasana nyadhong dhawuh.” Baladewa :-“Isa meneng ora Dursasana.” Dursasana :-“Inggih.” Baladewa :-“Paman Sengkuni.” Sengkuni :-“Kula.” Baladewa :-“Para kurawa menika badhea Citraksi menapa Durmagati, menika pengeran pati sedanten, kadangipun yayi prabu Duryudana, nanging kenging menapa kok ora ngerti tata, kurawa menika menawi wonten Ndwarawati menika wonten manca nagari, nanging carane kaya ngono kuwi, yen nungsung werta saur manuk heh.” Sengkuni :-“Yung yung menapa malih Dursasana, ora mespadakke angger prabu Baladewa kaya ngadhepi aku wae, teka –teka njoget, nganti kaya apika, isa mareni ora kowe Dur.” Dursasana :-“Nggih-nggih.” Sengkuni :-“Ora sero-sero, lirih wae ndhak mbrebeki kancane, menika kados sampun sidhem sedaya ngger.” Baladewa :-“Yayi Karna.” Karna :-“Kula kaka prabu.” Baladewa :-“Tandhu Jempana Kremun Kretakencana, lan gaman landhep dicepakke.” Karna :-“Lho, nyadhong duka kaka prabu, teka kaka prabu paring dhawuh kepareng nyamektakaken dedamel, menapa badhe wonten para damel.” Baladewa :-“Awit pun kakang ingkeng luwih teliti mengko ingkeng baku srana iki sembadanana.” Karna :-“Dospundi.” Baladewa :-“Aku pengen mboyong Sembadra, ingkeng nrenggalani utusan saka Ngamarta Gathutkaca, Gathotkaca ana sitinggil binaturata Ndwarawati wus ngilani dhadhanipun kakang, nengakke tumanggane pun kakang, ora isa nyekel Gathutkaca dudu kadang-kadangku.” Karna :-“Jagad dewa bathara, nanging namung menika srananipun, mboten perlu kaka prabu tumandang damel cekap ingkeng rayi Ngawangga sagah nyepeng Gathotkaca, kinten-kinten lampahipun Gathotkaca gumrojog saking Baluwerti Ndwarawati, Paman Harya kadang kurawa kadhawuhan baris pendhem, kula lan paman Harya mrepeki dhateng Gathotkaca.” Sengkuni :-“Mangga ngger anak prabu.” Karna :-“Nyuwun pangerstu kaka prabu, kula badhe nyepeng Gathotkaca.” Baladewa :-“Ingkeng-ngati-ati yayi prabu.” (Iringan Playon Slendro Nem, Prabu Baladewa keluar dan disusul Prabu Karna dan para Kurawa. Dilanjutkan adegan Gathotkaca bertemu dengan Karna dan Patih Sengkuni, setelah suwuk dilanjutkan dialog.)

Page 152: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

20

(Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Wetah.) Karna sudik prawirajurit, sigra madeg suraning ndriya, mugi jaya ing palugon, denira perang pupuh, tumanggap rising Pandhusiwi, nadyanta maksih kadang ingkang nunggil ibu, denira ngandhemi prasetyanira, o……. Dialog Gathutkaca :-“Nyaosaken sembah pangabekti kula siwa adhipati Karna.” Karna :-“Ya ngger Gathotkaca pangestuku wae tampanana.” Gathutkaca :-“Kula pundhi ndadosna jejimat, Eyang patih Sengkuni ingkeng putra nyaosaken sembah pangabekti.” Sengkuni :-“Ya tak tampa, ya nadyanta nyembah karo nggeget untu, tak tampa Gathutkaca, dhonge disembah ki ayem kok malah dhegdhekan.” Gathutkaca :-“wonten wigatos kados pundi siwa adhipati mrepeki ingkeng putra Gathutkaca.” Karna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Kula.” Karna :-“Pun wa mrepeki marang sira bakal mundhut persa, kena ngapa nalika ana Sitinggil Binaturata Ndwarawati, kowe sulaya rembuk karo kaka prabu Baladewa, nganti kaka prabu Baladewa rumangsa dikilani dhadhane, kowe nglangkahi pundhak ngampar talingan, ngaplak mustaka.” Gathutkaca :-“Nyuwun sewu, ingkang paring duka wonten parepatan ageng menika kaka prabu Baladewa, kula namung wangsulan sakwanda bebasanipun, nanging dipun anggep menawi kula ngina dhateng kaka prabu, kula sumanggakaken.” Karna :-“Ngene ya ngger Gathutkaca, kaka prabu Baladewa bareng di engetake marang para kadang kurawa, anggone ora bisa ngrangkani marang bocah kaya kowe kuwi, mula kaka prabu leganing panggalih bakal kawiyos pangandikane njaluk ngapura marang kowe, mula saka iku dina iki supaya nyegat lakumu ndak kanthi manjing ana pakuwon ing para kurawa ana sak njabaning Baluwerti Ndwarawati, kaka prabu baladewa kepengin ketemu karo kowe, kaka prabu Baladewa rumangsa luput karo kowe.” Sengkuni :-“Ya ya ya, ngger Gathutkaca, pangendikane angger prabu Karna leganana, wong tuwa kuwi yen dilegani bakal rena penggalihe.” Gathutkaca :-“Nyuwun pangapunten wa, bilih kaka prabu Baladewa kersanipun rumaos lepat anggenipun duka dhateng kula nanging kula rumaos mboten nampi deduka, rumaos kula nampi wejanganipun wa prabu mandura, dene leganipun kaka prabu Mandura badhe pinanggih kaliyan kula, kula sagah nanging mboten sakmenika, awit kalenggahan menika wekdalipun kasesa sanget, kula bahde daya-daya enggal sowan dhateng kanjeng eyang Abiyasa.” Karna :-“Dospundi paman.” Sengkuni :-“Gathotkaca niku cah saknikiniku mung cah ngapusi, lha kula mun isa, Gathutkaca niku tukang ngapusi kok kula niku ajeng diapusi.” (Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Jugag.) O…….., jaja muntap pindha kinetap, netra kocak mondar mandir, o…….., o……. Dialog Karna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Kula.”

Page 153: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

21

Karna :-“Kabeh pangendikaku iki mau mung sejatine tak nggo ngrembuk supaya kowe iku mau gampang tak cekel , nanging jebulane kowe prayitna, mula ora kudu ndadak nganggo tedheng aling-aling, kaka prabu Baladewa ana sitinggil binaturata Ndwarawati rumangsa mbok tengakke tumanggane, para kadang kurawa ora nrimakke, kowe gawe wiring kaka prabu Baladewa ana sitinggil, mula Gathutkaca manuta tak tugel gulumu.” (Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Jugag.) O…….., leng-lenging driya mangun-mangungkung, o…… Dialog Gathutkaca :-“Nyuwun pangapunten kaka adipati, menawi kaka adipati bahde nyikara dhateng Gathutkaca, mangga menawi sampun telas kadigdayanipun Gathutkaca, nanging menawi Gathutkaca dereng babak dereng bucik, kaka prabu badhe nyepeng, mesthi kula bangga.” Karna :-“Kartamarma , aja mung meneng wae.” Kartamarma :-“Inggih dhateng sendika.” (Iringan Playon Lasem, perang kembang antara Kurawa dengan Gathutkaca. Para kurawa kalah kemudian menghadap Sengkuni, setelah suwuk dilanjutkan dialog) Dialog Kartamarma :-“Aduh mati aku.” Sengkuni :-“Kartamarma.” Kartamarma :-“Inggih.” Sengkuni :-“Piye kabare.” Kartamarma :-“Wah Gathutkaca pancen digdaya sekti mandraguna.” Sengkuni :-“Ora usah tok omongi wae aku wis ngerti, ning nek kowe karo Gathutkaca kuwi arepa kepiye wae tuwa kowe dhadhak kowe dhuwur kowe, cara jago tarup kowe ki jago tandhing, mula cara cangkriman aku bedhek menang kowe, lha kok mungsuh athutkaca tekane ndata lhakok mundur mbrangkang.” Kartamarma :-“Lha nggeh niku, Gathutkaca kula antem sepisan gladrahan, ping pindho mboten pun angge raos.” Sengkuni ;-“Ping telu penak wae.” Kartamarma :-“Inggih, Kula niku mboten diantem sirah kula nanging kula niku punantem dadha mudhun, mboten purun dadha munggah, ngajeni kalih wong tuwa, ning padharan kula.” Sengkuni :-“lara.” Kartamarma :-“Mules kok njenengan niku, kula mak krengkang nyandhak Bindhi.” Sengkuni :-“lha nyandhak bindhi terus mempeng.” Kartamarma :-“Bindhi menika anggen kula yasa gangsal yuta, saben dinten selasa kliwon lan jemuah kliwon kula sembah-sembah ing pangangkah benjang perang Baratayuda saget kangge mecah mustakanipun Werkudara. Niki wau kula cobi kula antemaken Gathutkaca.” Sengkuni :-“Gathutkaca semaput.” Kartamarma :-“Semaput, kedhep mawon mboten. Bindhi pun saut keprukke bathuk kula dhes…., saknalika kula mboten ngerti keblat.” Sengkuni :-“Njuk Bindhimu.” Kartamarma :-“Pangapunten man, pangapunten dibucal kula mboten mangertos.” Citraksi :-“ha ha ha ha.” Sengkuni :-“Iki Citraksi malah cekikikan, saka ngendi si.”

Page 154: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

22

Citraksi :-“Saking perang man.” Sengkuni :-“Menang.” Citraksi :-“Mboten.” Sengkuni :-“Lhakok ngguyu.” Citraksi :-“Lha napa ngguyu niku nggo titen nek niku menang.” Sengkuni :-“ Lho lha nek kowe ki ngguyu ki.” Citraksi :-“Lho ngguyu niku.” Sengkuni :-“Lho lha iya, kowe perang terus menang njuk seneng atimu, terus ngguyu.” Citaksi :-“Dereng karuan man nek ngguyu niku terus menang niku dereng karuan, kalah seneng atine nggeh onten kok, pokoke seneng niku mboten kenging dipesthekke nek kalah napa menang.” Sengkuni :-“Ora guneman kok brenat-brebet ki piye.” Citraksi :-“Ngaten nggeh critane, sareng Kartamarma niku mbrangkang-mbrangkang, kula nyandhak pedhang ligan, peparingipu paman Durna nika kula cake, nek adu arep karo mungsuh le mbabat kene nek mungsuh neng ngiringan le mbabat ngene nganti pedhange kecer kula mboten krasa, mboten ngerti sangkan paran, bindhine Kartamarma dipun buang gathutkaca nibani bathuk kula dhes ……., byur…….” Sengkuni :-“Sing mak dhes.” Citraksi :-“Tibane Bindhi ten mbathuk.” Sengkuni :-“Sing mak byur..” Citraksi :-“Lha kula nyemplung selokan sing kebak banyune.” Sengkuni :-“Sing mak krampul-krampul.” Citraksi :-“Slepen, kula sak je malah mabul-mabul, ha ha ha ha……” Sengkuni :-“Wandamu kaya ngono, njuk menang apa kalah mungsuh Gathutkaca.” Citraksi :-“Dereng menang niku, kok perang pethuk Gathutkaca mun dereng.” Sengkuni :-“Lhayo maju meneh.” Citraksi :-“Nanging kula etang-etung nadyanta kula maju perang, mesthi mboten menang awit dinten menika tumuju peringkelan kula.” Sengkuni :-“Ayak, ora teyeng wae ndadak .” Dumagati :-“Dur ndherek man. Man bayangke man gares niku nyandhung lambe kemaron mon larane ora lumrah , napa malih kula nyandhung Bindhine Kartamarma, jan mimring man, lha niki ngantek aboh, jan pokoke kula pun mboten wani tenan man.” Sengkuni :-“Wis ora wani.” Durmagati :-“Jan pun blas mboten wani man. Jan kula milih gerong man adoh-adoh mara kok malah heh.” Sengkuni :-“Wandamu kaya. Ora tata, sakiki tak kandhani Kartamarma, jebulane para kurawa kuwi yen perang padha ora nganggo akal, ming ngendelke otot, tegese ming ngendelke le rosa, mangka sing jenenge rosa iku rak ana watese, wong perang iku kudu nganggo akal, nek perlu ngakali.’ Kartamarma :-“Paman pirsa akale wong perang.” Sengkuni :-“Sengkuni ki gawene perang, wong perang ki akale carane ngene, lho ….., ketoke ora ngengetke nanging ngematke, mungsuh sing arep diterjang kuwi kiwa apa tengen kene ki wis samekta, aku mbiyen yen wis ngene iki wis bahaya, ora kaya kowe anggere perang kok kalah, lho ngene iki, aku ki anggere wis njengking ki wis ra kena dicekel, tenan , ora kaya kowe anggere perang ming kalah terus mapan, terus juruse di tata, siji, lara teeeelu.” (Kartamarma pergi, kemudian Gathutkaca datang.)

Page 155: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

23

Pocapan. Gathutkaca :-“Kowe arep ngapa Sengkuni.” Sengkuni :-“Ora papa kok aku mung senam pagi, hiyung. Kartamarma minggat kok ora omong-omong.” (Sengkuni lari meninggalkan gathotkaca dan mengejar kartamarma) Kartamarma :-“Kancane dhewe kok ditendhangi.” Sengkuni :-“ lhakok lunga wae ora omong-omong.” Kartamarma :-“Kula kinten yen paman sengkuni ajeng moto Gathutkaca.” Sengkuni :-“Moto dhengkulmu mlocot, bareng weruh Gathutkaca awakku diiris kaya ora metu getihe je, wis wong wedi lha kok ditakoni lharak cilaka ta, arep apa Sengkuni, gek lehku wangsulan ki ora tak piker ngono, anggonku wangsulan mung senam pagi ngono, nanging wis lap-lapan ora karuan.” (Sengkuni dan Kartamarma pergi disertai Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Jugag.) O……, leng-lenging mangu mangunkung, kandhuan rimang lir lerna tanpa kanin, o…… Pocapan. Baladewa :-“Paman harya, para kurawa kadawuhan piyak sakrubuhing landhean, aja tinggal glanggang colong playu Gathutkaca mati dening aku.” (Iringan Playon Lasem, Prabu Baladewa menemui Gathutkaca, iringan suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Baladewa :-“Ora perlu mendhak-mendhak, ngadek, yen perlu malangkerik, dhadhane Baladewa ditatag.” Gathutkaca :-“ Kula ajrih.” Baladewa :-“Piye.” Gathutkaca :-“Kula ajrih.” Baladewa :-“Piye, kowe wedi karo aku.” Gathutkaca :-“Inggih.” Baladewa :-“Piye, kowe wedi karo aku ora kena bali nyang Ngamarta, perlune ben aku ora ngerti yen aku duwe penjaluk sing werna-wrna iki mau, ben nganti kliwat pitung dina, ben ora ana manten saka Ngamarta, dadi Premadi ora sida dhaup karo Bratajaya, kowe kudu tak gawa bali menyang Ngestina luwih dhisik.” Gathutkaca :-“Matur nuwun.” Baladewa :-“Karepmu piye.” Gathutkaca :-“Kapeksa kula mboten saged nglampahi.” Baladewa :-“Druhun dimemana ongkak-angkik elek, juwing-juwing kuwandhamu.” (Dilanjutkan iringan Playon Lasem Gathutkaca dihajar oleh baladewa, setelah suwuk dilanjutkan pocapan.) Baladewa :-“ Iki wong-wong apa ki heh, nganti tanganku kekeselen wae, Gathutkaca. Gathutkaca :-“Kula.” Baladewa :-“Ndak antemi krasa apa ora.” Gathutkaca :-“ Kraos.” Baladewa :-“Lara.”

Page 156: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

24

Gathutkaca :-“boten.” Baladewa :-“Lho, jare krasa kok ora lara.” Gathutkaca :-“maksudkula krasa niku mboten lara, kepenak niku nggeh krasa.” Baladewa :-“Druhun ora minggat nenggala.” (Iringan Sampak Lasen, Gathutkaca keluar dan dikejar Prabu Baladewa. Dilanjutkan adegan raden Samba dengan Setyaki, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Pocapan. Samba :-“Paman Setyaki.” Setyaki :-“Kula ngger.” Samba :-“Dhawuh dalem kanjeng rama, tata tentreming Negara Ndwarawati mangsa bodhoa, kaliyan paman setyaki kados pundi.” Setyaki :-“Kalih kula inggih sami, tata tentreming Negara Ndwarawati mangsa bodhoa, tegesipun sampun ngantos wonten rajapati awit ludira wutah.” Samba :-“lha kamangka sakmenika kaka prabu baladewa ngamuk, ngasta Nenggala, badhea digdaya gathutkaca, nanging yen ketaman nenggala temtu njengkelang kuwandhanipun, sampun ngantos kaka prabu namakaken nenggalanipun, dos pundi paman.” Setyaki :-“Kula ngengetake angger gathutkaca, panjenengan ngengetake kaka prabu baladewa.” Samba :-“Ah guyon.” Setyaki :-“Lhakok guyon.” Samba :-“Gathutkaca niku bocah enom lagi mempeng-mempenge, kok malah dhimas Setyaki ajeng ngendelaken dhimas gathutkaca, napa njenengan kuwat nrenggalani karosaning Gathutkaca.” Setyaki :-“Lha kersanipun angger.” Samba :-“Gathutkaca niku tandhinge kalih kula sing padha nom, sampeyan ngengetaken uwa prabu Baladewa, ingkeng sampun sami sepuh.” Setyaki :-“Angger kuwawi nrenggalani karosanipun gathutkaca.” Samba :-“Rosa Samba tinimbang gathutkaca.” Setyaki :-“O inggih menawi ngaten kula kantun ndherek.” Samba :-“Mangga kula mrepeki angger gathutkaca.” (Iringan Sampak lasem, raden Samba dan Setyaki budal. Perkelahian Prabu Baladewa dan Gathutkaca dilerai oleh raden Samba dan Setyaki. Kresna segera datang untuk mendamaikan perkelahian antara Prabu Baladewa dan Gathotkaca. Setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Baladewa :-“Wis ora patut, Setyaki.” Setyaki :-“Kersa kendel menapa mboten, menawi mboten kersa kendel mboten badhe kula culaken.” Baladewa :-“Yayi Kresna, pirsa lelajon kaya ngene ming kok presani ki kepiye.” Kresna :-“Setyaki.” Setyaki :-“Nun.” Kresna :-“Culna kaka prabu baladewa.” Setyaki :-“inggih.” Kresna :-“hayo culke.”

Page 157: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

25

Baladewa :-“Uh….. jagad dewa bathara, nyikep bangkekanku kaya pedhot-pedhota, druhun, ora minggat dhupak. Lelakon iki ora wurung sing gawe yayi Kresna. Pancene kuwi gathutkaca kuwi ingkeng nyekel Setyaki, aku iki wong tuwa cedhaki Samba, samba matur kaya ngono aku rakya terus piye, setyaki nyikep bangkekanku kaya pedhot-pedhota, samba malah njaluk gendhong karo gathutkaca, kakang udawa malah kaya cah cilik nggeret cakruk barang.” Kresna :-“Kaka prabu, upaminipun kaka prabu menika, lelampahan menika mboten damel, tangeh menawi gathutkaca menika damel dhadakaning prekawis, ingkeng klentu menika rak kaka prabu, wiwit wau Ndwarawati sampun kula pasrahaken ananging sampun ngantos dados daredah, kedahipun kaka prabu menika mujudaken katentremman, nanging kok malah ndadosaken daredah nagari Ndwaraati, dados nuwun sewu mboten kok kula menika nglabuhi dhateng gathutkaca, nanging leresipun menika makaten, lelampahan menika ingkang damel kaka prabu awit kakaprabu ngaglang nyangking lan ngajengaken para kurawa, dados tiyang menika jebulipun gumantung kaliyan srawungipun kanan kering, pancenipun kaka prabu menika suci lair trusing batos, nanging menawi celak Kurawa mboten wurung nggeh kados kurawa watak-wantunipun.” (Dilanjutkan Suluk Ada-ada Nem Jugag.) o….., leng-lenging ndriya mangun-mangungkung, o…., o….. Dialog. Baladewa :-“Weh…., hem…., rumangsa luput aku, ya wis luputku sing gedhe pangapuramu yayi, sawetara aku gawe daredah.” Kresna :-“Sokur mangayu bagya, bilih kakaprabu lajeng kepareng ngracut dukanipun.” Baladewa :-“Gathutkaca, aku njaluk pangapura.” Gathutkaca :-“Kula ingkang lepat kaka prabu. Nadyan ingkeng putra Gathutkaca nyuwun pangapunten.” Kresna :-“Gathutkaca.” Gathutkaca :-“Nuwun wonten paring adhawuh.” Kresna :-“Aja ngilangake wektu ingkang aji tumrap jeneng sira, merga kowe kudu eling menawa wiwit dina iki watesing ming pitung ndina, kowe kudu enggal-enggal sowan ana ngersane eyang Abiyasa.” Gathutkaca :-“Nuwun inggih.” Kresna :-“kaka prabu kados pundi.” Baladewa :-”Pun kakang ora bakal melu cawe-cawe babakan iki, nanging pun kakang mung bakal paring dhawuh lamun yayi prabu kresna duwe penjaluk kaya kang wus kok ngendikakake, aku teka Ndwarawati, paman durna uga ndherek, mula aku yayi karna lan paman Durna, bakal rembukan, sakwise aku rembukan lawan paman Durna, yayi karna aku diparinga margi ing Kadhaton dwarawati, rumeksa raharjaning praja ndwarawati. Kresna :-“Matur sembah nuwun kaka prabu.” Gathutkaca : Nyuwun pangestu kaka prabu Kresna.” Kresna :-“ya ya sing prayitna ngati-ati ya ngger.” Gathutkaca :-“Nyuwun pangestu uwa prabu baladewa.” Baladewa :-“Ya ya sing prayitna Gathutkaca.” (Iringan Playon Lasem semua tokoh budal, dilanjutkan adegan Baladewa , Durna Sengkuni dan Karna, setelah iringan suwuk dilanjutkan suluk.)

Page 158: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

26

Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Jugag. Ana pandhita kinarya wangsit, pindha kumbang pangajaping tawang, susuh angin ngendi nggone, lawan galihe kangkung, watesing langit jalanidhi, o….., o…… Pocapan. Durna :-”Wonten ingkeng pangendika ngger nimbali ingkeng bapa.” Karna :-“O inggih kaka prabu kados pundi, nimbali inking rayi ngawangga.” Baladewa :-“Paman durna.” Durna :-“Kula ngger.” Baladewa :-“Yayi Karna.” Karna :-“Kula kaka prabu.” Baladewa ;-“Paman sengkuni.” Sengkuni :-“Kula angger prabu.” Baladewa :-“Tumindak kula sagedhakan niki wau tansah lepat, tujunipun angger Kresna paring pangaksama.” Karna :-“Inggih.” Baladewa :-“Mila saking menika, paman Durna, paman sengkuni lan yayi adipati, kalenggahan menika yayi Kresna gadhah panuwun, minangka pitumbasanipun wanodya kula sumanggakaken dhumateng paman durna.” Durna :-“Mundhut menapa angger prabu Kresna.” Baladewa :-“Dhauping panganten kakung putri, gadhah panuwun wonten salebeting bale saka dhomas bale kencana.” Durna :-“ingggih.” Baladewa :-“ngarak manten saking Ngastina dumugi nagari Ndwarawati manten kakung nitih rata jatisura, jaran sipat buta kusire dewa bagus, pengiring dewa telungpuluh watak sanga, widadari sakethi kurang siji, lajeng ingayoman tontonan swargaloka kayu klepu dewa ndaru parijatha kencana laring manyura mungwing kanan kering rata, gangsa lokananta mangangkang anggegantang, lajeng buta putih ilate ana thethukulan jamur grigit, buntuk kethek putih saget mbeksa wonten ing pucuking pecut penjalin tingal lajeng srah-srahan gunjingan wara, wiwit gajah, Singa, sardula, ngantos dumugi kutu-kutu walangatogo, saget tata jalma tan prabeda manungsa. Lajeng mpanuwun menika dipun etangi pitung dinten kirang pitung dinten mboten dipun tampi, mlangkah saking pitung dinten ugi mboten dipun tampi ha ha kula sumanggakaken paman Durna.” Durna :-“Mboten perlu kuwatos ngger- mboten perlu kuwatos, saka dhomas bale kencana, saka menika jagak, dho menika sajodho, mas menika wucalan patangngatus, dados patangngatus ping pindho dados wolungatus, dipun rengga kencana, menika saka dhomas bale kencana.” Baladewa :-“Nggih.” Durna :-“Lajeng buta putih, nuntun kethek putih, pados buta sing ageng mangke dipun cet putih, awake dicet, napa-napane dicet, terus golek kethek putih, yen kurang putih dicet putih, terus diajari njoget.” Baladewa :-“Inggih.” Durna :-“mangkeh rak pun mjoget.” Baladewa :-“Inggih, ngangge ngogleng.” Durna :-“Kethek kok ngangge ogleng, kayu klepu dewa ndaru parijatha kencana, niku mangke direkak-rekakke ten marcapada kayu klepu dewa ndaru, lajeng rata jatisura jaran sipat buta, niku sing raisa dipalsu jalaran kusire dewa bagus, diiring dewa telungpuluh watak sanga, ning anggere pun kalih kula ampun kuwatos, angger dipati karna menika rak wasu, wasu karna, tegese pengawak parem, tegese separo dewa separo titah, putra sang

Page 159: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

27

hyang bathara Surya, minggah kayangan sawanci-wanci, mila ingkeng nyuwun ngampil rata jatisura jaran sipat sipat buta kusir dewa bagus lan dewa cacah telung pulh watak sanga, menika angger adipati, sowan nyang kayangan.” Baladewa :-“Inggih.” Durna :-“Lha nuju wonten rika ingkang saged tata jalma niku nggih mboten saged dipun apusi, kudu golek kewan sing isa omong.” Baladewa :-“Lha lajeng dhateng pundi.” Durna :-“Dhateng wana gendhiyengan, menika wonten pawarta bilih wonten wana Gendiyengan kupu-kupu walangataga ingkeng saged tata jalma, jalaran menika kalangenanipun bathara gana, dipun umbar wonten wana gendiyengan, kebo pethak pancal panggung ugi wonten, dipun ngon dening dhadhungawuk.” Baladewa :-”inggih.” Durna :-“Menika prayogi para kadang kurawa panggih kaliyan adipati sengkuni.” Baladewa :-“Paman sengkuni.” Sengkuni :-“Kula wonten dhawuh.” Baladewa :-“Panjenengan ngirit para kurawa ngirit wana nggendhiyengan kula aturi nyepeng sedaya wau lan kebo pethak pancal panggung.” Sengkuni :-“nuwun inggih.” Baladewa :-“Yayi dipati minggah kayangan. Nyuwun ngampil gamelan lokananta, rata jatisura jaran ngemba buta, kusir dewa bagus, lan dewa sepuluh watak sanga supaya ngirit saking ngestina dumugi Ndwarawati. Perkara buta putih niku wau bageanipun paman Durna, pun mboten sah reka-reka.” Karna :-“nuwun inggih nyuwun pangestu kaka prabu.” Sengkuni :-“Nyuwun pangestu angger prabu baladewa.” Baladewa :-“Ingkeng ngatos-atos paman Sengkuni.” (Iringan Playon Lasem, semua bidal untuk mencari syarat dalam meminang dewi Sembadra. Kasingget kayon untuk menginjak jejer kedua. Setelah suwuk dilanjutkan Suluk.) (Suluk Lagon Plencung Slendro Pathet Nem Wetah.) Kayon katiyuping angin, o….., katyuping angin, o…., karengyaning puspita, kang katyuping samirana manda, o …, O….. Kandha :

Lepas tindakira narendra Ngawangga Prabu Karna, kadherekaken para kurawa sawetawis minggah kayangan jonggringsaloka, nyuwun ngampil tontonan sargaloka, kinarya sarana dhauping pinanganten raden Burisrawa ingkang bade den dhaupaken kaliyan dewi Bratajaya, Patih harya Sengkuni ngirit sangya para kurawa mlebet wana gendhiyengan, sedya ngupadi wonten ing wana ingkang saged tata jalma, lamun ta cinandra tindakna sangya para kurawa lampahnya yayah ilining tirta saking pucaking arga, sinigeg ingkang dhaweg lumaksana, kacarita ingkang wonten salebeting wana gendhiyengan, lamun ta yen cinandra saking mandrawa katon angrong solahe. (Jejer II Alas Gembringan pasanggrahanipun Diradamuka raja hutan yang berwujud gajah sedang dihadap oleh saudara-sausaranya yang juga berwujut hewan hutan. Iringan gendhing Wirangrong, setelah gendhinga Wirangrong disirep dilanjutkan janturan.)

Page 160: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

28

Janturan

Kang minangka sambetig carita ingkang wonten telenging wana gembringan,

winastan wana gung liwang-liwung, wana alas, gung gedhe, liwang-liwung rungkut, mila sinebat wana ageng karana taksih wiyar tebahe, adoh lor, adoh kidul, adoh kulon lan adoh wetan, adoh desa adoh kutha, kasebat rungkut denya kathah kayu seprangkul rong prangkul grumbul ri bebondhotan, watu sapeluk rongpeluk, mila sinebat wana gawat kaliwat angker kepati, pranyata datan wonten jalma ingkang wantun mlebet wana gembringan, awit tasih kathah jim setan emplek-emplek balu macan, ilu-ilu banaspati, janggitan , gendruwo lan thethekan, jrangkong waru dhoyong thonthongsot, miwah glundhung pringis, nanging kalenggahan menika kinarya kalangenaning sang Hyang bathara gana, dewa Turun nya bathara guru ingkang turun pitu, putra bathara guru patutan kaliyan dewi parwati ya umarati, mapan wonten kayangan glugutinatar, ya dewaning kapustakan, warna-warna kewan wonten ing ngriku, wiwit sardula, Dirada, Andaka, Wraha, Andaka, ngantos dumugi kupu-kupu walang antaga, dumugi ingkang cilik gegremetan ingkang mawa wisa, sadaya saged tata jalma tanpa beda manungsa, nalika samanten gya anyaketi pangarsanira nenggih Diradamuka sak gumuk gengnya, aran Diradameta, mangkana pangudasmaranira “Kadangipun kakang Perjika aneng ngasta, O…., wonten paring adhawuh, kene saya maju kene, Nun inggih sendika, sendika, sendika.” ( Setelah gending suwuk dilanjutkan Suluk ada-ada Gurisa Pelog Pathet Nem Wetah.) Hagni-hagni siking geni, siking geni geni guna dahana, hagni nala hutawaka, hutawaka uninga, e…, o….., hutawaka uninga ratu, trining rana kaya lena, o…. Dialog Diradamuka :-“Jagad dewa bathara, e…., adhi Perjingga tamengasta.” Perjingga Tamengasta :-“Nuwun wonten paring adhawuh kiraka Diradamuka.” Diradamuka :-“lan kowe adhi Andaka.” Andaka :-“Kawula nuwun wonten dhawuh.” Diradamuka :-“ Sarpajati.” Sarpajati :-“kek kek kek kek kek kek, kawula wonten paring adhawuh.” Diradamuka :-“Garudha kencana, Garudha bea.” Garudha Kencana :-“Kawula nuwun wonten dhawuh.” Garudha bea :-“Kawula nuwun wonten dhawuh.” Diradamuka :-“E kabeh para adhi-adhiku, kowe bebasan adoh tak cedhakke cedhak saya tak raketake, jrone keparenge Pikulun Sang Hyang Bethara Gana, kowe aku diumbar ana mercapada, nanging ora kaya jroning dina iki amarga bengi mau aku nyumpena.” Perjingga tamengasta :-“Nyumpena menapa kiraka.” Diradamuka :-“Ana sajroning pasupenan alas Gembringan iki kebanjiran gedhe, mangka banyune buthek, mangka nganti aku kowe padha keli, kelem ana telenging banyu gedhe kang kaya mangkono mau, apa iku werdine.” Perjingga tamengasta :-“ngaturaken pejah gesang kula kiraka, kula menika mboten patek nggatekaken kaliyan pasupenan ingkang mekaten.” Diradamuka :-“Adhi sarpajati.” Sarpajati :-“Lha kula nggih mboten mangertos.”

