achieving health through information: a review of ...2)achieving... · achieving health through...

13

Nawanan Theera-AmpornpuntDepartment of Community Medicine, Faculty of Medicine Ramathibodi Hospital, Mahidol University, Thailand

Achieving health through information: a review of biomedical and health informatics as a discipline, part 2—subfields of informatics and relationships with other fields

AbstractThe biomedical informatics discipline is important to every area of biomedicine and health, since all such areas use information. However, to date, there has not been a review article that introduces the subfields of biomedical informatics and the field’s relationships with other disciplines. This article reviews the literature in order to describe a number of its subfields and explain how biomedical informatics relates to other disciplines. With better understanding about its subfields, readers would be better equipped to support and advance works in certain areas in biomedical informatics in order to

produce high-quality information and information systems that would ultimately serve as a useful and important building block of the health systems.

Keywords: medical informatics, biomedical informatics, health informatics, biomedical and health informatics, bioinformatics, clinical informatics, public health informatics, computational biology, translational medicine, translational medical research.

Received 19 April 2015; Accepted 24 May 2015

Correspondence: Nawanan Theera-Ampornpunt, Department of Community Medicine, Faculty of Medicine Ramathibodi Hospital, Mahidol University, 270 Rama VI Road, Toong Phayathai, Ratchathewi, Bangkok, Thailand, 10400 (Tel.: +66-2201-1518; E-mail address: [email protected]).

Nawanan Theera-Ampornpunt. Subfields of Informatics and Relationships with Other Fields

Journal of the Thai Medical Informatics Association, 1, 13-24, 2015

14

สสขภาวะดวยสารสนเทศ: บทความทบทวนสาขาวชา Biomedical and Health Informatics, ตอนท 2—แขนงวชาของ Informatics และ ความสมพนธกบสาขาวชาอนๆ

นวนรรน ธระอมพรพนธภาควชาเวชศาสตรชมชน คณะแพทยศาสตรโรงพยาบาลรามาธบด มหาวทยาลยมหดล

บทคดยอ สาขาวชา biomedical informatics มความส�าคญตองานดานชวการแพทยและสขภาพในทกๆ ดาน เนองจากงานทกดานจ�าเปนจะตองใชขอมลสารสนเทศ แตเนองจากยงไมมบทความภาษาไทยทแนะน�าแขนงวชาตางๆ ของสาขาวชาน รวมทงความเชอมโยงระหวางสาขาวชานกบสาขาวชาอนๆ ใหผเกยวของเขาใจ บทความนจงไดทบทวนวรรณกรรมเพอแนะน�าแขนงวชายอยของสาขาวชาน และอธบายความสมพนธระหวางสาขาวชา biomedical informatics กบสาขาวชาอน เพอใหผสนใจมความเขาใจมากยงขนและชวยสนบสนนงานในแขนงวชาตางๆ ของสาขาวชาน เพอใหมขอมลสารสนเทศและ

ระบบสารสนเทศทมคณภาพ เปนประโยชนในฐานะเสาเขมหลกเสาหนงของระบบสขภาพตอไป

ค�ำส�ำคญ: medical informatics, biomedical informatics, health informatics, biomedical and health informatics, bioinformatics, clinical informatics, public health informatics, computational biology, translational medicine, translational medical research

วนทยน 19 เมษายน 2558; วนทตอบรบ 24 พฤษภาคม 2558

บทน�ำ พฒนาการของสาขาวชา biomedical informatics (หรอ biomedical and health informatics) ตงแตอดตจนถงปจจบน ท�าใหตระหนกไดวา ขอมลสารสนเทศ มประโยชนตองาน ดานชวการแพทยและสขภาพทกดาน ไมวาจะเปนการดแลสขภาพของผปวยและประชาชนเอง การใหบรการสขภาพของบคลากรทางการแพทย งานวจยทางชวการแพทยและสขภาพ การศกษาดานสขภาพ และการปฏบตงานดานสาธารณสข1-4

อยางไรกตาม เนองจากงานแตละดานเหลาน มลกษณะและความตองการเฉพาะ ท�าใหเกดแขนงวชาตางๆ ขนในสาขาวชา biomedical informatics มากมาย ซงอาจท�าใหเกดความสบสนแกผทยงไมคนเคย แตสนใจจะเขามาเรยนรและชวยพฒนางานในสาขาวชาน นอกจากนนกวชาการในสาขาอนๆ อาจไมเขาใจวาสาขาวชา biomedical informatics มความเชอมโยงกบ สาขาวชาอนอยางไรบาง ท�าใหสาขาวชานเสยโอกาสในการ

