adle mozaffari - homa nategh
TRANSCRIPT
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 1/56
1
هما ناطق
عدل مظفری
برگ
آمده مظفرچغندر اومد آبجی
شهر بيرونش کنيرش کنيچادر و چاقچ از
شاه
ناصرالدين
قتل
دنبال
1896/1313دربهميرزامظف
0Fرالدين
وليعهد 1
سال
هفت
و
سی
از
پس
»وب مت
صراف
سيدمرتضی
حاج
پول
«تهران
راهی
.1Fشد
بود 2
بيمار
و
ترسو
که
آنجا
رااز
او
مردم
»مظف
آبجی
«.دادند
2Fلقب
ريشخند 3
به
تهران
اهالی
1زاده 1852مارس 1269/25جمادی الثانی14مظفرالدين شاه در
.شد2 ص. خطی .70ميرزا جواد خان ناطق: خاطرات
3فيروز منصوری:
نگ آذربايجان ه ر ف و نا ب ز مطالعاتی در باره
موسسهء تاريخ معاصر ايران .231ص. 1379تهران
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 2/56
2
:گفتند
نداری«می
مردی
تو
چون
مظفر
آباجی
بکن
سر
بر
زنانه
!چارقد «3F
تهر 4
سفر
اميددر
ن
بود
اين
جواهر«شاه
طالو
از
انباشته
خزانه
به
يابد
.دست برای»
پشيزی
حتی
شاه
ناصرالدين
اما
.بود
نگذاشته
باقی
معاصرخاندانش
تاريخ
در
اما
تتواپسگرهرگزايران
عاجز
ازو
شاه
بومظفرالدين
نشده
ا.ديده
زمانهء
به
ته
ها
بار
خزانه
.شد
مالیی
روضع
بهايران
نهاد
فرنگيارکود
.شا
خنگی
گرفتهاز
بهره
و
دادند
رشوه
.گذاشتند
ايران
منابع
روی
دست
پر
را
شاه
جيب
و
دادند
وام
.گرفتند
امتياز
بکردند
ها
انگليس
ديگر
سوی
از
.بهره
از
مقدسبرداری
ايرانشاه خشکه
سياست
عنان
گرفتند
دست
به
قدرا
سرير
بر
را
تروحانيت
.نشاندند
يعنی
مشروطيت
بهسرانجام
مشروط
ظام
د
چنانکه
ريختند
پی
را
اينراسالم
آخر
فصل
ديد
خواهيم
اسنادپسکتاب
ياری
به
کوشم
می
ايران
های
بدبختی
شرح
نشده
بهرمنتشر
سال
زمانهبهسال
.دهم
دست
به
پادشاه
اين
برخالف:خرففرمانروای
شاه
مظفرالدين
ابهپدرش
ای
ه
ادب
.بود
نبرده
دانش
مختاچنانکه
وزير
هاردينگ
درآرتور
انگليس
رايران
شاه
خاطراتش
بزرگسا«در
نی« »کودک
باز«و»شکسته
شب
خيمه
خوان»عروسک
.4Fمی
5
.رفت
نمی
بيراهه
به
چندان
ديدکه
مثخواهيم
به
وليعهدی
دوران
خواندنبه
درس
خيال
به
چندی
.خاطهدايمخبرالسطنافتاد
ريشخندتشدر
به
5 Sir Arthur H. Hardinge: A Diplomatist in the East , London, Jonathan Cape Limited,
1928, p. 324.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 3/56
3
:بخوان«نوشت
حساب
بود
شده
طالب
.»وليعهد
.شد
کار
اين
صرف
نکشيد«اممدتی
تفريق
به
کار
تقسيم
و
ضرب
به
رسد
چه
!تا «5F
منشد 6
و
اوروش
.اند
زده
قلم
کمتر
قاجار
دوره
نگاران
تاريخ
گزارشگران
ايرافرنگسياسیاما
بهدر
حرخنگیاصيلتف
از
پواو
به
و او
مثل
به
.اند
گفته
سخن
تفصيل
به
او
های
بيماری
سال
به
1874/
م
1290او
وليعهدی
دوران
به
قمری
فرستاد سفيرفرانسه
گزارشی
:دست
اين
از
به« است. بری هوشمندی از يکسره ميرزا مظفرالدين
را افسارش نيست. کاری هيچ به قادر دستتنهائی به
نناو را اداره و سرپرستی می که همه امورعلما سپرده
. «6F
7 کتابشويلس
نوشدر
می
احتياط
وليعهدبا
:
»اس
عقلی
کم
شخص
! «حت
» نجبا
نزديکاقوبا
خودش
«7F
8 رفتاه
اسبد
. زنجانیشيخ
ابراهيم
فرمانرونيز
رااين
»لو
ساده
«اطرافيانش
و
را
»غارتگ
«خوان
داوی
می
گواهی
: وليعهد
» و حال کم بیذاتا و محدود ادراک دارای
نشين خانه و خوشگذران و عياش بواسطهءاساندازه .
در اداره کردن امورنداشتن اجزای قلب و نارسائی تدبير
زندگانی همه وقت بی پول و معطل و سرگردان و گرفتار دست
و
نمازگزار
ظاهر
در
...است
خواطلبکار
دعا
روضه
سيد پرست ودعاگير و نذر و نياز ده می باشد .»شنو8F
9
6حاج مخبرالسلطنه هدايت:
خاطرات و خطرا
کتابفروش تهران
. 87ص.1361زوار7
Alexandre Mellinet à Broglie, Téhéran, le 16 Janvier 1874, doc. no. 21(Correspondance Politique, volume 37).
8 به کوشش جمشيد دو چارلز جيمس ويلس: تاريخ اجتماعی ايران
نشر تهران چاپ دومدانگه و مهرداد نيکنام ص. 1366طلوع
56.9
شيخ ابراهيم زنجانی: خاطرات( نی م ا گ د ن ز تش ذ گ ر س
تهران (
ص. بی تاريخ نشر نيما .161آلمان
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 4/56
4
که
بودند
گواه
مظفرالديوليعههمعصران
بس
ميرزا
رفت.بوخرافاتنادان
رو
اين
از
محدود
آمد
.داشو
روزمره
زندگی
در
علمتکيبيشتر
اسالبر
ميرزاچنانک.داشی
جمعه
امام
پسر
دامادرابوالقاسم
دختربه
ميا.برگزيد
علیبهمازبيعلماز
بحريناکبر
9Fسيد
اعتمااراد 10
داشو
مثل
به
.
مزبور«چون
سيد
به
هراسيد
می
برق
و
رعد
از
برطرف
را
خود
وحشت
او
سايهء
در
برده
می»پناه
.سيدکرد
اين
که
داد
می
گواهی
آبادی
دولت
تو«
هزار
هشتاد
هفتاد
.داشوظيفه«»اسالی
هزا«
صد
فايدسالی
ستان»تومان
اما.می
نداش«حتودشوج
ثمر
ملت
برای
دينار
!يک «10F
11
غوليعهد
خيزامالک
ره
ماليابهآذربايجان
.بايشاسپرد
ساله
ناهمه
افزودندبهای
می
در
1895/1314.زدند
احتکار
به
دست
.شهرق
مجتهد
طباطبائی
العلمای
احتکار«نظام
ديگران
از
بيش
کرد
. «خانهء
و
ريختند
مردم
رامجتهسرانجام
.کردند
آنچهغارت
و
شکستند
را
ها
پنجره
و
در
بردند
يافتند
. «11F
فرانسه 12
قونسول
گواهی
اينبه
»سکوت
و
تائيد
با
شاحتکار
برپا
وليعهد
«و
.کشاند
گرسنگی
به
را
تبريز
برجماعمردم
ام
.شدند
عارض
وليعهد
مظفر
ميرزاا
تنلدين
بکاهد
نان
بهای
از
که
نداد
. «12F
13 ماجرا
اين
در
مردم
بوخشم
میکهآنچنان
:گفتند
»تن
ديگر
ما
حکومت
ميرزبه
ديگرمظفرالدين
ما
دهيم
نمی
10نمی
بود
اکبر
علی
که
را
بحرينی
کوچک
نام
من
.انستم
.آقای ناصر مهاجر برايم يافت.
11
ص.حيات يحيی جلد دوم .64ياد شده12
Mellinet à Broglie, op. cit .13
Hugonnet à Alexandre Mellinet, Tauriz, 3, 4, 5, et 7 Aout 1895 (Perse dépêches
diplomatiques, tome 44).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 5/56
5
خوريم
نمی
را
حکومت
اين
«!13Fفريب
ه 14
ئشعار
دست
اين
کهاز
براه
نمی
جائی
ه
.د
رو
شبهر
تعطيل
بستندکا.بازار
را
.ها
وزير
مقام
قائم
خانه
سوی
به
تظاهرکنندگان
شدند
سرازير
غارترخان.آذربايجان
و
محاصره
.اخرااهالیاکنونکردند
ومجتهخواستار
بودند
طباطبائی
زيخانواده
.که
درا
اولی
مقام
در
دومی
و
وليعهد
متنفروحانیدستياری
گندم
احتکار
عاملين
ماز
شمار
کار.رفتنبه
دولتی
قشون
که
رسيد
جائی
شليکبه
جماعت
سوی
به
.اعتراضکرد
در
سوزنان
مجتهدبه
روانخانه
کوشش.شدند
جواهمه
درتبريمجتهميرزا
وع
و
تهديدات
همه
اعتراض
صدای
کردن
هاخاموش
که
»بها
خون
گرفتن
برای
اموال
غارت
مخالف
اسالم
است
«.افتاد
ثمر
شورشبی
در
6تبريز
روزه
گفتنمردم
:»نشو
عوض
حکومت
اگر
«بهای
اگر
زير
آذربايجان
اهل
برنگردد
سابق
نرخ
به
نان
رفت
خواهند
روس
بيرق
! فرانسه
کارگزاران
:کردند
می
واقعيت«گزارش
از
ای
اندازه
به
مردم
که
است
حکومتاياين
با
تنها
نه
روس
قشون
ورود
که
دارند
نفرت
بلکهايستادگیترينکوچک
شد
نخواهد
روبرو
آنان
از
خواهنداهالی
استقبال
ناجی
عنوان
به
کرد
! «اين
ماجردر
30و
کشته
60جای
بر
زخمی
ماند
.14F
15 ومرددسگرچه
وليعهد
جوابه
ميرزا
خانواده
شد
عزل
مقام
قائم
اما
نرسيد
کاهش
نان
بهای
شد
رانده
شهر
از
طباطبائی
مجتهد
گشويافت
را
انبارها
در
.مردام
و
جواد
ميرزا
آقا
به
نسبت
را
خود
کينه
هرگز
14
همانجا. 15
همان سند.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 6/56
6
خواستخان
.نبردند
ياد
از
او
مردمدان
پسر
اخراج
اتهاماآذربايجان
انباردابه
وليعهدو
کردن
دور
درخواست
و
بود
احتکار
تبري»کود«
!از
که
نگذشت
سالی
تهرا«دوسه
اغتشاشینيدر
بابت
دارالخالفهاز
به
مردم
.داد
روی
نان
کمبود
بر
نيريورش
با
.ند
.شدند
درگير
حکومتی
های
ز
زيادی
افراد
.اند
شده
رامی
ها
دکان
امروز
اند
.بسته دولت»
اهل
با
زنان
هميشه
مانند
سر
از
که
الدوله
آصف
الهيارخان
مدارانبويژه
.شدند
درگير
بود
نان
خانه«محتکران
تا
را
او
تع
زخمیاش
زن
چندين
ميان
اين
در
.کردند
قيب
آن
.بردندشدند
يورش
اش
دبيرخانه
به
وگاه
کردند
.ويران «15F
16 ميرزا
تهران
نان
احتکار
در
داشت
دست
نيز
وزير
الدولهء
قوام
خان
.عباس
خبرهمين
اين
شکه
وپخش
همسران
مردان
.کردند
بسيج
را
آصف«دخترانشان
بر
زنان
فرماندار
بهالدوله
وادار
.شوريدند
پايتخت
دفاترش
.کردند
پائينراستعفا
تا
باال
باز
شغارت
حاکم
.اشردند
خانه
به
و
گريخت
ر
.برد
دفترپناه
غارت
به
و
کردند
ريز
سر
جماعت
دکاکين
.شدند
زخمی
بسياری
.برآمدند
او
بستند
. «16F
17
نان
گرانی
بابت
از
شورشی
هم
مشهد
در
:رفت
گزارش
.درگرفت
»کشته
را
نانوا
چندين
محاص
احتکار
اتهام
به
را
حاکم
خانهء
.رهاند
ورود
خوشبختانه
...اند
شهرهایکرده
های
سواره
16
Fernand Couget à Delcassé, Télegramme de 13 Juin 1900, doc. no. 44 et 45 (M.A.
F)17
تلگراف تهران .1900ژوئن13همو
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 7/56
7
ترساند
کافی
اندازهء
به
را
مردم
.اطراف «17F
در 18
احوال
اين
چشمیگووليعههمه
اينبههه
ها .ننمو»تنگ«
آرامی
نا
اين
وليعهدبرغم
تفاو
بی
و
سکوت
مجتهدر
جانب
محتکراناتی
و
گرفت
.را
ثروتوليعهحرص
چاپيدن
و
برابرپول
در
.بود
همگان
زبانزد
شوستاطرافيانش
بهمورگان
بيدادگر«اتفصيل
و
کردهيادا»ستمکاری
.18Fاست
تبريز 19
در
فرانسه
شاهدهقونسول
که
فرانسه
سفير
به
بود
ها
رويداد
:داد
می
گزارش
شاهزاداي«
◌است
ستمگری
و
آزمند
است
منشی
دد
دو
ضريب
!به گو»
دادهمو
می
پشتوليعهکههی
هم
خواست
می
رشوه
اهالی
يارایمردماز
را
نبود
مثل .پرداخت
اخذمردتوبيدرجهبه
تندافرمانپول
بيگناهچهار
مردم
رااز
تو«
.»دم
کشتند
و
میشازيراکگذاشتند
رشوه
وتخواس
»نبودنقربانيا
پرداخت
به
قادر
. «19F
20
همانا
وليعهد
مشکل
آبادی
دولت
گواهی
به
بو«
او
فکر
بودن
.محدود هم»
خلوت
از«در
اما
.نداشت
خودداری
ارتکابی
نم«هيچگونه
دعا
و
پرست
سيد
و
شنو
روضه
و
دعاخوان
و
گذار
بود
ده
نياز
و
نذر
گير
. «20F
سالمت 21
از
وليعهد
جان
و
برخورداجسم
نداشهم
ی
.زن
دوازده
داشت
عهدعقدی
از
اينشاو
از
.آمد
نمی
بر
18
Fernand Couget à Delcassé, Téhéran, Le 14 Mai 1903, doc. no. 22 (Politique
Inérieure, Volume 1) 19مورگان شوستر:
را ي ا قانتخا
تهران برگردا حسن افشار
. 1358ص.1358نشر ماهی20
René de Balloy à Claude Louis Berthollet, Téhéran, 25 Septembre 1896, doc. no.