Page 161: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

29

Diradamuka :-“Aku mung gagat-gagat kira-kira lamun banyu iku pralambange suwara, nek banyune bening bakal ana suwara kang becik, nek banyune ala iku bakal nemu suwara kang ala, yen kaya mangkono kowe karo aku ana ing alas Gembringan Gedhe cilike bakal ketekan sambikala, mula kowe kabeh takkon padha ngati-ati, yen nganti alas gemringan cilik diambah manungsa ala tepining alas, gedhe manungsa mau mlebu ana tengahing alas, rehne kowe karo aku bias guneman ana tengahing alas tan prabeda manungsa yen bias dijungkaraning becik, nadyanta kowe ki kewan nanging kowe kuwi kalangenaning Pikulun bathara Gana, dadi aja dumeh kewan ana pangan mung kudu mangan, direnmbuk sik, yen pancen manungsa mau dirembuk ora gelem lha kepiye maneh kena ditadhah kalamangsa.” Perjingga tamengasta :-“Nuwun inggih ngestokaken dhawuh.” (Suluk Ada-ada Slendro Pathet Nem Wetah) Leng-lenging driya mangun-mangungkung, kandhuang rimang lir lena tan yayah nandhang kanin, o….., yen tan tulusa hamengku sang dyah utama, sang nata mudha tulusnya hangrerepa, o…., o…. Carita Eca nggenya sami wawan sabda para sato, Sang nata Diradamuka nampi plajarnya ingkang jagi wonten ing tepining wana Gembringan cipta rengganira “ He kanca njaluk dalan “. (Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem. Tokoh prajurit yang berwujud anjing dan kucing masuk, dan setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Sona :-“Huk huk hu.” Kucing :-“Meong-meong. Nyadhongdhawuh kiraka.” Diradamuka :-“Mengko dhisik, during ditakoni kok cerewet.” Sona :-“Huk-huk.” Diradamuka :-“Dumeh dadi sona warek wae kok le. During ditakoni barang kok ngomong.” Sona :-“Huk huk.” Diradamuka :-“Hiya-hiya. Ana apa kowe ora tak timbali kok mlayu-mlayu ana ngarepanku.” Sona :-“Kepareng matur wonten ngersanipun kiraka, blai-blai.” Diradamuka :-“Blai-blai ki apa.” Sona :-“Sakmenika wonten sakjawining wana Gembringan, wonten prajurit tanpa wicalan, sami pasang piranti kagem nyepeng sato, antawisipun parogolan, wonten masang jala ageng, malah wonten ingkang mincing, wong kewan kok dipancing, ingkang menika kula sumanggakaken.” Diradamuka :-“Kowe ora takon kuwi prajurit saka ngendi.” Sona :-“Wah lha mboten wani, lhanek kula mrepeki mangkeh malah kula sing dicekel dhisik, ingkang menika kula sumanggakaken dhateng kiraka.” Diradamuka :-“Eh,… jagad dewa bathara, eh, Perjingga tamengasta.” Perjinggatamengasta :-“Kula nuwun wonten dhawuh.” Diradamuka :-“Nyatakna dhisik perjurit ngendi sing wani pasang Pagrogolan.” Perjingga tamengasta :-“Nyuwun tambahing pangestu.” Diradamuka :-“Aja kurang prayita yayi.”

Page 162: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

30

(Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem. Prabu Diradamuka dan semua prajurit budhal. Dilanjutkan rombongan prajurit Ngastina berhenti didepan hutan Gembringan. Setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Dialog. Prajurit I :-“Mandhek-mandhek sik mandhek sik.” Prajurit II :-“Semene okehe padha nganggo gaman pedhang ligan, tumbake padha mencuat maju mengkopadha nyocok, sipat padha mandhek sing tengah-tengah niku kiraka yen nyocok kancane dhewe, ora lha nek didadeke pengarep kok kaya ngono.” Prajurit I :-“Dadekke pengarep ki abu dadi malah tekan ngendi-ngendi.” Prajurit II :-“Es karang ya karo golek butuh ngomah barang kok ya.” Prajurit I :-“O ngono ta. Ora jane iki kuwi arep nangendi ta.” Prajurit II :-“Sapa sing takon kuwi.” Prajurit I :-“Tusio.” Prajurit II :-“Wong tekan kene kok agek takon.” Prajurit I :-“Lha aku iki mau rak krungu bendhe terus nyaut klambi trus mlayu njur melu baris ngono, nanging ora ngerti dhawuhe sang rekyana patih.” Prajurit II :-“Kowe karo aku ki didhawuhi mlebu ana alas Gemringan. Supaya nyekel sato kewan, jarene ana Gemringan kono ana Gajah, Singa, Srdula, kabeh Gegremetan kutu-kutu walangataga, kabeh isa tata jalma.” Prajurit I :-“Oh kewan ki isa tata jalma.” Prajurit II :-“Iya.” Prajurit I :-“We lha kewan malah isa tata jalma, ning jalma malah ora isa satata kewan.” Prajurit II :-“Aja tok wolak walik, omongan kok diwolak-walik ora karu-karuan. Lha iki kudu dicekel urip-uripan marga arep dianggo srah-srahan, dhaupe satria Pambutulan kekasih raden Burisrawa.” Prajurit I :-“Burisrawa ki omahe ngendi ta.” Prajurit II :-“Pambutulan.” Prajurit I :-“Pambutulan kuwi rak tlatah Mandaraka ta, kena ngapa wong mandaraka kok sing nglabuhi wong Ngestina.” Prajurit II :-“Kosik, Burisrawa kuwi rak kadange gusti ayu banowati kuwi ora ana bedane.” Prajurit I :-“O iya-ya” Prajurit II :-“Njuk kowe aku supaya pasang pragogolan, ning ya ngati-ati mengko yen kewane galak, sing galak ki dielus-elus wae nyathek, ning nek ora galak ki dielus-elus ki meneng wae.” Prajurit I :-“Iya ya.” Prajurit II :-“kandhani kok.” Prajurit I :-“Ya ayo kene pirantine digawa maju kene.” Prajurit :-“Hayo hayo hayo hayo.” (Suluk ada-ada slendro pathet nem jugag.) O….., pra wadya bala kurawa byuk gumulung, mangusiring pra sata kurawa, o….

Kandha

Kaya gabah den interi prajurit Ngastina ingkang sami nata Pragrogolan, piranti kang kinarya srana nyepeng sato, ngantos ilang kaprayitnan jumedhul saka nggrumbul Sardula sak jaran teji, sadaya sami ajrih tinggal glanggang colong playu.

Page 163: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

31

(Iringan Playon Lasem. Seekor macan tiba-tiba menyerang prajurit Astina dan perkelahian terjadi. Prajurit Astina terpukul mundur dan bertemu dengan Aswatama dengan Sengkuni. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan dialog) Dialog Prajurit I :-“Aduh tanganku poklek.” Prajurit II :-“Adhuh balungku putung.” Prajurit lainnya :-“Adhuh kupingku ilang siji, adhuh matia aku.” Prajurit I ;-“Adhuh kacamataku ilang, waduh iki uga irugku gumpes , iyung.” Prajurit II :-“Adhuh ndhasku ilang.” Prajurit I :-“Lho ndhasse ilang kok isa omong ki sing ilang ndase pa apane.” Prajurit II :-“Lha sing dingo omongan cangkem.” Prajurit I :-“Lharak cangkem ki rak ana peranganing endhas ta.” Praujurit II :-“Kosik. Dudu ndhas sing dingo thukul rambut iki nanging ndhas sing nggo bedhukan.” Prajurit I :-“Ora memper kancane kelangan anggota badhan kok le sambat ora lumrah, ming kelangan ndhas gedhokan kok le mbengek-mbengek.” Prajurit II :-“Lha le cotho niku lho.” Prajurit :-“Hiyuh…… hiyuh……. Prajurit I :-“Iki ki ngapa ta iki.” Prajurit :-“Untuku angot.” Prajurit I :-“Suk maneh ki nek kira-kira ora sehat ki ora susah menyang.” Prajurit :-“Ora menyang yo ora dibagehi tenan kok le.” Prajurit I :-“Wandamu kaya ngono, dadi nek menyang ki mung mesthekke bagean, gawane malah ora dipikir.” Prajurit II :-“Suk maneh nek untune lara kuwi diselehke.” Prajurit I :-“Wandamu kaya ngono.” Sengkuni :-“Swatama.” Swatama :-“Kula paman.” Sengkuni :-“Lha kokprajurit sambate padha ngaruara, kowe iku padha kena ngapa.” Prajurit :-“Eh panjenengan menika sinten ta.” Sengkuni :-“We lha aku iki Patih segkuni.” Prajurit :-“Wo Patih sengkini.” Segnkuni :-“iya.” Prajurit :-“We lha edan sak jekjumlek nggih nembe sakniki yen patih sengkuni niku kaya koten niku tarani piyayine gagah gedhe dhuwur jebul njewewek.” Sengkuni :-“Wus, karang njak wis tuwa, mbiyen ya bagus, nanging rak patih lha kowe rak ming bala, iki mau padha keneng ngapa.” Prajurit :-“Kula wau sami pasang pragrogolan, mboten nginten sangkan paraning bebaya njedhul saking nggrumbul singa ageng sanget, ngobrak-abrik barisan menika, satemah bubar mawut menika.” Sengkuni :-“Ya wis kana mundur-mundur. Sing lara padha ditambani, rak ora ana sing mati ta.” Prajurit I :-“Mboten-mboten.” Sengkuni :-“Nek mng padha lara wae kae ana palang merah kana. Ben ditambani karo doktere Barja kae.” Prajurit :-“Sendika mundur-mundur, neng gong neng, neng gong neg.” Sengkuni :-“Nek mundur merga kalah ki aja ditabuh unen-unene.” Prajurit :-“Lha niki mboten kula tabuh kok.”

Page 164: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

32

Sengkuni ;-“Lha kuwi kok muni.” Prajurit :-“Tangan kula niku sing siji lara kula nyangking tabuh kalih bendhe kula dadekke siji kula angge lembehan nuthuk dhewe.” Sengkuni :-“O mulane muni neng mung neng, neng mung neng, sebape tabuhe ki ora nuthuk nggon pencu.” Prajurit :-“Mundur-mundur mundur, neng mung neng, neng mung neng.” Sengkuni :-“Anggere bocah-bocahki maju rumangsaku malah ngrepoti laku, Swatama, kowe bias kanggo conto para kurawa, merga kowe kuwi putrane gurune kurawa, coba, nyekela Sardula, apa nyekel Andaka, apa nyekel Celeng.” Swatama :-“Nyuwun sewu paman pareng nyepeng Sardula ingkang ngamuk menika.” (Iringan Playon Lasem, Swatama pergi untuk menangkab macan, setelah bertemu dengan macan iringan suwuk dan dilanjutkan dialog.) Dialog Perjingga tamengasta :-“O….. . Swatama :-“Jagad dewa bathara. Ora mokal perjurit Ngestina bubar mawut candrane kaya tambak merang keterjang banir bandhang, merga Sardula kang nerjang sak jaran Teji gedhene, he kowe apa bias tata jalma.” Perjingga tamengasta :-“Isa kowe sapa.” Swatama :-“We lha sokur beja sewu yen ngono bias tak jak rembugan, jenengmu sapa.” Perjingga tamengasta :-“Perjinggatamengasta.” Swatama :-“Perjingga tamengasta.” Perjinggatamengasta ;-“Yoh Kowe sapa.” Swatama :-“Satria Padanyangan bambang Haswatama.” Perjinggatamengasta :-“Satria Padhanyangan bambang swatama.” Swatama :-“Ya dhasar nyata. Yen kena tak eman kowe manuta tak cekel, aku sakadang tunggal gawean ora bakal sedya gawe cintrakamu, kowe tak cekel urip, yen wis tak cekel, apakebutuhanmu urip, upamane, mangan apa ngombe mesthi bakal tak samektakake.” Perjinggatamengasta :-“Sejatine kowe mung arep nyekel aku sakanca. Arep tok nggo gawe apa.” Swatama ;-“Arep tak nggo gawe srah-srahan manten saka Ngestina tumeka Dwarawati.” Perjinggatamengasta :-“Ora wurung aku sakanca mung bakal toknggo gawe belehan.” Swatama :-“Kowe aja kleru penampa, ora kok nggo gawe belehan nanging mung kanggo gawe tontonnan.” Perjinggatamengasta ;-“Welha ora sudi luwih becik balia marang asal mula bukam, yen kowe ora gelem bali kowe mung arep bkalnyekel aku skanca, ora wurung mung bakal dadi tadhah kalamangsaku.” Swatama ;-“Majua mara, bias tak cekel tak gawa nang Ngastina.” Perjingga tamengasta ;-“Tebak dhowak-dhowak dhadhamu.” (Iringan Playon Lasem, Aswatama dan Perjingga tamengasta berkelahi setelah Aswatama terpukul mundur Dursasana maju kemedan laga. Akhirnya Dursasana lari karena dikejar anjing. Adegan selanjutnya Dursasana dengan Sengkuni. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dialog.)

Page 165: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

33

Dialog Dursasana ;-“Adu aduh yung.” Sengkuni ;-“Dur bombong rasane atiku, Swatama sakadang, ora ana kang bisa nyekel kewan siji-sijia, kowe maju, Wraha naga lan liya liyane kalah kabeh, lhaning kok kowe mlayu kami gilan.” Dursasana :-“He he he he, kabeh niku dho isa guneman, wonten segawon man, mboten omong nanging njegok lha kula rak kamigilan man, lha kula niku tau diewer-ewer nganti dodot kula niku kaya tarup nggih merga kula diuyak sing kay kirik niku, he he he.” Sengkuni :-“Mula saka iku sesuk maneh yen arep mlebu Ngalas kudu ngerti ngelmu kehewanan.” Dursasana :-“Ngge pripun man.” Sengkuni :-“Macan kuwi sakdurunge arep nubruk ndeleng sik, sadurunge nggegereng, kowe ndhisiki nggereng, macane gila.” Dursasana :-“Napa malih celeng.” Sengkuni :-“Celeng kuwi rak nyudruk, sadurunge celeng nyruduk kowe nyudruk dhisik.” Dursasana :-“Pethuk tawon.” Sengkuni :-“Lhanek tawon kirak ming ngentup, sadurunge Tawon ngentup kowe ngentup dhisik.” Dursasana :-“Lha nek mangke entup kula keri.” Sengkuni :-“Malah peneran. Nek ora duwe entup ki ngirit tak kandhani.” Dursasana :-“Paman sengkuni ki.” (Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Nem Jugag.) Sengkuni kang pinangka tedhak, narpa Salya ben paro, siniji kanan kering, yeka Bisma Durna pangawikanira, o….. Dialog Sengkuni :-“Dur.” Dursasana :-“Kula man.” Sengkuni :-“Ora kena dianggep gampang lamun arep nyekel sato semono akehe, mangka bisa guneman tan pra beda manungsa pikirane, dadi anggone pacakara Bantu-binantu, mangka kowe maju dhewe-dhewe, rak ora prabeda lan manungsa.” Dursasana :-“Lajeng dospundi man.” Sengkuni :-“Leren dhisik, iki cara banyune lagi teka, upama geni lagi dadi, kowe karo aku mundur, nanging ora kok mundur terus bali, pacak baris ngupeng alas Gembringan, aja nganti alas gemringan ana ingkang mlebu iyane kurawa.” Dursasana :-“Menawi mekten mangga kula dherekaken.” (Iringan Playon Lasem, Patih Sengkuni dan Dursasana segera pergi untuk menjaga hutan tersebut. Kayon ditarik ketengah dan digetarkan lalu ditancapkan dipalemahan tengah tegag lurus sebagai tanda menginjak adegan gara-gara. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan suluk.) (Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Wetah.) Kayon kayu kang sejati, lir buana pang keblat papat, godhonge mega rumembe, apradapa kekuwung, o….., kembang lintang salaga langit, o….., semune daru kilat, who surya lan tengu kasirep ulawan udan. Pepucuking akasa, bengkah pratiwi, oyote bayu bajra.

Page 166: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

34

(Setelah selesai suluk dilanjutkan Lagon Ilir-ilir.) Kandha

Lepas tindhaknya patih harya sengkuni ngirit sangya para kurawa, ingkang ndherek wonten telenging wana Gemringan, dupi mulat sato-sato ingkang wonten Gemringan mboten saget dipun anggep entheng bobote, mila patih sengkuni kagungan pemanggih mundur langkung rumiyin, angon lenaning kaprayitnan, nalika semanten dupi mulat keblat pracima, katon sang hyang pratanggapati wus mangrangsang akasa dadi pratandha gumati jagad, telasing rina gumanti ratri, Sang hyang candra mijil sedya merbawani jagad raya, lumampahing sang hyang Candra wus panjer ing akasa, pratandha dumugi wancine wus gara-gara. (Setelah selesai kandha dilanjutkan suluk ada-ada slendro pathet sanga wetah.) Bumi gonjing mandhelung kang langit, samodra kocak sumamburat, yayah kinebur banyune hoyak, kang gunung-gunung, o……, lemah bengkah mawetu geni katempuh bayu bajra, ngakasa jumegluk, swara lir gelap sasra, kekayon geng rebah pindha den babati, prabawaning gra gara, o….., o. Kandha Saka bantering gara-gara sumundhul kayangan jongring saloka, dupi sang Hyang jagad udipati mulat sang Hyang Giripati, dupi mulat jagadraya ketaman gara-gara, gya ngasta cupumanik isine tirta panjuta nirmala, katetesaken jagad ingkang katempuh gara-gara, sanalika sirep ponang gara-gara, sireping gara-gara jagad tata titi tentrem, gemah ripah loh jinawi, binarung swara jumegluk wonten telenging samodra, sejani pinangka pakurmatan, wijilira kilurah semar miwah putra cacah tiga, nala Gareng petruk sumawana ki lurah Bagong, lumakjar nasak tengah pategalan. (Selesai kandha disambung dengan iringan Gendhing Ayak-ayak Slendro Sanga Banyumasan. Setelah iringan seseg dalang memainkan kayon sebagai gambaran tanda-tanda alam seperti gunung meletus, badai, gempa dan sebagainya. Setelah tanda-tanda tersebut, iringan sirep bersamaan tokoh punakawan Petruk keluar sambil menari. Setelah iringan suwuk dilanjutkan dengan buka celuk Gendhing Dolana Slendhang Biru.) Petruk :-“Kedhep tesmak….. (Dilanjutkan gending Dolanan Slendhang Biru. Dalam deg-degan diselingi dialog.) Dialog Petruk :-“Jam siji kurang sepuluh menit, aku wis tumeka ana sajroning pandhapa agung Njebukan, Sore iki mau kancane okeh, akek metu limbuk wae blas-blas-blas, lha yo pancen kaya ngono kuwi alaming sakiki, beda karo patangpuluh tahun kapungkur, hayo wis ora papa ta, aku rak ya matur nuwun ta, lehku metruk ki wis telung jaman, jaman orde lama, jaman, jaman orde baru, sakiki jaman reformasi, nek ora digdaya rak ora kuwat telung jaman, hayo ta ja, haiya, aku teka jedhul, terus aku aba, iringane srepegan

Page 167: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

35

Mbanyumasan, bareng mandhek aku terus aba, kedhep tesmak aku nyaang slendhang biru, terus disaut para waranggana, saut-saut, saut, nek ana sautan ki sajake, iki mau during rampung, iki mau slendhang biru during rampung, tak pasrahke mbak siam, slendhang biru kabeh isa ning nek ora mbak siamora me…… me….. medhem, angele, anggere kewaregen malah kaya ngono kuwi, jak omong-omongan kok angele dhoan, nek dingelihi ngantuk wae, lhanjuk kepiye ngono, nek wareki meneng, nek ngelihi ngantuk, lhakok senengani kuwi kok nek diduduhi terus, mangga. (Sinden melanjutkan Tembang Slendhang Biru) Petruk :-“Slung……. (Sinden melanjutkan Tembang Slendhang Biru) Petruk ;-“Sing apik ya kaya ngene kiyi, Nyamleng neng ati tur ta cocok karo laras gamelan, ning malah ketok medeme, ngono, mangka ora weruh pirang ndina terus susut, dhek semana rada wewek tur ireng manis, ora weruh pirang ndina kok susut, dhek semana ireng manis kok sakiki ireng thuntheng, le muni matun kok pakdhe, ya yen kaya ngono kuwi jejenge wong urip, wong urip, kuwi cara wong mlaku dalane ora mung siji, ora mung sindhen thok, ning ndah gek para sedherek, anak kula ingkang setunggal menika waranggana ingkang ngebehi, serba bias, nyindhen bisa, ngethoprak wasis, dadi srimpi teyeng, nglawak isa, ngunek-uneke bojone trampil, mangga dilanjutke. (Sinden melanjutkan tembang Slendhang Biru, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Petruk ; Pitu wolu sanga sepuluh, ora ana titi laras kok tekan sepuluh,. (Dilanjutkan suara sindhen kemudian disambung Playon Slendro Sanga. Setelah Petruk keluar Gareng masuk sambil menari. Setelah iringan suwuk dilanjut dengan buka celuk Gendhing Dolanan Mas Sopir.) Gareng :-“Kakang mbakyu jo lali welingku.” (Dilanjutkan gending dolanan Mas Sopir Laras Slendro Sanga. Setelah ndeg-ndegan diselingi dengan dialog.) Dialog Gareng :-“Gendhing pak sopir kanggo srana ngengetaken, ingkeng sengseng ngasta setir rodha sekawan, keparenga enget bilih ing bangsa kita kathah ingkang dados banten wonten ing madyanimng margi, margi padha ora ngati-ati ora padha setiti, sik ngasta rodha sekawan sok kebanteren sing rodha loro sok kurang ngati-ati, sing nyabrang ora numpak apa-apa ya sok lena, menawi sedaya enget lan disiplin ya isa ngilangi kecelakaan, ning apese ya nyuda ngaten, pak sopir mbokya mikir.” (Bawa sinden disambung Gendhing Mas Sopir, setelah ndeg-ndegan diselingi dialog.) Gareng :-“Pak sopir ja sembrana, nek dha ngasta setir menika jan aja sembrana tenan, lena limang menit jan isa gawe cilakane wong liya tenan, kurang bejane malah isa gawe cilakane awake dhewe, mula yen dha ngasta setir aja dha sembrana, aja dha ngantuk, aja dha mendem, yen agek dha mendem niku wis ora isa ngira-ira, pak sopir ja sembrana.

Page 168: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

36

(Sinden melanjutkan tembang Mas Sopir lalu disambung dengan Playon Sanga. Gareng keluar disusul bagong keluar bersamaan dengan aba-aba suwuk, setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Bagong :-“Hup, dha mbungai anggere disedhiyani nggon jembar, diyane padhang, luwih-luwih apa-apa apane rintik, njuk dha mbungai, nek mbungai njuk dha ngantuk, kang Petruk Slendhang biru, kang Gareng pak Sopir, kula nyuwun jawatimur nggih mbakayune, jamong, Jamong, ning nggih niki mangke, cakepane Jamong niku Sluku-sluku bantok, didum kalih kanca wiyaga sing adil, Sluku-sluku bathok, wiyaga, bathoke mono, bathoke sindhene miring, sirama menyang kutha, wiyaga, leholehe pasrahke sindhene, jambu ya luweh salak ya karepemu, mak jenthit wiyaga, sing jenthit niku wiyaga, wong mati kekke sindhene, nek obah medeni bocah kekke wiyagane nek urip kekke sindhene, miyaga ajenga ngantek ngecumut nika kudu menyang.” (Berbunyi Gending Jamong Slendro Pathet Sanga, setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Bagong :-“Sluku-sluku bathok, si rama menyang kutha, mak jenthit lololobah, nek obah nek urip goleka dhuwit, ji ro lu pat, lha niki sing ora kompak, kanca kula niku apese wong wolulas, kene le aba marem ji ro lu jos, le muni mung tusia thok, beteke wong sakanca ming tusia wae sing lagi mempeng-mempenge, awas ya kowe ya awas, niku ki kudune nek ngejos yan ngejos kabeh, sing tuwa ya kudu ngejos, sing enom ya kudu ngejos, sing tuwa ngantuka ya kudu digugah kudu ngejos, ora ngejos awas, cowok seringgit-seringgit, ngono. Baleni maneh dum-dumane padha. ( Gendhing Jamong dengan disertai dialog Bagong menyanyikan syair lagu ) Bagong :-“Sluku-sluku batho, sirama menyang kutha, mak jenthit lolo lolobah, nek obah medeni bocah, golea dhuwit, ji ro, lu pat. Lha rak ngono, sing wetan ji ro lu jos, sing kuloan, ji ro lu jes. Mbah beja ya mesa ngejes, karo pakdhe nuji, sindhene thok, ji ro lu, wo sindhen kok le ndemenakke, ji ro lu jooooooos, sindhen kok senengane dijos, hayo kanca niki ben dienteke mbak Iyam dhewek. (Buka celuk sinden lalu dilanjutkan Playon Sanga. Setelah Bagong keluar, Petruk masuk sambil menari dan Gareng, Bagong menyusul. Setelah suwuk dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-“Gara-gara kok tok suwuk antal ki piye ta gong, biasane rakya nek gara-gara ki suwuk gropak.” Bagong :-“Aku ki or seneng yen gara-gara ki bregijikan, senengku ki rak alon-alon men tumata ngono, tuwek kok senengane ting grobyak, wegah.” Petruk ;-“Senengamu sidhem-sidheman.” Bagong :-“Lha ngono. Nek rak ben temanja.” Petruk ;-“Kok temanja.” Gareng ;-“Ora susah ngromesi Bagong Truk, kowe methuk aku arep ngejak ngapa.” Petruk :-“Sowe ora kepethuk rakya padha slamet ta kang gareng.” Gareng :-“Slamet.”

Page 169: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

37

Petruk :-“Bagong.” Bagong :-“Waras, pokoke nggonaku ora ana apa-apa.” Petruk :-“Heh.” Bagong :-“Nggonku pokoke ora ana apa-apa.” Petruk :-“Nek ora ana apa-apa njuk sing dipangan nggo bocah-bocah terus apa Gong.” Bagong :-“Ya tegese ora ana apa-apa ki masalah keselametan ngono, ora kok tegese gusis.teneh nek gusis terus padha thing mbeyeyet. Wong ora digusisi wae mbeyeyet kok.” Petruk :-“O wandamu Gong.” Gareng :-“Kowe arep apa ta truk.” Petruk :-“Butuh arep takon, anakmu pira ta reng.” Gareng :-“Hus neng kene kok takon anak.” Petruk :-“Lho karo sedulur suwe ora ketemu mengko yen aku takon, kang Gareng kebo sapimuana pira, ndarani ngenyek, sawahmu piranghektar, ndarani ngece, umume bandha sing ora ngregani kuwi anak, karo putu-putu sing ditakoke kuwi ngono, rak ora ana wong takon he kebo sapimu pira ngono rak ora ana ngono, anakmu pira reng.” Gareng :-“Pitu.” Petruk :-“Pira.” Gareng :-“Pitu” Petruk :-“Ming wangsulan pitu wae kok mbengok.” Gareng :-“Pitu wae tak goleke sandhang pangan dhewe kok.” Petruk :-“Lhayo dipakani dhewe kokkon makani wong liya. Anak pitu ki ya kang gareng anggere kowe isih isa temandhang makarya, tanganmu ki isih gelkem megar ki tegese isih gelem nyambut gawe, nek ming anak pitu wae cukup. ning anak pitu ki yen isih cilik mbutuhke panganan nanging yen wis gedhe mbutuhke pendidikan, yaiku sekolah, lha kuwi reng ragate rak saya okeh.” Gareng :-“Lha yo aku ki maune ki nduwe anak semono ki ya ora njarak kok truk.” Petruk :-“Lha piye.” Gareng :-“lha yo rekani ki maune ki mung kanggo kegiatan.” Bagong :-“Cekake ki gareng ki ora isa kaya aku Truk.” Bagong :-“Yen aku ki yen bocah ki le ndidik kudu sing tenan.” Petruk :-“Lha karangbocah.” Bagong :-“Bocah kok ora tau diajar, beda karo anak-anaku, mangka nggone gareng kuwi senengane sandhangan kuwi teng slampir, kecedhaken uwong lemute terus pyung, beda karo nggonku, omahku tak ceti biru gambare kewan, cendhelane kaca, lawange kaca, gendhenge kaca.” Gareng :-“Bagong mah kaya mbanggula, nang njeron kaca.” Petruk :-“Mbokya ngono kang Gareng, kowe ki sing cedhak karo Bagong.” Gareng :-“Ning ngene Gong bareng aku neng mburi, mlebu dhaurmu, dhaurmu kok during alus, thing gronjal.” Bagong :-“Po kuwi ora njontongke uwong kuwi truk, karo adhine kok ndhapur-ndhapurke.” Petruk :-“Karepe kang Gareng, dhapu ki pawon.” Bagong :-“O ngono ta. Taraku nek iki, ngono.” Petruk :-“Karang kowe ki cah goblok kok Gong.” Gareng :-“Karang bagong.” Petruk :-“Ngarep omah.” Bagong :-“Arep tak tanduri waung hidip, kaya ta Tomat, Lombok riwit, Kacang Gleyor, ora ketang ming sakwit-sakwit.” Petruk :-“Njuk mburi omah.”