พฒนาบคลากรในสาขาวชา และดงผเชยวชาญในสาขาอนๆ ทเกยวของมารวมกนพฒนางานดานการจดการสารสนเทศ และระบบสารสนเทศ เพอใหระบบสขภาพของประเทศมความ เขมแขงมากยงขนและสงผลดตอผปวยและประชาชน บทความน เปนบทความตอนท 2 จากทงหมด 2 ตอน ตอเนองจากบทความตอนท 13 ซงไดแนะน�าภาพใหญของ สาขาวชา biomedical informatics ผานการทบทวนวรรณกรรมเกยวกบทมา ความหมาย และตวตนของสาขาวชา biomedical informatics มาแลว บทความนมวตถประสงคเพอแนะน�า แขนงวชายอยของสาขาวชาน และอธบายความสมพนธระหวางสาขาวชา biomedical informatics กบสาขาวชาอน ทงน เพอใหนกวชาการและบคลากรทางสขภาพทเกยวของและสนใจ มความเขาใจสาขาวชานมากยงขน และพรอมจะชวยพฒนาและผลกดนงานดานนเพอสขภาวะของผปวยและประชาชนตอไป

แขนงวชำของสำขำวชำ Biomedical Informatics ตามทไดกลาวไวแลววา องคความรและเทคนคในสาขา วชาเวชสารสนเทศ (medical informatics) สามารถน�าไปประยกตใชไดในหลากหลาย domain ในทางการแพทยและสาธารณสข ไมวาจะเปนในเวชปฏบต (medical practice)

Subfields of Informatics and Relationships with Other Fields Nawanan Theera-Ampornpunt.


ผนพนธประสานงาน: นวนรรน ธระอมพรพนธ, ภาควชาเวชศาสตรชมชน คณะแพทยศาสตรโรงพยาบาลรามาธบด270 ถนนพระรามท 6 แขวงทงพญาไท เขตราชเทว กรงเทพมหานคร 10400 (โทร.: 0-2201-1518; E-mail address: nawanan.the @mahidol.ac.th)

15

หรอบรบททางคลนก (clinical settings), การวจยทางชวการแพทย (biomedical research)3 นอกจากน ตงแตปลายศตวรรษท 20 และตนศตวรรษท 21 เปนตนมา ความส�าคญของขอมลสารสนเทศและเทคโนโลยสารสนเทศตองาน ดานตางๆ ในทางการแพทยและสาธารณสข กเรมทวความส�าคญ4 จงมชอเรยกแขนงยอยของสาขาวชานเพมมากขน เชน สาธารณสขสารสนเทศ (public health informatics) ซงเนนทการประยกตใช แนวคดดานสารสนเทศตองาน ดานสาธารณสข ในขณะทการน�าเทคโนโลยสารสนเทศมาชวยในการวเคราะหและจดการขอมลดาน genomics และ proteomics กไดรบความสนใจเปนอยางมาก น�ามาสความกาวหนาในแขนงวชาทเรยกวา bioinformatics (ชวสารสนเทศ) จงมความพยายามทจะอธบายความสมพนธระหวางแขนงวชาตางๆ ของสาขาวชานขน โดย Shortliffe ไดน�าเสนอแผนภาพทเสนอความสมพนธระหวางแขนงวชาตางๆ ของสาขาวชานไวในการประชมวชาการในป ค.ศ. 2001 (พ.ศ. 2544) ซงไดมการตพมพในล�าดบตอมา4-6 (ภาพท 1) ซงมองวา วธการ เทคนค และทฤษฎดาน biomedical informatics นน เกดขนรวมกนจากงานวจยพนฐาน (basic research) ซงองคความรน อาจถกน�าไปใชและท�าการศกษาวจยเชงประยกต (applied

research) เพมเตมในหลากหลาย domain ตาม spectrum ของงานดานชวการแพทย ตงแต■ ระดบโมเลกลและเซลล เกดเปนแขนงวชาชวสารสนเทศ

(bioinformatics) ซงเนนเรองการท�าวจยและการจดการขอมลเกยวกบพนธกรรม genome โปรตน ชวเคม เภสชวทยา และวทยาศาสตรการแพทยพนฐานอนๆ

■ ระดบเนอเยอและอวยวะ เกดเปนแขนงวชาสารสนเทศ ดานภาพทางการแพทย (imaging informatics) ซงชวยสนบสนนงานดานรงสวทยา พยาธวทยา และตจวทยา เปนตน