47, volume 46. 21
يحيی دولت آبادی: حيات يحيی
انتشارات تهران جلد يکم
چاپ چه ص.فردوسی .149ارم
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 8/56
8
مزاج«رو
سوء
واسطهء
ماي«به
چندان
زن
»به
«!21Fنبود
اينکه 22
جوانیديگر
نقرساز
بيماری
به
تدريج.بودچار
ناتوانیبه
و
مفاصل
درد
دنبالشجسمانی
به
و
کرد
سکترو
های
نشانه
.آمد
.1895\1312درکهچناپديد
سالق
يک
يعنی
باپيش
پانشستن
او شاهاورنگ
باشی
حکيم
شنايد
(Schneider)22Fدکتر
23:دامیگزارش
وليعهد ايران به بيماری نقرس مزمن مبتالست. از درد«
و
فربه
...برد
می
رنج
وخيمی
بسيار
حالت
به
هايش
مفصل
از لحاظ روحی و همچاق می باشند... چند سالی است که هم
جسمانی نظر نقرناتوااز بيماری بروزسبشده...
وخيمی بسيار جسمانی های هوشیشدآشفتگی است...کم
و
کرده
شپيدا
نشانبه
خود
از
خونسردی
و
تفاوتی
بی
دهد.. .می تا تماماحتماال وليعهد کار ديگر سال
«!23Fاست
24
وليعهدی
دوران
به
»الماشئونا
«.بود
محفوظ
اندرون
وقفدر
بی
.شد
می
منعقد
جماعت
نماز
الديخشي
علمايکف
لباس
در
شاهزادگان
از
اعمی
دسا
شيخ
...کرد
می
وعظ
ها
خانم
برای
از
تکيهءنيز
در
عاشورا
دههء
در
.گفت
می
تجويد
22
را ط ا خ همانزور
ياد (قهرمان ميرزا سالور) عين السلطنه
ص. جلد دوم .1026شده23
حکيم1893نوامبر10دکتر شنايدر در نخست به ايران آمد.
در »آليانس فرانس«رياست مدرسهء1899باشی ناصرالدين شاه بود.
.گرفت
برعهده
عضويت 1901درا
ع«به
معارشورای
انجمن
»لی
.ازرسيد
1896تا
1906مظفر
خصوصی
بوپزشک
شاه
دين
.:نک
H. Nategh : « Les persans à Lyon », Mélanges offerts à Charles Henri de Fouchécour,
édité par C.Balay, C.Kappler Z.Vesel, Institut Français des Recherches en Iran, Téhéran,
1995, pp.190-199.
24 عطا: بيماری«آيتی نشدهء منتشر محرمانهء پروندهء استاد
ص. «های مظفرالدن شاه .15-14ياد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 9/56
9
مفصلدولت
داری
تعزيه
...و
خواندهبود
روضه
شد
.می «24F
25
ژوئن1313ذيحجه24درشاهمظفرالدين
به1896/
قتل
شاهدنبال
رسيبهناصرالدين
برتهران
اوقاتوقبه گفت شاهدا.نشسپادشاهاورنگ
به
کال«شاه
و
کبوتر
زدن
.»به
25Fگذشت
26
بادظهيرالدوله
ريشخنتاجگذارمراسربط
به
نوشت
» :عهدشاه
از
تقريبا
که
را
کيانی
تاج
کال
استکيخسرو
ايران
سلطنت
رسمی
تاج
و
ه
گذاشت
شاه
سر
بر
جمعه
امام
«!26Fبرداشته
27
قزاکاساکوفسکی
بريگاد
ايرانرئيس
اوضاع
که
داشت
نظر
زير
بهرا
چنانکه
.کرد
می
گزارش
:نوشت
ريشخند
و« با و آيد می جديد شغالشاه و الشخور های ه گ
و تشنهگرسنه و رياسطماع ور و پر مدعی و مغپول
!و بی تربيت «27F
28
زنجانی
ابرهيم
داشيخ
گواهی
هم
:
»از
شاه
.کرد
جلوس
زنجان
در
آمده
ازتبريز
نفر
چند يات وعلما را هم دعوت کرده بودند. منهم بودم. وقتی
ديد را او بدفطرمچشم (شاه) اين گفتم همه وبه
است ساده و ابله و کودن بکلی اما نيست .ستمکار
اط لوح ساده شاه غارتگمظفرالدين وافيان قشون
نابود
اسلحه
مخازن
(شاه
) !حساباساحمق
و
حق
هيچ
که
!نمی داند «28F
29
25 :
هدايت
خان
رامهديقلی ط خ و تارطاخ راوز
تهران کتبفروش
. 87ص.136126
ص. .97همانجا27
:ظهيرالدوله
خان
علی
را ط ا خ انسا
و
ايرج
کوشش
به
جيبی افشار . 1351تهران
28کی س ف و ک ا س ا ک نل ل ک خاطرات
تهران جلی عباقلی ترجمهء
.425ص.تابهای سيک29
زنجان ابراهيم من شيخ زندگانی سرگذشت اهتمام: به
بی تاريخ نشر نيما آلمان چاپ دوم ميرزا صالح غالمحسين
151 158 161 196صص
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 10/56
10
طهرانی
وزارتعلی
دفتر
ناظر
حسين
محمد
ابن
خارجه
کتابامور
«صاحب
و«»اونغمهء
قتل
را
افغان
خونريزی
و
مظفرالدين»غارت
دوران
با
وسنجمیشاه
مید
:نوشت
از همان ساعت جلوس تا« نتيجهء غفلت مظفرالدين شاه
وعدهء هم مطبخی اجزای به حتی که دارالخالفه به حرکت
را
زادگان
اصيل
حقوق
و
دادن
سفارت
دستخط
و
صدارت
اجتمااع مقطوع نمودن و در بارهء بی پدران مقرر داشتن
مقدس
مناص
و
خاص
خلوت
ودر
فواحش
ترين
مرکزاراذل
که
ی
اعمال شهوتو اميد دوهزار ساله ملت بوده... وطلوع بي
اسباب پرستانهء خلوت پادشاه که در سر هر کوچه و بازار
استقراض وجه دادن قرار قصاب و هربقال مضحکهء
عنوان به رسمی روزنامجات تمام در که را خانمانسوز
شوارع و طرق امنيت و معابر تسطيح احداث اعالن اهو
و الی آخر!کردن»آهن29F
30
شاه
کودنی
سپهدر
خان
عبدالحسين
:داد
گواهی
»کر
می
گمان
لوح
ساده
قشونشاه
رياست
که
نبوده
سالطين
با
هيچوقت
«.!شده
30Fحاال
31
شاه
خاطراتخواهر
در
نيز
:
نوشت
»بدو
ازاين
به
درباری
زمان
آن
تا
قاجاريه
سلطنت
بود
نشده
ديده
افتضاح
«!افزآنگا
:برادرد
»پدتما
های
ذخيره
و
مملکت
پول
«مصرفرا
به
دارائ
.یرسانيد
»بدبخ
ملت
اين
«اين
ميان
را
و
.کرد
تقسيم
آن
»طرف
بيشتر
بود
مسخره
هرکس
التفات
مورد
بيشتر
بود
تر
رذل
هرکس
.بود
توجه
.31Fبود
32 میهم
ريشخند
به
برادر
زبان
افزواز
:
30
م بن طهرانی علی خطی (نستعليق) داود نغمهء حسين: مد
شماره
ميکروفيلم
1525 را
نسخه
اين
.ملی
شورای
مجلس
کتابخانه
فرستادند برايم شيرين اشگ گرامی و.استاد مديون دل به
.زارسپاسپ خا 31 المورخيعبدالحسين ملک های يادداشت سپهر:
مرات
ری ف ظ م يع ا ق و ل ا دکتر توضيحات و تصحيحات نوائی با بدالحسين
انتشارات زرين . 193ص.1368تهران32
اج السلطن ص.خاطرات ت .87و 73ياد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 11/56
11
رفامرو«
صبح
بود
پنجشنبه
که
.خورديم
آب
يم
يک
چون
.کرديم
گردش
قدری
آمده
آن
از
قدریپس
دوباره
بود
باقی
ما
آب
خوردياز
«!32Fرفته
33
براو
نيادوارد
کار
را محافظه
ساده«شاه
اراده
بی
عنصر
سست
باور
خوش
پذيتغييدل
نادان
اندازه
وبی
فاسد
درباريان
دستخوش
می»و
پخواند
اين
:افزود
می
و
و«دشاه
تاريخ
از
قضاوت
و
خرد
از
و
نبوده
بلد
چيزی
سياست
بوده
بری
.دورانديشی «33F
34
شاه
روش
و
منش
کرماندر
االسالم
:نوشناظم
القبول « سهل لوح ساده زيادالوصف مظفرالدينشاه
حضور شرم و پسند وبدخلوت ومضحکه مسخره المزاج متلون
اينک»بود ن«ديگر علم هيچ ايندارای عهد در ود...
پادشاه در هيچ شعبه از شعبات دولتی وملکی صالحی نشده
شاه آنچهبه ايام پدرش تمام خرابتر گرديد.بلکه نسبت
می
زبان
به
شرا
نمی
خبر
اش
کله
گفت
! «34F
35 ايم نيکاساکوفسکی
کرده
ياد
او
از
بارها
که
از
ناخرسندی
:دست
اين
از
.کرد
می
ياد
مردم
»ازم
و
شاه
مظفرالدين
رفتار
طرز
از
شدت
به
م
ترسوئی و سستی او نا راضی اند. کسی احترامش نمی گذارد
ترسد نمی او از کسی .و ادامهوضاگ منوال همين به
حکام سرپيچی خواهند نمود داشته کشور در نتيجهءباشد
خواهد مرج و هرج دچار مرکزی ت م و ک ح ِ یگضرع بی و مهملی
.شد «35F
36
33اج السلطن خاطرات ت
.ص
89.34
ادوارد براون: ان ر ي ا تي ط و ر ش م بالقنا ینيوزق یرهم ءهمجرت
انتشارات کوير تهران .55ص..1376ويراستاری سيروس سعدونديان
35
االسالم کرمانی:ناظ يخ بيداری ايرانيا ر ا ت
بکوشش 1جلد
ص. انتشارات آگاه تهران .131سعيدی سيرجانی36
.238ياد شده ص.خاطرات کاساکوفسکی
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 12/56
12
مهمو
:يک«افزود
کسی
شاه
الدين
مظفر
برای
قائل
ارزش
هم
.36Fنيس»پول
ک 37
جائی
تا
داری
خود
ماليات
پرداخت
از
.ورزناستانداران
خود
گزارش
در
درتهران
فرانسه
سفير
همچنين
تاريک
آيندهء
از
بدبينانه
خارجه
وزارت
به
:روال
اين
در
.راند
می
سخن
ايران
ا« تاريسرنوشت بس بهران ايران شاه نمايد. می
ذهن دچار است. ضعف جسمانی او راندو بی ادبکودنی
آزادی
بهانديشيداز
پرداختن
دولو
میامور
باز
از وبا .دارد از رعد و برق شاه در اثر اين کودنی
از قاتالن خيالی می هراسد. از بد حادثه اين از ديفتری
ای تهديد آميز به دستش رسيده که بر وحشروزها نامه ه
.افزوده «37F
38
دادمخبرالسطنه
می
گواهی
بهانهشا:هم
به
پولی
دابی
کاری«دستور
مينا
طالی
های
قدح
شاهیخزانه
بانک
در
گذاشترا
هایگرو
صندلی
.د
فروختنتکيه
هم
«.38Fرا
ظروفخوددرحضوآنگاه 39
کاخ
از
را
زرين
های
جام
و
ازنفيس
.برداشتند
عبدالحسين
ميان
ازفرمانفرمآن
گيری
بهره
در
ظروف
و
سينی
هرچه
شاه
نقرطال«بيماری
در»و
بود
بر کاخ
خود
با
و
کرد
جمع
را
بههمه
.
.نکرد
بسنده
هم
اين
»همايون
موزهء
های
صندلی
شکسته
را
«.فرستاد
ضرابخانه
به
»ط
های
قدح
«
مان
مغول
دوران
از
بازارهایراکه
در
بود
ده
.گذاشت
فروش
به
وامريکا
هااروپا
برایبعد
نشود
رو
دستش
هاياينکه
يادداشت
دزدیدر
عوام
قول
به
را
خودش
»مال
ماست
«داستان
و
کرد
37
.همانجا
38 René de Balloy à Claude Louis Berthollet, Téhéran, le 25 Septembre 1896, doc. no.
47, volume 46.39
تهرانر السلطنهء هدايت: گزارش امخ به اهتمام محمدان
چاپ دوم شرکت سهامی نقره تهران .151ص.1363علی صوتی
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 13/56
13
.گذراند
سکوت
به
را
اشياء
ربردن
ماجرا
و
داد
جلوه
دگرگونه
:نوشت
از«
...است
يگانگی
و
تحبيب
موقع
حاال
نهگذشته
.بجويند
تحبيب
راه
.يادکنند
کمتر
ها
امتيازات
گويند
می
اينکه
.باشند
تخريب
فکر
در
از
خارجه
امتيازات
آنچه
اند
داده
خارجه
به
داده
خارجه
به
حال
الی
مظفرالدينشاه
مرحوم
عصر
است
ثبت
خارجه
وزارت
دوسيهء
در
«!39Fشد
40
فرمانفرما
های
دزدی
که
است
بپرسيدنی
ربطی
چه
شدنثب
داشت
امتيازات
گواهايراشا!اسناد
ترس
از
و
نفس
ازضعف
و
بود
ها
دزدی
بیااين
دم
نمیعرضگی
.مردمنزد
اما
اين
دستبرداز
ها
:گفتند
می
طنز
به
و
شدند
نخوريم«خبر
حاال
خوريم
!کی «40F
41
سرپرستیايراشا
حاميانشعلمبی
تنها
که
توانست
نمی
زيستن
عبدالحسينچنانکه.بودند
سپهر
:داد
می
شاگواهی
روزهمظفرالدين
هر
»مفص
داری
تعزيه
مجلس
«آنگاه
.آراست
می
ف«
مصيبت
ذکر
واستماع
ناله
قلب
سوزش
با
موده
نموبيقراری
می
. «اينک
ديگر
»و
تعزيه
به
احترام
روحانيان
به
و
بود
راغب
سخت
خوانی
روضه
به
بسيار
شوق
و
کرد
می
داشبسيار
گريه
. «41F
42
نيز
الملک
کافضل
داد
می
شاهگواهی
به«:
داشت
بسيار
رغبت
خوانی
روضه
و
تعزيه
«از
بيش
و
همه
»گري
به
! «م
عزاداری
روزه
رهمه
.