Page 170: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

38

Bagong :-“Mburi omah, apotik hidup ngono, bangsane Kencur, Jahe, Puyang, jamu jawa pokoke Truk.” Petruk :-“Jamu jawa.” Bagong :-“Haka.” Petruk :-‘Gendhinge ana ya reng.” Gareng :-“Haka.” Petruk :-“Aku tak krungu reng.” Gareng :-“Buka bonang Truk.” (Berbunyi Gending Dolanan Jamu Jawa, setelah suwuk dilanjutkan dialog.) Dialog Bagong :-“We lha dindheke, kene lagi njoged je malah di ndheke, ra omong-omong.” Petruk :-“Wong sing keri ki kowe kok Gong, piye ta, iramane ki rak saya kendho-saya kendho, nek saya suwe saya alon ki nandhakke nek arek rampung, wis arep rampung malah nusul ya ora uman-umanan.” Bagong :-“O dadi nek arep rampung ki malah alon-alon.” Petruk :-“Ha a.” Bagong :-“Beda karo aku ya, aku nek arep rampung malah tak sengkakke.” Petruk :-“Sengkakna ki nek kowe ki njur arep ngapa.” Gareng :-“Iki mau rak Gareng mung ngandhakke yen mburiomah nandur apotik hidup, terus dadi gendhing Jamu jawa.” Petruk :-“Ya ngono kuwi reng saiki ki dadi wong seni ki ana senine, mawa katrangan ya mawa panerangan.” Gareng :-“Dadi Jamu jawa ki Jamu jawa kuna.” Petruk :-“Hiya. Dhek jaman biyen during akeh dokter ki kanggo tamba wong padesan ki ya jamune kuwi jamu jawa kuwi, dadi jaman biyen ki during isa ngarani apotik ki during ngerti, ngertine ya mung jamu jawa kuwi mau.” Gareng :-“Hiya-hiya. Liyane kuwi mau ya ana ya truk.” Petruk :-“Ana. Umpamane slendro ya ana.” Gareng :-“Jajali.” Petruk :-“Slendro yo, coba mbak sriyatini, paringi Sinom gagrak semarangan. Mangga.” (Bawa sindhen tembang Sinom Gagrag Semarangan, dilanjutkan lelagon Lumbung Desa, setelah selesai Gendhing Dolanan dilanjutkan dialog.) Dialog Petruk :-“Lho Gong Swarane kang Gareng ki kaya dene swara seni ngono, wong tas omong, omong biasa tekane ndata lha kok dadi gending, cocok karo larasan gamelan, hara. Nek ora swarane kang Gareng rak ra isa.” Bagong :-“Alah gur kaya ngono wae gumun truk, aku ya isa, lumbung desa pra tani padha makarya, ayo dhi.” Petruk :-“Lambemu ki cocokna gender kuwi Gong.” Bagong :-“Men aboh.” Petruk :-“Karepku ki dicocokke karo swarane gender ngono. Dadi ora kok menga karepe dhewe-dhewe, ora mleng karo laras gamelan.” Bagong :-“Ning raka sing dadi intisarine, ngono, lumbung desa pra tani padha makarya ayo dhi, njupuk pari nyandha lesung nyandhak ndhekku aja yu.” Gareng :-“We we we we, ora nyandhak ndhekku, wduh waduh. Ora nyandhak ndhekku, nyandhak alu.”

Page 171: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

39

Bagong :-“Lha yo aku kirak ngewangi nata. Tak nggo nutu, alu sing tak nggo ki rak dengan sendhirinya wis dadi ndhekku tak selehke tinggal ngeyup, lhakok mbakayu teka kok terus cek, lha rak aku njuk terus aja yu….., ngono. Apa kon muni nyoh yu ngono tene ndarani wong edan.” Gareng :-“O… omongan karo Bagong tekane ndata ndledek-ndledek, tekan ngendi-ngendi, ning eneng gendhing liyane ta Truk.” Petruk :-“Ana-ana.” Gareng :-“Jenenge.” Petruk :-“Lesung jumenglung.” Gareng :-“Ya jajali truk.” Petruk :-“Lha nek lesung jumenglung ki didum mesthi kena, kanca wira pradangga kaliyan kanca waranggana, kula aturi mriksani tangankula. Nek tangankul sing nggegem suwara putrid, nek tangan kula sing nuding suwara kakung. Ngono kuwi perlune ben aja ngantuk, anggere ngengetake nggon kelir ngene iki rak ora ngantuk.” Bagong :-“Sing ngomong saa ngengetke padhang, nek malah saya ciut kok.” Petruk :-“Saya ciut.” Bagong :-“Suwe-suwe saya ilang nyawane je.” Gareng :-“Wandamu kaya.” Patruk :-“Dados , mangga, lesung Jumenglung.” (Berbunyi Lelagon Lesung Jumenglung, setelah selesai dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-“Lho rak penak ta reng.” Gareng :-“Ha lumrah tike padha apal banget. Mbangane antal ki iramane ki rada sseg ngono. Cekake nggo tambah semangat keki bandhangan ngono ya Gong.” Bagong :-“Lha cocok. randa sesek.” Petruk :-“Rada kok randa.” Bagong :-“Ya rada.” Petruk :-“Niki Bagong kalih kang gareng nyuwun wiramane rada seseg. Swantene kados wau, nek tangan ngacung swara pria nek tangan nggegem swara putri. Dadi gong, dadi Lesung jumengglung.” (Berbunyi Lelagon Lesung Jumenglung, setelah selesai dilanjutkan dengan dialog.) Dialog Petruk :-”Lho cocok ta, hayo diganjar.” Gareng :-“Sabar sesuk nek wis bubar ngono.” Petruk :-“Wandamu kaya ngono, kowe umak-umik arep ngapa.” Bagong :-“Alah kaya ngono we, isa aku, lesung jumengglung gung, sru gimbal-gimbalan.” Gareng :-“Imbal-imbalan kok gimbal-gimbalan.” Bagong :-“Sru imbal-imbalan, Lesung jumengglung gung maneker mangungkung, tumandang ngebaki sak pradesan. Thok thek thok, thok gung, thok thok thek thok, thok gung, thok thok thke thok thkethok gung. Ethek-ethek-ethek-ethek.” Petruk :-“Ora ana kenthungan sing muni ethek ethek ethek ethek ngono kuwi Gong.” Bagong :-“Karang ya mung nggo pepak-pepak kok ya.” Petruk :-“Karang njak Bagong kiwong ngeyel kok ya.” Gareng :-“Wia rasah ngromesi bagong truk sedih aku. Yen ngromesi Bagong ki.” Bagong :-“Genti kowe klasik truk.”

Page 172: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

40

Petruk :-“Oyah. Kula genti gendhing klasik-klasik, slendro manyura, mangga slendro manyura.” (Petruk bawa Tembang Irim-irim Laraswangi.) Petruk :-“Ayo kanca gotong royong guyup rukun, kanthi lila lair batin, hanjunjung nuswa lan bangsa, wus ana ana korban tenaga bandha lanpikir, jwaraga lamun perlu, dimen supaya Indonesia merdika tetep sentosa. Yungyung yung biyung nya anakmu biyung, biyung, biyung.” Gareng :-“Bocah ki senengane ngulet-ngulet. Putung ulane koros kapok.” Petruk :-“Koros ki nggon apa.” Gareng ;-“Nggon geger iki.” Petruk :-“Kuwo rak ula-ula.” Gareng :-“Ayo ula koros.” Petruk :-“Dibacutke wae.” Gareng :-“Ya.” Petruk :-“Irim-irim laras wangi tembange cara kuna. Ning cakepane seka bapak departemen social surasane ngajokke lakune gotong royong, lho ngono. Gareng :-“Wah pancen anake kakekne ki ora ana liyane kok truk, ming kowe sing ketrima.” Petruk :-“Inggih-inggih.” Gareng :-“Tenan anake Semar ki sing ketrima ki ming kowe kok Truk. Bocahe dhuwur njlonget, pakulitane resik kuning, mliding nek mlaku ngetiging, nek turu njengking, matane bening, kaya mata kirik.” Petruk :-“O wandamu ora. Ngalem apa nacat, ngalem kok kaya mata kirik.” Gareng :-“We lha kowe ki nek karo panganan mlirik wae. Hayo ngggendhing sing apik.” Petruk :-“Kula caosi jineman, jineman uler kambang.” Gareng :-“Nah kuwi nyamleng.” Petruk :-“Nanging cengkok gagrak pesisiran.” Gareng :-“Nek ora pesisir.” Petruk :-“Nek ora pesisir ki mboten munggah nek pesisir ki munggah. Sampeyan sing nembangke mbak kalimah mangga. Uler kambang gagrak pesisiran. Sit suit.” ( Sinden bawa Celuk Jineman Uler Kambang Gagrag Pesisiran, dalam ndeg-ndegan diselingi dengan dialog.) Dialog Gareng :-“Swara apa kuwi truk kok dha pating brengok kaya wong sambatan njunjung empyak.” Petruk :-“Kae ki swarane wiraswara, wiraswara ki gerong, dhasare wiraswara papat isih enom-enom, rokoe isih kebak pacitane isih komplit, wah, sing nonton putrid-putri wo, le nyuwara we terus gebas-gebes, lo lo lo lo.” Bagong :-“Gerong sitok wis tuwek, rokoe entek jan isa thingak-thinguk. Yo yo yo yo.” Gareng :-“Kuwi ora wong senggak kuwi gong malah wong ngece. Durung gong kok mandhek truk.” Petruk :-“Cara wong mlaku rak nggon pos, isane muni disetel.” (Jineman Ulerkambang dilanjutkan lagi, setelah selesai dilanjutkan dialog.)

Page 173: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

41

Dialog Gareng :-“Jan le nyenu ya truk. Iki mau gendhing.” Petruk :-“ Dudu gendhing, nanging jineman uler kambang.” Gareng :-“Tak rani nek gendhing. Nek kowe ya isa truk.” Petruk :-“Isa, nek aku sing muni gamelane mung muni selembar, kepara lirih ora nganggo mandhek.” Gareng :-“Coba.” ( Petruk melantunkan Jineman Ulerkambang dan iringan mengikuti) Petruk :-“Ora gampang wong urip neng alam ndonya. Ce dudu koja dudu mbok mbeik yangko-yangko, jolali lho gotong royong nyanmbut gawe sing sayuk sing rukun, ngendi ana wong urip mentas priyangga , wiwit lair mula kudu diupakara benjang prapteng janji butuh ulun manjing bumi, ngono-ngono ora ngono, wong urip akeh butuhe ya mas, bisane kecukupan mbang sinumbang ro tanggane. Mula ayo kanca gotong royong kang santosa.” (Setelah selesai dilanjutkan dialog) Petruk :-“Kok malah nginjen.” Gareng :-“Tak injen ki gene ilatmu ki ya biasa, tak arani nek nggathuk neng telak.” Bagong :-“Dudu ilate petruk ki bodong.” Petruk :-“Wong edan. Wong gas pantron kok ya, sing ngenong, ngoyak we.” Gareng :-“Kowe mau kok le kenyanying-kenyanying.” Petruk :-“Haning rak ya kwalahan nyekel tabuh sitok nanunung nunak nunng. Janjane ki manda gampang.” Gareng :-“Manda gampanga kae nek mbah ponijo yo mbelot wae. Meneh truk kebacut bang sang.” Petruk :-“Slendro.” Gareng :-“Iya slendro.” Petruk :-“Apa.” Gareng :-“Pangkur, pangkur Caping nggunung.” Petruk :-“Oyah. Lha iki bagehane mbak Susini, mangga mbak. Pangkur caping nggunung ora beda karo mbak ngiyah. Slendhang biru ki ya dho isa ning kurang medhem. Caping nggunung ki ya kabeh ki dha isa ning nek ora mbaksupini ki ora medhem” Bagong :-“Mula terus di mendemi.” Petruk :-“Wandamu. Mangga mbak.” (Bawa Gending Dolanan Caping Nggunung.) Dialog. Petruk :-“Matur nuwun dipun paringi pambuka caping nggunung. Sampun ngantos kepalang tanggel, pun dhawahaken langgam caping nggunung sak gongan, mangke gong nomer kalih wirama dados ndhandhut, suwanten sindhen koor, dados. Ala sragenan suwukipun. (Berbunyi Gending Langgam Caping Nggunung, setelah selesai dilanjutkan dialog.) Dialog Petruk :-“Ming ngono wae kok nganti njondhil.” Gareng :-“Iki mau apa truk.”

Page 174: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

42

Petruk :-“Ya iki mau sing diarani irama ndandhut. Suwe lha karang sragenan.” Gareng :-“ Ne nene neng.” Petruk :-“Kok njuk mak neng. Njur lambeku kesetrum.” Bagong :-“Gur kaya ngono we kok le, minggir.” Petruk :-“Waduh bagong terus ngundurke uwong.” Bagong :-“Gareng karo Petruk ki ming ngentek-ngenteke wektu.” Petruk :-“ Arep nembang apa gong.” Bagong :-“Kowe during krungu swaraku.” Gareng :-“Kowe ki arep nembang apa gong.” Bagong :-“Wis.” Gareng :-“Wis.” Bagong :-“Yoh. Tirtakencanak.” Petruk :-“Tirtakencana.” Bagong :-“Tirta ki banyu , kencana ki emas, tegese Mbanyumasan, ngono.” Petruk :-“ya coba.” Bagong :-“Bbak Iyam, ngono.” (Bawa Gending Banyumasan Randha Nunut oleh sindhen. Dalam bawa diselingi dialog.) Dialog Gareng :-“Nganggo gamelan ora patek cocok, coba.” Bagong :-“Bocah cilik-cilik nyolong jagunge bapakne, biyung mei meneng wae suwe-suwe nggo mantu putune, dadi nek kowe seneng dadi mantune bayange nyolonga jagung.” Gareng :-“Malah ngajari elek kowe ki.” ( Sindhen melanjutkat bawa.) Dialog Gareng :-“Iki ora cetha maneh iki, nganggo gamelan.” Bagong :-“Ngono, Jenjang rena-rena sega pulen pari wulu, ger-ger barang bunder mencoka pager.” Gareng :-“Kok ger-ger mencoka pager. Belu bunder mambu seger.” Bagong :-“Mambu seger apa ora tau dilengani ya mambu anyer,” ( Sindhen melanjutkat bawa.) Dialog Bagong :-“Waduh wetan kono anake wis loro.” Petruk :-“Kowe ki mbok ora ngrusak pasaran. Takoni uwong kok terus anake loro.” (Dilanjutkan iringan.) Bagong :-“Milih, ora ngerti nek dalange rambute wis putih.” Gareng :-“Putiha kae rak kuwat.” Bagong :-“Wis tuwek.” Gareng :-“Tuwek kirak dadha munggah, dadha ngalor.” Petruk :-“Lho kok ngalor-ngalor.” (Dilanjutkan iringan, setelah iringan selesai dilanjutkan dialog.)

Page 175: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

43

Gareng :-“Wis malah koming.” Petruk :-“Kowe kuwi sing malah koming ki.” ( Semar berbicara dari dalam.) Dialog Semar :-“E… anakku ngger nala Gareng Petruk Bagong, aja padha gegojekan, kene-kene, sang tapa Begawan Abiyasa wus lenggah ana madyaning pandhapa agung, supaya gumolong tekate ayo thole padha seba, ayo ngger.” Petruk :-“Mangga ma.” ( Jejer Negara Ngamarta dengan iringan gendhing ladrang Golong. Begawan Abiyasa dihadap oleh Dewi Kunthitalibrata bersama dengan kelima putranya yaitu Pandawa.) Carita Kang kinarya sambeting carita nenggih ingkang wonten Nagari Ngamarta, sanadyanta among bebasan samadyaning paying, nanging ketingal ngeguwung tejane, pertandha ingkang nglenggahi titahing jawata, sayekti sinebat para pandhawa, sanadyanta dereng dangu dumadining Nagari Ngamarta, duking nguni sinebat Wana Mertani, dupu kababat para kadang pandhawa dumados dados negari, sinebat negari Ngamarta ya Indraprastha, ya Negara Mbathangakawarsa, naming kalenggahan menika dereng wonten narendra ingkang ngrenggani Negari Ngamarta naming ingkang kinarya songsong agung para kadang sentana tuwin para kawula, naming putra pambayun ingkang agelar prabu Puntadewa, senadyan dereng jumeneng nata parandene kathah para raja liyan nagari ingkang tumungkul dhateng Nagari ngamarta, datan sarana linawan bandayuda naming sami gandrung kapiluyu dhateng poyaning kautaman, nalika semanten ingkang lenggah wonten pandhapi wewangunan Negari Ngamarta pepundhening para kadang pandhawa pandhita ingkang ngrenggani Pertapan Wukiretawu ri kalenggahan menika kepareng lenggah wonten Negari Ngamarta, bebisik Begawan Abiyasa ya Begawan Kresnadwipayana, ya Sutikna pranawa, pandhita gentur tapane gentur subratane dhasar pandhita tilasing ratu, duking nguni Jumeneng nata wonten Negari Ngestina, hamacak luhuring nata wiratha luhuring kawibawan, parandene tedhak saking dhampar minggah harga Wukiretawu nggenturaken tapa duking nguni naming kepengin ngawuningani katentremaning jagad raya, Begawan Abiyasa jinajaran ingkang putra mantu garwanipun Prabu Pandhudewanata nenggih dewi Kunthitalibrata ya Dewi Prita, ya kanjeng ratu jimat, saha jinajaran pambayuning prabu Pandhu nengggih Prabu Anom Puntadewa, ingkang mungwing ngarsa yayah konjem ing pratiwi, punika ingkang hangrenggani kasatriyan Madukara ingkang kekasih raden Arjuna ya bambang Premadi, nungkulaken ingkeng raka panenggak pandhawa ingkang kekasih Raden Werkudara, katungka pisowanipun dyan Gathutkaca dupi mulat lenggah nya ingkang eyang dereng ngunandika amung tumungkul yayah konjem ing pratiwi, saking katebihan katingal pisowanya kilurah Semar miwah putra-putranya, Begawan abiyasa dupi mulat pisowanira ingkang wayah arsa ngrukmeng ndaya mangkana pangudasmaranira ingkang dereng kawijil. ( Setelah gendhing suwuk dilanjutkan, Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Wetah.)

Page 176: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

44

o….., Bremara reh manguswa kang hambrengengeng, kadi karunaning kaswase, O…, aneng marga mewalatkung, sang ganda wastratmaja, O….., leng-leng lalu hangulati, surya kang mangrangsang wayah, humyus hamarawayanta, O….. Dialog Abiyasa :-“Hong wilaheng mangastunamasidham sekaring bawana langgeng, Kunthi.” Kunthi :-“Kula nuwun wonten pengendika ingkang adhawuh rama-rama panembahan.” Abiyasa :-“Prayogakna anggonmu ngadhep, aku tak ndangu para putu-putuku.” Kunthi :-“Kula sumanggakaken kanjeng rama.” Abiyasa :-“Punta.” Puntadewa :-“Kula nuwun wonten pangendikan ingkang adhawuh kanjeng eyang.” Abiyasa :-“Prayogakna ya kulup anggonmu ngadhep.” Puntadewa :-“Kula nuwun dhateng sendika sungkeming sembah pangabekti kula kula konjuka wonten sangandhaping pepada kanjeng eyang.” Abiyasa :-“Ya ya ya punta tak tampa, Sena.” Werkudara :-“Wa Abiyasa kakekku apa.” Abiyasa :-“Raharja kulup tekamu.” Werkudara :-“Pangestune Abiyasa kakekku ora ana sambikala, bektiku tampanana.” Abiyasa :-“Ya ya ya, ngger tak tampa, harjuna.” Arjuna :-“Kawula nuwun wonten paring adhawuh kanjeng eyang.” Abiyasa :-“Kulup uga prayogakna anggonmu ngadhep.” Arjuna :-“Kawula nuwun inggih ngestokaken dhawuh, sungkeming pangabekti ingkang wayah konjuka.” Abiyasa :-“Ya ya ya ngger putuku Arjuna tak tampa, kakang Semar.” Semar :-“E kula panembahan.” Abiyasa :-“Kowe uga prayogakna anggonmu ngadhep.” Semar :-“Nggih nggih, sendika panembahan.” Abiyasa :-“Sena.” Werkudara :-“Apa.” Abiyasa :-“Nek ora sisip panduluku aku, putuku buyut si gathutkaca wus ngadhep ana ngarepanku.” Werkudara : - “Iya prayoga enggal didangu.” Abiyasa : -“Putuku ngger Gathutkaca raharja.” Gathutkaca :-“Pangestunipun kanjeng eyang mboten manggeh sambikala pangabekti kula konjuk.” Abiyasa :-“Ya ya ya tak trima ya ngger.” Kunthi :-“Putuku ngger Gathutkaca kowe padha kanthi basuki.” Gathutkaca : -“Nuwun inggih pangestunipun kanjeng eyang bektikula konjuk.” Kunthi : -“ya ya ngger tak tampa ya ngger Rimbiatmaja.” Puntadewa : -“gathutkaca kowe padha kanthi basuki.” Gathutkaca : -“nuwun inggih pangestunipun wa prabu anom pangabekti kula konjuk.” Puntadewa : -“ya ya ya tak tampa.” Abiyasa : -“Rehne wus sawetara anggonmu ngadhep, buyut Gathutkaca, gage matura.” Gathutkaca : -“Kepareng ngunjuk wonten ngersanipun kanjeng eyang kepareng nyuwun agenging pangaksama.” Abiyasa : -“Iya.” Gathutkaca : -“Kula kautus sowan wonten ngarsanipun prabu Kresna kula sampun saged sowan wonten ngarsanipun sinuwun prabu Kresna, naming nalika wau wa prabu Baladewa pinuju lenggah wonten Negari Ndwarawati.” Abiyasa : -“Putuku Baladewa pinuju lenggah ana negara Ndwarawati.”

Page 177: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

45

Gathutkaca : -“Nun inggih.” Abiyasa : -“Banjur.” Gathutkaca : -“Bilih purba wasesa dhaupipun dewi sembadra wonten ngarsanipun wa prabu baladewa.” Abiyasa : -“Yah.” Gathutkaca : -“Wa prabu baladewa gadhah pamundhut.” Abiyasa : -“Apa panyuwune anak prabu baladewa.” Gathutkaca : -“Bilih mekaten, dhauping pinanganten kekalih ing tembe nyuwun wonten salebeting saka dhomas bale kencana.” Abiyasa : -“Yah.” Gathutkaca : -“Penganten saking Ngamarta dumugi Ndwarawati dipun arak, pinanganten kakung nitih rata Jatisura jaran sipat buta kusir dewa bagus.” Abiyasa : -“Yah.” Gathutkaca : -“Lajeng dipun irit dewa telungpuluh watah sanga widadari sakethi kurang sawiji, ndirgantara gangsa lokananta mangangkang mboten karana katabuh lajeng tontonan swargaloka kayu klepu dewandaru Parijatha kencana, laring manyura mungwing kanan kering rata jatisura, lajeng tontonan madyapada, Buta ageng lidahipun thethukulan jamur Grigit, nuntun kethek putih ingkeng saged mbeksa wonten pucaking pecut penjalintingal, lajeng mundhut srahsrahan saking wana wiwit saking singa sardula ngantos kutu-kutu walangataga, sedaya sami tata jalma tan prabeda manungsa, kebo pethak pancalpanggung satus kawandasa cacahipun, pamundhutipun wa prabu baladewa dipun watesi wiwit dinten punika ngantos pitung dinten laminipun, kirang pitung dinten dumugi Ndwarawati mboten dipun tampi lan mlangkah saking pitung dinten ugi mboten dipun tampi. Menika pamundhutipun wa prabu baladewa, mila saking menika kula sumanggakaken, ingkang wayang ngaturaken lampah kula.” ( Suluk Tlutur Wetah Slendro Pathet Sanga ). O….., O….., surem-surem diwangkara kingkin, lir manguswa kang layon, O……, denya ilang memanise, wadana kang katon layu, kumel kucem rahnya maratani, marang sariranira, meles ludira kang kawangwang, nggeganaana kang sumirat, linancana jatiwalela, O….. Dialog. Abiyasa : -“Dhuh anakku ngger harjuna, ora kanyana-nyana kadadehan kang kaya mangkene, aja tok turuti pamundhute prabu Baladewa iku ana bebasan abot pitukoni entheng putrine, mangsa kelakona tontonan kayangansuralaya tumurun marang madyapada, kowe ki ngelingana ya Premadi yen kowe kuwi bocah lola, bocah ora duwe bapa, ora jeneng mokal kowe bakal duwe garwa kadhange narendra, kowe sejatine ditampik karo prabu Baladewa, jagad ora mung sak godhong kelor gumelaring donya akeh putrid kang sulistya warnane, ora mung sembadra Premadi-premadi.” ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Wetah ). Jaja muntap pindha kinetap, O…., netra kocak ngondar-andir, idepnya mngalacakra, kumejot pardoning lathi, kerot kanang waja, gedruk-gedruk mungwing bantala, sumengka jaja bang mawinga-winga , O…., O.

Page 178: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

46

Dialog. Werkudara : -“Wa Kunthi babuku, aja jewewak-jewewek, aku arep malakramakke Jlamprong entuk Sembadra, jane ora ana gambaran dumeh sembadra iku sedulure ratu ndwarawati ratu Mandura, sugih bandha Ndwarawati lan Mandura, nagging Premadi babar pisan ora, Premadi kuwi prehatin wiwit biyen, sing jenenge wong ra duwe kuwi dilakoni, Premadi arep tak dhaupke karo Sembadra nanging rembuke wose padha nguruk kasidan jati, ndadak nganggo tukon, rasah nganggo tukon, aku tak mbarang amuk nyang Ndwarawati, Ngrusak Ndwarawati.” Semar : -“lho lho lho mangke rumiyin gus. Mangke riyim, mangke riyin kula aturi sabarsawetara. Gusndara werkudara.” Werkudara : -“Wa apa.” Semar : -“Panjenengan menika kapetung isih enom, wong enom niku ampun seneng ngrisak nanging senenga nggawe, lha nek sing enon niku senengane ngrusak lha sing arep ndandani sapa, mang penggalih ujute negara niku mbiyen mboten kok srana dipun paringke kalih sing kuwasa, ning ndadak digayuh ndadak dijangkah para pepundhen, sakniki njenengan mung kantun ngrumeksa jejeg lan adeke, ampun kok malah seneng ngrusah, wong enom niku kudu seneng mbangun, kena njenengan mbarang amuk wonten negari Ndwarawati nanging njur sinten ingkang badhe nanggapi, ten mrika mboten wonten ingkang ajeng nanngapi tiyang ingkang mbarang amuk.” Petruk : -“Kowe aja clula-clulu lho ma kae ndara werkudara lho ma. Malah kowe mengko sing diudhet-udhet.” Semar : -“Wandamu kaya ngono. E ndara Kunthi mang mundur, putramu Premadi ampun mang tangisi, Piyambakipun meika satria rembesing madu, yen ditangisi luh tumetes wonten jagade raden Premadi, bisa mbedhelke kulit dadi bisa nyuwekke otot ngluwarken ludira, bisa nggetaske balung, mundur, onten rembug dirembuk, onten nalar dinalar.” Gareng : -“Inggih ndara onten rembug dirembug onten nalar dinalar, onten panganan dho di pangan.” Petruk : -“Kowe ki sing tok piker ki ming panganan wae reng-reng.’ Abiyasa : -“karepmu piye kakang semar.” Semar : -“Sampeyan niku pandhita, keng wayah kaya koten kok malah ora ngendika.” Abiyasa : -“Saka sungkawaning pamikirku pangendikaku mandhek ana jangga, kakang semar.” Semar : -“Nek wong rabi niku jamaklumrahe nganggo pitukon, moncer-moncere wong lanang niku nek rabi disarujuki wongtuwane, njur nganggo dilamar terus nganggo pitukon, njuk nanggap wayang, niku moncer moncere wong lanang. Dadi nek sinuwun mandura niku duwe panyuwun kaya koten niku dereng mrojol saking kalumrahan.” Arjuna : -“Nanging banjur kepiye anggonku bisa minangkani amundhute kaka prabu baladewa.” Semar : -“Lha nek sampeyan niku nduwe semar niku ora susah kuwatir, nanging nek sampeyan niku ora duwe Semar perlu kuwatir, ning nek onten semar ampun kuwatir. Abiyasa : -“Kepiye kakang semar.” Semar : -“Bethara Guru niku ala tanpa rupa niku adhi kula, sing nguwasani kayangan Njungringsaloka niku Bethara Guru, Kreta jatisura niku kula melu nduwe, jaran sipat buta niku kula nduwe, kusire dewa bagus nikumung Kumajaya, Kumajaya niku anak kula nomer sanga. Kumajaya niku anak kula. Niku adhine bethara Abu.” Petruk : -“Ngendi ana anak dewa kok jenenge Abu.” Semar : -“Anak kula niku sing mbarep jenenge bethara Bonkokan, sing nomer loro jenenge Wrahaspati, sing angka telu Bethara Kuwera, sing angka papat Bethara Candra, sing angka lima Bethara Surya. Sing nenem, Nyamadhipati, sing angka pitu, Prakuit, sing

Page 179: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

47

angka wolu Temboro, sing angka sanga Kumajaya, ragile Darmastuti di dhaup kalih Antaboga.” Petruk : -“Aku kowe ki anak apa ya gong.” Bagong : -“Kowe ki mung anak angkat.” Gareng : -“Nek ngono awake dhewe ki anak telu ki telung angkatan.” Petruk : -“Anak telu kok telung angkatan kowe ki reng-reng.” Semar : -“Kayu Klepudewandaru parijatha kencana kula melu nduwe pengiringe dewa telungpuluh mangkeh kula getake, dewa-dewa kula ken dados pengiring, widadari sakethi ben dadi pengiring, gamelan Lokananta mangke kula usahakke waton onten beayane. Petruk: -“Ngantikaya apa, gamelan kok teka nganggo trek wae.” Semar : -“Niku mangke muni dhewe-dhewe waton wiyagane mboten ngantuk mon, Lha satowana kula miring kabar ten ngalas Gembringan niku wiwit gajah nganti kupu-kupu walangataga dha isa omong, nganti kebo pethak pancal panggung satus patang puluh cacahe niku sing nduwe bethara gana, bethara gana niku anake bethara guru, rak prunan kula ta niku, ndara werkudara mawon sing mlebu alas Gembringan, nyekeli kewan-kewan niku.” Werkudara : -“Yoh.” Semar : -“Ndara gathutkaca kula kongkon theng Negara Singgela. Nanging sampeyan ampun matur yen diutus keng wa Puntadewa, aja matur yen diutus keng eyang Abiyasa, mang matur yen diutus keng wa nata Ndwarawati.” Gathutkaca : -“Ya, sebape.” Semar : -“Sinuwun Ndwarawati niku rak garwane dewi Jembawati, Jembawati niku anake Jembawan, ibune jenenge Trijatha, trijatha niku anake Wibisana sing nglenggahi negara singgela, dadi ratu Singgela niku Mbahe jembawati rak ngaten.” Gathutkaca : “Ya ya ya.” Semar : -“Mangga pripun le ngracik ukara kula percaya nek kalih ndara gathutkaca, pekara Kethek putih buta putih niku mangke gampang, kethek putih mengko gareng mon dilabur we rak wis dadi kethek putih.” Gareng : -“Yak aku kok arep dilabur.” Semar : -“Nah sakniki ndara Premadi pamit kalih keng eyang pamit minggah kayangan Jongringsaloka kula dherekke.” ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Jugag ). O……, Semar eka den prayitna den prayitna, titi tundha kapat mangka, mangka lima candhala, O….. Dialog. Arjuna : -“Kepareng matur wonten ngersanipun kanjeng eyang kanjeng ibu, nyuwu pangestu kula badhe minggah dhateng kayangan, nyuwun ngampil rata Jatisura, tuwin pangiridtipun Kuda apaes Denawa, saha tontonan Swargaloka.” Kunthi : Sing nagti-ati ya ngger Premadi.” Abiyasa : -“Ingkeng prayitna ya Premadi.” Werkudara : -“Wa Abiyasa kakekku Kunthi babuku, aku njaluk pamit njaluk pangestu.” Abiyasa : -“Ya ya ya Sena.” Kunthi : -“Iya Sena sing ngati-ati.” Arjuna : -“Nyuwun pangestu kaka prabu anom.” Werkudara : -‘Mbarep kakangku aku njaluk pamit.” Puntadewa : -“Sena, Arjuna aja kurang prayitna ya laku jantramu.”