■ ระดบบคคล เกดเปนแขนงวชาสารสนเทศคลนก (clinical informatics) ซงเนนงานทเกยวของกบ clinical settings เชน คลนก สถานอนามย/โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต�าบล (รพ.สต.) โรงพยาบาล รวมทงหนวยงานอนๆ ทเกยวของ เชน รานขายยา หองปฏบตการ เปนตน

■ ระดบประชากรและสงคม เกดเปนแขนงวชาสาธารณสขสารสนเทศ (public health informatics) ซงสนใจเรอง เกยวกบระบาดวทยา การตดตามและสอบสวนโรค การน�าขอมลสารสนเทศมาใชในทางนโยบายหรอการบรหารระบบสขภาพ เปนตน

ภาพท 1 สาขาวชา biomedical informatics และแขนงวชาในการประยกตและน�าไปใช ตงแตระดบโมเลกลจนถงระดบประชากรและสงคม (ท�าซ�าจาก Shortliffe EH. JBI status report. J Biomed Inform. 2002;35(5-6):279-80. Figure 1, The relationship between biomedical informatics methods, techniques, and theories and the domains of application that characterize the discipline; p. 279. โดยไดรบอนญาตจาก Elsevier ภายใต Elsevier User License ส�าหรบ Non-commercial use.)



16

ในขณะเดยวกน องคความร ทเกดขนจาก applied research ในแขนงวชาตางๆ ของ biomedical informatics กอาจท�าใหเกดองคความรใหมทกลายเปน “องคความรรวม” ทสามารถน�าไปใชตอยอดสงานวจยพนฐานอนๆ หรอน�า ไปประยกตใช ในแขนงวชาอนๆ กได ยกตวอยางเชน การน�าความรพนฐานเกยวกบการออกแบบระบบสารสนเทศและความรทวไปเกยวกบขอมลยาและมาตรฐานยา มาพฒนาระบบสารสนเทศใหแพทยสงยาผานระบบคอมพวเตอร (computerized physician order entry หรอ CPOE) เพอลดขอผดพลาดทางยา (medication errors) และ ท�าการวจยเพอศกษาวธการออกแบบทแพทยพงพอใจและ ลดขอผดพลาดไดดทสด ซงถอเปน applied research ในแขนงวชา clinical informatics (เนองจากเปนการประยกตใชและการวจยในบรบทของการใหบรการรกษาพยาบาล ทางคลนก) แตอาจไดองคความรเกยวกบผลทไมพงประสงค (unintended consequences) จากการออกแบบระบบ เฉพาะดานอยางระบบ CPOE ทมปญหาและการใชงานท ไมเหมาะสม ซงท�าใหเกดองคความรทสามารถน�าไปท�าการ ศกษาวจยพนฐาน (basic research) ตอเกยวกบการรบร วธคด และการตดสนใจของมนษย (cognitive and decision sciences) และ unintended consequences ของเทคโนโลย

สารสนเทศสขภาพ (health information technology หรอ health IT) ทวๆ ไป เพอใหความเขาใจทเกยวของกบการออกแบบ health IT รปแบบตางๆ ท�าใหไดองคความรพนฐาน ซงจะเปนประโยชนส�าหรบการประยกตใชหรอท�า applied research ในแขนงวชาตางๆ ไดในล�าดบตอไป เชน การพฒนาระบบสารสนเทศอนๆ ในงานของโรงพยาบาล (clinical informatics) หรอระบบสารสนเทศดานสาธารณสข (public health informatics) จะเหนวา แผนภาพน ชวยใหเขาใจความเชอมโยงระหวางแขนงวชาตางๆ ในสาขาวชา biomedical informatics รวมทงการประยกตใชและตอยอดองคความรทงระดบ basic research และ applied research ไดเปนอยางด นอกจากน ขอมลในเวบไซตของ AMIA7 ยงอธบายเสรมตามภาพ นวาค�าวา “สารสนเทศสขภาพ (health informatics)” เปนการมองแขนงวชา clinical informatics และ public health informatics อยางเชอมโยงเขาดวยกน เนองจาก ดานหนงเปนการใหบรการสขภาพทระดบตวบคคล และอก ดานหนงทเปนการดแลสาธารณสข คอ สขภาพของประชากร และสงคม อยางไรกตาม ยงมแขนงวชาอนๆ ของสาขา วชา biomedical informatics ทไมไดน�าเสนอในภาพท 1 ดวย ซง Hersh8 ไดน�าเสนอดงภาพท 2

ภาพท 2 การจ�าแนกแขนงวชาของสาขาวชา biomedical and health informatics (ท�าซ�าจาก Hersh W. A stimulus to define informatics and health information technology. BMC Med Inform Decis Mak. 2009;9:24. Figure 1, Major subcategories of the informatics field; p. 2. โดยไดรบอนญาตจากผเขยนภายใต BioMed Central License Agreement ซงใช Creative Commons Attribution 4.0 License.)