رم 40 ف ن ا م ر ف نيسحلادبع دا ن س ا عه و م ج م زا یا هديزگششوک هب
سعدونديانمنص سيروس و مافی نظام نشرره تهران يکم جلد
.1366 325تاريخ ايران41
ص. .337مانجا42
را:اسماعيل رائي ه ت الب مشروطيت ق ن ا رد یر ای س من ه ج ن ا
ص.2535انتشار جاويدان .24چاپ دوم
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 14/56
14
کاطرافيان
دادند
می
می«گواهی
مصيبت
ذکر
چون
نمايد
می
ندبه
و
گريه
!شود «42F
43
کاشانی
راشريف
مردم
دورانستمديدگی
به
چنينفرمظ
کراين
می
:گزارش
سلطن« ازمنهء در بیامروز و قاجار شاه مظفرالدين
در يوزرای بالدت و غفلت علمی دهمين سال سلطنتار
ثلث مملکت ايران از شدت زور و ظلم اين پادشاه ساده دل
وحکام
جوالت
شاهزادگان
جور
وو
ناموس
از
خبر
بی
و
هل
ملی
شرف
خيلی
برترتيب
چشمهل
چهار
بيگانگان
دست
.»خواهد افتادنيا43F
44
ر
داوری
ترين
انگيز
فريدونهمکارشگفت
.داد
دست
به
قلمدآدميت
شاه
اين
از
پشتيبانی
زد
.شا
مظفرالدين
.انگاشت
ناديده
را
خطاهايش
را
»خنرم
«:افزود
و
شاهايخواند
»نفس
سالمت
پيشهء
ستم
شهرياران
از
.اداشت انديشط
بد
و
!نبود
44Fمردم
داوربسچه 45
رفتهدر
خطا
به
باشم
!گواه
همخوانیاسناداما
دوستم
داوری
با
.
گرچهپسندارد
:
نوشت
که
دادم
رائين
به
را
حق
سلطنتو
زمانهء
به
ايران
مردم
دينناصراضع
اما
نهاد
پريشانی
به
رو
شاه
»دوران
به
43
ري ا و ت ل ا لضفا هدش داي 231.44
:کاشانی
شريف
گامحمد ز و ر در اتفاقيه ات ي ع ق ا و ششوک
به
ايران تاريخ نشر سعدونديان چنانکه 40ص.1362سيروس آدميت .
در
من
را
کتاب
اين
خطی
نسخهء
داده
گزارش
کتابش
آخرين
در
هم
عهده بر حقوق دانشکده دانشجويان از يکی يافتم. ملک کتابخانه
.دهد
ارائه
خود
دکتری
رساله
عنوان
به
را
متن
اين
که
شناخت
گروه کتابخانه در نسخه اين درآمدم ايران از همينکه اما
دست
به
خودشتاريخ
حساب
به
و
نام
به
و
افتاد
اتحاديه
خانم
آدميت
!بکند
يادی
نسخه
اين
يابندهء
از
از
آنکه
بی
کرد
منتشر
در آخرين کتابش از اين ماجرا ياد کرده است.45
آدميت: رافريدون ي ا مشروطيت ضت ه ن تهران ايدئولوژی
سوئد
ايران
کتاب
کانون
دوم
چاپ
پيام
.1985انتشارات
ص
164.
اين با هرگز من همکاری و دوستی رغم به که کنم اعتراف بايد
اين و داشت نفس ت ع او گرچه نداشتم. توافق فريدون ديدگاه
می بخشيد. را به من گستاخی ها
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 15/56
15
شاه
و«مظفرالدين
جور
با
اعلیهمراه
به
ستم
رسيد
شدت
!درجهء «45F
46
به
را
اميدش
بيمار
مذهبیشاه
اعياد
و
نيايش
تابست
.دهد
دست
شفا
جشنبلکه
اضحی
عيد
امام
والدت
شب
علی
والدت
جشن
المومنين
خاتم
از
ديگری
اعياد
و
خامس
عزای
غديرخم
عيد
زمان
را
دست
فاين
در .کرمیموشهرگز
چنانکه
1315/
ق
1897»
توما
هزار
دوازده
سالی
«: طالببرای
راستا
اين
در
داد
فرمانی
و
کرد
وضع
مستمری
را«
وجه
اين
دارند
سلطنت
که
من
اعقاب
از
هرکس
راضی
او
از
من
يقين
نرسانند
عسکرين
طالب
به
بود
!نخواهم «46F
47
بود
ايرانچنين
تاريخ
در
بار
نخستين
برای
که
گ
را
ملی
اعياد
جای
مذهبی
اعياد
.افزونرفتند
دومابر
محرسوگواری
صفء
جمعه« و
های
شب
خوانی
روضه
اندرون
در
سال
.نآراسمی»تمام
رجمله
مذهبی
رونقاعياد
دادند
سابقه
بی
بويژه
»عليه
عبا
آل
خامس
حضرت
مبارک
روزميالد
السالم
«ر
.47F
رو 48
آن
سالدر
دستورهمه
.شد
می
داده
48Fچراغانی
د 49
کهشاه
داد
آنتور
سالهرعيد
چراغاجشهمه
و
آتشگيرند
و
.نمايند
بازی
»مملکتجشاين
در
روز
آن
از
شد
معمول
ايران
. «49F
50
سپهدينداریدر
باز
شاه
:نوشت
46
رائين
ری س
های
من ج ن ا .ص
36. 47سپه
خان
ری:عبدالحسين ف ظ م يع ا ق و ل ا هران مرات
.193ص. 1346انتشارات زرين48
همانجا. 49
مهدی ملک زاده: يت ايرا ط و ر ش م خي ر ا ت
تهران 3 جلد
.113ص.1363انتشارت علمی50
ص. .107همانجا
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 16/56
16
ازاعليحضر« مذهبهمايونی اماميهءشريعتپيروان
است. فرزندشجعفريه و اميرالمومنين حضرت به خصوص
اسم مبارک ايشان را عباس عليهم االسالم. چونالفضل ااب
د حالتش ه نامدگرگون شود. اگر کسی اعليحضرتش را شن
هر حاجت او رانامی علی مرتضی و ابوالفض دهد سوگند
!برآورده دارد «50F
51 السلطنه شاهعين اربابشادرستايعموی
داد می شاگواهی هستند.«ايرا: مقدس خيلی
ر
و
نماز
..و
نقره
ظروف
در
.شود
نمی
ترک
وزه چيزی ميل نمی فرمايند. از محرمات و مسکرات طال
دهن بين است. از خودامبکلی کناره دارند...
ندارد
تدبيری
و
«!51Fرای
م 52 شاههمو افزود:
اختيار رای خود را ندارد. تمامش به دست«ايران
او
اجازهء
بدون
آب
و
است
(الدوله
عين
)صدراعظم
خورن
اينک!»می
کاخشاه ديگر
از
که
هربار
رفت
خزان«بيرون
های
.»پول
کشيد
بيرون
را
شاه
ناصرالدين
سا«دستکم
يک
ظرف
پول»در
آوری
جمع
را
امامیخزانه
.کجا«کرد
از
اکنون
کرد
جمع
پول
بعد
من
شود
می
«مدت
»است
ماه
هشت
يک
ازکه
نه
واليات
از
نه
مخزاندينار
دمبه
.است
کاله
بی
همه
سر
نشده
داده
خزانهدرمواجب
مغشوش
واليات
و
نيست
«52Fپول
اين 53
به
ايران
هرگز
.بود
نشده
دچار
روز
دادنباز
بود«:گواهی
آلتی
شاه
مظفرالدين
عد
دست
فاسدر
و
علم
بی
درباريان
از
ای
کهه
را
خويش
معاش
مدخل
و
غارتممر
و
ملت
چپاول
از
»مملکتخود.ودنقرارداده
پدر
از
شاه
آنچه
51
سپهر
ری ف ظ م عياقولا تآرم
.47و46ص.ياد شده السلطنه): 52 (عين سالور
هی ا ش د ا پ روزگار خاطرات روزنامه
شاه ين د ل ا ر ف ظ م
دوم افشار جلد ايرج و سالور مسعود کوش ه
انشارات اساطير . 1027ص.1376تهران53
ص. .1039همانجا
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 17/56
17
اموال
و
ذخاير
از
بسياری
بود
دريافته
ارث
به
تبذير
را
ملی
و
به«نمودهسلطنتی
مجبور
لهذا
را
تمامی
آن
وصول
از
پس
.شد
خارجه
از
استقراض
کرد
درباريان
بذل
چه
و
فرنگ
مسافرت
صرف
.چه «53F
54
السطنه
عين
.نداد
خزانه
به
دورانسالورپشيزی
را
مظفریناصری
دوران
سنجيدبا
می
:نوشت
می
و
که«
ها
مداخل
رفتشاهآن
ميان
از
داشت
!»شهيد
بازا«اکنون
و
کوچه
در
علي»مفسدين
صمظفرالدين
و
و«اعظمشاه
رکيک
الفاظ
با
خوانن»مستهجن
می
!54Fشعر
55
اشاه
فرمانبرداری
ادر
دستعلما برخی
گذاشآنان
باز
ها
اقليت
آزار
در
مثل.را
به
/1314ذيحجه19در
در1897ق
شدندکه
خبر
ميالدی
آب«اصفهان
مسلمانان
سقاخانهء
از
يهودی
يک
کتک!خورده
.شدند
سرازير
يهود
محلهء
به
دم
در
...زدند
يهوديان
به
حکمزيادی
به
سرانجام
وصلهء
يهود
طايفهء
که
شد
قرار
عظام
علمای
بدوزند
سينه
پيش
به
(يهودانه
)قرمزی
. «پ
ن
نقره
از
کلمهءآمدند
و
ساختند
شانی
»موسائ
«
يهوديانبه
پوشاک
.55Fچسپاندند
منع«بهني 56
يهودی
با
مسلمان
معاشرت
«برآمدن
!مثل
سيدبه
شدري
ظاهر
نامی
کهحان
آمد
پرخاش
به
چهو
از
بررو
(يهودانه
)زرد
نشان
يهوديان
تهران
در
زنند
نمی
سينه
! او
ماه
همان
در
بهپس
را
اش
يهود
محله
.کرد
سرازير
» که
کسی
آن
بيچاره
زور
به
را
بدبخت
آن
.نداشت
سينه
به
يهودانه
54
يتعباس اسکندری: ط و ر ش م لصفم خيرات انتشارات غزل تهران
.1361ايران 55
ص. .1067همانجا56
.107ص.ياد شدهمرآت الوقايعسپهر
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 18/56
18
او
موی
که
بود
آماده
جالد
.بردند
می
سيد
نزد
.کند
نصب
اش
سينه
بر
را
يهودانه
و
بتراشد
56Fرا
57
هرگز
بوليعهد
نياورخم
و.ابرو
جد
برخالف
اقليتپدرش
از
پشيبانی
به
.برنخاسههرگز
يک
از
دهم
می
دست
به
کهسياگزارشی
فرانسوی
آقا
:داد
با»گفت«دنجفگواهی
ومشورت
انگلي«
ک»قونسولگری
کرد
پاعالم
آن
از
بايد«
فرنگيان
وحتی
ارمنيان
و
يهوديان
پوشاک
اسالم
با
متناسب
رفتارشان
و
باشد
الشکل
.متحد «57F
58
:و وام هامتيازاپ
شااز
لدوستی
گرفتنفرنگيان رویبهره دست و دادند رشوه .
گذاشتند. ايران بيمارذخاير شاه که آنجا از
توانست امتياز فروخت. درآمدش را به جيبتبود
نپرداخت. خزانه به ديناری و هایريخت دولت
لياقتی
بی
از
اوغربی
.جستند
زيرسود
جان
به
.افتادند
ايران
روی
زمانهو
پیبه
های
وام
او
را
خزانه
پی
ورشکستیدر
شدتبه
از
.کشاند
ض
کارمندان
فقرحقوق
.شد
دستياریبط
با
شاه
اما
وام
انگليس
مختار
وزير
هاردينگ
آرتور
تشويق
و
.ايرانگرفت
آنکه
وحال
خواست
می
سفر
پول
شاه
دست
ناگزير
به
.برد
می
سر
به
مالی
تنگنای
در
گوناگون
امتيازات
اعطای
به
.هاردينچنانکهزد
.است
کرده
ياد
خاطراتش
در
58Fخود
در 59
ناگزير
به
ليره1901
خز«هزار
بحر
شيالت
عايدات
»وثيقهء
.کشيد
باال
دولت
ارکان
با
مشورت
بی
59Fرا
نيز 60
57
»اسرائيل
آليانس
مدرسهء
«
:در
فرنگی
گی ن ه ر ف
کارنامه
ن ا ر ي ا رد
.. در اين فصل وضع يهوديان را آورده ا58
Victor Bérard : Les révolutions de la Perse, Paris, Librairie Armand Colin, 1910,
p.146.59
با سمت وزير مختاری در به1901فوريه9ارتور هاردينگ
و تااي ه داد.ابه سمت خود 1906ان آمد60
ص.ايرازگزارهدايت . 163ياد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 19/56
19
راه
امتياز
هارآهنسرخود
روس
وواگذاربه
بانک
آلمارامتياز
.به
ميان
اين
شاهیدر
بانک
از
بخشی
ستبه
افتاد
ها
آلما. «انگليس
ها»بانک
آلمان
به
.شما«رسيد
شيالت
و
استقراضی
بانک
و
آهن
»راه
و
روسيه
شو«به
در
باستانشناسی
به»حفريات
.شد
واگذار
ها
60Fفرانسوی
اينک 61
تر
هيرمن«مهم
جدارا
ايران
.کردناز نفوذ«بحري»
زير
وام .رف»هانگليس
اخذ
ازای
کنترل«در
شگ
واگذار
ها
روس
به
!مرکخانه «61F
روسيه 62
دولت
در
مستقر
ميسيونرهای
و
ها
انگليس
با
رقابت
در
خيالاروميه
تبري«به
به
آهن
راه
خط
»کشيدن
.62Fافتاد
نيزشاه 63
را
شوش
عتيقهء
آثار
در
کاوش
سپرد
فرنگيان
رابه
اين
اندوخاز
کالن
.پول
که
امتيازی
ترين
هشامهم
انگليس
دابه
نفت
امتياز
دهمانا
که
بود
1901/1317قمری
شاه
.شد
استخرا«امضا
دارسیر»انحصار
به
(Knox D’arcy) بخشي
.وزيررانفامتيا
هاردينگ
انگليس
آسانیمختار
به
و
دولتآراست
چنگ
از
درآورد
ايران
.63F
ديگ 64
سخن
ازبه
مختار
وزير
»پرست
پول
«جست
بهره
امضااوشاه
به
را
تياز
.64Fرساند
65 ماجرمنگو
در
:گويد
می
اينبيات
ی
السامتياز
کهامين
طان
»راب
«هاردينگبو
با
61
رائي طي:اسمعيل و ر ش م انقالب در ری س ای ه انجمن
تهران
ص. جاويدان .24سازمان چاپ و انتشارات
62 :ايرانسکی
.س
تزيا
.و
پاولويچ
.م
ايرا
مشروطه
الب ق ن ا
تهران . 35ص.1357شرکت سهامی کتابهای جيبی ترجمهء هوشيار63
Claude Chayet à Théophile Délcassé, Tiflis, le 3 Avril 1904.64
R. Ferrier : The History of the British Petrolium Company, Cambridge University
Press, 1982 .65
Hardingue, (Sir Arthur H.) : A Diplomatist in the East , London, Jonahatan Cape
Limited, 1928, p.325.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 20/56
20
.شد
65Fهمدست
داني 66
بود!نمی
چنين
هاردينگاگر
عزل
السطاندر
کرامين
نمی
رو !شرکت
ازبهر
پرداخت16نفتامتياعايدات
ايران
به
صد
در
. 1000شد
نقد
دولت20ليره
به
سهم
ليره
هزار
.هم3رسيد
صد
بختيار«در
خوانين
تادادنبه
هم
کارکنان
از
بعضی
...نشوند
ايل
تعديات
مانع
رسيدند
نوائی
.به «66F
شاه 67
جيب
به
يکراست
باقی
پيش
در
را
فرنگ
سفر
راه
بتواند
تا
شد
.ريختهگيرد
توان
ها
انگيس
کنار
به
براستندنفت
درا
شونساليان
مستقر
ايران
جنوب
در
ز
.به
کردن
جدا
ميسيونرهایراه
ياری
به
و
خرمشهر
بودندامريکائی
همراه
ها
انگليس
با
که
شدناروميدر
مستقر
.آن
»محا
«و
خاک
به
را
کشيدند
خون
.برداشت
را
خرمشهر
دروواژهء
کردن
اعرابخرسند
»مرمح
«.نشاندند
جايش
بر
را
عث
از
پيروی
هماندر
و
عيسوی
جنگ
کوشيدند
تجزيهء
راه
.بيافرينند
منطفه
در
را
مسلمان
ايستادگ
ها
روس
.بگشايند
را
پاايران
و
کردند
ی
.نگرفت
انگليس
و
روس
دنبال
آلمانبه
داران
سرمايه
آوردند
سربر
.اينا
.بودند
خوانده
را
شاه
دست
.است
پول
دنبال
به
بيمارگونه
که
دانستند
درمی
مبلغ
به
وامی
م
25ديدن
تدارک
مارک
ومليون
.ريختند
شاه
جيب
به
درجهت
انباربرپائيکی
از
شوسه
راه
يک
کشيدن
ديگر
و
جنوب
در
سنگ
زغال
.کرمانشاه
تا
شيرين
تهراقصر
يکنيزدر
آلمانآموزشکده
زبان
آموزش
بنياربرای
66
Mangol Bayat: Mysticism and Dissent Socio-religious Thought in Qajar Iran, New
York, Suracuse Univerity Press, 1982, p. 26. 67
رامخبر السلطنه هدايت: ي ا شر ا ز گ .ص .164اد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 21/56
21
استاداکردند
تدريس
هزينه
که
بود
بنا
.هم
را
گيرنشاخود
عهده
«.67Fبر
کجا 68
به
دانيم
نمی
.رسيد
از
که
هم
مالی
.1904\1321بحران
باق
آغازيد
وبا
ميان
آن
از
عفونی
های
بيماری
شيوع
که
است
بديهی
.گرفت
باال
مير
و
مرگ
.شد
همزمان
.شد
نمی
پيدا
نان
.آمد
دنبال
به
تنگی
و
قحطی
شکم
کردن
سير
به
قادر
پرداختندولت
و
مردم
های
دستمزد
تنگنا
اين
در
.نبود
شاهکارمندان
دستور
باشد
رسان
ياری
اينکه
جای
به
ايران
دولت
به
را
خود
دستمزد
کارمندان
جمله
داد
رجا«ببخشند
و
درباريان
اينک»منهای
بهتا
!نرسد
زيان
خودش
/1322تاايرانميالدی1905ق
قرضهدولت
ب«
هننتوسط
از
مبلغ»نگليس
به
گرفت
190
ليره
هزار
.در
يکی
1321 /قمری
1904يکی
و
ميالدی
در
ديگر
1323/
قمری
1905مبلغ
به
ميالدی
100 ليره
68Fهزار
69 آنهم
»ه
روس
اجازه
با
! «چندی
که
هنکشيد
فرانسوی
مذاکراتی
دنبال
به
هم
در
که
1905داشتن
ايران
دولت
يک با
»یسنديک
مالمطالع
ات
«انداختن
را
به
.69F
70
ژوئيه همان23درتنها خبرخوش اين بودک
دولت عثمانی پذيرفت که محدوديت های داد وسال
70Fستد با ايران را لغو کند.