Page 180: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

48

( Iringan Playon Lasem, Arjuna , Werkudara dan punakawan bidal. Semuanya bidal. Dilanjutkan adegan alas-alasan ). Dialog. Arjuna : -“Nalagareng.” Gareng : -“Kula ndara.” Arjuna : -“Yen mlaku ki aja nraju-nraju, yen na ngarep sing rada adoh yen neng mburi sing rada adoh, yen saupama ana gama dirgama gampang nggonku ngundurke.” Gareng : -“Kula nuwun inggih, kula mboten nraju kok sing nraju Petruk.” Petruk : -“Nraju ki piye ta Reng.” Gareng : -“Emboh.” Petruk : -“Ming waton wadul. Kowe ki rak wis di dhawui ta nek neng ngarep rada adoh, yen ana mburi sawetara wae.” Gareng : -“Gama dirgama ki apa ta Truk.” Petruk : -“Gama dirgama ki bebaya, ndara ki le ngundurke ora kewuhan, aku ndherek ndara ki ya na mburi, kowe ndherek ndara kok neng ngarep na mburi, kuwi nek ana pa-apa malah ngribeti ndara.” Gareng : -“Kowe ki ora ngrasakke truk, aku ndherek ndara ki nek neng ngarep krasa wedi, nek neng mburi tratapan.” Petruk : -“Lha sebape.” Gareng : -“Semlang nek kepethuk macan.” Petruk : -“Hus nengalas ki aja cemlongan, nang ngalas kok ngandhakke macan.” Gareng : -“Lha piye.” Petruk : -“Ngandhakke kaya ngono kuwi nek pancen kudu ngandhakke diganti kyaine ngono, nek ula oyot, ngono.” Gareng : -“Dadi nek macan diganti kyaine nek ula oyot, ya nek macanne ki lanang diganti kyaine, nek wedok.” Petruk : -“Sing wani nileki nek macan ki lanang pa wedok ki sapa. Gruwak raimu mengko.” Bagong : -“Aja nggugu reng. Tahayul ki, macan ya macan, macan kok kyaine, macan ya macan, oyot ya oyot, ula ya ula , ula kok oyot, tahayul kuwi, aja nggugu reng macan ya macan ula ya ula kuwi tahayul, ula ya ula oyot ya oyot tahayul ki.” Petruk : -“Ya ya, Bagong ki nek kira-kira bener ki terus mbengok-mbengok.” ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Wetah ). Na tinangkarang abang, nagih utang pati, ludira kang manyembur-nyembur, gagak rimang uninga bangun, O…., eka siji bumi watak buminy akang gumingsir, ana peteng dudu wengi, ana padhang dudu rina, ya iku petenge antaka , O…, O…. Kandha : Sak sak sak gropak brus, kekayon seprangkul rong prangkul kabaranang, awit saking bantering maruta, watu sapeluk rong peluk kapecah, nalika semanten wanci surya mangrangsang wayah, ndhirgantara mendhung angendanu lumayang, ora mokal lamun perbawanira panas kaya mecah-mecahna laraban, dyan Arjuna tindak wonten catur dhendha catur papat dhendha dalan dalem prapatan, lenggah sela Gilang, katempuhing maruta ora kaya-kaya ndhirgantara ana mendhung lumayang, jumedhul saka telenging mendhung yaksa pandhita gidrah-gidrah kaya barongan tinanggap, mrepeki dyan premadi.

Page 181: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

49

( Iringan Playon Sanga, Arjuna dihadang oleh Begawan Kamunayasa, iringan suwuk dilanjutkan suluk ada-ada ). ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Wetah ). Ana pandhita kinarya wangsit, O…., pindha mangajaping tawang, susuh angin ngedi nggone lawan galihing kangkung, watesing langit jalanidhi, isining langit wuwuh wungwang, lawan gigiring punglu, O…. Dialog. B. Kamunayeksa : -“E….., lha dalah ana teja sumuluh sumundhul ingawiyat, bareng tak tak prepeki ilang tejane ana wong bagus wah, iki sing dijenengke bagus oteh-otehan, baguse dadekke siji eleke dadekke telu, sing ngarep dhewe cilik kaya Trewelu, sing na tengah dhuwur kaya Onta, sing na mburi lemu kaya babi. Bagong wong semene ki sing dialem ki king aku ta Truk.” Petruk : -“Diunekke piye Gong.” Bagong : -“Sing ngarep diunekke cilik kaya Trewelu, Gareng di dhapuk Trewelu, mburine dhuwur kaya Onta, kowe Truk di dhapuk Onta.” Petruk : -“Lha nek kowe.” Bagong : -“Aku dialem kok, sing mburu dhewe jan mlitrik kaya anak widadari ngono.” Gareng : -“Kaya Babi.” Bagong : -“Wo krunguku kaya Widadari ngono.” B. Kamunayeksa : -‘Pranyata tak ganepi tata kramaku, raden teja-teja sulaksana tejane wong anyar katon, wingking pundi pinangka ngajeng pundi sinedya raden sinten sinambating wangi.” Arjuna : -“Petruk.” Petruk : -“Nun.” Arjuna : -“Buta kok nganggo cara brahmana, genep tata kramane.” Petruk : -“Prayoogi ndara kedah paring wangsulan.” Arjuna : -“Iya. Kowe takon marang aku buta.” Kamunayeksa : -“We lha hiya.” Arjuna : -“Balik aku takon kowe buta ngendi pinangkamu sapa pracekamu.” Kamunayeksa : -“O lha dalah, takoni during ngaku malah ndadak njunjung dhangka njunjung praceka.” Arjuna : -“Ngarepku dudu widadari, ngarepku buta, mapane dhangka.” Kamunayeksa : -“Yoh, nadyan aku buta wus jumeneng brahmana.” Arjuna : -“Kowe mapan ana ngendi pertapanmu.” Kamunayeksa : -“Ngargatunggal pertapanku, jenengku Begawan Kamunayeksa.” Arjuna : -“Begawan Kamunayeksa.” Kamunayeksa : -“Yoh. Kowe sapa.” Arjuna : -“Satria Madukara.” Kamunayeksa : -“Sapa jenengmu.” Arjuna : -“Ora nana jeneng kekasih ingkeng katon.” Kamunayeksa : -“Wah, suthik kesosor kebagusanmusapa kekasihmu.” Arjuna : -“Premadi Wijanarka ya Harjuna.” Kamunayeksa : -“Sapa.” Arjuna : -“Premadi Wijanarka ya Harjuna.” Kamunayeksa : -“Premadi Wijanarka. Arjuna”. Arjuna : -“Ya dhasar nyata.”

Page 182: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

50

( Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Jugag ). O…., leng-leng lalu mangulati surya mangrangsang wayah, humyus hamarawayanta, O. Dialog Kamunayeksa : -“O… wonten bebasan jenang sela mungwing sedah sedaya lepat kawula nyuwun pangapunten, upamia kula ngertos yen panjenengan menika Premadi Wijanarka sinten kula wani jajar lenggah lawan panjenengan. Kula nyuwun pangapunten, o niki ya sing jenenge gareng.” Gareng : -“Wa nala Gareng kok gareng.” Kamunayeksa : -“Kae sing gedhe dhuwur kae sing jenenge Petarauk.” Petruk : -“Petruk kok Petarauk.” Kamunayeksa : -“Lha kae singmburi kae sing jenenge Begahaong.” Bagong : -“Nganti kaya gawe jenang abang, wong bagong kok Blahong.” Arjuna : -“Apa ta sebape bareng aku ngaku Premadi ya Wijanarka kokkowe mendhak-mendhak ana ngarepanku.” Kamunayeksa : -“Waleh-waleh menapa raden, kula menika buta nanging sampun dados pendhita, kanugrahaning bethara nadyanta kula menika buta nanging gadhah anak estri sanes buta nanging sipat manungsa, tur sulistya ing warna warnanipun, kula sukani nami ending Pujowati, nalika dinten kapengker menika nyupena ngladosi panjenengan, saksampunipun nyupena menika gandrung-gandrung wonten paribasan anake polah wong tuwane ya kudu pradhah, kula kedah madosi panjenengan, dhuh raden, kersoa kula boyong dhateng pertapan kula, sanajan mboten kersa ngladosi dhateng anakkula waton kepareng rawuh dhateng pertapan kula, mboten ketang among sagebyaring thathit, sokur kersa dipun ladosi anakkula.” Arjuna : -“Gampange aku arep tok pek mantu ngono.” Kamunayeksa : -“Nggih. Piye panakawan.” Kamunayeksa : -“Panakawan niku mung manut kalih bendarane.” Arjuna : -“Ora ana alane yentak jak rembukan.” Kamunayeksa : -“Mangga.” Arjuna : -“Nala Greng mungwing kowe mungguh dipek mantu buta iki kowe gelem ora.” Gareng : -“Nek ndara kersa mangga ning kula tak wangsul kemawon, kula tak bangsul.” Petruk : -“Wangsul kok bangsul ki piye.” Gareng : -“Ana sing tak tiru ki, tegese bangsul ki bang-bangsuuuul, ngono.” Petruk : -“Aeng-aeng wae kowe ki. Leres ngendikane kang Gareng ndara, ngendi ana buta kok duwe anak manungsa. Anak buta nggih wewe gek untune mringis. Nek nggigit wu jan ora nganggo awer-aweran.” Gareng : -“Nggilani Truk kowe ki.” Pitruk : -“Piye gong.” Bagong : -“Apik-apike ki sundel bolong. Ampun gelem gus.” Kamunayeksa : -“Sampeyan sampun nggugu panakawan, anakkula ayu tenan.” Bagong : -“Ayua kae mesthi njedhindhil.” Arjuna : -“kowe aja meksa aku aku moh dadi mantumu.” ( Dilanjutklan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Jugag ). O….., jaja muntap pindha kinetap, netra kocak ngondar-andie, idepnya mangalacakra, O…, O.

Page 183: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

51

Dialog. Kamunayeksa : -“Tak jabel basa kramu.” Arjuna : -“Sak karepmu.” Kamunayeksa : -“Mung tak caosi dalan loro kersa apa ora tak boyong ana pertapanku.” Arjuna : -“Nek aku ora gelem kowe arep apa.” Kamunayeksa : -“Tak roda paripeksa.” Arjuna : -“Swarga ginawe aku, bejo kowe mati aku, beja aku kowe tumekaning lalis, nganti Premadi entek budiku.” Kamunayeksa : -“E… dedeke kaya manuk branjangan kopat-kapita kaya ula tapak angin, ora ilang tak kedhepke ora blereng ndulu kuwandhamu, lena kaprayitnamu tak candhak tak gawa menyang pertapanku.” ( Iringan Playon Sanga, dilanjutkan perang begal, suwuk ). Dialog. Gareng : -“Dhuh dospundi ndara. Pendhitanipun dhekdaya.” Arjuna : -“yen kowe wedi ndhilika wae.’ Gareng : -“Kula niku ngewohke nek ndhelik ora weruh pengin weruh yen pun weruh kudu pengin cedhak.” Petruk : -“Yen wis cedhak.” Gareng : -“Ora ngapa-ngapa.” Petruk : -“Ming ora ngapa-ngapa wae kok diomongke.” Arjuna : -“Sedya tak lepasi jemparing, matra jupukna jemparingku nala Gareng .” Gareng : -“o inggih dhateng sendika, o kakekne ki nggawa gaman wae kok keri. Jemparinge ndara Arjuna nendi ma.” Semar : -“E…. mau tak nggo manahi asem mau.” Arjuna : -“Wis tekan kene nala Gareng.” Gareng : -“O… lha gene wis cumbu.” Arjuna : -“Petruk.” Petruk : -“Nun.” Arjuna : -“Supaya bisa tumama ana janggane pandhita mau. Coba kowe sumingkira.’ Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Wetah. Mangasta gandhewa dibya, buntar rukmining gadhing, tikswara dumilah murup, lumarap mangarap-arap, mancat ngayat ingembet-embat tumanduk, susila sinukmeng raga, le[pasing bajra lir thathit. Dialog. Gareng : -“kowe ki sembrana kok truk ndara kok tok kudang kaya kope wae. Lehmu nganthi dhengklak dhengklik.” ( Iringan berbunyi Playon Sanga, Begawan Kamunayasa pura-pura terkena panah Arjuna, iringan suwuk dilanjutkan dialog). Dialog. Kamunayeksa : -“O…, umpama dudu aku mesthi wis buntas janggane, lepasi jemparing kaya ngene, oh gela aku yen ora bisa duwe mantu premadi. Cacate kok ora isa cedhak, kudu tak apusi, tak rungkepane jemparing iki tak sambat karo anakku.”

Page 184: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

52

( Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Jugag ). O….., lenglalu hangulati surya mangrangsang m wayah, OO ana , O.. Dialog. Kumanayeksa : -“O anakku ngger ora nyana lamun bapakmu mati ana tengahing alas, aku tumeka pati ana tangane raden Premadi ngger.” ( Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Jugag disertai keluarnya Arjuna ). O…, mulat mara rising Arjuna esmuny kamanungsan, O.., O. Dialog. Arjuna : -“Buta parandene kowe ngepek mantu karo aku, dhadhamu karo godhong lumbu atos godhong lumbu, kena pusakaku tampa sambat, nalagareng, iki bathang buta guwangen selak medeni kowe nala Gareng.” ( Iringan Playon Sanga, Arjuna dibawa pergi oleh Kamunayeksa, kemudian iringan suwuk dilanjutkan dialog ). Dialog. Kamunayeksa : -“Hayo budia-budia.” Arjuna : -“Buta-buta aku emoh dadi mantumu, anakmu elek.’ Kamunayeksa : -“Anakku ayu.” Arjuna : -“Aku emoh dadi mantumu.” Kamunayeksa : -“kowe wis kecekel kok ndadak bangga apa njaluk tak sabetke ana watu kumlasa ajur kuwandhamu.” Arjuna : -“Becik aku bantingen ben tumeka pati.” Kamunayasa : -“Trima mati tinimbang dadi mantuku.” Arjuna : -“Iya.” Kamunayeksa : -“E lha dalah sabetke watu kumlasa mati dening aku, e …, eman-eman-eman, eman-eman-eman, mblanggentak suthung-suthung. Kowe tak banting mati anakku le nangis telung tahun ora meneng-meneng.” ( Arjuna dibawa Kamunayeksa, dilanjutkan adegan panakawan ). Dialog. Gareng : -“Truk ndara Arjuna ki digawa buta, he, he .” Petruk : -“Piye ma.” Kamunayeksa : -“Panakawan yen kowe tega tinggalen bali ora-orane ndaramu tiba padhas curi, nanging mesthi tiba kasur babut, nanging yen kowe ora tega, tutna layanganmu.” Semar : -“E anakku nger nala Gareng Petruk Bagong , ayo dha ditutake bendaramu.’ Petruk : -“Manga ma.” ( Iringan Playon Sanga, punakawan mengejar kepergian Begawan Kamunayasa yang membawa Arjuna. Dilanjutkan adegan pertapan Ngarga Tunggal, iringan suwuk dilanjutkan dialog ).

Page 185: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

53

Dialog. Endhang Pujowati : -“Nyaosaken sungkeming sembah pangabekti kula kanjeng rama.” Kamunayeksa : -“Ya ya ya tak tampa, kowe ngaturake bekti, pangestuku tampanana.” Endang pujowati : -“Kapundhi dadosa jejimat.” Kamunayeksa : -“Nalika wingi kowe yen guneman ora genep tata kramamu, sakiki kowe bisa genep tata kramamu, sapa sing mulang.” Endhang Pujowati : -“Mboten wonten kula saking nalar kula piyambak.” Kamunayeksa : -“We lha sokur.” Endhang pujowati : -“Kula nyuwun priksa kanjeng rama angsal damel menapa mboten.” Kamunayeksa : -“We lha kuwi cilaka, sing diperlokke ming kepentingane dhewe, wong tuwane ora dirembug.” Endang pujowati : -“ Angsal mboten kanjeng rama.” Kamunayeksa : -“Iki mau ya entuk, satriane ya bagus aku nggawa saka tengahing alas, jenenge Premadi Wijanarko. Rehne mau ora bangga ndadak tak ruda paripeksa, rehne kowe wis nontoni, pa iki sing jenege Premadi Wijonarko, nek dudu iki aku ndadak mbalekke na ngalas.” Endhang pujowati : -“Njaiting netra lekering wardaya ketingal leres kanjeng rama, cacatipun mboten wonten panakawanipun.” Kamunayeksa : -“Yen mau ana nanging tak tingal selak ora krasan.” ( Panakawan berbicara dari luar ). Dialog. Petruk : -“Reng .” Gareng : -“Apa.” Petruk : -“Lha njuk pendhitane mau mencok ana ngendi.” Gareng : -“Nganti kaya manuk trus mencok.” Petruk : -“Kae nang kana ana gepura sadedeg sapengawe, coba tak takon, weh regole, wah, regole, lawange nganggo dicet.” Gareng : -“Truk latare jembar-jembar, kembange werna-werna, truk joglone gedhe, truk telane gantung gedhe-gedhe.” Petruk : -“Reng weh jan kowe ki, mbok aja werna-werna santhet uwong kowe mengko.” Gareng : -“Yo dha mlebu yo.” Petruk : -“Bareng karo kowe yo. ( Panakawan kemudian masuk Pertapan ). Dialog. Gareng : -“Kula nuwun, kula nuwun, O ndara.” Petruk : -“Mbok mlajar.” Arjuna : -“Ora isa.” Gareng : -“Mbok diithik-ithik.” Arjuna : -“Ora isa.” Gareng : -“Nganu le ngithik-ithik ngangge bur.” Petruk : -“Ngawur ngithik-ithik kok nganggo bur.” Arjuna : -“Petruk coba tamatna anakke anakke Begawan kamunayasa tamatna Petruk ayu apa ora. Aku mau wis ditonton.” Gareng : -“Lha nek ndara pun dipresani kedahe ndara nggih sampun persa ayu kalih mbotenipun.” Arjuna : -“Jrone aku ditonton wae aku merem, aku ora weruh.”

Page 186: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

54

Gareng : -“Wong di tontoni kok merem.” Petruk : -“Jajal tak deloke, wus, jan maer-maer, ana sing lemu, ana sing sedhengan, ana sing apik, ana sing ireng, sing endi anakmu.” Kamunayeksa : -“Lha yo mburimu kuwi.” Petruk : -“Kae pa sing ndlembul.” Kamunayeksa : -“Udu kok kowe ki. Ngarepmu kuwi lho.” Petruk : -“Iki anakmu.” Kamunayeksa : -“lha iya.” Petruk : -“Jan ya anakmu.” Kamunayeksa : -“Lha iya.” Petruk : -“Gek pira anakmu ki.” Kamunayeksa : -“Ya ming siji.” Petruk : -“Genep loro gelem ngijoli kucing.’ Kamunayeksa : yak le padhakke apa. Petruk : -“Mboten ayu gus, elik, mboten dhing kula mung ngapusi.” Arjuna : -“aku culna paman.’ Kamunayeksa : -“Kula culken mboten mlajar.” Arjuna : -“Iya ora.’ ( Suluk Lagon Slendro Pathet Sanga Jugag ). O…, leng-leng lalu hangulati surya kang mangransang wayah, O…, O…, O. Dialog. Kamunayeksa : -“Hayo anakku ayu apa elek.” Arjuna : -“Aku njaluk pangapura, ngertia yen anakmu kaya ngono tok wekaske bakula wae aku mara.” Kamunayeksa : -“O lha dalah yen ngoten kersa diladosi anakkula.” Arjuna : -“Iya gelem. “ Kamunayeksa : -“Olhadalah ha ha ha ha.” Petruk : -“yah.’ Kamunayeksa : -“Ming ngguyu wae kok digetak.” Petruk : -“Ming ndara wae gelem ngladeni wae kok le ngguyu.” Kamunayeksa : -“Kowe rak ya wis tresna tenan ta nger.” Endang pujowati : -“Sampun.” Kamunayeksa : -“Sokur.pun kersa saestu raden ngladosi anakkula.” Arjuna : -“iya.” Kamunayeksa : -“Sokur.Kowe rak ya wis seneng tenan ta ngger.” Ending pujowati : -“Sampun.” Kamunayeksa : -“Sokur.” Petruk : -“we lha ora lunga-lunga iki mengko.” ( Petruk membawa masuk Begawan Kamunayeksa kemudian keluar lagi ). Dialog. Petruk : -“Nggone rupak kokle jegunggat-jegunggut lera-lere.” Endang pujowati : -“Kangmas mangga kula aturi majeng lenggahipun.” Arjuna : -“Cukup kene wae ora dadi ngapa.” Endang pujowati : -“Mangga kula aturi ngganten.” Arjunas : -“Aku ora seneng nginang.”

Page 187: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

55

Endang pujowati : -“Kula aturi ses rokok dawa tali sutra gudhanggaram.” Arjuna : -“Aku ora doyan udut.” Gareng : -“Mangga kangmas kula aturi majeng.” Petruk : -“Wis kene wae. Mangga lho kula aturi ngganten.” Gareng : -“Ora doyan nginang.” Petruk : -“Mangga kula aturi ses sutra usuk blandar molo sapanunggalanipun.” Gareng : -“kowe ki ana ses kok balungan omah pepak.” Kandha : Kacarita dyan Arjuna Wijanarko aben ajeng kaliyan ending Pujiwati, kekalihnya sami prekewet, lamun Premadi tumenga Endang pujiwati tumungkul, lamun Premadi tumungkul Pujiwati tumenga saya dangu tempuh catur netra, kekalihnya kumepyur jroning wardaya, pratandha wus kapurba dewaning asmara, dyan Premadi sigra tedhak saking palenggahan mliwir kunca, magak ending pujiwati manjing pagulingan. ( Dilanjutkan suluk lagon slendro pathet sanga jugag disertai masuknya Arjuna dan Endang pujawati ). O…, lene-leng lalu hangulati surya mangrangsang wayah, O..,O..O. Dialog Emban : -“kowe kena ngapa kok malah mbanyaki, yen kowe kiarep ngejak rukunan karo aku ki rak wenang ditari wenang dirembuk, lha kok aku tok ereki padhakke apa, kowe ki nadyanta cilia kae kowe ki wong lanang. Wong lanang ki cilika kae kudu njaga kautamane wong wedok, apa sebape wong lanang kok arep ngrusak kautamane wong wedok, mamerke bagusmu ki pa hiya, nek bagusa, matane kena irunge mlenthung, wetenge kaya tewel tangane thekle sitok, sikile bejik, prêt sakipit wae ora ana sing mbejaji, kon ngepruk nggo parut tak kepruk.” Petruk : -“Piye reng ngrasakke diunek-unekke wong wedok” Gareng : -“Seger.” Petruk : -“Diunek-unekke wong wedok kok seger.” Gareng : -‘Aku ra diunek-uneke telung dina wae golek perkara kok truk. Wong kinek lagek sial, pirang pirang ndina ora cedhak karo wong wadon nyedhaki wae ketanggor wong galak. Ngunek-unekke ngidoni wah jan, hiyoh, sing kaya walang kekek ki endi ta truk.” Petruk : -“Hayo embuh.” Cangik : -“Sampeyan le ngengetke kula kok mlerok-mlerok.” Gareng : -“We lha, tak plintheng wong ki ngko, pancen mripatku ki kaya ngene iki padhakke, mlerok.” Cangik : -“O nek ngoten kero.” Gareng : -“Ho malah ngunekke kero.” Cangik : -“Ajeng napa sampeyan.” Gareng : -“Kowe ki wis tuwa rasah kakean perceka pokoke cekak aos, milih tak pek bojo apa milih dadi bojoku.” Cangik : -“we lha kok nekat, kula niku randha ning kaya, pekarangan kula cembar sawah kula amba, kebosapine mbrangkang, omah kula joglo loro, gebyoke inah wedono, kayu jati kandel-kandel.” Gareng : -“Malah peneran sesuk malah karek ngedol.” Cangik : -“Lho.” Petruk : -“Wandamu ngedol.”

Page 188: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

56

Cangik : -“Kula purun dadi bojo sampeyan wadon jenengan isa ngungrum kaya ndara.’ Gareng : -“Kae isa ngungrum aku sing mulang kok padhakke, yam yam tilam prajiwatan baya mirah baya nunten sun premak dadia ndika adhiku kencana sarine kudhupe kembang cempaka ingsun ngastha astane diajeng, wo ora sida.” Petruk : -“Ana apa reng.” Gareng : -“Wis, ayit.” ( Gareng melarikan diri ) Dialog. Cangik : -“Kok gawe gela.” ( Cangik mengejar Gareng ). Dialog. Petruk : -“Hanioh kowe, gawe geger senengane, diuyak kowe. Iki uwong apa reca. Nek reca kok kethap-kethip nek uwong kok ora obah.” Limbuk : -“Onten napa sampeyan kok nabok kula.” Petruk : -“Waduh, swarane, kowe senengane nyindhen.” Limbuk : -“inggih, saji siswa, dewa tirta.” Petruk : -“Ming parikan terus ora dibedhek-bedhek, senengane kok dewa tirta, pek bojo ya.” Limbuk : -“Hambok inggih.” Petruk : -“Wuh.” Limbuk : -“Anggere dingungrum.” Petruk : -“Dingungrum.” Limbuk : -“Inggeh.” Petruk : -“Yam-yam tilam prajiwatan pagulingan sun arsa mondhong garwaku, huak. Waduh huak.” Limbuk : -“Wong lanang kok le cingris.kene tak gendhong. ( Limbuk membawa masuk Petruk. Datanglah Semar disusul Bagong ). Dialog. Semar : -“We lha jan ora oleh-olehan, sing sulistya ing warna karo ndara Petruk karo drim, gareng karo walangkekek.” Bagong : -‘Dhuh, ndara ya hong, Petruk ya hong. Gareng ya hong, gari aku karo kowe, hong yo, hong.” Semar : -“Hus. Kok sembrana.” ( Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Sanga Jugag ). O…., lenglenging mangun-mangungkung, kandhuan rimang yayah lena tan kanin, O…., Kandha : Sawetawis denira salira ing patunggon, dupi wungu sare blaratan, parasing panggayuh sigra cinandhak Endang pujiwati. ( Iringan Playon Sanga, dilanjutkan adegan Arjuna dan Endangpujawati ).

Page 189: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

57

Dialog. Endang pujiwati : -“Kados pundi kakang mas kados blaratan raosing panggalih.’ Kamunayeksa : -“Inggih dos pundi raden wonten menapa raden menapa anak kula lepat anggen kula leladi..” Arjuna : -“Begawan kaya ora luput tumindake diajeng Pujowati, nagging anggonku gragapan iki sejatine aku sedya dhaup asta lumiyat kalawan pajanganku kang mbok wara Sembadra, mawa pitukon kang ,manca warna, perlu tak aturke paman Begawan. Aku tumuli bakal tumuju ana kayangan bakal nyuwun ngampil tontonan swargaloka. Kamunayeksa : -“O ngaten kula ndherek nayogyani, kula sampun mireng bilih panjenengan badhe dhaup kaliyan putri Ndwarawati, nanging nadyanta anak kula niki naming garwa selir ananging ampun ngantos kesupen .” Gareng : -“Buta putih ingkang saged ilatipun thukul jamurdipa saget tata jalma.” Arjuna : -“Eyang kamunayeksa.” Kamunayeksa : -“Kula.” Arjuna : -“Ugi gandarwa ingkang ilat ipun thukul jamur grigit, nuntun kethek putih kang isa njoget ana pucuking pecut penjalin tingal.” Endhang Pujowati : -“Goleke ya kanjeng rama-golekke ya kanjeng rama.” Kamunayeksa : -“Iya-iya nek nduwe kekarepan ki le ngoncet wae. Kula wiwit dinten punika badhe njujuk nagari Ndwarawati.” Arjuna : -“Kepareng ri kalenggahan iki aku nyuwun pamit sowan ana kayangan Jongringsalaka.” Kamunayeksa : -“Ndherekaken kasugengan.” Arjuna : -“Diajeng aku njaluk pamit.” Endang pujowati : -“Sembah kula ingkang ndherek tindakipun kangmas, menawi sampun purna ing gati dhaup kaliyan putrid dwarawati kula aturi rawuh wonten pertapan Argatunggal.” Arjuna : -“Ora-orane yen aku bakal nyulayani.lilanana dina iki aku budhal.” Endhang pujiwati : -“Ndherekaken kaluhuran.” ( Iringan Playon Sanga, sedaya bidal.dilanjutkan adegan negara Singgela ). ( Suluk Lagon Slendro Pathet Manyura Wetah ). Mehrahina semubang hyang haruna, kadinetraning hanggorapuh, O.., sabdaning kukila ring kanigara saketer, O…, kinidunganingkung, lir wuwusing pinipanca, pepetoking ayam wana, O….., merak margagang manguwuh, bremara nrabasa mring kusuma marayan arum, O… Dialog. Wibisana : -“E e e jagad dewa bathara, raden ingkang nembe prapta sampun ngantos kula kaladuk, sayekti ing ri kalenggahan punika kula nilakrami, panjenengan punika satria ing pundi ingkang pinangka lan sinten ingkang dados kekasih.” Gathutkaca : -“Kepasang yogya bilih paduka nyuwun priksa dhateng kula, awon tanpa warni kula menika ingkang ngrenggani Negari Pringgandani, bilih mundhut priksa dhumateng kula ingkang sudi mestani, kula gathutkaca rimbiatmaja, inten Simbarjo inggih Pulasraya.” Wibisana : -“Raden gathutkaca Rimbiatmaja Intensimbarjo inggih Pulassraya.” Gathutkaca : -“Inggih.” Wibisana : -“Raharjo rawuh wonten negari Singgela.”