در اين راستا آمدند 71
انداختند. راه پستی سرويس يک کشور دو هر و
68
Apachier le Maugin à Léon Borgeois, Téhéran, le 11 mai 1906, doc. no. 15 (Perse,
Politique Etrangère, Volume 1).69
رش ايرامخبرالسلطنه هدايت: ا ز گ هدش داي 163.70
«Syndicat d’Etudes Financières en Perse », Téhéran, le 22 Mai 1907 (Perse, Finance,
Volume 3).71
Istanbul, le 6 Aout 1904, (Mésopotamie Volume 2.).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 22/56
22
بار
نخستين
بسته662برای
هر
کيلو15بسته
دو
اين
ميان
.شد
بدل
و
رد
کشور
1906آوريل29در هامبورقمری 1324/
-کمپانی
نه
آينده
در
تا
شد
ميدان
وارد
هم
امريکا
دور
تجار«چندان
های
هامبورگرکشتی
بندر
از
فارس
خليج
به
آنجا
از
و
اروپا
بنادر
به
ده
.انتقال «71F
چنين 72
نقشه
اين
پيشبرد
برای
سفيرشان
که
ديدند
صالح
(Comte Rex)جایبردارنرا
ست
به
را
نامینراو
از(Stenrich)چ
سياست«بدهندکه
.»جهانیداشت
قرارنامهءآگاهی
اينکه
تر
مهم
بانک
و
بستند
ايران
با
ماده
هفت
در
مفصلی
72Fآلمانی
ماد 73
در
.داشتند
پا
بر
اينرا
دوم
شد
می
گفته
قرارداد
»به
است
مجاز
بانک
اين
»مال
تجاامور
و
«تر
مهم
.بپردازد
نيز
گمرکی اينکه
عوارض
پرداخت
بدون
داشتند
حق
آزادانه
»وپو
اثاثيه
و
مبل
«.کنند
73Fوارد
74
از
نيز
آدميت
آلمان
با
ربط
در
»تجار
بانک
«
.است
گفته
سخن
74F
75 را
امتياز
اين
روسيه
دولت
اما
نداشت
خوش
«بو
برآن
.که
»داشدو
نخواهد
م
. «
می
تاکرايستادگی
»نوين
پابانک
بر
ايران
در
نشود
«.75F
76 کآشکارااکنو
شد
می
گفته
» :خو
مداخلها
ايران
مالی
امور
در
فرانسه
دولت
ست
کند
! «نامی
ک(Drayfus)دريفوس
بود
سنديکا
مدير
:گفت
می
»زما
که
دريافتيم
برپائیما
برای
72
Maurice Bompard au Ministère des Affaires Etrangère, Téhéran le 29 Avril 1906
(Perse, Politique Etranère, Volume 1)73 Deutsche Oriental Bank 74
« Convention entre le gouvernement persan et la Deutsche Orient Bank », le 7 Juillet
1907, doc ; no. 58 (Perse, Finances 111)75
قیآدميت ر ت هش ي د ن ا .ص .87ياد شده76
Paul Cambon à Stephen Pichon, Berlin, Télégramme de 31 Juillet 1907, doc, no.
125 (Perse, Finances, volume 3).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 23/56
23
است
مناسب
سنديکا
.اين های»
بانک
با
بايد
پس
باايرا
ميان
آن
از
.آمد
کنار
ن
ملیبان
با
بانک
يان ن ا م و ت
ايرا
شهرهای
در
هائی
شعبه
که
نيدارد
.ضرب ل ا
مين ا
حسن
محمد
حاج
انک ب
در
مارسی
وشهر
ودي ص ق م
رکت ش
سرمايهء
هزار100با
رکت پارتومان ش زين
رکت عموباو ش ک
را
آستارا
به
اردبيل
راه
دارعهدهامتياز
است
«.76F
77
اقدام
ترين
مهم
ايرااما
«همانادولت
ملی
بانک
سرمايهءکهبو»برپائی
با
15مليون
وتومان
.گرفت
پا
ثروتمند
تاجر
يک
همت
به
ايران
در
فرانسه
کارگزار
گزارش
آلمابه
دولت
واهم
اعطای
و
مالی
کررکمک
تعهد
.ني
برپائی
»سن
زغال
انبار
ريک
ودر
ايران
نوب
کردن
ردرست
کرمانشاه
به
شرين
قصر
بهراه
گرفت
گردن
.پائهمزما
بر
»آموزشکدهء
يک
پزشکی
«ديرا
آگاهیتدارک
چونش
و
چند
از
که
.بهآنگاهنداريم
هلننوبت
نوين
مختار
وزير
ا(Stuler)ستولر
.نيزرسيد
»اهوا
آبياری
«ر
شناخت
برعهده
.77F
78
عبدا
ناگزيرصدراعظم
الدوله
عين
ميرزا
لمجيد
اروپا
دامن
به
دست
کهشد
شاهی
بانک
.بشود
که
پذيرفت
بودند
ها
انگليس
خود
بانيانش
»يک
مبلغ
به
مدت
دراز
وام
7بهرهء
با
و
تومان
مليون
8ص
در
«ها
روس
.کند
وبهساز
برخاستند
مخالفت
که
برآمدند
تهديد
به
»که
را
مالی
های
کمک
همه
اير
بدهنبه
پس
بايد
اند
داده
ان
. «جمله
از
که
را
دوامی
1900/1317ا
استقراصیقمری
بانک
77
همانجا. 78
Apachier le Magin à Léon Bourgeois, Téhéran, le 11 Mai 1906 (Perse, Finances,
volume 3 ».
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 24/56
24
روس
.بودند
گرفته
فرنگ
به
شاه
سفر
با
ربط
در
بهسرانجام
الدولهناگزيو
و1عين
500مليون
بان
از
تومان
بازهزار
شاه
که
زيرا
گرفت
شاهی
ک
.بود
افتاده
فرنگ
سفر
خيال
78Fبه
ا« 79
دولت
ران
روب22
مليون «.
شد
مقروض
روس
دولت
به
:کرد
اعالم
و«مخبرالسطنه
است
خالی
خزانه
پول
محتاج
آنگا!»دولت
:در«افزود
آنکه
مردم
به
را
خودش
است
جنوبروشمال
در
آنکه
و
بسته
انگليس
به
«79Fاست
ايران 80
يکپارچگی
ديگر
سخن
به
خطر
در
.بود
ا
ز: روزنامهء مالنصرالدي
.شدند
پيشقدم
ها
روس
نخست
وام
پرداخت
در
314 و مدت281هزار به بانک15ليره طريق از سال
هنوزشاهی برای شاه جور کردند. له اما شاه
تنگی روزهای به نبود. را خرسند اعظم صدر
لير100کهواداشت هاههزار انگليس از
3د .بگيردمحرم1905مارس
دول 1323/
بهقرض
به
شاهی
رسي229000بانک
دمشيرالدوله.ليره
داشتن
80Fجايگانگه
خزانهتوما75000خود 81
به
79 Apachier le Maugin à Léon Bourgeois, Téhéran le 8 Octobre 1904, doc. no. 55
(Perse, Finance, volume 3)80
ص. ياد شده .169مخبر السلطنه هدايت81
گزارش محرمانه تهران آرتور هارديگ به وزارت خارجه انگليس
1905مه10مورخ نقل رائين به ز
الب ق ن ا در ری س ای ه انجمن
يت ط و ر ش م .ص .31-30ياد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 25/56
25
نصرالسلطنه
. 120000داد
پرداخت
اينتومان
از
راه
.رسيد
تلگراف
و
پست
وزارت
بازبه
شاه
.کرد
شکار
و
سفر
هوای
با
عثمانيان
رسيدکه
خبر
دار
گيرو
اين
در
و
از
گيری
بهره
ايران
نابسامان
راضع
اروميه
را
سواره
قشون
از
واحد
يک
اند
کرده
بهاشغال
داشت
گسيل
اناروميه
.81Fه
جبران 82
ايران
آشفتگی
.
بود
بوناپذير
همزمان
ها
رويداد
ناين
بادر
که
ترکيه
در
ارامنه
کشتار
و
قفقاز
انقالب
خود
آذربايجاجای
در
.داد
خواهيم
دست
به
قفقازآزاديخواهان
از
تبعيت
به
.شدند
ازبسيج
سر«
که»منابع
رسيد
می
انقالب«خبر
»ارامنه
برخی
.اند
درآمده
حرکت
به
قفقاز
تاثير
تحت
اند
ديده
سالح
.تدارک «82F
که 83
بود
شده
ديده
هم
اين
از
خواها«برخی
جای»مشروطه
به
انتقام
جهت
در
تخريب
به
دست
کردن
عمارت«آباد
بناهای
خانناصرالم
هدايت
و
های»لکی
خانه
.زدند
ممتحن
چنانکه
.رفتند
نشانه
را
دولتمندان
:نوشت
می
خاطراتش
در
زده
شگفت
الدوله
»بنده
ک
دانم
چنمی
آزادی
و
خواهی
مشروطه
باه
ربطی
دارد
آنها
انهدام
و
تاريخی
ساختمان
«83F
84 ربط
در
دولتمردان
بيشتر
حکومت
سران
ناصریبا
دوران
ز
کنار
خودشرا
واقوام
شاهزادگان
جايشان
به
و
د
از
مخبرالسلطنه
قول
به
.کرد
تحميل
دولت
به
را
82Apachier le Maugin à Léon Bourgeois, 11 Mai 1906, Télégramme, doc. no. 11
(Perse, Politique étrangère, volume 1)83
A. Nicolas à Léon Bourgeois, Téhéran , le 5 Juillet 1905, doc ; no. 21 (Perse,
Politique. Intérieure, volume 2).84
خا الدوله:هدی ممتحن
را ط ا خ
خان حسينقلی کوشش به
انتشارات فردوسی تهران . 234ص.1362قشقائی
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 26/56
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 27/56
27
.افتاد
روزه
همه
مالش
به
نياز
.گذاشت
ندی
پزشک
.گردآمدند
واجور
جور
ان
بسی
بيمدرباريان
از
مردم
که
شاهکوشيدند
ری
جائی
تا
.پيچيد
شهر
در
خبر
اما
.نشوند
خبردار
تهرانکه
ناشناسا«ازيکدر
داد»نمک
شهرت
بيمار«که
بستر
از
ديگر
شهرياری
»اعليحضرت
خاسبر
ازشا!نخواهد
پيروی
مظفر«در
»عدل
ماجراهمينکه
شاز
دمخبردار
در
فرمود«
امر
کر
مهارش
بريده
را
خائن
آن
شهرگوش
در
و
دند
ساختند
بلدش
نفی
و
!گردانيدند «88F
نمک 89
آن
ناخرسند
مردم
که
ديد
خواهيم
کنار
به
ناشناس
می
مستحجن
های
ترانه
شاه
عليه
و
بودند
.سرودند
را
شاه
فرانسویپز Schneiderرشنايدکتدرمان
.89Fشناخعهدبر
آ 90
ايرانيانهر
از
برخی
گرفتند
خرده
دراو
.»ميمي«و
کردند
ترديد
او
پزشک
اين
رو
1896/1313ازبهر
1906/1324تا
ق
.شا
بالين
نشاز
دور
.پزشکا
ديگر
برخالف
اينرو
از
.نگرفت
بهره
شاه
بيماری
هااناز
يس
بودند
کمين
باشیتادر
حکيم
ازبلکه
را
کننبيماربالين
ژورژودور
انگليسیGeorgeدکتر
برجايش
نشارا
.90F
91 واقع
صددر
کهدر
بودند
اين
دولرااز
افسار
.گيرند
دست
به
دررا
89
راسپه ری م ف ظ م عياقولا هدش
ياد
..179ص
90 در با عنوان پزشک مخصوص کامران ميرز1893کترشنايدر
آما قب حکيم باشی گرفت. دربه دوران ناصری .1894دربه ايران
1899در
.رسيد
فرانسه
آليانس
مدرسهء
رياست
به
1901 عضويت
به
رف ا ع م نم ج ن ا یلاع یاروشجلاعم کشزپ وا تمس نيرت مهم درآمد. اما
از
بود
شاه
:1906تا1896مظفرالدين
نک
.
H. Nategh : « Les Persans à Lyon (1884-1907), in : Pand à Sokhan, (éds. CH. Balay
et C ; Kappler, IFRI, Téhéran 1905, p. 191-199.91
Affaires Etrangère à Apachier de Maugin, Télégramme Chiffré du Ministre des
Paris le 9 Avril 1906 (M.A.E.F.).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 28/56
28
حکيم
غيبت
از
پسين
های
واپسينشنايدگزارش
در
رو
.کرد
خواهيم
ياد
شاه
های
زهای
شاه
بالين
بر
که
ايرانی
پزشکان
ميان
از
ميرزا
الدوله
عالم
خان
خليل
از
توان
می
بودند
ش
)محمد
علی
حسن
لقمانشيخ
دکتر
و
(االطبا
يخ
.کرد
ياد
کهالدوله
دانيم
الدولهمی
لقمان
اين
نام
به
هم
ای
مدرسه
اني م ق ل
بو
کرده
در.برپا
نهاد
فرانسآن
ادبيات
و
شزبان
می
.91Fتدريس
92
ه
او
زدخود
می
حرف
روانی
به
را
فرانسه
زبان
م
.نوشت
می
شاو
بيماری
دکترلقماندکتدر
با
.برآمهمکاریهشنايدر
ضعف
هم
يکی
شاه
بيماری
های
آمد
پی
از
اين
در
.بود
واهمه
و
دلهره
رعشه
اعصاب
هزمينه
آگاهی
گزارشبيشترين
برکت
از
ما
ی
که
است
باشهائی
سفيرفرانسوحکيم
طريق
از
فرانسه
خارجه
وزارت
به
ايران
در
92Fفرانسه
منتقل 93
کارگزاران
و
سفرا
بدينسان
.کرد
جزئياتمی
با
می
گزارش
خود
متبوع
های
دولت
به
را
شاه
حال
.کردند
رباکنون
گريختشاه بيماربدر
جسته
.رسيد
گوش
به
مردم
ميان
در
هائی
همهزمزمه
دربار
مردمدکوشش
که
بود
چونااين
و
چند
بيماری
.نشوند
آگاه
.پيچيد
خبر
اينکهاما
برغم
شابه
معالج
فرنگی
93Fپزشکان
از 94
که
بود
شده
کم
کشوفرمانرواحوال
ميی
به
نياورنسخنی
ن
92
:ناطق
»تبريز
مآب
فرنگی
های
نهاد
ني ا م ق ل
سه ر د م «
ره ي ب د ءهرامش 2 1988.ص 68-5393
سالگا
آن
در
ايران
وضع
و
شاه
های
بيماری
زمينه
در
ما
ی
به سفرا و قونسوالن است از گزارشات خطی وزير خارجه کهها
.دهم
می
دست
به
و
ام
کرده
رونويسی
94 آدو LindleyدکتGergeدکت Schneiderدکتر Adockدکتر
Albuدکتر آلبو .
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 29/56
29
کردند
ساز
ها
ترانه
بازار
و
کوچه
.مردم
راشافرنگاطرافيان
شاه
بيمار«آشکارا
مرد
عليل
.»و
خواندند
94Fمی
95
و
رعد
از
ترس
هم
يکی
اعصاب
ضعف
عالئم
از
يکی
.بود
ازشابرق
قرنب«اچيبيش
»آسمان
رو.ترسيمی
اين
رسيداز
سلطنت
به
همينکه
داد
هاجملفرمان
هزارباشکوچنار
رسالهء
بيکاخ
زدناز
سفيربه!گردن
گفت
ترس
کهشافرانسه
بود
اين
چنار«مباددر
آن
يا
و
شوند
برق
و
رعد
ناقل
باشکوه
آدم«های
کنند
پنهان
و
دهند
پناه
را
!کشان «95F
اين 96
در
سوئيس«Simonوسيرويداد
زا«کاباغبان
»زار
اشچنانکه.گريسمی
نامه
جناي«در
اين
»شرح
تابرمدهش
و
آب
با
خارجه
وزارت
به
.خودشبيچارهباغبافرستاد
قول
را«به
او
خود
قربانی
اين
دانسمسئول
«.96Fمی
97
اششاه
سفرنامه
ازراخودتربارهاهمدر
برق
و
قرعد
به
.است
کشيده
کم
دست
اين
از
برد «
خوابمان
که
قدری
.خوابيديم
نهار
از
بعد
هرچه
ديگر
.شديم
بيدار
برق
و
رعد
صدای
از
نبرد
خوابمان
کرديم
! «97F
98
از
خاطراتش
در
هم
شاه
خواهر
السلطنه
تاج
حتی
برق
و
رعد
رانداستان
سخن
:که
دست
اين
از
.
خ« برق و رعد از من عزيز برادر واين ترسناک لی
رو سيدمعتقد به جن و پری و موهومات بوده است. از اين
95
:آوری
پيتر
ات ر ي ا
معاصر
يخ ر
مهرآبادی
رفيع
محمد
ترجمهء
چاپخانه صفا . 56ص.1363تهران
96 Balloy à Louis Berthollet, Téhéran, 11 Novembre 1896, doc ,no. 50.
97 به وزارت خارج سياست(ناد خطی وزارت خارجه ا1896سيمون
کارتن .)2داخلی98
مظفرالدي مه مبارکه ا ن ر ف س اشنر به ف
کتاب تهران
55ص. 1361فرزان
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 30/56
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 31/56
31
:ماشاء«نوشت
ماشا
ماشاء
خاندائی
قول
به
انشاء
برم
!قربانش «103F
104
شامظفرالد
بارگیين
زن
هدر
.نداشت
لنگه
زنان
بر
شماریافزون
بی
ازکه
پس
کرد
يغه
پدرش
ز300نيمرگ
از
بهراهایتن
داخودحرمخانهء
حد.انتقال
بی
جماع
بسا
چه
اعصاب
ضعف
و
بيماری
عود
در
حصر
دخيلشاو
!
باشد
شاه: بوده های شاسفر
اميدمظفرالدين
به
خوشگذرانبهبودی
انگليسو
و
ها
روس
پول
با
.شد
فرنگ
راهی
بار
سه
در ها
فرانسه
قونسول
کتبريز
کرد
می
اوگزارش
سفر
شاه در
غياب
در
ميرزا
علی
کيعهومحمد
شهر«بههم
»دمنشی
پدر
رس
به
پدداشت
غياب
در
ضربو
به
دست
شد
مردم
چاپيدن
کار
به
دست
شتم
آنجاو
از
.
رکه
رااحدی
درخواستی
مبلغ
پرداخت
يارای
وبون
گذاشت
توپ
دم
به
را
تن
چند
وليعهد
کشت
! «نخستين
سفر
زمينهء
گزارشیدر
هاردينگ
آرتور
بخشنامهءمحرمانه
و
.فرستاد
خارجه
وزارت
به
که
روال
اين
در
.داد
دست
به
هم
را
عدهء«سفر
می
صدراعظم
و
هستند
ملوکانه
التزام
در
کثيری
بکاهد
هزينه
از
های.کوشد
غارتگری
و
تاراج
خود
های
ولخرجی
از
بيش
درباری
رجال
عجيب
وارد
لطمه
مملکت
خزانه
به
کنشاه
«.104Fمی
105 بهر
اين
برای
لير«يکسفررو
هزار
گرد»يکصد
.پرداخت
صدراعظم
هم
ليره
هزار
چهل
.ازآوردند
بازرگانان
دامن
به
دست
بود
خالی
خزانه
که
آنجا
104
نج ا م ه
. 102ص.105
همانجا.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 32/56
32
.سفر«شدند
خرج
اين
سال
چند
طی
بايست
می
مردم
بپردازند
ماليات
صورت
به
!را «105F
106
سفرشا1317ذيحج1900/12آوريل12در
راهی
نخسش
.د
گمرکخزانهء
.کرد
تهی
را
ولت
وام
نخستين
.نهاد
وا
بلژيکيان
به
را
آذربايجان
دولت
آن
سوی
مدت از
صدی75به
فرع
با
و
سال
.گرديد
پرداخت
ايران
دولت
به
106Fپنج
بر 107
افزون
اين
28برابر
که
منات
مليون
2و
مليون
400 بهره
با
بود
ليره
هزار
5هادرصد
روس
از
دنبالش
به
.مشورتبیستاند
دولت
اهل
با
آنکه
را
کشور
گمرکات
عوايد
سرخود
دولتبهکند
وسيهر
.107Fواگذاشت
108 دولت
اهل
ميان
رااز
احدی
»نبو
اعتراض
يارای
. «108F
109
سفر
اين
نشدهنوزدر
بيماریهيچ
های
نشانه
شاه
.شد
هويدا
»نمو
می
بيمار
و
خسته
. «
تبريز
در
فرانسه
داقونسول
می
گزارش
فرانسه
که
»حمله
بسا
چه
.است
بسته
موئی
به
شاه
زندگی
روي
ها
روز
همين
در
که
قلبی
عاقبتهای
داده
باشد
نداشته
خوشی
چندان
«.109F
110 اينهمه
شاهبا
ايران
.انداخت
رخت
رسيد
که
روستا
هر
به
8000
وحيوا
کشيد
خود
دنبال
به
را
بارکش
وستائيانن
پذيرائی
به
دار
وا
را
.هاکرد
روستا
»رز
سال
محصول
و
شدند
پايمال
اسبان
و
قاطران
لگد
106
« Voyage du Shah de Perse » 1900, (Perse, Affaires politiques diverses, Série B,
carton 2, M.A.E.F.).
107يت :رائياسماعي ط و ر ش م بال ق ن ا رد یرس یا من ه ج ن ا ارهت
چاپ دواانتشار . 27ص..2535جاويدان108
ص. ياد شده .229ويلس109
Fernand Souhart à Delcassé, Téhéra, 18 Avril 1900, doc . no. 32 (Carton 2).110
«Voyage de Chah de Perse en France », 1900 (Cartons non inventoriés, Carton 2).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 33/56
33
رفت
.برباد «110F
رفآنگاه 111
بازرگانان
سراغ
دربه
.
هم
راستا
ارباک2اين
به
24ديوانی ور
شد
مقروض
!111Fکرور
112
رابه
خزانه
پی
در
پی
های
وام
که
است
بديهی
خود
حال
به
گرسنه
را
مردم
و
.کشاند
ورشکستی
فقرحقو
شدت
از
.کرد
کارمندانرها
رفق
می
.سخن
رفت
دولتدستور
به
را
خود
دستمزد
ارمندان
ببخشند
»رجا
و
دربار
منهای
! «112F
113
در
ايران
و
خواست
می
سفر
پول
شاه
مظفرالدين
به
حتی
شاه
.برد
می
سر
به
مالی
تنگنای
داخلهبازرگانان
2ديوانی کرو
ارباب
به
و
24کرو
.بود
113Fمقروض
114
فرنهسفر ب
: درمابيماشا
اميد
بهبه
ناگزير
.افتاد
فرنگ
سفر
خيال
سفبرنامهبه
اصل
بهدر
معدنیرسيدن
های
در Contrexévilleآب
.بود
ايفرانسه
از
شفا
.طلبيد
می
طولآب
در
سفر
»نگرا
اطرافيانش
.
نمود
می
بيمار
و
خسته
چنا
.گفتندبودند
می
تا«نکه
به
شاه
زندگی
اسموئی
!بسته پلي»
بدحادثه
همفرانسهاز
دروغ
يا
کراست
داد
می
انقالب«خبر
گروه
يک
درقصناشناس
که
را
شاه
فرزندان
از
يکی
دارد
بکشد
کند
می
زندگی
را»فرانسه
خبر
سفير«.
111
Fernand Souhart à Delcassé, le 18 Avril 1900, Téhéran , doc. no. 32 (Carton 2).112
:الملک
افضل
غالمحسين
ري ا و ت ل ا
افضل
اسناد
و
متون
مجموعه
منصوره اتحاديتاريخی نشربه کوشش تهران سيروس سعدونديان
397ص.1361تاريخ ايران113
نجا.هم ريغالمحسين افضل الملک : 114 ا و ت ل ا لضفا دانسا و نوتم هعومجم
تاريخی
منصوره اتحادي نشربه کوشش تهران سيروس سعدونديان
397ص.1361تاريخ ايران
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 34/56
34
داد
اطالع
شاهزاده
به
.ايران «114F
اسناد 115
در
هرچه
دادنبالهءگشتيم
نيافتيتاناين
.را
سفرد
اين
همر
.شد
نمی
ترک
روزه
و
درنماز
مرزگذ
میباز
که
ای
قصبه
و
شهر
رسيهر
حضو«
به
می»علما
.علمای«بويژهآمدند
دستهء
ه« »تبريز
خوان
محر«ک»روضه
می»روضهء
.جلفخواندند
هدر
»روضه
آمد
حسين
سيد
آقا
.خواند خودش»
قول
روسيهرادبه
:سر«نوشت
محر
مناسبت
به
را
آنجابحرينی
آمد
فرموديم
م
خواند
!روضه اسالم«»
هرگ»شئونات
نمیشاه
ترک
اند
در
حتی
.میشد
راه
به
جماعت
نماز
رون
.115Fانداخت
116
سراسيمگهراس
هموارهو
.بود
رکاب
بويژهدر
.تونل
از
نامدرترس ر ف س ک ر ا ب م
:نوشت
» شده تونل داخل که دانستيم نمی اينما از يم.
.
داد
دست
وحشتی
حالت
و
شد
خفه
ما
قلب
ظلمت
و
اسماعيل خان را آواز کرديم که کبريت روش کن! هی فرياد تاريکی
115
Police Générale, 4e Bureau , Paris, le 28 Février 1899 (Carton 2).
116 مبار مه ا ن ر ف س ه.ص20 24 29 33 40 49.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 35/56
35
می کرديم کبريت بياورند و چراغ را روشن کنند.گويا کسی
!صدای ما را نمی شنيد «116F
117
در
28نوامب
1900بازگش
سفر
از
خالی
دست
.
قر
با
دهمراه
به
بيکران
فرنگياض
و
لت
!وام
ايرانهای
»روس
های
بانک
پبه
از
متجاوز
کرور
«بو
شده
.سف
اين
بادر
اتومبيليک
راننده هشا شد. داغان و خورد پارک دروازه به
اما آسيب نديد. مردم گردبه پياده رو پرت شد
ش
.يکآمدند
درون
به
را
خودش
و
کرد
وحشت
اه
ح»گالر« همينکه آمد انداخت. بجا اندکی لش
ای غرفه کبوتران«در سوی به تيراندازی به
.برآمد اما تيرش به خطا رفت.»117F
نظام الدولهء 118
رفيعی نيزکه از همراهان بود118F
119 داد گواهی می
شاه دور کودکان گرفتکه او را ناشيگری به و
می خنديدند.