Page 190: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

58

Gathutkaca : -“Pangestunipun kanjeng eyang mboten manggih sambikala.” Wibisana : -“Wonten wigatos kados pundi rawuh wonten Negari Singgela.” Gathutkaca : -“Kepareng ngunjuk sewu lepat nyuwun pangaksama.” Wibisana : -“Inggih.” Gathutkaca : -“Sowan kula wonten ngarsanipun eyang prabu ingkang angka sepisan nyaosaken sembah pangabekti, ndungkap angka kalih bilih sowan kula dipun utus kaka prabu bathara Kresna ingkang nglenggahi Negari Ndwarawati, ndikakaken nyaosaken pangabekti.” Wibisana : -“Kula tampi kula petelake dadha kendela sami-sami.” Gathutkaca : -“Saha ndikakaken ngawu-awu pepundhen.” Wibisana : -“Lho.Ngawu-awu pepundhen dospundi.” Gathutkaca : -“Wa prabu bethara Kresna ing Ndwarawati menika taksih ingkeng wayah pun eyang.” Wibisana : -“Wayah saking pundi.” Gathutkaca : -“Garwanipun wa prabu bethara Kresna menika wonten tiga, nanging menika garwa patni sedaya, setunggal wa ratu Jembawati, angka kalih wa ratu Rukmini, angka tiga wa ratu Setyaboma, wa ratu Jembawati menika putranipun resi Jembawan, ingkang njagi hastana Ngganda madana, garwanipun Jembawan menika dewi Trijatha, kacarios menika putra paduka, mila saking menika wa prabu bethara Kresna menika mantu wayah kaliyan panjenengan.” Wibisana : -“Ingkang paring katrangan kados mekaten menika sinten..” Gathutkaca : -“Wa Semar badranaya.” Wibisana : -“Jagad dewa bathara. Lajeng kula kengetan menawi kakang semar menika mboten badhe lepat, kula mboten badhe kumbi bilih Trijatha menika anak kula angsal Jembawan.yen trijatha menika dados jodhonipun anak prabu Kresna yen ngaten Kresna menika putu mantu kaliyan kula.” Gathutkaca : -“Inggih.” Wibisana : -“Kula tampi kanthi gumbiraning manah.” Gathutkaca : -“Saksampunipu n katampi kanthi gumbiraning manah, kula kautus prabu Kresna ndikakaken caos priksa, antawisipun benjang budha manis ngajeng menika wa prabu Kresna badhe kagungan kersa mbojawiwaha ndhaupaken kadangipun nem siwa ayu dewi wara Sembadra. Dipun dhaupaken kaliyan paman kula raden Arjuna.” Wibisana : -“Inggih.” Gathutkaca : -“nanging mawantu-wantu panyuwunipun dhaupipun kedah wonten salebeting saka dhomas bale kencana, kacarios ingkang kagungan saka dhomas bale kencana menika panjenengan mila saking menika kula ndikakaken ngampir kaparingana saka dhomas bale kencana kula boyong dhateng Negari Ndwarawati. Dados sarana dhaupipun paman Premadi kaliyan wa dewi Sembadra.” Wibisana : -“Panjenengan badhe mboyong saka dhomas balekencana.” Gathutkaca : -“Inggih.” Wibisana : -“Kula mboten badhe nrenggalani. Nanging kula badhe nyuwun priksa mbeta kanthipinten panjenengan.” Gathutkaca : -“Kula menika mboten mbeta kanthi naming badan sepata.” Wibisana : -“Ndadosna kawuningan bilih saka dhomas bale kencana menika duking nguni sampun nate kaboyong dhateng pancawati, ingkeng sedya mboyong menika kethek cacahipun menika mayuta-yuta cacahipun, parandene obah kemawon mboten, lha menawi paduka menika naming badan sepata lha napa kuwawi bahde mboyong saka dhomas.’ Gathutkaca : -“Mekaten wau bilih paduka kepareng badhe kula cobi, mangke menawi kula mboten kuwawi mangke kula badhe wangsul mbeta wadya bala.” Wibisana : -“O inggih menawi mekaten prayogi. Dhenta wilukrama.”

Page 191: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

59

Wilukrama : -“Kawula nuwun wonten dhawuh ing pangandika.” Wibisana : -“Raden Gatutkaca larapna ana papaning sakadhomas balekencana.” Wilukrama : -“Mangga raden kula larapaken wonten papaning sakadhomas balekencana.’ ( Iringan playon Manyura, semua budhal. Adegan Gathutkaca dan Wilukrama di depan Saka Dhomas Balekencana, iringan suwuk ). Dialog. Wilukrama : -“Menika raden wujutipun sakadhomasbalekencana. Saka menika cagak, dho menika jodho, utami carang kalih, mas menika kawanatus, dados griya saka wolungatus dipun rengga kencana.” Gathutkaca : -“Inggih.” Wilukrama : -“Panjenengan menawi mboten mbeta kanthi menapa kinten-kinten saged mboyong.’ Gathutkaca : -“Nggih dipun cobi kemawon. Lajeng kula kedah matur kados pundi.” Wilukrama : -“Rehne kula menika kalian kang mbok Trijatha kadangkula sepuh lha menawi kalih kula nggih saged paman ngaten.” Gathutkaca : -“Inggih, menawi mekaten paman kepareng kula badhe mrepeki Saka dhomas balekencana.” ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Manyura Jugag ). O…., Nararya esmunya kang katawengan, ana, O…. Dialog.. Gathutkaca : -“Gene ki ora sepiroa tak graying obah.” ( Para setan penunggu Bale Saka Dhomas berduyun-duyun datang memegangi Bale Saka Dhomas ). Dialog. Dhemit I : -“Ca Balekencana diobak-obak, gendholi yo, yoyo gendholi.” Dhemit II : -“Tak gondheli sing tenanan saiki, bareng isa nyambutgawe kok lang-leng, nek ora tak kencengi tenan mrucut iki, mbiyen le isa nyambutgawe ki kiprahe ki karo aku he.” Dhemit III : -“Ayo tak gendholane-tak gendholane.” Dhemit IV : -“Yo yo aku tak nggendholi nggon cagak iki ya.” Dhemit V : -“Yo yo yo yo yo yo yo yo yo.” Gathutkaca : -“Gek sing di gawa ki apa. Njajal, uh obah we ora.” Dhemit III : -“Mangsa obaha, kowe arep nggawa Balekencana, mangsa isoa kowe, mangsa iroa kowe mbek aku. Mangsa erua kowe mbek aku, gondheli wae ca, yo ca.” Gathutkaca : -“Mesthi ana kang nunggu ana balekencana, coba mripatku ndak sipate nganggo sumping suket kalanjalasiti.” ( Dilanjutkan Suluk Ada-ada Slendro Pathet Manyura Jugag ). O…, irikata sang gathutkaca, O…, O… Dialog. Gathutkaca : -“Wis ora patut lha kejaba balekencana lha kok ana dhemit mayuta-yuta, yen ora tak singkirke ora kelakon tak boyong. Minggat ora.”

Page 192: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

60

( Para setan di hajar Gatutkaca satu persatu kemudian pergi ). Dialog. Dhemit II : -“yo yoyo yo lha ora omong-omong kok terus ngantem, kowe ki arep ngapa heh.” Gathutkaca : -“Hayo sumingkir, ora gelem sumingkir tak.” Dhemit I : -“We lha tak cucup embun-embunanmu, aduh yong yong.’ Dhemit III : -“Kowe wani karo aku pa, aduh aduh.” Gathutkaca : -“Hayo gelem sumungkir apa ora-ora gelem sumingkir kelakon.” Dhemit IV : -“Aduh yung yung. Yung yung. Aduh ca hayo lunga wae ca.golek nggon liya, golek nggon sing aman yo.” Gathutkaca : -“kabeh para dhemit sumingkira kabeh sing picak padha tuntunen, balekencana bakal tak boyong.” Kandha : Raden Gathutkaca sigra matek aji pangampang-ampang, dupi pun wateg dayane balekencana, dupi matek aji pangampang-ampang bobote Balekencana among kapuk kapuk salamba. ( Iringan Playon Manyura, Balekencana dibawa pergi Gathutkaca, dilanjutkan adegan Singgela, Wibisana dan Wilukrama, iringan suwuk ). Dialog. Wibisana : -“Piye ngger.” Wilukrama : -“Ketiwasan kanjeng rama Raden Gathutkaca saged mboyong Saka dhomas bale kencana.” Wibisana : -“Elho, mangka tak wespadakke nadyan ta Gathutkaca iku alise tumpang sanga, godhek wok simbar jaja nanging miturut soroting netra, bocah during sepiroa, bebsasan during ilang pupuking brambang, pandugaku ora duwe kadikdayan kang semono, mula aku ngrilakke iku aku nduga lamun Gathutkaca kiraku yen ora kulat.” Wilukrama : -“Nanging kedadosanipun rama. Lajeng kados pundi.” Wibisana : -“Aja kuwatir, pun rama matek aji pameling.” Kandha :

Raden Wibisana matek aji pameling ingkang den ngeningaken aji pameling nenggih Raden Anoman cumlorot saking ndhirgantara. ( Iringan Playon Manyura, Anoman datang, iringan suwuk ). Dialog.,. Anoman : -“Wonten menapa paman.nimbali dhumateng ingkang putra Anoman.” Wibisana : -“Angger Anoman, ketiwasan, Singgela wonten tamu saking Negari Ndwarawati pengakenipun, utusanipun putra kula mantu angger prabu Bathara Kresna, nyuwun ngampil saka dhomas balekencana.” Anoman : -“Inggih.” Wibisana : -“Rehne menika ingkang kengkenan menika putra mantu, yen kula mboten ngrilakaken lajeng wonten pundi kula lenggahipun dados tiyang sepuh, kula ngrilakaken

Page 193: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

61

kula gadhah pandugi, satria menika mesthi mboten kuwawi, nadyanta gagah rawisipun tumpang ssanga, awit liringe netra bilih dereng sepintena umuripun, nanging jebul sekni mandraguna ingkeng nama Gathutkaca menika wau, saka dhomat saged pun boyong, kula sumanggakaken angger Anoman.” Anoman : -“Paman menika kados pundi, remenipun ngina dhateng sesami-sami.” Wibisana : Tertemtu kemawon p[anjenengan menika sampun mboten badhe keweran sinten kemawon iongkang tumitah wonten marcapada menika sedaya wong pinten anggadhai luput wong waspada saged kemendhungan, jalaran cacat patang perkara, lali murka, apes lan rusak menika mboten kenging disiriki, kula sampun apes menika, kula sumanggakaken angger senggana.” Anoman : -“Nyuwun tambahing pangestu, badhe kula rebat balesaka dhomas.” ( Iringan Playon Manyura, semua budhal. Anoman merebut Bale Saka Dhomas, kemudian dipukulkan raden Gathutkaca, suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Wis ora patut kethek putih nututi nggonku mabur aja takon dosa timblis ajur kuwandhamu.” ( Iringan Playon Manyura., Balekencana dapat direbut Gathutkaca, suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Ora patut kethek putih digdaya, malah arep tak coba kadigdayane, sing ngribeti balekencana tak guwang , aja pati pati tiba, tiboa ana alun-alun negara Ndwarawati” Kandha : Keparengipun raden gathutkaca Balekencana den bucal, panuwunipun dhawah madyaninmg ngalun-alun negara Ndwarawati, nanging bethara dereng ngeparengaken, pinesthi keparenging bethara balekencana kabuncal dening raden gathutkaca dhawah Samodra kidul. ( Iringan Playon Manyura, Gathutkaca menemui Anoman, suwuk ). ( Suluk Ada-ada Slendro Pathet Manyura Wetah ). Anoman sang prawara suta, sigra mlumpat anjok saking wiyati, tumempah braising mungsuh, karosaning pindha gajah sewu ngamuk, tuhu miris pra kurawa, tuhu sekti sang maruti, O…. Dialog. Anoman : -“Kepara nyata lamun satia iki miturut soroting netra cetha yen during sepiroa umure, nanging digdayane ora jamak apa kowe sing jenenge Gathutkaca.” Gathutkaca : -“Ora tedheng aling-aling kowe sapa.” Anoman : -“Anoman ya rama ndaya-ndaya pati.” Gathutkaca : -“Anoman ya rama ndaya-ndaya pati.” Anoman : -“Hiya dhasar nyata. Balekencana ana ngendi.”

Page 194: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

62

Gathutkaca : -“Ora perlu takon, Balekencana tak singidke aku kepengin nyoba kadigdayanmu, merga kowe gawe bribiking perkara, nyikara lakuku.’ Anoman : -“Babo, tak jaluk Balekjencana.” Gathutkaca : -“tak ulungake lamun pecah dhadhane gathutkaca.” Anoman : -“Ngemping latra nggege pati jeleh urip, kene margining patimu. Gathutkaca : -“Aj tinggal oncat.” ( Iringan Playon Manyura, perang tandang. Anoman kalah kemudian suwuk ). Dialog. Gathutkaca : -“Sambata, sumbarmu peta ajia-jia, gene ora sepiroa kadigdayanmu, tak tibani tangan nglumbruk, ora kulak tangan adol krungu, gathutkaca wis tau dadi jagone dewa, umur nembelas dina, aku wis dadi srananing dewa, lhakok kowe arep mateni Gathutkaca, isa nyirnakke gathutkaca sasat bicsa nggulung jagad, ya iki raden gathut kaca rimbiatmaja ra raden bayu siwi.” ( Suluk Ada-ada Slendro Manyura Jugag ). O…, nararya esmunya kang katawengan, O… ana O. Dialog. Anoman : Weh batenku iki mau aku ngina, bayi wingisore we, ngelingi jaman Ngalengka mungsuhku buta sak gunung-gunung, ora ana kang wani karo aku, lha kok bayi wingi sore kok tangane antepe ora lumrah, nek aku ora ethok-ethok mati isih diidak-idak iki mau, terus sumbar-sumbar, kok ana jeng sing nggepok batinku, sapa ya iki mau.prayoga tak genepane tata kramaku. Raden kula tak nyuwun priksa, asmanipun ingkeng kantun piyambak menika wau sinten.” ( Iringan Playon Manyura, Anoman menemui Gathutkaca. Suwuk ). Dialog.. Gathutkaca : -“Mungsuh kethek kudu ngati-ati kok mendhak-mendhak, ana paribasan ngrampek kethek suwe-suwe ngampek githok, arep ngapa.” Anoman : -“Mboten sampun ngantos tebih ing pandugi bilih kula badhe njulung tunggkul babar pisan mboten, kula rumaos kawon.” Gathurkaca : -“Wis kalah kok nyedhak.” Anoman : -“Nalika kula mboten enget kula mireng sesumbar mameraken asma panjenengan ingkeng kantun menika wau sinten.” Gathutkaca : -“Gathutkaca.” Anoman : -“Lha menika rak asma ingkang riyin piyambak.” Gathutkaca : -“Rimbiyatmata.” Anoman : -“Sanes.” Gathutkaca : -“Pinten simbarjo.” Anoman : -“Sanes.” Gathutkaca : -“kowe aja ngewuhke kon nempiling.” Anoman : -“Lho lho lho, sampun gampil duka ta, ingkang kantun piyambak menika wau lho.” Gathutkaca : -“Pulasraya.” Anoman : -“Sanes menika.” Gathutkaca : -“Kancing jara.’

Page 195: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

63

Anoman : -“Sanes.” Gatutkaca : -“Bayu siwi.” Anoman : -“E Lha. Lha menika.” Gathutkaca : -“Kenging menapa bareng panjenengan mireng bayusiwi kok panjenengan sanget Gumbira.” Anoman : -“Myuwun pangapunten, menapa panjenengan menika putranipun yayi Werkudara.’ Gathutkaca : “Aku ora bakal kumbi werkudara iku sudermaku. Nanging mokal lamun rama iku duwe sedulur kothek kaya kowe iku.” Anoman : -“Mangke rumiyin kula menika gadhah sedherek enem werkudara menika mboten krana tunggil eyang, rama napa dene ibu, nanging tunggil bayu, bilih kula kaliyan kanjeng rama menika pinundhut putra bayu, dewaning angin, kula dipun paringi nama maruti, menawi keng rama raden Maruta. Cobi ta kula aturi menggalih, busanbanipun ingkeng kaliyan kula, pun rama ngagem cundhuk kencana multya, rineka jaroting asem kula nggih gadhah, gelung minangkara rineka ngarep cendhek mburi, kula nggih gadhah, Sumping pudhak sinupet kula nggih gadhah, Anting bagaswara kula nggih gasdhah, sangsangan naga bandha kula nggih gadhah, lajeng kelat bahu kencana barlibar kulanggih gadhah, Gelang candrakirana menika nggih wonten, kuku pancanaka nggih wonten, undik cindhe wilis tumumpang wentis kanan kering kula nggih gadhah, kampuh poleng bang bintulu aji kula nggih gadhah.” ( Suluk Lagon Slendro Pathet Manyura Jugag ). O…, leleng lalu mangulati surya mangrangsang wayah, O ana, O…, humyus kang hamarawayanta, O.., O. Dialog. Gathutkaca : -“Kula sampun mboten kumbi, kula sampun ngakeni bilih paduka menika pepundhen kula, kula aturi lenggah womnten nginggil kula ingkang mendhak wonten ngandhap.” Anoman : -“Mboten prayoginipun paduka menika nginggil kula menika ngandhap, sanadyanta kula menika tiyang sepuh wujudkula menika kethek, panjenengan menika rak satria.” Gathutkaca : -“Bagea panjenengan menika pragosa nanging panjenengan menika pepundhenkula. Dados kedah wonten nginggil kula wonten ngandhap.” Anoman : “Kula ingkang gringgingen, pankjenengan ingkang wonten nginggil kula ingkang wointen ngandhap.” Gathutkaca : -“Kersa lenggah ndhuwur- ora kersa lenggah ndhuwur ora, ora kersa tak banting.” Anoman : -“Nggih, nggih nggih. Malah mboten sekeca, lha ning menawi kula wonten nginggil panjenengan ugi kedah wonten nginggil, prayoginipun kula wonten nginggil, panjenengan ugi kedah wonten nginggil.” Gathutkaca : “Ngaten.” Anoman : -“Lha menika sampun patut.” Gathutkaca : -“Nanging siwa sampun ngantos basa tatakraminipun jangkep kaliyan kula, malah kula ingkeng basa krami jangkep, hayo kersa ora-kersa ora ora kersa tak tempiling.” Anoman : -“Nggih apa apa kok njur tempiling, lajeng kula lajeng ngger angger gathutkaca ngaten.” Gathutkaca : -“Inggih ngaten menika.’ Anoman : -“Ngger gathutkaca.”

Page 196: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

64

Gathutkaca : -“Kula wa, sakuwise aku ngerti kadigdayanmu kowe kui pira umure, saweg gangsal welas tahun.’ Anoman : -“Edan agek limolas tahunwis dikdayane kaya ngono.” Gathutkaca : -“Kula meika nembe nembelas dinten sampun dados jagoning para dewa, Sekipu, Pracona menika kula pejahi.” Anoman : -“Isa mabur.” Gathutkaca : -“Inggih awon-awon, lan cendhek-cendhek nggih saged.” Anoman : -“Dhuwur-dhuwure.” Gathutkaca : -“Nggih inggile sakdhuwuring wit kambil menika nih saged.” Anoman : -“Aj cendhek cendhek-cendhek ndhak di sengget bocah. Aku ki tuweka kae kendel mabur mepet langit,.” Gathutkaca : -“kula menika menika menawi sakestu mabur saged ngungkuli langit, panjenengan ki wis wong tuwa wae senengane mepet-mepet.” Anoman : -“We lha guneman karo cah sakiki ki nek ora ngati-ati malah kepleset-pleset.” Gathutkaca : -“Saksampunipun keng uwa ngaken prunan dhateng kula, ning mantep nggih wa ngaken prunan kalih kula.’ Anoman : -“Hiya. Hiya seneng tenan aku duwe prunan digdaya.” Gathutkaca : -“Paman premadi niku anggenipun badhe palakrama, ndadak ngangge panyuwwunan kethek putih ingkang saget njoget wonten pucuking pecut penjalin tingal, dipun tuntun buta putih mangka panjenengan menika kethek putih tur saged mbeksa ugi, mila mbok inggia panjenengan kersa dados jangkeping pitukon, mangke mbeksa wonten saknginggile pecut penjalin tinggal.” Anoman : -“Aja kaya ngono kuwi ta ngger lha nek kaya ngonoi kuwi ki rak jenenge ora ngajeni marang wong tuwa, nek minta sraya upama dadi manten iku aku supaya nampa tamu, apa dadi pengacara apa dadi pengarepe laden, laha kok kon njoget, apa wong tuwa kok kon ndhingklak ndhingklik.” Gathutkaca : -“Kersa apa ora.” Anoman : -“Ya ya ya gelem, gelem.we lha nek mentheleng kok le medeni, ning duwe penjaluk kaya ngono kuwi sapa.” Gathutkaca : -“Wa prabu Baladewa. Wiwit dointen punika kirang enem dinten, kepareng rawuh dhateng negari Ndwarawati,.” Anoman : -“yoh aku ora bakal cidra ing janji. Luwih-luwih aku wis mantep ngaku prunann karo kowe, gathutkaca nem dina maneh aku teka Ndwarawati.” Gathutkaca : -“Kepareng nyuwun pamit, ngrumiyini lampah.” Anoman : -“Kosek-kosek, bale kencana mau terus kepiye.” Gathutkaca : -‘Bale kencana kula bucal kula suwun dhawah wonten ngalun-alun Ndwarawati.” Anoman : -“Waduh ngger, keparenging bethara balekencana ora bisa tiba Ndwarawati nanging tiba ana telenging samodra Duksina. Yaiku segara kidul bisa uga dadi papan palenggahan ratu kang nguwasani segara kidul.” Gathutkaca : Waduh lha lajeng paman janaka kedah bahe dhateng pundi anggenipun madosi dhateng Balekencana.” Anoman : -“Saka kuwi cagak, dho kuwi wilangan loro, mas kuwi patangatus, dadi omah cagake wolungatus direngga kencana, mesthi bisa iku bale kencana.” Gathutkaca : -“Inggih. Menawi mekaten saged dipun warneni menika.” Anoman : -“Bisa.” Gathutkaca : -“Menawi makaten kalilanana kula nyuwun pamit wangsul .” Anoman : -“Yoh sesuk aku budhal njujug ndwarawati.”

Page 197: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

65

( Iringan Playon Manyura , Gathutkaca kembali ke Dwarawati. Dilanjutkan adegan Kayangan Jongringsalaka, Janaka dan Semar sowan ). ( Suluk Lagon Slendro Pathet Manyura Jugag ). Yahning talaga kadi langit, mambang tan pasula upamaneka, O…, O, lintang tulya kusamayana sumawur, lumrang kadi jawata, O… Dialog. B.Guru : -“Hong ajuwalaju palungguhan ulun kakang narada, kakang ismaya during antara suwe padha raharja lakumu.” Semar : -‘E ya bethara Guru pamujimu ora ana sambikala.” B, Guru : -“Premadi raharjo kita teka ana pangayunan ulun.” Arjuna : -“Kula nuwun inggih pangestunipun hyang jagad girinata mboten manggih sambikala, pangabekti kula konjuk.’ B.Guru : -“Ya ya ya ulun tampa, gareng petruk bagong, padha prayogagna kita ngadhep ana pangayunan ulun.” Bagong : -“Kula nuwun inggih.’ Petruk : -“kawula nuwun inggih pikulun.” Narada : -“O lodoloyohok ,kakang Ismaya raharja prapta ana kayangan Jongringsalaka.” Semar : -“Haka pamujimu narada.” Narada : -“Putu ulun Wijanarka padha kanthi basuki.” Arjuna : -“Nuwun inggih angsal pamujinipun eyang narada, pangabekti kula konjuk.” Narada : -“Yayaya ulun tampa.” B.Guru : -“Ana wigati punapi, kita tumeka ana pangayuna ulun.” Arjuna : -“Piye kakang semar.” Semar : -“Pun sing matur kula. Bethara guru.’ B.Guru : -“Apa kakang.” Semar : -“Ingkeng arep matur aku dudu momonganku.” Guru : -“yoh.” Semar : -“Ngene ya, tekaku mrene, aku nglarapake ndara Premadi, ndara premadi niki ajeng dhaup karo pacangane kaliyan ndara ayu Sembadra tinggalanipu sinuwun prabu basudewa, nanging ana pamundhut saka penganten putrid, mantene larang dilanang seka Negara Ngamarta teka negara Ndwarawati kudu nitih rata Jatisura, jaran sipat buta kusire dewa bagus, diayomi widadari sajkethi kurang sawiji, lan diiring dewa telungpuluh watak sanga, nganggo tontonan swargaloka kayu klepu dewandaru parijatha kencana, gamelan lokananta mangangkang ana madyagantang, mula tekaku mrene kejaba nyilih Kreta sakusire, nyilih dewa telungpuluh, widadari sakethi kurang siji, karo nyilih gamelan Lokananta, njuk nek ana ragate kalkulasinen, ya ragate medhune gamelan karo tontonan kuwi mau kira-kira ana pira, njur kowe le arep ngenehi karo aku pira.” Narada : -“Kisruh kang, le ngendiksa malah kisruh kang.” Semar : -“Lha apa aku ki arep ngenehi bethara guru, dhengkul pa, haya sing ngenehi bethara Guru kuwi, nek kowe ora isa ngrilakke tegese aku ora trima, kowe dadia semar genti” Bagong : -“Haka ma nek kowe dadi Guru aku dadi Nrada, Holodolok holodolok.” Narada : -“Halodoloyok, dadi ora karuan.” Guru : -“Dos pundi kakang Narada.” Narada : -“Miturut lelabetanipun premadi lan turunipun Premadi, Sekutrem, wiwit Sekutem menika tansah gawe tentreming kayangan Jungringsaloka, mangka dhek Sakri niku nggih dadi jangkeping dewa.palasara nggih dadi jangkeping dewa, Abiyasa niku nggih

Page 198: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

66

gedhe klelabuhane kangge Dewa, pandu Dewanata nggih ngoten. Yen panjenengan mboten saged minangkani panyuwunipun Premadi malah kayangan dados mobrak mabrik.” Guru : -“Inggih, ya yen kaya mengkono kakang semar, ulun minangkani kang dadi panuwun kita, mengko dewa telungpuluh watak sanga widadari sakethi kurang sawiji, rata jatisura sak kusire lan tontonan swargaloka kayu Klepu dewandaru, lan gamelan Lokananta mengko kakang Narada ingkang bakalngeirit, prayogane kakang Semar ndhisikana laku.” Semar : -“O nek ngono aku nyuwun pamit, gus nyuwun pamit, mangke gamelane rak malah pun ndhisiki.” Arjuna : -“Kejawi saking menika matur sembah nuwun nyuwun tambahing pangestu.” Guru : -“Yayaya Premadi ingkeng prayitna.” Semar : -“Aku njaluk pamit.” Guru : -“Kakang semar aja kurang prayitna.” ( Iringan Playon Manyura, janaka, Semar dan punakawan budhal, iringan suwuk ). Dialog.. Guru : -“Kakang narada.” Narada : -“Punapai adhi Guru.” Guru : -‘Saksampunipun kakang narada ngrakit para widadari, tuwin par dewa tridasa watak nawa, saha tontonan Swargaloka kayu klepu dewa ndarau, tuwin gangsa lokananta, kakang Narada kampir awonten wana Gembringan, Nggih make kula sumanggakaken wayah bratasena anggenipun nyepeng satowana.’ Guru : -“keparenga kakang narada maringaken menika Wuruk gadhing, Kaliyan pecut penjalin tinggal, kinarya sarana nyepeng wewujutan wana.” Narada : -“Nggih nyuwun pamit adhi guru.” ( Iringan Playon Manyura Pelog, Narada pergi untuk menemui Werkudara, dilanjutkan adegan Werkudara diwana Gembringan., suwuk ). ( Suluk Ada-ada Manyura Pelog Wetah ). Kandhik bima kena suyaka, sudibya sawara-unggul gadanira pitung kedhi, majenging rananggana, mulat braising kuru kula, hastha geter kedheng bima, nyaur punagi, nebak jaja ndudut usus wutah ludira, O…, O… Dialog. Diradamuka : -“Ana satria wani mlebu alas Gembringan, aja mati tanpa aran sapa.” Werkudara : -“Wa aku Werkudara, he gajah bisa tata jalma, nek duwe jeneng sapa jenengmu.” Diradamuka : -“Aku diradamuka, aku lan kadang-kadangku sardula lan Dirada, Andaka, Wraha, nganti kutu-kutu walang antaga nganti gegremetan kang mawa wisa, kabeh bisa guneman kaya aku.” Werkudara : -“Kepasang yogya sakiki manuta tak cekel, arep tak nggo srana dhaupe adhiku.” Diradamuka : -“Dadi aku arep tok nggo belehan.” Werkudara : -“Aja kleru penampa mung kinarya, tontonan.” Diradamuka : -“Ora sudi, prayoga sumingkira aja meteng-metengi jagadku.” Werkudara : -“Aku gelem oncat saka kene yen wis bisa nyekel kowe sakadang.” Diradamuka : -“Janji kowe bisa nampani gadhingku.”