د
بدبياری
از
2اوت
ماه
1900که
هنگامی
به
شاه
»ورسازديب
کاخ
از
«در
رفت
می
خيابان
Malakoff »کارگر
لباس
در
شخصی
«حملهاب
.سالسونکرد
شخص
آن
(Salson)دا
بنام
مجهز
117
رک ا ب م مه ا ن ر ف س
ص. . 77ياد شده118
« Le voyage du Shah », Contrexéville, Agence Havas, le 28 Juin 1900.119
پدر بزرگ ما کهاين ماجرا را نظ در رکابم الدوله رفيعی
بود برای ما نقل می کرد.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 36/56
36
خواسگويا.بو»چما«
می
.بزند
را
119Fشاه
120
ازديگردرگزارش
اس»طپانچ«سخن
.رفته
.کرد
تائيد
را
دوم
گزارش
120Fوزيرخارجه
می 121
گفته
ازشد
را
طپانچه
بود
رکاب
در
که
الملک
حکيم
ضارب
داشکدست
را
فرانسه
گرفتهتابعيت
دستگيرضار.بود
هنگام
عصبه
چاقيک
يک
حاویطچانچيک
پول
کيف
يک
خودفران2و
با
.
داشت
گمان
پليسبه
»همدستی
بايست
می
ضارب
باشد
«!121Fداشته
122 .بود
ترسيده
سخت
هرگز شاه
ان
شاه
ترور
قصد
و
ضارب
درستیگيزهء
دانستهبه
.نشد
فرانسويان
ميان
در
ماالکوف
خيابان
ماجرای
هم
در
را
بيمار
شاه
روحيه
اما
.نداشت
واکنشی
واژه
. »سالسو«شکست
در
.بود
زبانش
ورد
مبارک«
.»سفرنامهء
است
کرده
ياد
122Fهم
مدت 123
تا
خبر
حکام
حتی
.ماند
پنهان
ماجرا
اين
ها
نشدن
.کد
خودشآنگاه
شاه
شد
رو
داستان
:نوشت
.گفت
باز
را
ماجرا
رخ« غريبی واقعهء ماست توقف ششم روز که امروز
کالسکداد. پهلوی خبيثی شخص يکديديم ايستاده ما
کالس
دم
به
دستدستش
در
و
گرفته
بود
باز
سرش
که
که
وديگر طپانچه دارد و سر طپانچه را روی سينهء ما گذارد
دست اومی خواهدآتش بزند. وزير دربار با ک مال جالدت بن
دست اين خبيث را از روی سينهءرا گرفته س خت فشار داده
120 Leprouste au Préfet de Police, Parhs, Télégramme Chiffré, le 2 Aout, à 9h, 15,
1900 (Carton 2) .121
Delcassé à Chargé d’affaires de France à Téhéran, le 28 Novembre 1900, no. 11,
Télégramme à chiffrer, Paris, 12 h. 5o.122
Capitaine Poyet (commandant militaire) à Préfet de Police Paris, le 2 Aout 1900
(Carton 2).123
ياد شده .55ص.سفرنامه مبارکه
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 37/56
37
کمال با ما کرد... ول را طپانچه سرانجام کرده رد ما
ابدا بيم و وحشت نکردي ت که به فضل خدا داشتيم 123Fم!ق
124
ابراهيم
و
السلطان
امين
رويداد
اين
در
چون
بودند
رهانيده
ازخطر
را
شاه
الملک
حکيم
خان
لقب
اولی
تاببه ا یمود
به
و
دادند
»شان ن
س د ق ا
. «نيزني
فرانسه
دولت
از
سپاسگزاری
در
کوژه
به
ای
نامه
مشيرالدوله
خارجه
وزير
:دست
اين
از
نوشت
فرانسه
سفارت
کارگزار
»که
کردم
دريافت
را
شما
قصدنامهء
با
همزمان
آن
در
همايونروت اعالم داشته ايدکه چگونه پليس اعليحضرت
قاتل را از اجرای سوء قصد باز داشت. اين خبر آخرين و
خبر دستگيری قاتل مايهء بسی خوشوقتی شد. نمی دانم با
ملت و کشور آن بزرگان شناسی حق تشريح به زبانی چه
مردم که شوقی و شور و شادی ابراز از بويژه برآيم.
اعليحضرتپاريس سالمتی خبر از که هنگامی برنمودند
ب فرصت از پس شدند. آگاه ازهمايون تا جويم می هره
ملت بزرگ به سپاسگزاری برآيدولت فرانسه «124Fو از آن
125
اين
رفرانسپليسرويداددر
قصد
نخستسوء
دا
نسبت
عمواوغلی
حيدرخان
به
.آنک
دروحال
خاسالآن
داستاگوي.بوهسا15حيدر
حيدرخانساختگی
تنهاناشناضاروهمکاری
در
ايرانی
دانشجويان
سروصدای
کردن
خاموش
برای
.بود
125Fپاريس
126
نقل
کبه
ارزد
پاريسمی
پليس
ادارهء
در
خانهنوز
حيدر
از
ای
»آنارشيس«پرونده
برجاست
که
سا
به
گردد
رمی
1312سال
آن
در
.
بوجوانیحيدرخان
27راسال
خودش
»مهندس
124همانجا.
125 کوژ فرناند به سفارتکارFernand Cougetمشيرالدوله زار
تهران
در
الثانی1900/7اوت4فرانسه
وزارت. «1318ربيع
اسناد
سياست داخلی .خارجه فرانسه «126
Voyage du Shah en France 1902, attentat contre le Shah de Perse, (Perse, Protocole,
Cour, Décoration, (Carton 57, Série B.).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 38/56
38
خواند
می
«126Fبرق
نشس 127
کافدر
ر» Soufflotهای
ميش«خيابان
روشنفکرا»سن
پاتوق
ايرانیکه
بود
.کرد
می
حيدرخا شرکت
اين
که
شد
می
گفته
بهانهء
به
بهسخنرانی
را
دانشجويان
علمی
ای
افکار
.کشاند
می
آنارشيستی
تبليغات
آينو
هر
تر
داشتپليس
ايديد
حدر
اين
همانرخانکه
در
شاه
باشبو1900ضارب
!127Fه
است 128
کهگفتنی
ن
دهخدا
اکبر
علی
ها
نشست
آن
میدر
شرکت
يز
.کرد
بی
را
قصد
سوء
داستان
کوشيد
فرانسه
دولت
و
نکنند
پيشدستی
ها
انگليس
تا
دهد
جلوه
اهميت
عهده
بر
را
شاه
فرصتازياشناسنحمايت
بهره
تقويت نگيرند
ببه
.128Fنياينروحانيان
129
هنوزپس
که
شاه
به
تلگرافی
بوددر
فرنگ
در
زودت
هرچه
که
شدند
خواستار
.بازگردد
بسار
چه
شر
از
شدن
رها
مهمادر
کهناخواندهاين
بود
ها
کفرانسوی
کردند
ناشناسشايع
بگروهی
شاکشتنخيال
فرزندان
از
فرانسيکی
جنوب
در
.اند
پليافتاده
ازتنهاما
»توطئهء
ها
آنارشيست
«.گفت
می
روسخن
يافرانسبهر
تماي
پروندهچندان
اين
گشودن
به
نداشتنلی
.129F
130
دوم
فرنسفر
به
درشاه
9آوري
1902/1320
گرفهمشراسف.آغازيد از.ننظر
127
Police Générale, 2e Bureau, confidentiel, Paris, le 26 Juin 1912,
128 Surveillance de jeunes persans, Paris, Ministère de l’Intérieure, Service de Santé, le6 Juillet 1912
129 Voyage du Shah en France 1900, attentat contre le Shah de Perse,(Perse, Protocole,
Cour, Décoration, Carton 57, Série B.)130
Police Générale, 4e Bureau, Paris, le 28 Fevrier 1899 (Carton non inventoriés,
carton 11).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 39/56
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 40/56
40
انگلستان سفدر
وزيرآرتوبه
هاردينگ
رکاب
ملتزمين
از
انگليس
مختار
کوشيدبود
می
هفتم
ادوارد
تاجگذاری
بهانهء
بهبه
را
شاه
بهبکشانانگلستان
ميدان
از
را
فرانسويان
کند
راهدر
اين
از
ايراو
با
چند
امتيازاتی
ترس
از
شاه
.رساند
امضا
میبه
تکرار
هم
پشت
:برو«کرد
انگلستان
به
!بايد اواما»
برای
مصي«
کشتی
با
.»عبور
135Fبود
و 136
شد
لندن
راهی
شاه
بازگش«
تهی
کيسهء
«.136Fبا
آنفرانسو 137
بر
ها
رف«بودندکه
نخواهد
يقين
از»به
که
زيرا
آب
از
وگذر
ترسد
می
اس«دريا
کابوس ! اما»
تصوبر
هاخالف
انگليس
ها
روس
با
رقابت
در
حتی
.گذاشتند
تمام
سنگ
شاه
ربرای
بهشاه
آراستن«
مدال . درکشتی»
را
او
هفتم
ادوارد
داد
جای
!خودش سفر»
اين
هاردينگ
ستوه«برای
خودش»آور
قول
به
اما
.نمود
او«می
هدف
تنها
با
تجارت
و
ايران
در
انگلستان
نفوذ
پيشبرد
بواين
کشور
! «137F138 سفر
اين
شادر
دل
آوردن
دست
به
ولخربرای
آزاد
وجه
پرداخت
بدون
اشيا
خريد
در
را
او
دست
بدينسان
.شاه گذاشتند
سوی
الملکعاز
مختار
علي«وزير
«32دولت
و«اسبابصندو
مبل
چنگال
و
کارد
«.کرد
راخريداری
خريد
وجه
.هانپرداخت
انگليس
خالف
چندانبر
فرانسويان
شاه
اما
.نداشتند
او
از
پذيرائی
به
تمايلی
با
که
داشت
ديگراصرار
»گر
های
آب
به
«
:گفت
می
.بزند
سر
فرانسه
»خيلی
قبلی
سفر
136
.120ياد شدمخبرالسطنه هدايت: خاطرات و خطرات 137
کسروی نتااحمد ا ر ي ا طه و ر ش م اميزيخ انتشاران تهران
چاپ دوازدهم . 27ص.2535کبير138
A. Hardingue, A diplomatist in the East , op, cit, p. 294
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 41/56
41
بود
بخش
!رضايت «138F
س 139
هم
بلژيک
یبه
.زد
شاه
سفر
ها
اينمرروزنامه
از
.کردند
عکس
شاه
که
بسياردست
ازيکی.داشملتزمين
شاه
رن«همراهان
سبز
طوطی
«»يک
احترام
با
دوش»بسيار
کشيبر
نشانهايد.می
سفر
شاهاها
.شد
نمايان
ابيماری
وروده
دل
به
ريزی.نداشاعتماد
آبرو
از
جلوگيری
يکدر
بود
ديده
تدارک
سوراخدار
شاهتانصندلی
مج
هر
در
و
کند
خالی
را
روده
و
دل
لبتواند
خود
زمينهبکشبا
اين
در
.اي
روزنامهی
انگار
گرفت
دست
به
قلم
ازبلژيکی
پرده
سوراخدار
صندلی
جملهبرداشداستان
از
.:نوشت
خت نيست.باايراشا« در مراسم حتیمدنيت چندان
از دل وکهسوراخدار می نشيند. زيراصندلیيرورسمی
رسمیدر مراسشرکتاز اين رد.روده خودش می ترس
کند می رویپرهيز را او اينکه سوراخدارمگر صندلی
عصبی می شود بنشانند! ... اگر اين صندلی حاضر نباشد
.خونسردی خود را از دست می دهد «139F
140
کنار
به
سوراخدار
سفرصندلی
اين
در
20ت
دولت
بزرگان
از
10مقامتن
با
و
تر
پائين
نجامسرا
18.بودند
رکاب
در
دربار
خدمه
از
تن
.ام
آورده
زير
در
را
140Fنامشان
واکنش 141
از
بلژيک
کمهمانداران
بود
آنمقاماتآشکار
شاهدولت
سفر
از
.بودند
چرکين
اينحالدل
با
ک
صندلوشيدندمی
داستان
.بگيرند
درز
را
139
همانجا.
140 « Le Journal de Bruxelles », le 14 Juillet 1902.141
الدوله مصدق الملک حکيم السلطان امين ميان: ازآن
الدوله بهادرخا وکيل غفاری نظام ميرزا الدوله حاجب ن
دکتر دبير سلطان شمس الملوک امين حضرت فخرالدوله مظفرالملک
آدوک ليندل Adockهوگ ميرزا Lindleyدکتر و خان ابراهيم دکتر
و
مترجم
خان
ت28علی
پائين
مقامات
از
ديگر
.تن
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 42/56
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 43/56
43
پيش
را
خود
کار
ها
خودش.برمیدسيسه
چنانکه
خ
در
پروا
بی
.است
کرده
ياد
142Fاطراتش
143 شاهدر
هارغيبت
تحريکات
فرصتیبرای
ينگ
شعاع
.آمد
دست
به
شاهمناسب
دوم
فرزند
السلطنه
.گرفتند
نشانه
را
اتابک
الدوله
عين
گروهی«و
متنفذ
ماليان
نمايندهء»از
.کردند
همراه
را
را
ماليان
همکاری
اين
فرانسه
نشانهء«سياسی
»وخامتمی
وضع
.هانست
انگليس
تحريک
به
شاه
اگر
که
زدند
ديوار
و
در
به
ها
«شبنامه
پايتحت
به
ورودش
از
نکند
برکنار
را
اتابک
کرد
خواهيم
.جلوگيری ريشخند»
به
فرانسه
سفير
:نوشت
رويداد«می
اين
رهگذر
از
توان
می
البته
ديد
را
هاردينگ
سر
نقش
.ها «
اين
ستادر
»مالحظ
قابل
مبالغ
درجهت
انگليس
سفارت
سوی
از
معنا
بدان
...اند
کرده
پخش
آميزی
اسرار
اهداف
هاردينگ
آرتور
آقای
خطرناکیکه
بازی
به
دست
است
زده
. «143F
144
شا
مصادبازگشت
دوم
سفر
تنگیبوداز
با
گوشت
و
نان
کمبود
خراساو
در
واحتکار
ايشااما.تهران
شنيدن
برای
شنوا
گونگوش
مثل اخب
به
.نداشت
بحراار
اين
سفاردر
داد
»مصر
های
گوسفند
«»بستن
ظرف
و
کالسکه
«
و
»دا
آينه
پيانوی
«که
تلفن
دستگاه
عدد
چند
»بزن
حرف
فرسنگ
چهارصد
تا
«.144Fبفرستند
نمونه 145
دهم
می
دست
به
ای
:»
وزي
! به برسانيد. عرض به داريد تازه خبر
بنو
دسنريمانخان
يک
که
دوس
اعلی
خيلی
کالسکه
گاه
و
اعال
خيلی
لکن
.بفرستد
بخرد
وينه
از
دونفره
کروکه
143 Arthur Hardingue : A Diplomatist in the East , London, Cole 1928.144
Fernand Couget à Delcassé ; Téhéran ; le 12 Juillet 1902, doc . no. 21(Carton 2) .145
ص.هما 44ا
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 44/56
44
زود زود خيلی بکن تلگراف او به مخصوصا باشد محکم
«!145Fبفرستد
146
باز
است: « مدتی خواسمشيرالدوله بستنی اسباب مکه
چه شدکه از قوهء الکتريک لگراف نمائدرست می شود
!ه و در راهست يا خيجويا شوم که فرستاده شد «146F
147
شاه
سوم
7سفر
پا1322ذيقعده1903/5آوريل
سفر.گرفت
هزينهء
10توما
اينبوهزار
در
.