Page 199: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

67

Werkudara : -“Coba tatagna dhadhaku.” Diradamuka : -“Sruduk gadhing sumyur kuwandhamu.” ( Iringan Playon Manyura Pelog, Perang antara Werkudara dengan Semua hewan di hutan Gembringan. Werkudara kalah kemudian ditemui Narada, iringan suwuk). Dialog. Werkudara : -“Wa Narada kakekku, bektiku tampanana.” Narada : -“Yaya ngger Bratasena ulun tampa.kita ana alas Gembringan arepnyekel satowana. Mboya bisa.” Werkudara : -“Kabeh digdaya, nanging yen aku ora bisa nggawa bali sato kabeh pilalu aku mati ana alas Gembringan.” Narada : -“Ngene ya ngger ulun kadhawuhan dening adhi guru, supaya paring pitulungan marang jeneng kita, nyo iki kyai Gadhing tampanana.” Werkudara : -“Dimnggo ngapa.” Narada : -“Dingo nyekel satowana, kae kabeh.” Werkudara : -“Kowe ora garah, kewn semana akehe diwadhai wulu gadhing akehe semene.” Narada : -“Iki ciptane dhewa kersane dewa ora kok mung kewan sak alas, kewan saindenging bawana diselehke kene sedheng tak kandhani.” Werkudara : “Hiya.” Narada : -“Iki karo pecut Penjalintingal, mengko tok seblakke ping telu, mengko njuk mlebu ana wulu gadhing mula ulun ndhisiki mangsa bodhoa menggko anggonmu nglebokke sato kae anggonmu nglebokke kewan kae.” Werkudara : -“Pengestumu tak jaluk.” Narada : -“Hiya.” ( Suluk Ada-ada Manyura Pelog Jugag disertai Narada memberikan pusaka kepada werkudara ). O…., kandhik bima kena suyaka, sudibya sawara-wara, unggul gadanira, O, O. Kandha :

Sigra sang Bratasena ngasta pecut penjalin tingal, kaseblakaken kaping tiga, para bucingah wana sampun kraos, menawi jawata sampun marengaken menawi jawat pun marengaken menawi dipun beta dyan Bratasena, denya sampun ngasta Wulugadhing, sakedheping netra bucingah wana sampun manjing wontening wulu gadhing, sigra dyan Bratasena wangsul dhateng ngamarta. ( Iringan Playon Manyura Pelog, Penjalin digunakan, kemudian sato wana sami mlebet wonten wulu gadhing, kemudian kembali ke Ngamarta ). ( Suluk Ada-ada Manyura Pelog Wetah ). Kayon katyuping angin, sumyak swaraning kang karengyan, samirana kang mawur riris, O…, amrih gandaning kang puspita O…

Page 200: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

68

Kandha :

Pagedhonganing carita, raden Premadi, raden gathutkaca lan Raden Werkudara wus sowan wonten ngersanipun sangtapa Begawan Abiyasa, nagnthi bethara Narada, ingkang sampun samepta tontonan kayangan Jongringsaloka, sigra sawega tata-tata anggenipun badhe ngarak temanten, Premadi wijanarka wus nitih raja jatisura, mangsuli wau ngajeng ingkang wonten Negari Ndwarawati. ( Iringan Playon Manyura Pelog. Adegan Negara Ndwarawati.suwuk ). ( Suluk Lagon Manyura Pelog Wetah ). Dening utamaning nata, berbudi bawa leksana, O…, liring berbudi kang mangkana, lilalegawaning ndriya, ratu denya paring dana, hanggeganjar sabendina, liring kang bawa leksana, netepi pangandikanira, O….., datan wasa ngontai sesanggeman, kang wus kawiyos, O…., O….yekni narendra tama, O.., O…, O….. Dialog. Krena : -“Kaka prabu baladewa.” Baladewa : -“Kawula nuwun kadangipun kakang yayi.” Kresna : -“Nitik liringe netra kaka prabu kados badhe medhar pangandika.” Baladewa : -“Eh ….kang dadi thelenging penggalihe pun kakang ora liya ya mung kadang-kadangku para kang padha ngupadi sarana, pitungku wis pitung ndina kalungguhan iki, yen iki mengko pendhawa ora teka yen ngono wurung anggone dhaup Sembadra. Burisrawa ya ora teka ya Burisrawa ora sida dhaup karo Sembadra.” Kresna : -“Inggih kaka prabu.” Baladewa : -“Ananging pun kakang, duwe pambatang mesthi Burisrawa sing entuk gawe, merga kanthine para kurawa akeh, tur ya wong Ngestina ki digdaya-digdaya, pinter-ointer.” Kresna : -“Inggih kaka prabu.’ Baladewa : -“Pendhawa niku naming limang ngglintir, sing mbantu naming gathutkaca bocah wingisore, ya nek kekendelane aku ora maido, ning rembukane ki apa njur cukup didoni kendel.” Kresna : -“Inggih kaka prabu.” Baladewa : -“Rak ya ngono ta Samba.” Samba : -“Inggih mbok menawi.” Baladewa : -“Mbok nek ngomong ki rasah nganggo mbok menawa. Dadi sing ngejak guneman ki marem.” Samba : -“Dados kula menika rak inggih sumendhe .lha inggih menawi estu, lha menawi mboten.” Kresna : -“lha dipun tengga kemawon kaka prabu mangke kados pundi kedadsosanipun.” ( Suluk Ada-ada Manyura Jugag ). Lenglenging ndriya mangunmangungkung, kandhuan rimang yayah lena tan kanin, O…, lamun tan tulusa mengku dyah utama ,O….

Page 201: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

69

Kandha :

Horeg wadya ing Ndwarawati, he manten teka maten teka manten teka manten…., we lha kretane apik banget, jarane papat, kusire baguse, kusir kok mencorong cahyane, kae kayu klepu dewandaru, kae gamelane lokananta muni dhewe wiyagane ming dha ngantuk, we lha iki Gajahe , we lha iki Macane, iki butane sing nuntun kethek putih . Dialog. Kresna : -“Samba.” Samba : -“Kula.” Kresna : -“Njaba kok rame apa sing marakke rame, tilekana.” Samba : -“Inggih sendika.” ( Suluk Ada ada Slemdro Manyura Cekak ). O…, nararya kang katawengan ana, O…. Dialog. Samba : -“Bocah Ndwarawati.’ Prajurit : -“Kula kula kula kula.’ Samba : -“Ana apa rame-rame.’ Prajurit : -“Manten dhateng.” Samba : -“Manten saka ngendi.” Prajurit : -“Manten saking Ngamarta, wah gusti samba mantene bagus tenan, nitih rata wuah wangun, kusire bagus mantene bagus, Jarane niku rupanebuta kabeh. Lha nika lho gamelane gamelane, sing ngegong sumendhe ten cagak. Lha nika butane sing nuntun kethek, lha nika gajahe, yen ngono tak ngunjuk ana ngersa dalem.” ( Samba masuk ). Dialog. Samba : -“Matur kanjeng rama, rame menika wau manten dhateng.” Baladewa : -“We lha manten saka Ngestina.” Samba : -“Sanes wa manten saking Negari Ngamarta, paman Premadi.” Kresna : -“Adhimu premadi.” Samba : -“Inggih dipun sarengi paman werkudara.” Baladewa : -“We lha tak temonana dhewe.” ( Iringan Layon Manyura, Baladewa keluar, Manten beserta rombongan dari Ngamarta dhatang, iringan suwuk ). Dialog. Kresna : -“Pikulun bethara Narada nyaosaken sembah pangabekti.” Narada : -“Ya ya ngger putu ulun bethara Kresna ulun tampa.” Kresna : -“Yayi Arjuna padha raharjo.” Arjuna : -“Nyuwun pangestunipun kanjeng uwa prabu bethara Kresna manggeh wilujeng, sembah kula konjuk.’ Kresna : -“Yayaya , yayi werkudara padha kanthi raharjo.” Werkudara : -“Wah pengestumu Kresna Jlitheng kakangku.” Kresna : -“Kakang semar padha slamet.”

Page 202: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

70

Semar : -“Inggih pangestunipun sinuwun prabu Kresna manggih wilujeng.” Narada : -“yaya ngger kejaba seka iku ngger, ana luput ulun sing gedhe pangapura kita, ulun tumeka ana negara Ndwarawati pinangka badalwakile putu ulun Kresnadipayana, supaya ulun maringake pujopangestune putunulun Kresnadipayana.’ Kresna : -“Kula tampi kula pundhi dadosa jimat.” Narada : -“Yen ketampa apakang dadi pangendika ulun gampange ulun pinercaya dening ulun Kresnadipayana, kang didombani marang putu ulun prabu anom Puntadewa, supaya nglarapake putu ulun Premadi ya Wijanarka, kalenggahaniki nyuwun dhaup kalawan kadang kita sembadra.Ya Bratajaya, dene pitukon wus gumelar ana madyaning alun-alun.ana paribasan sing ora ana takokna sing ana tambuhana, cukup semene aturku.” Kresna : -“Pikulun sejatosipun ingkang ngawontenaken pitumbasan ingkang mawarni-warni menika kaka prabu baladewa, menawi kula tetep badhe ngagem sambadipun kaka prabu Basudewa tuwin paman paman prabu pandhudewanata.” Werkudara : -“Kresna kakangku.” Kresna : -“Apa Sena .” Werkudara : -“Gampange pitukon seka negara Ngamarta wis tok tampa.” Kresna : -“Wis.” Werkudara : -“Ora ana sing kurang.” Kresna : -“Ora.” Werkudara : -“sakiki aku matur, aku bakal ndhaupke adhiku Jlamprong, ikun ora merga Sembadra iku adhi ratu mandura, apa dene adhine ratu Ndwarawati, ben sesuk adhiku janaka ben keprebelan bandha Ndwarawati pa dene mandura kuwi ora. Jlamprong kuwi wong mlarat, bocah lola ora duwe bapa, mlarat cilaka uripe kuwi gawene. Gene aku nglestarekke dhaupe Adhiku premadi kalih Sembadra, iki nglestareke pangendikane para pinisepuh sing wus suwargi.” Kresna : -“Iya.” Werkudara : -“Apa sebape.ndadak nganggo piytukon werna-werna, rehne wis tok tampa sing wenang njaluk pitukon ora ming manten wadon, manten lanang uga wenang njaluk pitukon.” Kresna : -“Kowe arep njaluk pitukon.” Werkudara : -“Hiya.nek ndwarawati bissa minangkani pitukon penjalukku dhaup Premadi dina iki karo sembadra nek ndwarawati ora isa minangkani penjalukku wurung ora sida dhaup.Premadi ora sida dhaup karo Sembadra arep tak golekke ndalan kono akeh cah ayu-ayu sing gelem dadi bojome Premadi, Nanging Sembadra dina iki ora dadi manten dadi randhane tarup.wirang salawase.” Kresna : -“Adhuh adhiku dhi kowe duwe penjaluk apa.” Werkudara : -“Wong Ndwarawati kudu ana kang bisa ngembari aku srana onclan gada lukitasari.” Kresna : -“Entenana ana ngalun-alun.” Werkudara : -“Entenana ana ngalun-aluan.” ( Iringan Playon Manyura, Werkudara keluar, iringan suwuk ). Dialog. Kresna : -“Setyaki.” Setyaki : -“Kula.” Kresna : -“Nek ora kowe ora ana kang bisa nutupi wirabge mbakayumu.apakelakon mbakayumu arep dadi randhane tarup.” Setyaki : -“Keparengipun.”

Page 203: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

71

Kresna : -“Dhimas Werkudara pengin dikembari karosane srana onclan gada Lukitasari.” Kowe wani nadgahi gada Lukitasari.” Setyaki : -“wani.” Kresna : -“Yen wani petrukna dhimas Werkudara.pukulun bethara Narada sasampunipun dhimas setyaki wantun nadhai dhimas Werkudara, Premadi kula suwun manjing dhatulaya, badhe kula dhaupaken kaliyan sembadra.” Narada : -“Ya ya ngger ulun ngayomi.” ( Iringan Playon Manyura semua budhal, dilanjutkan adegan Setyaki dengan Werkudra di alun-alun ). ( Suluk Ada-ada Galong Wetah ). O…, anglir bawaning kang sinungwadi, jagad kang kinarya momong, O, rananggana gawe gelar wangwang, O. Dialog. Werkudara : -“Setyaki.” Setyaki : -“Kula kangmas.” Werkudara : -“Kowe mlebu ana madyaning galnggang payudan.” Setyaki : -“mundhi dhawuhipun kaka prabu Kresna kula ndikakaken kersanipun kangmas werkudara. Onclan gada Lukitasari.” Werkudara : -“Wa wani kowe nadhai gada Lukitasari.” Setyaki : -“Inggih pangestunipun kangmas kula wani.” Wrkudara : -“Mapana tampanana.” Setyaki : -“Inggih dhateng sendika.” ( Iringan Playon Galong, dilanjutkan onclan gada antara Setyaki dengan Werkudara, setelah iringan suwuk dilanjutkan kandha ). Kandha : Sawetawis dyan Setyaki ngladosi dyan harya Werkudara, raden harya setyaki kaya ana cobaning bethara, priksa rerengganing gada Lukitasari, kasengsem ngungun raosing manah, gada kacandhak mboten enggal kauncalaken nanging dipun wespadakaken dipuntaliti, rerengganing sungging gada Lukitasari, mboten enget menawi epek-epek kalih mijil riwe, mrucut denira ngasta gada Lukitasari, ngejloki wentis ingkeng kanan. ( Iringan Playon Galong, Setyaki yang terkena gada Lukitasari ditemui Werkudara , iringan suwuk). Dialog. Werkudara : -“Piye setyaki.” Setyaki : -“Ketiwasan kangmas, kula sumerep kaendahanipun gada Lukitasari, renmen sanget mboten enget menawi epek-epek kula mijil riwe mrucut anggen kula nyepeng gada, satemah ngejloki wentis kula ingkeng kanan menika lajeng gepeng menika. Mlampah kula lajeng kados tiyang kencet, hoyak.” Werkudara : -“Malah mundhak baguse. Le mlaku kencet ketok mblereh.”

Page 204: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

72

Setyaki : -“Inggih.” Werkudara : -“Hiya. Yen kowe dadi bocah kencet kudu sing jujur, ora kena goroh.” Setyaki : -“Nggih.” Werkudara : -“Nadyanta kalah kowe tak anggep wis bisa. Ndwarawati ora ana kang bisa ngembari karosanmu. Kowe tak dadekake sedulur bima, tak wenehi jeneng Bima Kunthing.” Sdtyaki : -“Kula dipun paringi wembet asma Bima kunthing.” Werkudara : -“Iya, tak parengake nganggo kampuh poleng bang bintulu, nganggo lorotan gelangcandrakirana.” Setyaki : -“O inggih matur sembah nuwun.” Werkudara : -“Mbesuk yen bratayuda wis tumapak yen kowe caket karo aku karosanmu bisa mapaki werkudara, nanging yen kowe ora cedhak karo werkudara, apes jayamu.” Setyaki : -“Inggih. Mbenjang menawi Bratayuda kulamboten ajeng tebih kaliyan kangmas Werkudara.” Werkudara : -“Hayo mbak ayumu didhaupke karo Jlamprong.” Setyaki : -“Mangga kangmas.” ( Iringan Playon Galong, semua budal, dilanjutkan adegan Baladewa dengan Para Kurawa ). Dialog. Baladewa : -“Karna. Karna : -“Kula.” Baladewa : -“Paman sengkuni.” Sengkuni : -“Kula.” Baladewa : -“Wis ora patut, kowe nggayuh pitukon kanggo dhauping Burisrawa nganti wong pira kowe karna.” Karna : -“Inggih persasat mboten wicalan, kajawi Kurawa Satus inggih mbeta wadya bala, sikep siaganing ayuda.” Baladewa : “Ngaten man.” Sengkuni : -“Inggih.” Baladewa : -“Parandene ora entuk gawe. Ana paribasan para pendhawa sakepel dodote bisa dipercaya. Pitukone gumelar ana madyaning ngalun-alun nganti aku ora bisa ndulu.druhun, gaweanmu ki njuk ngapa, paman Sengkuni niku njuk ngapa, kepinterane kuwi ana ngendi, gaweyan kaya mangkono, ora bisa mungkasi karya.” Karna : -“Kados pundi paman.” Senguni : -“Matur angger prabu baladewa .” Baladewa : -“Piye .” Sengkuni : -“Sejatosipun ingkang angsal damel menika angger adipatikarna, lan ingkeng rayi dursasaa ingkang saged nyepeng sato-sato, menika.” Baladewa : -“Pripun.” Sengkuni : -“Ingkeng saged angsal damel tontonan swargaloka menika ingkeng rayi Ngawangga.dene keng saged nyepeng satogegujengan menika keng rayu Dursasana.wonten mergi dipun begalPremadi lan panakawanipun.ingkang menika kula sumannggakaken.”

Page 205: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

73

( Suluk Ada-ada Galong Jugag ). O…, jaja muntap pindha kinetap, netra kocak ngondar-andir idepnya mangala cakra, O…, O… Dialog. Baladewa : -“Bedhagan ala, druhun demimamana ongkak angkik, temen anggen paduka ngendika menika.” Sengkuni : -“Sengkuni niku nate goroh dhek napa. Kulamatur menapa wontenipun.” Baladewa : -“He Kresna ulungna Premadi tak juwing-juwinge.” ( Iringan Playon Galong, Baladewa budhal, bertemu dengan gathutkaca, iringan suwuk ). Dialog. Baladewa : -“Piye, bayi wingi sore penthelang-pentheleng. Sumingkir.” Gathutkaca : -“wa prabu badhe tindak pundi.” Baladewa : -“Ngurungke dhaupe Premadi sembadra.pitukon sing entuk gawe Karna Dursasana dibegal Premadi.” Gathutkaca : -“wah menika lelampahan.” Baladewa : -“Piye. Lelampahan piye. Kowe arep mulang baladewa, yoh, wani.” Gathutkaca : -“Ajrih.” Baladewa : -“Minggat.” Gathutkaca : -“Sendika .” ( Iringan Playon Galong. Baladewa ngamuk para pandhawa lari, dilanjutkan adegan kedhaton Ndwarawati ). Dialog.. Baladewa : -“Premadi, sembadra, ora kena dhaup kowe, pitukon ingkang entuk gawe Karna, sing seka ngalas Gembringan sing enyuk gawe Dursasana, direbut werkudara, kowe sing ngrembuk pitukon seka kayangan ya ta, kowe ora kena dhaup karo Sembadra.” Arjuna : -“Menawi kula mboten kepareng dhaup kaliyan kakang mbok kula nyuwun pejah kaka prabu.’ Sembadra : -“Kaka prabu yen aku ora dhaupkaro premadi adhiku akupatenana waekakang. Prabu baladewa pilalu aku ora weruh soroting hyang pratanggapati Arjuna : -“Kula ugi nyuwun pejah.” Baladewa : -“Piye.” Sembadra : -“Aku njaluk patenana wae kakaprabu.” Arjuna : -“Kula nuwun pejah kaka prabu.” Baladewa : -“We lha adhiku.” ( Iringan Playon Galong, Baladewa memeluk Arjuna dan sembadra, kemudian Kresna datang, dilanjutkan dialog ). Dialog. Baladewa : -“Oh adhiku dhi, Arjuna sembadra, bareng kowe pasrah pati urip pasuryane kanjeng rama basudewa ketok ana ngarepanku, aku sing luput. Bot-bote abot aku wedi karo

Page 206: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

74

maratuwaku, satemah aku arep abot Burisrawa, nanging kalenggahan iki aku wis eling jebul Burisrawa iku jebul kleru, iki nek ora pokale Kresna rakora.” Kresna : -“Nyatanipun Kakaprabu nggih ngamuk kemawon. Cobi ta kula aturi menggalih, yayi karna kok saged dipun begal premadi menika nemu nalar napa mboten, dursasana kok saged dibegal werkudara, adate niku rak sing mbegal niku rak dursasana, kakaprabu kok kesupen, kaka prabu menika narendra suci, nanging tiyang menika gumantung kiwa tengenipun, gumantung srawubngipun, lha kanan keringipun kaka prabu menika Kurawa, mboten nama mokal menawi sok kelepetan, watakipun kurawa.” Baladewa : -“Wis. Aku ki jane mung agek lali aku, aku kisakiki kelingan nek Sengkuni kuwi julik, yayi Karna ki kaya ora ngerti patokan le monat-manut, aku ki jane wong suci jane, aku tepung karo sengkuni kuwi jaman sok nakal, entek-entekane mengaruhi kancane.” Kresna : -“Kaka prabu rak sampun marengaken ta Premadi dhaup kaliyan Bratajaya, Baladewa ; wis , malah besuk selapanane temanten, arep tak boyong menyang mandura, yen kaya mangkono ayo enggal-enggal, gek dhimeas wekuidara aturana lamun pun kakang wus lilih penggalihe.” Kresna : -“anging menawi kurawa menika taksih nguncarancir wonten Ndwarawati, mboten badhe tentrem anggen kula miwaha dhauping panganten.” Baladewa : -“Kurawa tak labrake.” (Iringan Playon Galong, Baladewa menemui para kurawa, dilanjutkan adegan Karna dan sengkuni ). Dialog. Karna : -“Pripun paman pun kadenangan.” Sengkuni : -“Lhawong bar murup makantar-kantar kok bareng kepethuk angger prabu Kresna kok mak jes, piye, napamawon niku anggere mboten bener niku bakal konangan. Njuk tujune kula niku wong mblubut. Ajenga konangan bola-bali nikaya ora duwe isin. Karna. : -“Harak paman, lha kula niku sing rumangsa isin.” Sengkuni : -“Tenane.” Karna : -“Estu paman. Kulamenika yen kalih kaka prabu baladewa menika ajrih sanget.paman Sengkuni niku wau ngejak ora bener niku wau kulampun mikir, wah mengko yen konangan kaka prabu mandura dadi apa.’ Sengkuni : -“Lajeng.’ Karna : -“Kurawa kula sumanggakaken dhateng panjenengan.tinimbang kula kecepeng wa prabu mandura trimah wangsul ten Ngawangga.” ( Iringan Playon Galong, Karna kembali ke Ngawangga, Dursasana maju ). Suluk Ada-ada Galong Wetah. O.., anglir bawaningkang sinung wadi., jagad kari hamong, O…, O…, O. Dialog.. Dursasana : -“O ha ha ha ha , Werkudara.” Werkudara : -“Apa dursasana kakangku.” Dyrsasana : -“We aja rumangsa nggembelo sirahmu, kowe yen kena tak eman premadi pisahna karo sembadra, Sembadra tak boyonge menyang Ngestina bendhaup karo Burisrawa.” Werkudara : -“Ora minggat tak dhupak.”

Page 207: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

75

( Iringan Sampak Manyura, Perang Brubuh antara Werkudara dengan para Kurawa, para kurawa kalah hingga semua kembali ke Ngastina, dilanjutkan tayungan, setelah selesai tayungan dilanjutkan jejer negara Ndwarawati, iringan suwuk dilanjutkan kandha ). Kandha : Purna gatining carita parta kmrama muga dadya sarana tumuruning kanugrahan ya sabdaning bethara kang hakarya jagad, puja sesanti jaya-jaya wijayanti, muga dadi sarana katentremaning jagad raya. Iringan Ladrang Ngenguwung, beksa golekan, kemudian gangsaran dan tancep kayon.

Tancep kayon.

Page 208: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

Pengantar Transkripsi.

Transkripsi yang disusun ini merupakan terjemahan dari film CD Lakon Parta Krama

yang berjumlah 8 CD dengan durasi 8.46’.37”. Pengalihan dari bentuk film CD ke dalam

bentuk bahasa tulis ini awalnya dikerjakan oleh Drs Kasidi Hadiprayitno M.Hum,

kemudian dilanjutkan oleh Aneng Kiswantoro S.Sn, keduanya adalah dosen Pedalangan

ISI Yogyakarta. Drs Kasidi Hadiprayitno adalah putra dari dalang Ki Timbul

Hadiprayitno KMT Cermo Manggolo, sedangkan Aneng Kiswantoro adalah mahasiswa

Kasidi Hadiprayitno, yang kemudian menjadi dosen pula di jurusan Pedalangan ISI

Yogyakarta.

Kondisi transkripsi tersebut dalam cara membacanya tidak disertakan tanda baca

sebagaimana layaknya sebuah transkripsi, dikarenakan ada masalah teknis dalam

penggarapannya. Bahasa yang digunakan adalah bahasa Jawa sesuai dengan narasi yang

digunakan dalang dalam memainkan pergelaran bayangan wayang kulit purwa gaya

Yogyakarta. Tanda baca ini sebenarnya untuk memenuhi kaidah ucapan yang umum

antara lain, 1) vokal a (a yang digarisbawahi) diucapkan [a] seperti pada kata : aku,

bapak, ampun, mati, dan sebagainya.

2) vokal a (a yang tidak digarisbawahi) diucapkan [ ]; seperti vokal o dalam kata bahasa

Indonesia: lorong, ongkos, tokoh, rokok. 3) vokal [e] ditulis sebagai e dan diucapkan

seperti pada: lele, tempe, sate. 4) vokal [ ] ditulis sebagai e dan diucapkan seperti pada:

bebek, ember, tetek.

Penulisan transkripsi hanya dibedakan dalam bentuk penggunaan tulisan miring yang

berarti pengucapan narasi dalang dalam bentuk janturan, kandha, carita. Penggunaan

huruf tegak ’biasa’ digunakan untuk narasi dalam bentuk percakapan: ’dialog’.

Penggunaan huruf tebal (bold) untuk pergantian atau peralihan gending sebagai tanda

adanya pergantian adegan dan digunakan pula untuk nama para tokoh yang sedang

berdialog. Oleh karena itu tidak banyak yang dapat digunakan untuk membantu cara

membacanya, kecuali bila membaca secara langsung kaidah ucapannya dengan cara

membaca aktif sesuai dengan bunyi fonetisnya.

Page 209: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang
Page 210: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

PERGELARAN BAYANGAN WAYANG KULIT PURWA

DALAM KAJIAN BAHASA RUPA ’GERAK’

( Lakon Parta Krama Gaya Yogyakarta)

LAMPIRAN DISERTASI KETIGA

NASKAH TRANSKRIPSI ’URUTAN KEJADIAN PAGELARAN’ WAYANG KULIT PURWA LAKON ’PARTA KRAMA’.

Oleh Ismoerdijahwati Koeshandari Rahayu.

NIM. 37002001 Program Studi: Ilmu Seni Rupa dan Desain

INSTITUT TEKNOLOGI BANDUNG

2007

Page 211: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang
Page 212: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

Pengantar transkripsi Urutan Garis Besar Adegan Pergelaran

Urutan Garis Besar Adegan Pergelaran, merupakan sebuah bentuk transkripsi yang sudah terbagi dalam sequence, adegan, penjelasan

gambar, narasi, musik FX (sebagai latar belakang), tempo (shot dan jumlah shot). Transkripsi ini sudah dilengkapi gambar-gambar

adegan pada setiap geraknya, sehingga dapat terbaca keseluruhan ceritanya. Gambar-gambar ini berasal dari film CD yang telah

diolah dalam bentuk gambar-gambar ‘diam’ per-detik (merupakan bagian dari teknik editing yang disebut “stop motion”). Film CD

Lakon Parta Krama yang berjumlah delapan CD dengan durasi 8.46’.37”, hanya terolah sebanyak tiga CD, dengan mendapatkan 94

sequence, dan 695 gambar ‘gerak’. Gambar-gambar ini terdiri dari CD pertama dengan pilihan 70 gambar, CD kedua dengan pilihan

190 gambar, CD ketiga dengan pilihan 435 gambar. CD pertama dari halaman 1 sampai dengan 27, CD kedua dari halaman 28 sampai

dengan halaman 78, CD ketiga dari halaman 79 sampai dengan halaman 197.

Pada Urutan Garis Besar Adegan Pergelaran terdapat keterangan tentang identitas film CD “Parta Krama” berikut tujuh kolom dalam

bnetuk tabel transkripsi yakni, kolom pertama adalah urutan sequence yakni, suatu bagian dari film yang di dalamnya terdapat

sejumlah scene (adegan) yang berkaitan karena kesamaan waktu, tempat atau kontinyuiti cerita yang membentuk kesatuan episode

dalam suatu film. Kolom kedua tentang urutan adegan gambar ‘gerak’ yang dianggap dapat mewakili gerakan yang disampaikan

melalui narasi dalang. Kolom ketiga adalah penjelasan gambar dari gambar ‘gerak’ yang dipilih mewakili adegan. Kolom keempat

adalah narasi dari setiap gambar ‘gerak’ yang ditampilkan sebelumnya. Kolom kelima adalah musik pengiring dari narasi yang

mewakili setiap gambar ‘gerak’nya. Kolom keenam merupakan tempo dari pengambilan gambar perdetiknya (shot) dan jumlah shot

yang diambil. Secara keseluruhan tabel ini merupakan peralihan bentuk dari wujud film ke dalam bentuk tulisan transkripsi gambar

yang dimanfaatkan untuk kepentingan pendataan ‘gerak’.

Page 213: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

1

URUTAN GARIS BESAR ADEGAN PERGELARAN

Lakon Pergelaran : PARTA KRAMA Lokasi : Rumah Keluarga R. Mukito Tanggal : Tanggal 3 malam 4 Mei 2001 Jebugan, Tirtomulyo, Kretek Dalang : Ki Timbul Hadiprayitno KMT Cermo Menggolo Bantul - Yogyakarta Sindhen : Nyi Yatini, Nyi Kalimah, Nyi Siamsih, Nyi Sukini Cameramen : Dadang Wijaya, Wayan Tuwowo

TEMPO Sequence

adegan PENJELASAN GAMBAR

NARASI MUSIK/FX SHOT JMLH

1

00000 19 29 45.

Transkripsi Lakon Wayang Kulit Purwa Gaya Yogyakarta Lakon PartaKrama Dalang Ki Timbul Hadiprayitno KMT Cermo Manggolo. Pementasan dimulai dengan mencabut gunungan dari tengah kelir. Iringan gending ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem.

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem.

19’ 10’ 16’

Page 214: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

2

2 3

49 60 205 214

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem.

4’ 11’ 145’ 9’

Page 215: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

3

250 255 308 345

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem

36’ 5’ 43’ 37’

Page 216: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

4

4

408 750 792 889

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem

63’ 342’ 42’ 97’

Page 217: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

5

5

991 1043 1172 1197

.

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem

102’ 52’ 29’ 25’

Page 218: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

6

6

1428 1458 1467 1518

Dalang memberikan selingan sulukan Kombangan Mangka purwakaning kandha, hamba sru marwata siwi ,hoong, mring sanggyning pra pamriksa, ngaturken carita methik, jaman purwa puniki, tan nedya amulang wuruk, hoong, mung sumangga pra nupiksa denira methik palupi, wusana mugi rahayu kang samya pinanggya.

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem

231’ 30’ 9’ 51’

Page 219: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

7

7

1533 1609 1829 1983

Iringan Gending Ayak-ayak Lasem Slendro Pathet Nem

15’ 66’ 220’ 54’

Page 220: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

8

2014 2018.

Iringan berubah dari Ayak-ayak ke Gending Karawitan Slendro Pathet Nem dalam perubahan gending itu dalang melantunkan suluk Kombangan. Oooong, Palugon laguning lekas, lukita linuding kidung, kadung kadereng hamomong, memangun manah rahayu, hawya na tan manggolong, gumolong manadukara, karana karenan karana pangapus, puspita wangsalan semon, hooong. Kemudian dalang memberikan deskripsi adegan secara lengkap lazim disebut janturan, sebagai berikut. Hong ilaheng, hong ilaheng hawignam hastuna masidham, mastu silat mring Hyang Jagatkarana, sirantandha kawisesaning bisana, sana sinawung

Ayak-ayak ke Gending Karawitan Slendro Pathet Nem.

31’ 4’

Page 221: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

9

2028

langen wilapa, hestu maksih lestantun lampahaning ringgit purwa, jinantur tutur katula, tetela mrih tulat labdeng paradya winursita ngupama parameng niskara, karantya dyan tumiyeng jaman purwa, winisudha trah dinama dama pinardi tameng lalata, mangkya tekap wasanananing gupita, tanduping pralambang matumpa-tuma, marma panggung penggeng panggungunggung sang murweng kata. Hooong. (Kombangan). Hanenggih pundi ta kang kinarya bubukaning carita, ingkang kaeka adi dasa purwa, basa eka marang sawiji, hadi linuwih, dasa sepuluh, purwa kawitan. Sanadyan gumelaring jagad marcapada kathah titahing jawata kang sinangga pratiwi kasosongsonganing akasa, kinapiting samodra, kathah ingkang sami hanggana raras, nadyan kaupaya sewu datan saged mujudaken sedasa , satus datan jangkep tiga, pranyata hadi-hadining garba gupita tan wonten kadi sajuga negari Dwarawati, ya Negara Dwaraka, ya Dwarakawesthi, ya Jenggalamanik. Kaparenging bathara kinarya bebukaning carita awit negari kasebat panjang punjung pasir wukir loh jinawi gemah ripah karta tur raharja. Basa panjang marang dawa punjung dhuwur lamun ta katraju sepira ta dawaning negara sayekti Negara Drwarawati dawa pocapane jembar tlatahe luhur kawibawane dhasar jero tancebe, pasir samodra wukir gunung tata rengganing negara mengkeraken samodralaya kinapit harga ageng, ngeringaken padusunan miwah pategalan ngananaken pasabinan tuwin ngayunaken bandaran ageng, loh tulus kang sarwa tinandur dadi, jinawi murah kang sarwa tinuku, kukuban Dwarawati sayekti murah kang sarwa sinade, payu kang sarwa tinumbas, saged sinebat negari murah boga miwah wastra. Agemah saha ripah. Basa gemah kathah kawula alit ingkang tumindak among dedagang, dagang layar nangkoda saking manca negari lumintir surya pantara ratri tang ana pedhote, sedaya tan wonten ingkang nyipta pringga bayaning marga labet saking gemahing praja. Aripah katandha katahah para kawula ingkang cumandhok wonten salebeting kitha negari Dwarawati, katitik pepasanganing wisma ketingal jejel uyel riyel pangrasa adu cukit tepung taritis papan wiyar katemahan rupak. Karta katandha para kawula alit ingkang manggen ing tanah

Gending Karawitan menjadi lambat,

10’

Page 222: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

10

2032

padusunan ketingal eca manahe mungkul denya sami among tetanen ngulah wulu wedaling siti pasabinan miwah siti pategalan. Para kawula kalis ing durjana juti katebihan dening parangmuka katandha iwen raja kaya, raja darbeking para kawula alit ingkang wonten padususunan datan ana ingkang cinancangan lamun rina tata gelar ing pangonan lamun ratri wangsul ana kandhangnya sowang-sowang. Raharja sanggya para kadang sentana mantri bupati nayakaning praja, sumawana para wadya bala medhak para kawula alit, datan wonten ingkang cengkah rembag miwah cecengilan, surya pantara ratri sami saiyeg saeka sami ngangkat karyaning praya njunjung drajating bangsa. Awit saking ageng prebawaning sang nata, pranyata dora cara sirna sedaya ajrih dhateng mring wilalading nalendra. Mboten wonten panjenenganing nalendra ing sajagad rat pramudita ingkang paja mirib kadya wong agung Dwarawati, panjengenaning nalendra tumindak adil para marta loma blaba mring barana dana boga saben dina lumintu ngupaya dasih utami memulang wong balilu jangkung prang apupuh ngapura lepating wadya anggung tiniti priksa, lumintir pangreh utama. Panjenenganing nalendra kinacek sak samining-samining ratu turta padhang paningale ageng obore dhuwur kukuse, ora mokal kasusra kelok kajana priya saking liyan praja bilih nalendra agung kinasihan para jawata kinamulen para widodari winongwong para bathara datan supe muja semedi dhedhasar sarira rinasuk sukma kawekas tunggal raksa mring sariraning bathara tuhu, nalendra titising Bathara Wisnu dewa kang wenang adum kabahagyan. Hoong. Kocapa sinten ta dasa namira sri dasa sepuluh nama aran sri ratu narapati wus ngarani wenang den ucapna yeka ajejuluk Harimurti, Prabu Danardana, Prabu Lengkawamanik, Ya Prabu Bathara Kresna, Padmanaba, ya Sasrasumpena. Jumeneng nata wonten Dwarawati ketingal ageng prebawane, ketingal sato mara sato mati jalma mara mara keplayu mega piyak barat mangemper-emper bebasan kayu adoh sami tumiyung ingkang celak manglung kathah nalendra tumungkul ing Dwarawati datan krana linawan ing bandayuda racak amung rumaos gandrung kapiluyu dhateng poyaning kautaman. Kapunggel samanten kawibananing nalendara Dwarawati, nalika semanten nuju ari sajuga hanyarengi mangsa kartika,

14’

Page 223: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

11

02092

sang nata kepareng nagawontenanen pasewakan agung munggwing setinggil binatarata, ingkang kepareng celak palenggahan dalem tumungkul yayah konjem pratiwi pisowanira putra dalem satriya kadipaten kekasih Raden Samba Wisnubrata, sumambung pungkur kadang sentana satriya Garbaruci kekasih Raden Harya Setyaki ya Singa Mulangjaya, Wresniwira Bimakunthing, Raden Setyaki jajar pisowanipun nendra mantri muka rekyana Patih Udawa, kasambet pisowanira para kadang sentana bupati nayakaning praja bupati kliwon riya wedana lurah bekel tuwa bekel nom kasambet abdi dalem jajar tuwin para magangan. Andher pisowaning para wadya amblabar pindha dumugi pangurakan yayah samodra rob, saking kathahing pra wadya kang mara sowan pisowanira bebasan adu bau tumpang dhengkul, parandene sidhem tan ana kang mobah. Sadanguning tan ana kang obah horeg pisowanira para wadya kang munggwing pasowanan jawi, ingkang murwani horeging pra wadya rawuhnya tamu agung, ingkang rawuh wonten negari Dwarawati kadang wredha nata Dwarawarti nalendra Mandura Prabu Baladewa ya Prabu Balarama, dhangah-dhangah mukanira pindha tembaga sinangling, tedhak saking titihanira gya pinapak para kadang sentana ingacarani lenggah, kapareng caket pelenggarahanira kaliyan sang palenggahan dalem sang nata Dwarawati. Dupi Prabu Baladewa wus mapan lenggah ketingal mencorong tejane, sirna sipating titahing ngabathara pindha Bathara Brahma dewaning hagni kang mangejawantah. Sang nata dupi mulat sanhgyang Pratanggapati wus mangrangsang akasa kepareng sang nata lenggah siniwaka, langkung rumiyin angrasuk busana nalendra, sigra den hadhep para emban cethi bocah para gusti ingkang sami ngampil upacara kaprabon nalendra, banyak dhalang sawung galing warda walika laring manyura kacumas bokor kencana dwipangga kang sarwa retna. Awit saking edi rengganing busana candraning sang nata kinon saking mandrawa gumebyar pating paluncar pindha prada binabar sanadyan sang nata dupi wus sangkeb busana kaprabon ketingal sumorot mawa teja hanelahi sumundhuling ngawiyat, sanalika sirna sipating titahing ngabathara yayah bathara Wisnu dewaning kabahagyan ingkang mangejawantah ginarubyug sanggya para widodari.

70’

Page 224: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

12

03027 03142

Heeng. (Peralihan Gending Karawitan ke Gending Ladrang Karawitan.... dalang melanjutkan jantur). Palenggahan dalem sang nata dhampar kencana sampun cumawis, lelemekan kasur babut prang wedani pinatik nawa retna sinebaran wangi-wangi kasinungan lisah jebat kasturi hermawan ganda wida, kongas gandanira dumugi pasewakan njawi, andadosaken cingak ingkang mara sowan, riwusnya samekta sedaya jajaran medal langkung rumiyin, abdi dalem prajurit ingkang sami caos hormat sigra natap tengara mawurahan tambur sompret munya ambal-ambalan, gurnat gurnanda mriyem kalantaka munya kaping tigang dasa tiga, sanggya parjurit horeg kadi gabah den interi ayo kanca ndhodhog ayo kanca ndhodhok jaleg-jaleg-jalek songsong gilap katon cumlorot, clorooot jegur (Dalam gending Ladrang Karawitan dalang melantunkan Suluk Kombangan) Oong, hong, hoong, pra hapsara-hapsari tumonton rengganing prabata, hong, pra dewa-dewi myang para resi kagyat mulat endahing hardi, hong, obahing lata kang katyuping samirana, yayah pangawening asta sang resi, hoong, hong, hoong. lunging gadhung malengkung rumambating liyan, hong, pindha puspa lukar panjrahing puspita, hooong, sarjuning tyas lenging driya, heeng. (Gending Ladrang Karawitan disuwuk atau dihentikan kemudian disembung dengan Suluk Lagon Nem Ageng Wetah disambung suluk Ada-ada Girisa)

Peralihan Gending Karawitan ke Gending Ladrang Karawitan, Dalam Gending Ladrang Karawitan , dalang melantunkan Suluk Kombangan. Gending Ladrang Karawitan -suwuk- Disambung Suluk Lagon Nem Ageng Wetah

35’ 115’

Page 225: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

13

12111

Leng-leng ramyaningkang sasangka wayahnya kang lagya samaras, ong, marengga ruming puri, rekyana sir mandaya, mandaya sekaring bawana, ong, ong, ong, jaladri kang kapitaning surya, dening diwangkara anjrah, sumembur saking sarira, risang sekaring nalendra, ong, sukmeng nala sedya asmara dewa, ong, dewataning sukmeng nala, sarira kang madibya-dibya, ong, hamuja harja harjaning bawana, oong. Suluk Ada-ada Girisa Ratune ratu utama, ambeg para marteng dasih, berbudi bawa leksana, sinuyudan pra bupati, tresna mring sesami, kasinungan budi luhur, winongwong pra bathara, tan supe muja semedi, oong, ong, pranyata sri nalendra, sri nalendra sotya bathara, heeng. Dialog Prb. Kresna:-“Iwang sukmana sasmintanisun hong buwana langgeng, Kadang kula sepuh kaka Prabu Baladewa, dereng dangu rawuh wonten negari Dwarawati, mugi keparenga rayi paduka nyaosaken pambagya panakrami saha pangabekti kula konjuka sahandhap pepada mawantu-wantu, kaka Prabu Baladewa.” Prb. Baladewa:-“Hooh yei, jagad dewa bathara, kadang kula yayi. Ingkang raka nampi sabdanipun yayi Prabu Kresna dahat manglingga murda, sabdanipun yayi kula tampi asta kalih kula petelaken wonten jaja nambahana kasantosan kula. Kepareng yayi mundhut priksa pisowanipun ingkang raka, awit pamujinipun yayi prabu kasembuh pangayomaniun Hyang Widiwasa kang hakarya jagad tulus raharja sowan kula wonten negari Dwarawati. Kajawi saking menika puja pangestawanipun kakang sayogi katur ngarsanipun yayi Prabu Bathara Kresna.” Prb. Kresna:-“Gurawalan panampi kula kaka prabu, sabdanipun kaka prabu kula pundhi wonten mestaka mugi dadosa jejimat. Mawantu-wantu Panuwun

Disambung Suluk Ada-ada Girisa

969’

Page 226: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

14

12464

kula dipun kepareng dipun prayogekna lenggah.” Prb. Baladewa:-“He inggih yayi prabu Kresna.” Prb. Kresna:-“Samba aja nganti kadalu warsa, sira ngaturna pangabekti marang pepundhen sira kaka Prabu Baladewa.” Samba:-“Linepatna ing deduka, kanjeng wa Prabu Baladewa keparenga ingkang putra Samba Wisnubrata nyaosaken sembah pangabekti.” Prb. Baladewa:-“Prunanku wong bagus dak trima anakku lanang Samba Wisnubrata, panegestuku tampanana kulup.” Samba:-“Kawula nuwun kula pundhi andadosna jejimat.” Setyaki:-“Kaka Prabu Baladewa ingkang rayi Setyaki nyaosaken sembah pangabekti.” Prb. Baladewa:-“Dhimas Wresniwira dak trima sira ngaturake pangabekti.” Udawa:-“Sewu nyadhong duka diwaji Mandura ingkang abdi kepatihan nyaosaken pambage panakrami, raharja rawuh wonten negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Pengestune Kakang Udawa ora ana sambekala.|” Udawa:-“Inggih syukur, syukur beja sewu.” Prb.Kresna:-“Sasampunipun lenggah kanthi prayogi, kaka prabu, keparenga rayi paduka nyuwun priksa kaka prabu rawuh wonten negari Dwarawati, semu sumengka pangawak bajra, katitik mboten kepareng paring cecala, upaminipun saderengipun rawuh kepareng paring cecala, ingkang rayi paduka temtu mapag wonten sajawining baluwerti kanthi titihan kreta kencana pinangka pakurmatan rawuhipun kaka prabu dhateng negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Jagad dewa bathara, ha ha ha, kados makaten mulyaning raos kula gadhah kadang taruna ingkang sampun mengku kawibawan. kepatihan nyaosaken pambage panakrami, raharja rawuh wonten negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Pengestune Kakang Udawa ora ana sambekala.|” Udawa:-“Inggih syukur, syukur beja sewu.” Prb.Kresna:-“Sasampunipun lenggah kanthi prayogi, kaka prabu, keparenga rayi paduka nyuwun priksa kaka prabu rawuh wonten negari Dwarawati, semu sumengka pangawak bajra, katitik mboten kepareng paring cecala,

353’

Page 227: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

15

12516

upaminipun saderengipun rawuh kepareng paring cecala, ingkang rayi paduka temtu mapag wonten sajawining baluwerti kanthi titihan kreta kencana pinangka pakurmatan rawuhipun kaka prabu dhateng negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Jagad dewa bathara, ha ha ha, kados makaten mulyaning raos kula gadhah kadang taruna ingkang sampun mengku kawibawan. Senadyan ta dereng kasembadan pengendikanipun yayi, nanging andadosaken kawuningan, ingkang raka sowan mboten caos cecala, niyat kula mboten ngicali tata caraning nalendra, amung saking sumengkaning manah kula, daya-daya enggal pinanggya yayi prabu Dwarawati. Bilih kagalih lepat sowan kula keparenga yayi paring lubering samodra pangaksama.” Prb. Kresna:-“Mboten dados menapa kaka prabu, awit sedaya sampun kalampah, nanging engetipun ingkang rayi ingkang dereng kelampah kaliyan lan ingkang dereng taksih kathah ingkang dereng kelampah. Keparenga kula aturi enget bilih kaka prabu saha kula menika ageng menapa alit jejering nalendra. Lekasing pun kaka prabu rawuh wonten negari Dwarawati nilar tata cara, yen kadenangan nalendra manca negari kirang bejanipun kula tuwin kaka prabu kadakwa nalendra mboten mangertos tata cara menika.” Prb. Baladewa:-“Hoh, jagad dewa bathara sepisan malih nyuwun pangapunten.” Prb.Kresna:-”Lajeng wonten keparengipun kados pundi teka kaka prabu semu sumengka rawuh wonten negari Dwarawati.” Prb. Baladewa:-“Saderengipun ingkang raka ngaturaken wigatos sowan kula wonten Dwarawati, keparenga kula gadhah panuwun yayi, murih gampil anggen kula nata ukara ngracik basa, keparenga kula ngicalaken pepanggihanipun ratu Mandura tuwin ratu Dwarawati, wontenipun pepanggihanipun Baladewa lan Kresna, mangka menika kadang nunggil yayah rena dhumawah sepuh ingkang raka. Keparenga kula njabel basa krami matur kanthi basa ngoko.” Prb.Kresna:-”Kapenggaliha sakprayoginipun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Yayi Kresna.” Prb.Kresna:-“Kula wonten dhawuh kaka prabu.”

52’

Page 228: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

16

12621

Prb. Baladewa:-“Sadurunge pun kakang matur sing akeh-akeh, mbok menawa pinanggih luput aturku iki mengko nyuwun pangaksama.” Prb.Kresna:-“Mboten dados menapa.” Prb. Baladewa:-“Pun kakang tumeka Negara Dwarawati, sepisan tuwi tata raharjaning negara Dwarawati lan kawidagdane yayi sakulawarga.” Prb.Kresna:-“Matur sembah nuwun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Dene ingkang angka loro pun kakang ngemban sabdane yayi Prabu Duryudana, supaya nyaosake salam oneng ana ngarsane yayi prabu Kresna.” Prb.Kresna:-“Salam onengipun yayi prabu Duryudana ingkang lumantar kaka prabu Baladewa, kula tampi kula petelaken jaja kendela sami-sami.” Prb. Baladewa:-“Lamun ta wus kahasta kabeh ature pun kakang. Wigatine pun kakang tumeka ana Dwarawati sowan ngersane yayi prabu, sedya ngebun esuk udan sore tegese kuwi grimis padha karo ngemis-emis mengkono. Gampange pun kakang sumedya nglamar, dene kang dak lamar dudu abdimu jeplak langak mondreng cethi pingitan srimpi bedhaya dudu. Kejaba kadangmu Kendheng Ngretnali Sembadra ya Bratajaya. Keparenge yayi Prabu Duryudana disuwun diboyong ana Negara Ngestina sedya didhaupake kalayan kadangku dhimas Burisrawa. Senadyan Burisrawa pengeran pati Mandaraka, nanging saiki nglesot ana ngersane yayi prabu Duryudna, amarga gandrung karo diajeng Wara Sembadra. Ya pun kakang kang pinercaya amarga pun kakang iki kadange tuwa diajeng Sembadra uga. Mula nalika isih timur diajeng Sembadra yayi prabu ingkang momong, kalenggahan iki pun kakang genti ingkang momong, sedya tak dhaupake kalayan kadangku dhimas Burisrawa. Nadyan ta pun kakang ingkang nglamar, yayi prabu ora perlu menggalih jiguh perkewuh. Lamun ta yayi prabu bakal kagungan pamundhut pinangka pitukoning wanodya, sanadyan pun kakang ingkang tumeka, ora perlu dipenggalih yen pun kakang kadang tuwa, nanging penggalihen yen pun kakang iki penglamar mengkono. Yayi prabu arep kagungan pamundhut pitukon apa, mas picis raja brana, yayi prabu Duryudana kang bakal minangkani, kang bakal mangku. Yayi prabu Kresna ora perlu dak caosi priksa mesthi wus priksa kesugihane yayi prabu

Suluk Pathet Nem Jugag

105’

Page 229: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

17

12730

Duryudana. Yayi Prabu Duryudana wus kondhang bandhane seprapatan jagad, nek ming ratu motangke padha dene ratu wis lumrah. Yayi Prabu Duryudana iku ratu motangke karo nini Blorong, saking sugihe ngono lo. Dadi yen yayi ming mundhut mas picis raja brana bebasan nadyan sajong lan pirang pedhati mesthi bakal bisa kelakon. Cukup semene ingkang dadi ature pun kakang.” Dalang melantunkan suluk Pathet Nem Jugag) Leng-leng ramyang ingkang driya, lir hyang Candra esmunya kang katawengan, sumuking tyas kang katuridan, limut kabyatan rujit, hoong, hang. Dialog Prb.Kresna:-“Kaka prabu Baladewa.” Prb. Baladewa:-“Piye yayi.” Prb.Kresna:-“Pindha tinotog braja lungit jajanipun rayi paduka dupi midhanget pengendikanipun kaka prabu, sedya nglamar diajeng Bratajaya.” Prb. Baladewa:-“Lha sebabe?” Prb.Kresna:-“Dhuh kaka prabu, saderengipun kaka prabu rawuh, nalika dinten ingkang kepengker kula nampi rawuhipun ibu ratu Kunthi Talibrata dipun dherekaken paman Yamawidura. Rawuhipun ibu Kunthi Talibrata nglajengaken rembag prekawis dhaupipun dhimas Arjuna kaliyan dhiajeng Baratajaya, mangka pangandikanipun ibu Kunthi sampun kula tampi, dinten menika kantun damel dinten kinarya dhauping pinanganten. Wasana kaka prabu rawuh.” Prb. Baladewa:-“ Kosik, yayi praba wus nampa pengendikane ibu ratu Kunthi Talibrata bakal andhaupake dhimas Arjuna karo Bratajaya. Apa aku ora mbok caosi priksa, Yen ngono apa yayi prabu ora mbok anggep yen aku kadang tuwa?” Prb.Kresna:-“Mangke rumiyin kaka prabu, kula wani nampi

109’

Page 230: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

18

12896

pengendikanipun kanjeng ibu Kunthi menika kula rak naming kantun nglestantunaken, menapa kaka prabu mboiten enget miturut pengendikanipun kanjeng rama Prabu Basudewa swargi, lairipun Arjuna lairipun Bratajaya nunggil menika dintenipun, nunggil wancinipun, nalika semanten Mandura kenging ampak-ampak awit pangamuking prabu Gora Wangsa, mila ponang jabang bayi Arjuna ponang jabang bayi Bratajaya dipun susulaken wonten madyaning paprangan. Menika kula kaliyan kaka prabu mboten ngertos, ingkang priksa paman Harya Prabu Rukma inggih paman Bhismaka. Kanjeng rama swargi paring pangandika, yayi Prabu Pandhu, putramu Arjuna iki besuk dewasane aja gawe garwa padmi liyane Bratajaya, Bratajaya aja nganti ngladeni priya liyane Arjuna. Paman Prabu Pandhu swargi inggih sampun nayogyani.Wasa lelampahanipun dewasanipun Kangsadewa, Mandura sasat pedhot kaliyan Ngestina, satemah para kadang Pandhawa ingkang maksih lare, pawarto ingkang dumugi ing Mandura Pandhawa dipun obong ing bale gala-gala dening Korawa. Kanjeng rama sampun rumaos kecalan kadang kecalan putra prunan. Nanging mboten nginten babar pisan sesarengan lelampahanipun Kangsa ngejak adu jago, jebul ingkang madosi Premadi wonten wana pinanggih paman Ugrasena punika Bratasena. Dados sawung kesepuhan sawung Mandura menika sawung kasepuhan yen sawung saking Kangsadewa sawung kaneman. Kaka prabu rak inggih teksih ugi enget. Sasampunipun Kangsa pejah Premadi lan Bratajaya kadenangan kanjeng rama, kula kaliyan kaka prabu dipun paringi pengendika denig kanjeng rama Basudewa, Narayana Kakrasana, mbok menawa aku besuk ora bisa mbacutake, adhimu Arjuna karo Bratajaya iki wis tak pacangake wiwit pamanmu prabu Pandhu isih sugeng, saiki tak baleni meneh, kowe sing nekseni ya Kakrasana lan Narayana besuk dewasane juna aja gawe garwa padmi saliyane Bratayaja, Baratajaya aja ngladeni priya liyane Arjuna. Kaka prabu rak nggih sagah ta rumiyin, kula nggih sagah dados kula menika mboten sawetahipun nguwaosi diajeng Bratajaya, kantun nglestantunaken sabdanipun rama prabu swargi. Dene kula dereng nyaosi priksa kaka prabu menika namun dereng kaka prabu. La rehning kaka prabu sampun rawuh ing Dwarawati kula caosi priksa, pepacanganipun Premadi lan Bratajaya sampun

166’

Page 231: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

19

12989 13062

dipun lajengipun dening ibu Kunthi Talibrata, benjang titi wanci dhauping pinanganten kaka prabu kula suwun rawuh wonten Dwarawati.“ Prb. Baladewa:-“Ya tak trima dene aku tok temu kuwuk ngono wae. Ngandhani sedulur tuwa je ditemu ana dalan. Yayi Kresna.” Prb.Kresna:-“Kula kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Nanging kuwi rak durung kelakon dhaup.” Prb.Kresna:-“Dereng.” Prb. Baladewa:-“Naah, dipenggalih dhsisik, arep njodhoke bocah kuwi dipenggalih dhisik. Penggalihen Sembadra karo Premadi kuwi nak dulur sedulur naksanak ketemu tuwa wadone. Kuwi nungsang mangka netune Premadi karo Sembadra kuwi padha, adhakane bebrayan kuwi nek netune padha kuwi rame terus, nek sulaya angel anggone akur. Lan besuk Premadi kuwi apa, Premadi kuwi beja-bejane ya ming pengeran sepuh. Mangka Premadi katone saiki jaka tumaruna, ketoke ning ngarep mburine kiwa tengene Premadi ki wis tepungane Premadi ki ra karu-karuan. La apa ora bakal panas atine Sembadra adimu mbesuk. Wong wadon kuwi manut caritane ki nek ming dilongi kayane separo, ki ra papa sok rapapa ning ana sing papa ning sing luwih lara nek ditanding-tandhingke kuwis wis ora ana pangapura, la padha karo Sembadra kuwi ditandhing-tandhingke karo kasulistyane wanita liya, nek panase srengenge disangga wong sajagad, nek panase ati sing ngrasakke sing arep ngrasakke ming Sembadra dhewe. Nek nganti ora kuat lair batine nganti apes uripe Sembadra sing kelangan aku karo kowe. Dipenggalih dhisik yayi, mupung durung. Ning nek mbok dhaupke karo Burisrawa. Burisrawa kuwi saiki pengeran pati Mandaraka, sasurute kanjeng rama prabu Mandaraka Burisrawa kang bakal dadi ratu ana Mandaraka, Sembadra sing dadi prameswari. Junjung wibawane yayi prabu Kresna jungjung kawibawane pun kakang uga, jalaran aku karo yayi nalendra duwe kadang ipe ratu gung binathara. Coba ta dipenggalih, aku ya nekseni nek Burisrawa ora bagus, ning bagusing rupa iku mau durung laruwan tulus tekaning batin. Kayata upamane Premadi kuwi bagus ning durung karuan tulus tekan batine. Nek Burisrawa cetha rada ala ning pethekane jujur ora gelem goroh entuk pira-pira ya nyoh, bocah ki anggere ngguya-ngguyu

93’ 1073’

Page 232: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

20

13659 14699 15009 15015

wandane mesthi blaba. Kejaba blaba ora gelem goroh. Kaya ngono ndandekake tremtremin wanita, wis pengalihen, bagus Premadi ning marakke nggerus, Burisrawa iku rakya gagah nek ngagem busana, slirane blongor-blongor kuning brengose sak kepel tancebe dangak, nek ngendika sarwa ngguyu nandakke neh sumeh. Samba:-”Kula wa.” Prb. Baladewa:-“Aja meneng wae. Ngantuk kowe mengko nek meneng wae. Wis Premadi ki nek karo Buriswwa bagus endi, aja ewang-ewangan. Rak ya bagus ta Burisrawa.” Samba:-“Bagus, bagus gedhe ronggah-ronggah. Ning onten kuciwanipun wa prabu.” Prab.Baladewa:-“Apa cacade Burisrawa.” Samba:-“Padharanipun bekel.” Prb. Baladewa:-“Nek ora bekel ora isa bagus malahan.Yayi ingkang baku ngene, yen yayi ora bisa nampa pengendikake aku ora trima. ” Prb.Kresna:-“ Kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“Apa yayi.” Prb.Kresna:-“ Panuwun kula makaten kaka prabu, rehne jejodhohan menika dipun anggep gampil inggih saged mboten inggih kenging, nanging sedaya titah wonten madyapada kapurba denging bathara kang hakarya jagad, keparenga kaka prabu kula dherekaken manungku puja nyeyuwun dhateng bathara mugi-mugi negari Dwarawati enggal kaparingan cecolok.” Suluk Ada-ada Phatet Nem Wetah Baladewa sru deduka, dupi mulat kang samya andon jurit, gya menyat sru denya muwus, sugal pangandikanira, ngasta trigora maha sakti, yen kadulu yayah singa anubruka hooong. Kandha - - adalah deskripsi adegan tanpa diikuti iringan bunyi ricikan

Suluk Ada-ada Pathet Nem Wetah

597’ 1000’ 310’ 6’

Page 233: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

21

8

22523 22550 22555 22634

gamelan kecuali gender. Seep gebyar wauta, eca denira embal wacana ginem laras gandarasa, nata Dwarawati dalasan nalendra Mandura Prabu Baladewa, dipun midhangetaken sanggya para kadang sentana, miwah para prajurit, sirep dhedhep kaya kena cobaning bathara gya anglenggahi tri pandurat tri telu pandurat tigang wanda datan kawedhar lathi kesaru geger horeging paseban jawi. Ingkang murwani geger horeging paseban jawi pisowanipun satriya Pringgondani Raden Gatutkaca nglongok setinggil binatarata andadosaken cingak ingkang mara sowan he kanca ana dhayoh-ana dhayoh piyak-piyak-piyak. (Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem – Suwuk – Suluk Lagon

Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem – Suwuk gender Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem,

7408’ 27’ 5’ 79’

Page 234: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

22

22660 22662 22670 22708

Plencung Jugag Slendro Pathet Nem, terus disambung dialog) Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem Gya lumarap, caraka kang nembe prapta, ong, ong, tinata trapsilanira, munggwing ngarsaning nalendro, tumanduk hyun mangarsa, oong, tan ana

Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem,

26’ 2’ 8’ 38’

Page 235: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

23

9

22756 22862 22886 22923

kuciwa raras, hooong.