حتی
دولت
.بودند
رکاب
در
زيادی
تعداد
سفر
شاه
اتومبيل
فرانسوی
راننده
پرداخت
به
قادر
.تهدينبود
به
اگرفرانسويان
که
آمدند
بر
ه
دستمزد
ااين
شکايت
به
دست
نشود
پرداخت
بدهکار
شکايات
اين
به
شاه
گوش
.برد
خواهند
.سفچنانکنبود
قصد
به
مناتباز
مليون
.گرفت
ها
روس
وامتيازاز
جلفا
از
شوسه
راه
داد
دولت
آن
به
را
تهران
و
قزوين
تا
تبريز
.در
تابستان
1320/1903.شد
اروپا
دروانهء
23
ژانويه
1903/ذيقعده
1321.الدولق
کعين
ها
بوپيشتر
خوزستان
شصدراعظحاکم
.به
وزير
اين
زمانه
(داخله
وزارت
)نوين
وزارت
يک
.برپا داشتند
سوايراشاه
سفر
ريزیبدر
آبرو
فرانسه
را پ. صندوق هدستور خريد دابه بار آورد.
امکرد فرستاد. ايران به کشتی هزينهبا
ک از در!نپرداخرشدخريهایاهيچيک
سال امقش«همان قسم صد نمود »چهار ابتياع
ه»سياهه«اما قل«رخريد و»از انداخت
1288ب
از
را
سوئيس
ن وفلو
پارچه
خريد
ت
غ
و
لندن يرشمشير
در
.نپرداخت
و
زد
جيب
به
146
: صفائی ابراهيم
ري ا ت یا رگ ه ب
انتشارات بابک تهران
.45شاهنشاهی. ص.2535147
ص. 43مانجا
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 45/56
45
چنگا«هم
و
وکارد
وميز
در»مبل
و
و«خريد
سی
صندوق
.»سه
فرستاد
ايران
به
و
داد
وحالجا
بوآنکه
نتوانسته
دولت
هنوز
ايران
مواجب«در
متقاضيه
.»سنهء
بدهد
147Fرا
ک 148
نبود
يبعنق«دور
شود
بلند
مردم
.»صدای
شد
که
دولت
به
بارها
فرنگ
های
گوشزددولت
يران
بايد
زودتر
هرچه
شاه
که
هکردند
خريد
بهای
گرا
.بدهکاربپردازد
سرانجامنيافتنش
.ه
شاه
فرانسه
خارجه
وزارت
تدستور ع
به
سررا
از
زدن
شدباز
خريداری
نشريات
پول
پرداخت
کردن»محترمان«
:دادگاهی
»محا ما«
احضار اعليحضرت پادشاه ايران در محکمه جهت «
»صلح
پا« اعيحضرت شخص پاريس نهم محکمهء صلح شاهقاضی
در را ايران
20 صورت در که کرده احضار آتيه آوريل
عی صلح بگذراند. اين کار آن اعليحضرت را با م امکان
به واسطهء تفصيل زير است: احضار فوق العاده
تش
کنترسويل
در
اعلحيضرت
که
هنگامی
ژوئن
ماه
يفدر
ادارهء با معاهده ادارهءداشتند کردندکه انطباعات
تماممذکور راجع که هائی روزنامه مسافرتفصول ه
سال جهت آن اعليحضرتکدر مدت اعليحضرت در اروپا است
بفرستد.
خو
تکليف
انطباعات
صادارهء
ادعای
نموده
ادا
ورا
بيست هزار فرانک نمود و اعليحضرت دو هزار فرانک مرحمت
فرمودند.
اعليحضرت به اين جهت است که وکيل ادارهء انطباعات
آوريل احضار کرده است که اين کار20پادشاه را در اجالس
پنج عد مسافت پذيرد و به مالحظه به طور صحيح انجام
است
داده
مهلت
هم
ماه
. «148F
149
148 ربيع االولئاز س نام خطی امضا ناخوانا /ماه مه1324س
.55ص.يادشدهصفائیبه نقل ا 1906149
خطی به نقل از1903مارس22از وزارت امور خارجه ايران
ص. ياد شده .59صفائی
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 46/56
46
ازدر
سوبازگشت
مارسفر
ماه
در
1321
بيمار م1903/
رغم
صفتبه
کودک
هوسشاه
باز
داشت
دخريد
.نصدستخطی
ميرزا
خانبه
نوشمشيرال
:وله
ا« اشير ارفع به ازوله: جفت دو بنويسد وله
مصر خريدهگوسفندهای ماده و نر ندارند شاخ که
عرض به آنرا جواب و بفرستد ست با البته بفرستد.
ذيحجه.برسانيد 1321«.149Fفی شهر
150
مر
:شاه
از
1322/ق
1904.شاهم
بحرانیحالت
بهشد دنو بيهوشی.»گرديعارض«کتلش
شد..های پی در پی دست داد لب پائين آويزان
زبانگاه دالکنت کوشيدند.روی اطرافيان
مردم ميان در اما کنند. پنهان را شاه بيماری
بود افتاده اس«کههو مرده پزشک!»شاه حتی
دکتر
می Adockانگليسی
بينی
پيش
را
او
مرگ
.قصکرد
شاهاوگرچه
تا
که
بود
اين
بيشتر
بتوانننمرده
ها
ازانگليس
برداری
بهره
به
را
نوينی
امتيازات
تدارک
و
برآيند
اوضاع
.کردنببينند
بدنام
طريق
از
کوشيد
می
پزشک
اين
شنايدر
فرانسویدکتر
راپزشک
خود
های
برنامه
ببرد
انگليسینفدراماپيش
باشی
حکيم
دامصرانشنايددکتر
می
ايسخنکندا
و
رواست
نا
صباحی«پزشک
چند
تواند
می
شاه
بماند
«.150Fزنده
151
.1904درافتام
فرنگ
سفر
خيال
به
نو
واز
الدوله
داشتعين
وا
جوررا
را
سفر
هزينه
که
کند
!151F
152
150
.شده
ياد
صفائی
151 Defrance (Albert) à Théophile Delcassé : « La maladie du Shah », le 11 Septembre
1904, doc. no. 53 (carton 2).152
D’Apachier de Maugin à Théophile Delcassé, Téhéran le 8 Octobre 1904, doc. no.
55 (Perse, Finances, volume 3)
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 47/56
47
:کرد
می
گزارش
فرانسه
و«سفير
اقتصادی
وضع
کمبود
با
خزانه
.نيست
تشريح
قابل
کشور
مالی
کارمندان
از
يکی
.روبروست
سابقه
بی
مالی
به
دولت
بودجه
کمبود
:گفت
من
به
12عاليرتبه
است
رسيده
فرانک
«152Fمليون
طلب 153
ميان
آن
از
اسلحه
خريد
بابت
از
فرانسوی
شنايدر
کمپانی
تومان
تجارتخانه
تجارتخانهءطلب
طلب
يانس
آخر
الی
و
جمشيديان
.
شاه
ااکنون
نامه
بیر و
تسر
:نوشت
می
الدوله
مشير
خان
رصن
به
شما « طرف از اينکه قبيل از شنويم می چيزها بعضی
بعضی کارها به پارهء اشخاص چيز داده می شود که اسباب
.بشوند و خيلی اسباب تعجب ما می شود «153F
154 شاه بيماری با ارتباط در نامه اين بيگمان
کرد.رفته رفته در ميان مردم رخنخبرشبود که
شاه که بود آن بر شنايدر دکتر می«اما هنوز
زنده صباحی چند استراحت و درمان با تواند
از نارسائی قلب رنجگرچ.»بماند سال هاست که
برد
می
.چندان
معدنی
های
آب
به
هم
او
های
سفر
است
نبوده
انگيز«موثر
شگفت
شاه
بيماری
پيشرفت
.است د«ازديهمچني»
!ادرابومين «
که
بود
آن
بر
فرانسه
ژرژسفير
پزشکدکتر
اين
داوری
به
خودش
کشور
آمد
به
در
بيشتر
انگليسی
سفير
سرانجام
!است
نشسته
نويسی
نسخه
و
پزشکفرانسه
اين
.آورد
روی
شنايدر
دکتر
به
:داد
اس«پاسخ
بيمار
سخت
شاه
!آری «154F
همزمان 155
153 Apachier de Mogin à Léon Bourgeois, Téhéran , le 12 Juillet 1905 (Perse,
Finances, volume 3) .154
:صفائی
ان قاجاريهابراهيم ر و د یخيرات یا تهران نامه ه
چاپ حيدری .1323شعبان2535 15انتشارات بابک155
Defrance, à Théophile Delcassé, le 11 Septembre 1904, doc. No. 53 (Politique
Intérieure, volume 1, carton 2).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 48/56
48
که
پيچيد
شهر
در
يک«خبر
به
خطرناکبيماریشاه
حتی
.است
رفدچار
می
او
مرگ
از
«155Fسخن
156
هي
هایاکنون
فرانسهات
و
انگليس
و
روس
راتدارک
ينده
.ديدند
مردم ی
رفته
رفته
را
ها
بدبختی
فرنگياهم
سر
زير
.دانستند
ر(Capitaine Ghouch)کاپيتن
آبادانگليسی
خرم
در
.دکولوهمچنيکشتند
از(Colonel Douglas)گالل
را
درآوردند
بناهای.پای
کردن
ويران
به
آنگاه
افتادند
.دولتی «156F
رشا 157
دولت
که
بهازآنجا
کشانورشکست
بودکی
مشيرالدولهه
به
اولتيماتو« السلطاندا»
امين
زودتر
هرچه
که
واداردرا
برود
فرنگيان
سراغ
به
د«که
در
شرط
بال
قولکرو15و
نيز
و
بگيرد
وام
تومان
وف
خدمهء
که
نرانبدهد
دربار
از
را
شاه
.دار «
اي
که
آنجا
از
دين
اهل
ردهء
از
بيشتر
خدمه
ن
امين
بودند
شاه
واطرافيان
نتافت
بر
السلطان
دا
استعفاد
.مبلغاکنوند
ايران
دولت
229هزار
شاهليره
بانک
شمقروضبه
.اربه
کمبود
افتاد
.رف
زارش
» : مالی
و
اقتصادی
وضع
با
خزانه
.است
ناگفتنی
سابقهتنگیايران
بی
بودجه
کمبود
.بهروبروست
12رسيده
فرانک
مليون
است
«.157F
158 .خواست
می
پول
باز
مرگ
درپای
1905»از
لندن
و
پطرزبورگ
سن
400وام
ليره
هزار
156
Ibid .157
Apachier à Delcassé, Téhéran , le 11 Décembre 1904, doc.no. 9 et le 5 Novembre
1905, doc. No. 61.158
Defrance à Delcassé, le 6 Octobre 1903, Téhéran, doc. No. 42 (Perse Politique
Intérieure, volume 1)
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 49/56
49
«.158Fگرفت
ا 159
روی
و
زير
راه
اين
بهاز
را
ان
ا
و
روس
گرو
.داد
159Fنگليس
160
آباد1906مارس1324/19محرم26در
نجم
:نوشت
تقويمش
در
دارد«خوشبينانه
داللت
سال
اين
شاهنشاه
اعليحضرت
مبارک
وجود
برصحت بر»
و
قورخانه«
ترقی
و
سپاه
نظم
و
مملکت
آبادانی
بديعه
صنايع
و
ديگ»دولتی
سوی
از
ت«و ع
بر
صدارتعظمی
استقالل
ت ق
و
ايشانعلما
پيشرفت
و
امور
همهء
!در «160F
161
1906مه15درو
عدالتخانه
با
همزمان
که
شاه
بود
مرد«اصالحات
»مانند
شرکتدر
راسم
را
او
.زحم«کرد
صندلآوردبه
روی
و
»د
همراه.نننشا
داد
دست
ناقصی
سکتهء
همانروز
تاريک
آيندهء
از
خبر
که
مدت
کوتاه
اغماء
با
.داد
کهپزشمی
کنند
وانمود
خواستند
ايرانی
ان
به
سکته
آمد
پی
از
شاه
اما
.گذراست
نقرس
باشی
حکيم
پس
.بود
شده
دچار
لمسی
و
هاافليج
خواستن
بالين
به
را
هفرنگی
.دکوشيدگا
و
دارند
پنهان
را
آنماجرا
اهميت
درجهء
از
همانروز
فردای
پس
.دربکاهند
ژوئ
ماه
اول
1906رو
را
سالمشاه
مراسم
به
چرخی
صندلی
اين
در
.نشوند
آگاه
حقيقت
از
مردم
تا
بردند
نگفت
سخن
کالمی
شاه
مراسم
. ..او
اينکه
از
پيش
را
او
پای
و
دست
ها
ساعت
بياورند
تاالر
به
را
بکاهند
افليج
حالت
از
تا
بودند
داده
مالش
«.161F
162
:رفت
گزارش
159 Apachier le Maugin à Théophile Delcassé, Téhéran, le 12 Juillet 1905(Perse,
Finances, volume3) .160
Paul Cambon à Léon Bourgeois, Londres, le 24 Septembre 1906 (Perse, Finances,
volume 3).161
دی ا ب آ مج تقويم ن
.1ص.162
همان گزارش.
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 50/56
50
بود.صورت شاه اندکی کج شده بود و لب پائين آويزان«
شدند ناگزير نبودند. حرکت به قادر پايش و دست و
خبر دهشرفيابی ها را لغو کنند د.و به سفارتخانه ها
شاهز رومانی دولت بياری بد والنتيناز بيلسکوه ژرژ
(George Valentin Bilesco)ها یارب ارناشن ءااتسرف ناريا هبه
نيارستند از اين ديدار جبود وگيری کنند. . دولتمردان
شاهزاده آن آوردند. چرخی صندلی با را شاه ناچار به
من خودم را رو در روی يک جسد يافتم.«گواهی می داد:
چشم ها خاموش درهم سمت چب بدن او بی حرکت بود. چهره
شاه
.فلج
چپ
پای
و
افتاده
پائين
کردهبالب
سکته
!»بود162F
163
در
4ژوئ
1906ن
از
شاه
.کرد
زشکانسکته
يکديگر
با
رقابت
در
کوشيدندمعالج
خودمی
زودتر
بويژه
.برسانند
مرده
نيمه
شاه
بالين
به
را
ليندلی
ژرLikdleyدکتر
دکتر
و
کهGeorgeانگليسی
.برديم
نام
شنايدرپيشتر
دکتر
Schneiderتنها
غايب
که
بود
شايع
گرچه
.است
بيمار
گفتند
می
که
بود
زده
کنارش
ها
انگليس
.سفارتداند
از
ايران
لت
ياری
هم
ناآلمان
به
فال
قرعهء
.دکترخواست
که Goethingerگوتينگر
افتاد
.بود
دانمارکی
اصل
در
پزشک
اين
:گفت
می
»شود
پرستاری
خوب
اگر
شاه
دي
هفته
چند
تا
تواند
بمانمی
زنده
ر
«.ام
شنايدر
کدکتر
بود
گفته
ماهپيشتر
تا
شاه
زنده
درستدسامبر
او
بينی
پيش
.ماند
نخواهد
.درآمد
163Fتر
164
مشيرابه
های
پنهانکاری
خبر ولرغم
شاه
تدريجبيماری
کربه
درز
مردم
ميان
در
.