Suluk Lagon Plencung Jugag Slendro Pathet Nem,

48’ 106’ 24’ 37’

Page 236: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

24

23104 23121 23136

Dialog Prb.Kresna:-“ Iwang sukmana sasmintan ingsun hong buwana langgeng. Lamun ta ora sisip panduluku kang katemben sowan ana ngarsaningsun iki purunanku Rimbiatmaja. Gatutkaca:-“ Kawula noknon inggih.” Prb.Kresna:-“Durung antara suwe pisowanmu kulup pun wa paring pambagya raharja sowanmu ana Dwarawati. Nuwun dahat kapundhi dupi nampi sabdanipun wa prabu Bethara Kresna rumentah ingkang putra Gatutkaca, pangandika dalem wa prabu kula pundhi

181’ 17’ 15’

Page 237: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

25

10

24112 24929

wonten mustaka mugi andadosana jejimat, wa prabu kepareng mundhut priksa pisowan kula awit pangestunipun kanjeng wa parbu bethara Kresna winantu ing karaharjan. Haru noknon. Prb. Kresna:-“Ya syukur beja sewu.” Samba:-“Kadangipun kakang dhimas Gatutkaca padha kanthi raharja.” Gatutkaca:-“Pengestunipun Kangmas Samba.” Setyaki:-” Angger Gatutkaca raharja sowan ngarsanipun kaka Prabu Bethara Kresna.” Gatutkaca:-“ Inggih pengestunipun paman Setyaki mboten manggih sambekala.” Setyaki:-“ Syukur ngger.” Udawa:-“ Nuwun sewu ngger nyaosaken pambagya wilujeng sowan ngersa dalem ingkang sinuwun.” Gatutkaca:-“ Pangestunipun siwa patih Udawa mboten manggih sambekala.” Udawa:-“ Syukur beja sewu.” Prb.Kresna:-“Kulup rimbiatmaja. Gatutkaca:-“ Haru noknon.” Prb.Kresna:-“ Sakwise wus sawetara nggonmu sowan ana ngarsaningsun, ingsun mundhut priksa, ana wigati apa sira sowan ana Dwarawati sumengka pangawak bajra katitik riwe rebut unggul ana muka ora kober angusap, agemmu dodot gumlarah ora kober aningsetake, gage sira matura ana ngersanigsun kulup Rimbiatmaja.” Gatutkaca:-“Kepareng munjuk atur ngersa dalem wa prabu, sewu lepat atur kula nyuwun agunging samodra pangaksama.” Prb.Kresna:-“Iya ora dadi apa. “ Pisowan kula sepisan ngaturaken sembah pangabekti konjuk ngersa dalem wa prabu Bethara Kresna. Ya dak trima. Dungkap angka kalih katemta sowan kula piyambak mboten pisan. Kula kautus pajenenganipun kenjeng eyang Kresnadipayana eyang Abiyana ingkang sak menika kepareng lenggah wonten negari Ngamarta ndikakaken nyaosaken puja pangestu.” Prb.Kresna:-“ Sabdane kajeng eyang Kresna dipaya lumantar jeneng sira dak tampa dak pundhi ana mustaka yogya dadiya jejimat.”

terus disambung dialog.

976’ 817’

Page 238: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

26

26426 26442

Gatutkaca:-“Saha kautus wa prabu Anom Puntadewa dikakaken nyaosaken pangabekti dalasan pangabektinipun kadang Pandhawa.” Prb. Kresna:-“ Ya dak tampa kulup Kacanegara.” Gatutkaca:-“ Minangka pungkasan atur kula kautus kanjeng eyang Abiyasa ndikakaken nyuwun priksa wonten ngersa dalem wa prabu bethara Kresna prekawis dhaupipun kanjeng paman Arjuna saha wa dewi Semabdra ingkang sampun karembag eyang ratu Kunthi nalika dinten ingkang kepengker. Sowan kula ndikakaken nyuwun priksa wa prabu Kresna keparengipun dhaup benjang dinten menapa kajeng eyang Abiyasa ndherek keparengaipun wa prabu Kresna.” Prb. Kresna:-“ Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula wonten dhawuh.” Prb. Kresna:-“ Tak jarwani kejaba ingsun iki kagungan temanten putri lan ingsun yen karo kanjeng eyang Abiyasa iku pernah tuwa, dadi kuwalik yen ingkang mundhut priksa iku kanjeng eyang, mesthine pun wa ingkang nywun priksa kajeng eyang Abiyasa”. Gatutkaca:-“Kepasang yogya bilih wa prabu sampun makaten keparengipun. Eyang abiyasa sampun paring pengendika kaliyan ingkang putra Gatutkaca bilih dhauping panganten kaangkah benjang dinten buda manis ngajeng punika.” Prb.Kresna:-“ Besuk Buda manis ngarep iki. “ Gatutkaca:-“ Kawula noknon.” Prb.Kresna:-“ Pun wa mung kari ndherek kersane kanjeng eyang Abiyasa ana bebasan temantan teka esuk tak dhaupake, sore teka tak dhaupake.” Gatutkaca:-“ Kawula nuwun inggih.” Prb. Baladewa:-“ Yayi Kresna.” Prb.Kresna:-“Kula kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“Pun kakang ana Dwarawati tok padhakke bugel iket-iket cumplung kanjingan nyawa ngono apa piye, mbareng Gatutkaca teka yayi prabu rembugan karo Gatutkaca ngglanuk, pun kakang wong tuwa ming padhakke uger-uger aja ta mbok jak rembugan mbok priksani wae ora. Aku ki sedulurmu tuwa lo yayi.”

1497’ 16’

Page 239: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

27

26614 26880

Prb.Kresna:-“ Adhuh kaka prabu lajeng kados pundi anggen kula badhe mangsuli Gatutkaca, supados kaka prabu mboten rumaos dipun kula kendelaken. Kados pundi kepareng paduka kaka prabu.” Prb.Baladewa:-“ Aku sing arep mangsuli Gatutkaca.” Prb.Kresna:-“ Inggih kula sumanggakaken, nanging panyuwun kula sampun ngatos dados daredah.” Prb.Baladewa:-“ Aku ki wong tuwa wis duwe duga prayoga.” Suluk Ada-ada Greget Saut Lasem Pateht Nem Leng-lenging driya mangu-mangun-mangungkung,kanduhan rimang lir lena tanpa kanin, ong ong, lamun tan tulusa mengku dyah utama, sang nata muda wuwusae angrerepa, ong, hoong. Dialog Prb.Baladewa:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula wa prabu Baladewa”. Prb.Baladewa:-“Nadyan rada lalu mangsa kepeksa aku mbagekke karo kuwe raharja tekamu ana negara Dwarawati” Gatutkaca:-”Pangestunipun dalem wa prabu Baladewa mboten wonten sambekala, pangabekti kula konjuk.” Prb.Baladewa:-“Ya dak trima.Senadyan kowe wus matur akeh-akeh ana ngersane yayi parabu Kresna nanging during cetha nggonku midhangetke, mula sadurunge aku takon karo kowe aku iki nek karo yayi prabu Kresna keprenah apane” Gatutkaca:-“Wa prabu Baladewa kadangipun sepuh wa prabu bethara Kresna.” Prb.Baladewa:-“Yen ngono mengkono aku uga melu nguwasani Sembadra,

Suluk Ada- ada Greget Saut Lasem Pathet Nem

172’ 266’

Page 240: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

28

Page 241: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

29

Page 242: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

30

Page 243: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

28

00000 00031 00284 00685 00806

jalaran Sembadra kuwi ya adhiku aku iki sedulure sing tuwa dhewe.” Gatutkaca:-“ Inggih saleresipun kedah makaten.” Prb.Baladewa:-“ Bagus. Kowe tumeka Dwarawati diutus sapa.” Gatutkaca:-“ Dipun utus kanjeng eyang Abiyasa.” Prb.Baladewa:-“ Kadhawuahan apa.” Gatutkaca:-“ Nyuwun dinten dhauping pinanganten paman Premadi kaliyan wa Dewi Wara Sembadra. Wasana wa prabu bathara Kresna ndherek dhawuh pengendikanipun kanjeng eyang Abiyasa, bilih sedaya maringaken dipun angkah dinten Buda manis ngajeng menika dhauping pinanganten.” Prb.Baladewa:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“ Kula.” Prb.Baladewa:-“ Pangandikane ibu Kunthi Talibrata arep andhaupke Premadi karo Sembadra kuwi Baladewa ora ngerti babar pisan. Bareng Baladewa ngerti tak pintake karo para pepundhen lan para pinisepuh ingkang ngerti petung, Sembadra kuwi nek dhaup karo Premadi ora kena. Sebabe Sembadra Premadi kuwi sedulur nak ndherek tinemune tuwa ingkang wandon. Mula kalenggahan iki kowe bali matura ngersane kanjeng eyang Abiyasa nek dhaupe Sembadra karo Premadi ora sida, yen kowe ditakoni didangu matur sapa ingkang murungake wa prabu Bakadewa cukup, nek ana dukane kang eyang, aku sing bakal ndhadha dukane kanjeng eyang. Cukup semene

31’ 253’ 401’ 121’

Page 244: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

29

00814 02064 02860 03289

Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Matur nuwun.” Prb.Baladewa:-“ Matur nuwun piye?” Gatutkaca:-“ Kepeksa mboten saged nglampahi.” Prb.Baladewa:-“ Eelo. Kowe wani karo aku?” Gatutkaca:-“ Sinten tiyangipun badhe wani kaliyan wa prabu Baladewa. Wa prabu Baladewa pepundhen kula.” Prb.Baladewa:-“ Bagus, yen kowe ora wani karo aku bali!!” Gatutkaca:-“Matur nuwun.” Prb.Baladewa:-“ Matur nuwun piye?” Gatutkaca:-“ Kepeksa mboten saged nglampahi.” Pb.Baladewa:-“ Drohon dimemonon, glendhang-glendheng ngabangke talingan kowe ki, dhasarmu apa wangsulanmu kaya ngono?” Gatutkaca:-“Njih nyuwun sewu, kula ngertos wa prabu Baladewa menika kadang sepuh wa prabu bathara Kresna. Nanging wa prabu Baladewa menika nalendra Mandura, dados wonten negari Dwarawati menika jejeripun tamu. Gatutkaca nadyan wa prabu ngendika bayi wingi sore mangga, nanging kasunyatanipun Gatutkaca menika inggih jejeripun tamu, mboten wonten tamu mangsulaken tamu mila wa, mila saking menika nyuwun sewu sawanda pangandikanipun wa prabu bathara Kresna kula pundhi wonten mustaka. Nanging nyuwun sewu badheya kados grojogan pangandikanipun wa prabu Baladewa Nanging nyuwun sewu badheya kados grojogan pangandikanipun wa prabu Baladewa kula tampi talingan kanan kula bucal talingan kering, wontwn bebabasan digembol ora mbedhokol diguwak ora kemrosak.” Prb.Baladewa:-“Drohon waton bisa muwus ora minggat bilahi dening aku.”

8’ 1250’ 796’ 429’

Page 245: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

30

11

03295 03559 04716 04721

(Iringan Playon Lasem Slendro Pathet Nem sesegan) Baladewa mangamuk dan kemudian dipisah oleh Sri Kresna. Iringan suwuk terus dialog) Iringan suwuk terus dialog

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

6’ 264’ 1157’ 5’

Page 246: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

31

04729 04734 04740 04743

Dialog Prb.Baladewa:-“Bedhagan nala drohon dimemonon ongkak angkik Gatutkaca, glendhang-glendheng nyepelekke karo Baladewa, aja diadhangi yayi Kresna, ora minggat tak kepruk kursi gadhing gladrahan kwandhamu.” Gatutkaca:-“Nadyan Gatutkaca mekaten ugi aja ming dikepruk kursi gadhing nadyan ana kebo bule ngamuk ora bakal wedi.” Prb.Baladewa:-“Wela ora patut banget muni kebo bule

Playon Lasem Slendro Pathet Nem -suwuk-

8’ 5’ 6’ 3’

Page 247: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

32

04769 04774 04820 04828

madani aku kuwi, drohon ongkak-angkik.” Kresna:-“Gatutkaca,” Gatutkaca:-“Nuwun dhawuh.” Prb. Kresna:-“Kowe kuwi bocah enom, nek kaka prabu Baladewa duka kuwi kowe menenga wae aja wangsulan.” Gatutkaca:-“Inggih..” Prb. Baladewa:-“Bedhagan nala bocah ora tata endah-endah anake Werkudara, anake wong bekikuk ora isa basa ora isa nyembah, jajal ora ana setinggil binatarata tak juwing-juwing kwnadhamu.” Udawa:-“Sabar iku ana watese kok ngger, wong paring duka wong tuwa ora melu-melu kok diembet-embet nek kula ya wangsulan.” Prb.Kresna:-“ Udawa”. Udawa:-“ Nuun.” Prb.Kresna:-“ Kowe kok malah obong-obong ki piye karepmu, sing kene nyirep kono malah obong-obong.Kaka prabu Baladewa.” Prb.Baladewa:-“Piye.” Prb.Kresna:-“Kok cidra penggalihipun kaka prabu, kula wau rak sampun matur, kaka prabu badhe paring pengendika dhatneg Gatutkaca mangga, nanging sampun ngantos damel daredah. Kaka prabu sagah, la upami mboten kula kendelaken rak setinggil binatara wonten daredah. Yen ngaten, kaka prabu menika rawuhipun pepundhen menapa ndhatengipun bebaya, ingkang kula pikajengaken bilih kaka prabu menika mboten sarujuk dhaupipun Semabadra Premadi, kagunangan pamundhut kemawon ingkang kinten-kinten Premadi mboten saged minangkani. Ngaten menika pemanggih kula, mboten kok lajeng ngendikanipun kaka prabu sugal langkung-langkung ngembet asmanipun eyang Abiyasa. Kakaprabu penjengan menika jejering nalendra lajeng wonten pundi lenggahipun tata krami.”

26’ 5’ 46’ 8’

Page 248: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

33

04830 04853 04889 07303

(Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem dilanjutkan dialog) Hoong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah, hong, na, hang.

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

2’ 23’ 36’ 2414’

Page 249: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

34

07309 07313 07320 07331

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem -suwuk-

6’ 4’ 7’ 11’

Page 250: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

35

12

07361 07370 07527 07543

Dialog Prb. Baladewa:-“Hoh jagad dewa bathara, yayi ana luputku sing gedhe pangapuramu. Saka sumengkaning penggalih pun kakang nganti ora enget lamun ana setinggil binata rata.” Prb.Kresn:-“ Inggih mboten dados menapa. Mboten dados menapa kaka prabu. Prb. Baladewa:-“He Gatutkaca ana luputku sing gedhe pangapuramu, aku paring duka karo kowe ana setinggil binatu rata.” Gatutkaca:-“Mboten dados menapa. Kalepatananipun ingkang putra Gatutkaca nyuwun pangaksama.” Prb. Baladewa:-“Iki rembuge disambung meneh, kowe ngerti nek Baladewa ki dadi wakiling wong tuwa, diwenangke murba misesa Sembadra, aku sarujuk dhaupe Premadi karo Bratajaya nanging aku duwe penjaluk, kowe saguh. Gatutkaca:-“Mboten wonten sanes atur gadhangan kula, mangke konjuk wonten ngersanipun kanjeng eyang Abiyasa, menapa pamundhutipun kajeng wa prabu.” Prb. Baladewa:-“ Aja nganti lali, sepisan dhauping pinanganten kudu ana sajerone saka dhomas Bale Kencana, kowe ngerti tegese saka dhomas, saka iku cagak, dho iku sajodho, emas iku wilangan 400, dadi omah sakane 800 jalaran 400 kaping pindho omah sakane 800 kabeh direngga-rengga sarwa kencana mula saka dhomas Bale Kencana. Saguh. Gatutkaca:-“Inggih sagah atur gadhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Manten saka Ngamarta tumeka negara Dwarawati nitih rata Jatisura jarane sipat buta tegese jarane papat nanging sirahing jaran mau wujude buta kabeh, kusire dewa bagus pengiriding dewa 30 watak sanga widodari sekethi. Saguh.”

30’ 9’ 157’ 16’

Page 251: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

36

08007 08029 08338 08379

Gatutkaca:-“ Inggih sagah, atur gahdhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Kanggo gawe tontonan ana dalan kayu klepu dewa daru parijatha kencana,laring manyura ana kiwa tengene rata titihaning penganten, saguh. Gatutkaca:-“Inggih sagah.” Prb. Baladewa:-” Banjur ana buta putih ilate kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih bisa njoget, le njoget ana pucuk ing pecut penjalin tingal. Kanggo tontonan ana buta putih ilate kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih ketheke njoget neng pucuk ing penjalin tingal kelingan?” Gatutkaca:-“Inggih kelingan. Prb. Baladewa:-“Saguh?” Gatutkaca:-“ Nggih sagah atur gadhahan kula.” Prb. Baladewa:-“ Banjur pinangka srah-srahan, bujingah alas, tegese beburan alasan wiwit saka gajah singa sardula andaka.Ngerti andaka? Gatutkaca:-“ Ngertos.” Prb. Baladewa Apa?” Gatutkaca:-“Bantheng.” Prb. Baladewa:-“ Nek sardula ngerti?” Gatutkaca:-“ Ngertos.” Prb. Baladewa:-“ Apa ? Gatutkaca:-“Macan.” Prb. Baladewa:-“ Nek matengga?” Gatutkaca:-“ Matengga menika Gajah. Prb. Baladewa:-“ Ya bagus pinter kowe. Nek mbiyen matengga iku macan jebul kleru mantebe ra jamak. Wiwit gajah tekan kutu-kutu walang antaga kewan cilik-cilik kuwi mau kabeh isa tata jalma kaya manungsa, isa nampa?” Gatutkaca:-“ Saged.” Prb. Baladewa:-“ Saguh?” Gatutkaca:-” Sagah atur gadhahan kula.”

464’ 22’ 309’ 41’

Page 252: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

37

08814 09044

Prb. Baladewa:-“ Tak watesi wektune, wiwit dina iki, pitung dina, kliwat seka pitung dina ora tak tampa, kurang seka pitung dina ora tak tampa. Cukup semene. Gatutkaca:-“Menapa mboten wonten malih.” Prb. Baladewa:-“ Nglulu kowe ya. Wis kuwi wae. Gatutkaca:-“Nggih.” Prb. Baladewa:-“ Ingkang wigati wiwit dina iki pitung dina, kliwat seka pitung dina ora tak tampa, kurang seka pitung dina ora tak tampa.” Gatutkaca:-“Wa prabu bethara Kresna sampun terwaca anggen kula nampi sabdanipun wa prabu Baladewa. Keparenga ingkang putra Gatutkaca nyuwun pengestu wangsul dhateng Ngamarta ngaturaken pitumbasaning penganten wonten ngersanipun kanjeng eyang Abiyasa.” Prb. Kresna:-“Gatutkaca.” Gatutkaca:-“Kula.” Prb. Kresna:-“Pangabektiku aturna kanjeng eyang Abiyasa. Ana luputku sing gedhe pangapuramu.” Gatutkaca:-“ Mboten dados menapa, kangmas Samba kula nyuwun pamit saha nyuwun pengestu.” Samba:-“ Iya dhimas Gatutkaca ingkang prauyitno.” Gatutkaca:-“ Paman Setyaki kula nyuwun pamit” Setyaki:-“Ndherekaken kasugengan tindakipun angger Kacanegara.” Gatutkaca:-“ Siwa patih Udawa kula nyuwun pamit.” Udawa:-“ Mboten pinarak Widara Kandang, kula gadhah peksi kalih sae-sae, nembe angsal kajeng timaha sae menawi ngersakken rangka.” Gatutkaca:-“ Gantos wedal.” Udawa:-“ Oh nggih ndherekaken kaluhuran.” Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

435’ 230’

Page 253: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

38

13

13434 13439 13442 13451

Hoong, leng-leng lalu hangulati, ong, surya kang mangrangsang wayah,kumiyus amarawa yanto, hong, hang.

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

4390’ 5’ 3’ 9’

Page 254: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

39

13460 13469 13475 13486

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

9’ 9’ 6’ 11’

Page 255: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

40

13531 13551 13555 13559

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

45’ 20’ 4’ 4’

Page 256: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

41

14

13562 13566 13614 13630

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

3’ 4’ 68’ 16’

Page 257: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

42

13641 13648 13651 13660

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem

11’ 7’ 3’ 9’

Page 258: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

43

13686 13719 13734 13751

Dilanjutkan dialog

Suluk Pathet Nem Ageng Jugag Slendro Pathet Nem -suwuk-

26’ 33’ 15’ 17’

Page 259: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

44

13763 13804 13934 13939

Prb. Baladewa:-“Oh Jagad dewa bathara, heem Gatutkacaaa, Gatutkaca.” Prb. Kresna:-“Ketingalipun kaka prabu Baladewa taksih duka kaliyan Gatutkaca.” Prb. Baladewa:-“Sapa wonge ora muntab kanepsone, yayi Kresna dipamiti merga sing disowani, Samba, Setyaki dipamiti, Udawa neng mburi dhewe wae dipamiti. Aku njenggle neng ngarepe ora dipamiti. Malah bareng medhun seka setinggil ndadak mleroki aku, wong tuwa kok dipleroki.” Prb. Kresna:-“Kaka prabu ingkang sabar, kula ature enget Gatutkaca menika dereng cekap kadiwasaning yuswa.” Prb. Baladewa:-“Upamane ora sabar wis dak ranjab kawit mau-mau. Wis lelakon sing wis kelakon iki mau ora perlu dak penggalih. Ingkang baku panjangkane pun kakang. Prb. Kresna:-“Inggih kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Pitukon kang sing tak jarwakake marang Gatutkaca, aku tanggung nek Pandhawa ora isa minangkani endi ana tontonan kayangan swargaloka isa didhukke endi ana reta Jatisura jarane sipat buta kusire dewa bagus dewa ngendi sing gelem dadi kusir, ora klakon, penggalihen nek wis bubar rembug seka Ngamarta. Enggal saiki yayi keparenga nampa rembuge pun kakang, dhiajeng Wara Sembadra dak lamar sedya dak dhaupake karo Burisrawa, yayi prabu kagungan pamundhut minangka pitukoning wanodya, mundhut apa, pun kakang bakal minangkani.” Prb. Kresna:-“Keparenga kula matur ngersanipun kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Hiya.” Prb.Kresna:-“Sak menika kaka prabu lenggah dados

12’ 41’ 130’ 5’

Page 260: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

45

14063 14104 14109 14119

penglamar kula ingkang nguwaosi dhiajeng Wara Sembadra. Kaka prabu badhe nglamar dhiajeng Wara Sembadra kula semanggakaken nanging kula gadhah penuwun. Prb. Baladewa:-“Apa panuwunmu?” Prb. Kresna:-“ Setunggal dhauping pinanganten Semabadra Burisrawa kedah wonten salebeting saka dhomas Bale Kencana, anggenipun ngarak penganten saking Ngastisa dumugi Dwarawati penganten kakung kula nyuwun nitih rata Jatisura jaran sipat buta kusir dewa bagus pengiringipun dewa telung puluh watak sanga widodari sekethi kurang sawiji lajeng tontonan swargaloka kayu klepu dewa daru parijatha kencana laring manyura munggwing kanan kering rata titihaning penganten. Lajeng tontonan buta butih lidhahipun kethukulan jamur Grigih nuntun kethek putih ingkang saged mbeksa wonten pucuking penjalin tingal. Kula nyuwun srah-srahan buron bujingah wana wiwit saking gajah singa sardula andaka matengga ngantos dumugi kutu-kutu walang antaga ingkang sedaya saged tata jalma pindha manungsa, menika panyuwun kula kaka prabu. Lan wancinipun wiwit dinten manika pitung dinten, kirang pitung dinten mboten kula tampi, langkah saking pitung dinten ugi mboten kula tampi. Cekap semanten kaka prabu.” Prb. Baladewa:-“Kowe ki ming nirokke aku.” Prb. Kresna:-“Menawi kula mboten matur mekaten kaka prabu lajeng naminipun mbang cindhe mbang siladan, kantun kaka prabu kersa manapa mboten.” Prb. Baladewa:-“Hoh jay, jagad dewa bathara, yooh tak saguhi. Nanging yayi tak aturi enget yen Ngestina ana pendhita nujum sing ampuh paman Durna, mesthi isa ngedhunke tontonan swargaloka, lan Korawa satus mesthi gambpang golek buron wana. Dene Pandhawa mung limang glintir sing mabntu Gatutkaca bayiu wingi soere

124’ 41’ 5’ 10’

Page 261: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

46

14152 14174 14208 15789

mangsa entuka gawe. Prb. Kresna:-“Inggih menika mangke bukti nyatanipun, kula kantun nengga kados pundi mangke kedadosannipun.” Prb. Baladewa:-“Yen mengkono yayi pun kakang nyuwun pamit metu njaba, jalaran pun kakang didherekke kadang Korawa sawetara. Ngenteni sajabaning baluwerti, kariya pinarak gya manggiya suka pun kakang metu njaba maringke pengendikane yayai anggone duwe pamundhut pitukoning penganten.” Prb. Kresna:-“Ndherekaken kaluhuran. Samba.” Samba:-“Kula wonten dhawuh kanjeng rama dewaji.” Prb. Kresna:-“Setyaki.” Setyaki:-”Kula.” Prb. Kresna:-“Tata tentreming Negara Dwarawati dak pasrahake Samba Setyaki.” Samba:-“Kula nuwun inggih, nyuwun pengestu kanjeng rama ingkang putra medal njawi tata sediyaning ngayuda.” Setyaki:-“Nyuwun tambahing pangestu kaka prabu rayi dalem medal njawi tata sedyaning ngayuda.” Prb. Kresna:-“Setyaki aja kurang prayitno.” Udawa:-“Abdi dalem kepatihan nywun tambahing pangestu medal njawi tata sediyaning ngayuda.” Prb. Kresna:-“Kakang Udawa.” Udawa:-“Harunoknon.” Prb. Kresna:-“Ngati-ati aja keri, duga-duga digawa.” Udawa:-“Kawula noknon.” Kandha:

Ayak-ayak Lasem

33’ 22’ 34’ 1581’

Page 262: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

47

15

20154 20164 20167 20169

Wauuta, titi purna sabdanira sang nata nglenggahi sabda pendhita ratu sabda pengendika pendhita wus ngarani ratu gedhe panguwasane. Sabdaning pandhita sawanda tan kena wola-wali sabdaning ratu sawanda warata sak negara pindha we kresna tumemeng patra seta. Sang nata sigra kondur angedhaton jleg medhak saking palenggahan ginarubyuk sanggya para putri pating galebyar rengganing busana kadi manten binayang bayang kari. (Iringan Ayak-ayak Lasem disambung ....

Ayak-ayak Lasem

4365’ 10’ 3’ 2’

Page 263: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

48

20179 20183 20188 20214

Playon Lasem Slendro Pathet Nem Sri Kresna masuk ke dalam istana, sedangkan para punggawa meninggalkan penghadapan ke luar istana raja.

Ayak-ayak Lasem Playon Lasem Slendro Pathet Nem

10’ 4’ 5’ 26’

Page 264: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

49

16

20313 20316 20334 20344

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

99’ 3’ 18’ 10’

Page 265: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

50

20349 20389 20394 20452

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

5’ 40’ 5’ 58’

Page 266: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

51

17

20479 20494 20530 20549

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

27’ 15’ 36’ 19’

Page 267: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

52

18

20595 20649 20717 20743

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

46’ 54’ 68’ 26’

Page 268: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

53

20759 20781 20800 20840

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

16’ 22’ 19’ 40’

Page 269: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

54

19 20

20846 21114 21126 21139

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

6’ 268’ 12’ 13’

Page 270: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

55

21152 21159 21173 21189

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

13’ 7’ 14’ 16’

Page 271: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

56

21205 21229 21236 21251

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

16’ 24’ 7’ 15’

Page 272: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

57

21272 21324 21343 21396

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

21’ 52’ 19’ 53’

Page 273: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

58

21408 21437 21449 21465

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

12’ 29’ 12’ 16’

Page 274: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

59

21 22

21488 21492 21593 21746

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

23’ 4’ 101’ 153’

Page 275: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

60

21784 21830 21837 21859

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

38’ 46’ 7’ 22’

Page 276: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

61

21865 21940 21949 21972

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

6’ 75’ 9’ 478’

Page 277: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

62

23

21993 22071 22110 22118

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

21’ 78’ 39’ 8’

Page 278: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

63

24

22121 22191 22201 22327

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

3’ 70’ 10’ 126’

Page 279: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

64

22337 22339 22348 22386

Playon Lasem Slendro Pathet Nem

10’ 2’ 9’ 38’

Page 280: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

65

22392 22448 22758 22789

Playon Lasem Slendro Pathet Nem Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

6’ 56’ 310’ 31’

Page 281: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

66

25 26

22810 23014 23083 23087

Disambung dengan Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem untuk mengiringi adegan Limbuk Cangik, keduanya abdi emban yang tengah bersenang-senang bernyanyi dan menari. Cangik melantunkan Tembang Pocung cengkok Kethoprak kemudian diselingi dialog).

Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

21’ 204’ 69’ 4’

Page 282: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

67

23091 23204 23233 23391

Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

4’ 113’ 29’ 158’

Page 283: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

68

23869 23889 24071 24244

Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

478’ 20’ 182’ 173’

Page 284: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

69

27

24539 24541 24543 24553

Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

295’ 2’ 2’ 10’

Page 285: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

70

24555 24580 24682 24915

Gendhing Ladrang Bayemtur Slendro Pathet Nem

2’ 25’ 102’ 233’

Page 286: Agung, J. PT. (1984) .Lordly Shades. Wayang Purwa ... · PDF fileRupa dan Makna Simbolik Gunungan Wayang Kulit Purwa Di Jawa. ... Anak dan Relief Cerita Lalitavistara ... Musium Wayang

71

25083 25262 25289 25300

Dialog: Cangik:-“Gage wangsulana ya ngger Limbuk ndhuk cah ayu.” Limbuk:-“ Wangsuli nganggo apa yung? Cangik:-“Aku iki mau rak nembang Pocung cengkok Kethoprak, karepku kanggo nggugah sing padha turu, jalaran mbiyen nek mangsa wis rada terang kaya ngene iki Kidul negara kethoprak pirang-pirang ya sing ditanggap apa sing panggung, lakok saiki tanpa ana sepi nyenyet. Karekpku aja ngantek lali wong kuwi budayane dhewe, seni budaya dhewe. Limbuk:-“Oo ngono.” Cangik:-“ Mula matura nganggo tembang Pocung aku mau nyilih swarane dislirani Bu Sukini.” Limbuk:-“ Bu Sukini daleme ngendi.” Cangik:-“ Kidul kokno, kuwi biyen muride bu Candralukita sawargi, mula persis cengkoke karo bu

Gendhing Pocung suwuk.

168’ 179’ 27’ 11’