سرکوبانداخوحشتبچنانآرشاه
فرمان
که
163
Apachier le Maugin à Léon Bourgeois : « La maladie du Shah », 1 juin 1906, doc.
no. 45 (carton 2)164
Apachier le Maugin à Théophile Delcassé : «La maladie du Shah » Téhéran le 17
Mai 1906, doc . no. 36 (carton 2) .
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 51/56
51
.داد «164F
دنبا 165
دآنبه
6فرمان
1906/12ژوئن
الثانی
به1324ربيع
تندی
نامهء
هلدوعين
روال
اين
در
.:نويساند
رسيد عرض به که قراری از اعظم: تابک اشرف جناب
اين در مردم رفتار کسالتیوضع جزئی ما که روز چند
و شماداشته خوب نيست و بعضی فضولی ها می کنند ايم
هم در تاديب آنها مسامحه کرده ايد... چه جهت دارد مردم
بشوند.. جسور و العنان مطلق بحاينطور هم ما .
تنبيه
در
که
کاری
مسامحه
اين
ولی
است
خوب
خيلی
حالمان
اين از جد بايد است... موثر برما خيلی شده آنها
مردمان مفسد جلوگيری کرده و در هرگونه تنبيه و سياست و
گرفتن
پس
و
مرسوم
قطع
و
ديوانی
شغل
گرفتن
و
کار
از
خلع
به هيچوجه ابقا نکن يد و از شما ميخواهيمامتيازات آنی
اين فرمايشات ما را در کمال عجله اجرا نموده و مردم را
»به جای خودشان بنشانيد165F
166 عالم الدولهدکتگذاشت.به وخامتشابيماری
تبا جدورا به بالين خواندنو دکتر ليندلی
درمانتمام
آلمان.برآمدنشابه
حکيم
يک
شاه
معالجهء
برای
هم
ودنخواسته
.اطرافيان
وانمو
کوشيدند
ندادککننمی
روی
اتفاقی
بهنقرسبيمارتنها
اکثر
حد
و
کرده
عود
.است
ترسانده
را
درباريان
و
انجاميده
بيهوشی
ژوئيه
محرم1906از
در 1324/
هائی
ناآرامی
:دادند
می
گزارش
فرانسويان
.داد
روی
«تهران
محص
است
سهمگين
بينوائی
و
وفقر
ناياب
ول
تهی
!خزانه اکنون»
هم
افزود
می
و«همو
روس
اند
شده
ميدان
وارد
بيش
و
کم
ها
.انگليس «166F
167
اما
.بود
پول
آزمند
هنوز
هم
مرگ
د
شاه
لندن
از
چنانکه
400وام
ليره
خواسهزار
.
165 Apacier le Maugin à Bourgeois : « La maladie du Shah » le 17 mai1906.
166 شمار»قاجالدين شامظف«جواد شيخ االسالمی: 5آينده
مرداد و مهر7و 367-380ص. 1349سال سيزدهم167
Ibid .
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 52/56
52
اوت
دراز1906اول
ساعت
دو
.کرد
سکته
نو
بربيهوشی
بسر
اغما
.و «
از
درهمينکه
يهوشی
بگيرند
جشن
را
روزش
زاد
که
کرد
درخواست
آمد
نياوران 1906اوت5در
کاخ
در
مراسم
اين
اما
.شد
آورنتوانستشاهبرگزار
به.دوام
.گفت
ترک
را
مراسم
شناچار
سفيردکتر
به
يدر
فر
:گفت
می
محکو«نسه
مرگ»شاه
و
است
درکمين
!167F
168
.1906/1324او9و6در
مشروطيتق
فرمان
دو
فرانسه
سفير
.شد
گزارشپخش
خارجه
وزارت
به
:فرستاد»
خان حسين ميرزا ديدم انگليس سفارت بست در من
در
ما
تکنيک
پلی
مدرسهء
در
که
وزيراعظم
مشيرالدوله
باال ت را میی يک صندلی سند مشروفرانسه درس خوانده
ايستاده انگليس کارگزار او کنار مردمخواند. در بود.
ام اين مشروطيت همگوش می دادند و دست می زدند. سران
روشن نيست. هم اکنون ابزاری است در دست سفارت انگليس
!«168Fدر رقابت با روسيه
169
در
28شوا
1324/اکتبر
1906السطنه
گزارشمغيث
:کرد
بود
خوب
شاه
وضع
»پنجشنبه
صبح
از
ولی
ب
دوروزه
اين
در
.است
شده
سنگين
تمامباز
از
شاه
کسالت
واقع
در
.اند
شده
جملهمايوس
ز
نگين می شود کهغرائب است. گاهی چنان منقلب و س
و غيره حاصل می نمايند که تاتمام عملهء خلوت
.»دو ساعت کار تمام خواهد شد169F
170
مغيث1906دسامبر1324/ 21شوال28در
حال شاه در«وشت:با احتياط تمام میالسلطنه
168
Descos à Bourgeois : « La maladie du Shah », Téhéran, le 7 Aout 1906, doc. no. 56
(carton 2)169
Decaux (Alain) à Léon Bourgeois , Téhéran, le 20 Aout 1906, doc .no.61 (Perse,
Politique Intérieure, M.A.E.F.)170
طن ل س ل ا ثي غ م یاه هم ا ن . 73ص.1324شوال 28ياد شده
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 53/56
53
چن
راين
امد
اسباب
خيلی
.بود
خوب
واریه
در
شده
سنگين
باز
پنجشنبه
صبح
از
ولی
.بود
شده
اند
شده
مايوس
همه
روزه
دو
داين
.کسالت
واقع
می
سنگين
چنان
گاهی
.است
غرائب
جمله
از
شاه
ساعت
دو
که
نمايند
می
حاصل
خلوت
عملهء
که
شود
.شد
خواهد
تمام
حالديگرکار
قسمی
بين
همين
در
شود
می
خوب
...ندارد
کسالتی
هيچ
گويا
وزکه
دربار
.
است
پريشان
و
ش مش
اندازه
بی
400هزار
طلب
(ازشاه
)تومان
است
معلوم
.بايددارد
ه
باشمض
!طرب «170F
171
سخ
شاه
چون
که
داد
می
گواهی
بيماررشديه
و
گذران«بود
می
را
حيات
روزهای
»آخرين
ک
شدند
کار
به
دست
ها
باانگليس
نوزه
خراج
ازب
تا
کنند
وا
سر
از
را
گمرکات
مدير
ژيکی
.بکاهند
ها
روس
171Fنفوذ
172
دسامبر
سرآغاز
در
شاه
حالت
1906.شد
بحرانی
تهران
به
را
ميرزا
علی
محمد
ماه
همان
سوم
در
خواستند
.در
شاه
4ژانويه
1907درگذش
«.172F
173
راگرچه
شاه
مرگ
تاريخ
فرانسويان
9ژانويه
کرده
گزارش
.173Fاند
174 قاضی
شاه
مظفرالدين
مرگ
در
:گفت
و
کرد
سخنرانی
باکو
در
شرع
»که
اصالحاتی
همگی
پذيرفت
و
کرد
باب
فقيد
شاه
مظفرالدين
منطبق
شريعت
و
قرآن
دربا
ما
مقدس
قرآن
.ند
است
آزادی
ندای
خود
بردگوسرشت
محکوميت
.
171
نام
يادشده
السلطنه
مغيث
خان
يوسف
ميرزا
های
73نامه
28شوال
1324.ص
139. 172نح عمشمس الدين رشديه: ا و س ناريا خيرات رشن تهران
.106ص.1362173
Edward G. Browne : A Brief Narrative of Recent Events in Persia, The Four
Pillars of the Persian Constitution, London, Luzac and Co. January 1909, p. 5.174
Eugène Descos à Stephen Pichon, Téhéran, le 9 Janvier 1907, doc. no.33,
(Carton2).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 54/56
54
فقيد
شاه
ايرانبرای
ساختن
نشانآزاد
مسلمانی
«.174Fبواو
175
ا
آورم
می
آرشيوسندی
ز
فرانسه
خارجه
وزارت
واکنش
شاهبدر
مظفرالدين
مردممرگ
ميان
در
.بباکو
مردم
که
بيفزايم
هم
را
سفراين
از
کو
آنشاه
از
خوبی
خاطرهء
و
بودند
شاد
خطه
آن
به
.داشتند
سفر
شاه
مظفرالدين
سوگ
در
باکو
معاون قونسولگ( )1907ژانويه15اکو ی فرانسه در گزارش
اروپاست. شهری که بهبشهر باکو دروازهء ايران«
روزگار پيشين جزو خاک ايران بود. اهالی اين شهر هنوز
از را شيراز های راخان خود هنوز و اند نبرده ياد
ايرانی می دانند. از سوی ديگر شمار زيادی از ايرانيان
به باکو میاز دريای خزر می گذرند و برای گذران زيست
و نفت صنعت کارگران باربران ميان آن از آيند.
در دم در باکو بازرگانان. پس هرچه در ايران می گذرد
مرگ به نسبت توانست نمی باکو پس يابد می بازتاب
د.اوت بمامظفرالدين شاه بی تف
شب
در
9ژانويه
1907.رسيد
شاه
درگذشت
خبر
که
بود
پخشفردای همان روز اطالعيه ای از سوی قونسول ايران
های سه گوشهشد. در دم بيشتر دکان ها بسته شدند و پرچ
سيل مردم سياه و سبز در کوچه ها نمايان شدند. آنگاه
هيات شدند. ايران سفارت روانهء گوئی تسليت بهر از
نمايندگی ما نيز رفتن به سفارت را وظيفه خود دانستند.
زبا ن همگان همانا فرمان مشروطيت بود که بهاکنون ور
يزدست شاه فقيد امضا شد. فرمانی که برايشان افتخار آم
بود
به قونسول ايران ميرزا محمد شنيدم يکی از روس ها
روسيه از جلوتر گامی ايران کشور گفت: می خان علی
:داد
می
پاسخ
ايران
قونسول
!است
برداشته
»کار
همه
م معقوليت به داربستگی لت ! به» ديگر ايرانی يک
گفت: می هم«نگارنده کشور درون در طلب اصالح جنبش
175
Le consul de France à Bakou à Lamartinière (Ambassadeur de France) ; le 4
Janvier 1907 (Perse, Politique Intérieure).
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 55/56
55
با هيچگونه مخالفتی روبرو نيست. زيرا دشمنان بی اکنون
در ميان کارمندان و روحانيان خشم بويژه شمار اصالحات
.دم زدن ندارنا در سکوت فرو برده اند و جراتخود «
) مراسم رسمی1907در يازده ژانويه ) ساعت يازده صبح
يرانی نشين شهر بنا شدهبرگزار شد که به تازگی در بخش ا
همراه با قونسول هااست. جمله سياسی و مقامات نظامی
ارمنی
کشيش
پنج
اول
رديف
در
.جستند
شرکت
مراسم
اين
در
می به چشم اسقف سر رياست به گريگوری کيش وابسته به
قونسول اير ميرزا محمد علی خان با باالپوشخورد. ان
دوز
زر
کابريشمين
می
پذيرائی
گويان
تسليت
ازاز
پس
بهقرائت قرآ ن شاگردان يکی از مدارس ايرانی قصيده ای
در مدح شاه پرطنين گريهء آواز فقيد خواندند. هق هق
وزيرف برانگيخت. را 175Fحضار
176 به باکو مسلمانان از يکی
خطاب ترکی اززبان و خواند شوری پر و خوب بسيار هء
آزاد«برآمدن شاه»خورشيد مظفرالدين همت »علي«به
افزود و گفت «سخن رو پس اين فقيداز ديدگاه انی در
جاو
پروازجهانيان
در
ايران
فراز
بر
شکوه
پر
و
انه
خواهد بود و جانشين او محمد علی شاه بايد راه او را که
دنبال کند.ايران را آزاد و نيک بخت کرد
پايان به وعظ با را مراسم منطقه ماليان سرکرهء
توسط
شده
پذيرفته
اصالحات
جوهر
برنمايد
کوشيد
و
رساند
مجيد قرآن که زيرا است. سازگار شريعت با فقيد شاه
آزادی مليت ها را می ستايد و هرگونه بردگی را محکوم می
م که کنيم می فراموش ما اغلب کهکند. شاه ظفرالدين
مسلمان راستين بود و چون می خواست مسلمانی خود را ثابت
ايران را آزاد کرد. کند
ها
گفتگو
و
ها
بحث
اين
از
که
ای
نتيجه
و
برداشت
اينست همه طبقات م هرچند که بیحاصل می شود لت ايران
آز يخواه تر از آن هستند که بتوان تصور کرد.فرهنگ
ايرانيانی که بيشترشان کارگرسوگواراندر اين اجتماع
با همراه پيش در عزا های علم با هستند باربر و
ب
مزين
های
اسب
با
و
فقيد
شاه
تصاوير
پارچه
وه
سبز
ای
سياه مراسم سوگواری را بر پا داشتند. اين راه پيمائی
ن با موسيقی نظامی همراهی می کرد.را بريگاد قزاق اي
176
) ) مدير1917-1860هاشم بی وزيروفيا تازه ح
و شوهر خواهر
.ارشاآقايوف رئيس روزنامهء
7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh
http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 56/56
لختی کوچهسوگواران به سوی حرکت کردند. قونسولگری
بستند. گروهی همها را درنورديدند و راه را بر عابرين
می زدند.در مراسم عزا با طنين منظم سينههمه دکان
مغازه هاشان های مسلمانان بسته بود. بيشر ارامنه هم
ب در روز آن در بودند. بسته ورا کنسرت از خبری اکو
و نمايش همائی نيزگرد بلديه شورای مجمع حتی بود.
نشست های خود را تعطيل کرد.
ارامنه به ياد13به دستور اسقف گرجيان در ژانويه
پا بر خودشان کليسای در مذهبی مراسم شاه مظفرالدين
دست
اين
از
از
مراسمی
نيز
قفقاز
شهرهای
ساير
در
.کردند
يرانیشاهد ورود هيات های شده است.ما همه روابرپ
.هستيم که از ماوراء خزر عبور می کنند «176F
177
177 Le Consul de France à Bakou : « Le deuil de Mozafar-ed-Din Shah », le 4 Janvier
1907, Henri de Lamartinière à Stéphan Pichon , Téhéran, le 15 Janver 1907, (Perse,
Politique Intérieure , volume 2) .