17

จากภาพท 2 จะเหนวา Hersh8 เนนย�าวา informatics เกยวของกบทง people, information และ technology ซงชวยแยกความแตกตางระหวาง informatics กบ information science และ computer science จากนนจะเหนวา Hersh ยกตวอยางวา informatics อาจถกน�าไปใชไดในหลากหลาย domain เชน ดานกฎหมาย เกดเปนสาขาวชา legal infor-matics หรอดานเคม เกดเปนสาขาวชา chemoinformatics และดานชวการแพทยและสขภาพ เกดเปนสาขาวชา biomed-ical and health informatics ซงสามารถแตกเปนแขนงวชายอยๆ ไดหลายแขนงวชา บางแขนงวชาสามารถแบงตาม spectrum ของ biomedicine ตามแนวคดของ Shortliffe ในภาพท 1 กอนหนาน4-6 ได แตบางแขนงวชาอาจตองมการขยายความเพมจากแผนภาพของ Shortliffe4-6 โดยสามารถอธบายเพมเตมไดดงน■ Bioinformatics (ชวสารสนเทศ) คอ การประยกตใช

ความร ดาน informatics ในดานชววทยาของเซลล และโมเลกล (cellular and molecular biology) ซง มกจะเนนไปทางดาน genomics นอกจากน Hersh8 ยงกลาวถงแขนงยอยของ bioinformatics ทเรยกวา “translational bioinformatics” (อาจเรยกเปนไทยวา “ชวสารสนเทศปรวรรต” i) ซงเปนการน�าความร ดาน bioinformatics มาใชเพอสขภาพของมนษย9

■ Imaging informatics (สารสนเทศดานภาพทาง การแพทย) หรอบางครงอาจเรยกว า structural informatics (สารสนเทศเชงโครงสราง)5,10 คอ แขนง วชาของ informatics ทสนใจศกษาเกยวกบภาพ (imaging) รวมทงการใชระบบ Picture Archiving and Communication System (PACS) ส�าหรบเกบและ เรยกใชภาพตางๆ ในการใหบรการสขภาพแกผปวย8 ซงจากภาพท 2 จะเหนวาแขนงวชานมความเชอมโยง กบ bioinformatics และ clinical informatics ดวย สอดคลองกบแนวคดดงในภาพท 1 ทมองวา scale ของแขนงวชาน เนนระดบเนอเยอและอวยวะ ซงอยระหวาง bioinformatics ทเนนระดบเซลลและ โมเลกล และ clinical informatics ทเนนระดบบคคล (ผปวย)

■ Clinical informatics (สารสนเทศคลนก) หรอบางครงอาจเรยกวา medical informatics ในความหมายท คอนขางแคบ คอ เนนการใหบรการสขภาพกบตวบคคล ซงแขนงวชาน สามารถแตกแขนงยอยๆ ตามสาขาวชาชพ

ทางสขภาพ เชน nursing informatics (สารสนเทศทางการพยาบาล), dental informatics (ทนตสารสนเทศ) และ pathology informatics (พยาธสารสนเทศ) เปนตน8

เนองจากแตละสาขาวชาชพเหลาน มความรความช�านาญเฉพาะดาน และตองการขอมลสารสนเทศและระบบสารสนเทศทมความจ�าเพาะและตอบโจทยของสาขาวชาชพของตน ทงน นอกเหนอจากแขนงวชายอยท Hersh8 ยกตวอยางไวขางตนแลว แขนงวชา clinical informatics ยงมแขนงวชายอยอนๆ ทไดรบความสนใจเพมมากขนในปจจบนดวย เชน pharmacy informatics (เภสชสารสนเทศ), veterinary informatics หรอ veterinary medical informatics (สารสนเทศทางสตวแพทย) เปนตน

■ Public health informatics (สาธารณสขสารสนเทศ) คอ การประยกตใช informatics ในงานดานสาธารณสข (public health) เชน การตดตามหรอเฝาระวงโรค (surveillance) การรายงานขอมล (reporting) และการสรางเสรมสขภาพ (health promotion) เปนตน

■ Consumer health informatics (สารสนเทศสขภาพ ของผบรโภค) ซงอาจมองเปนแขนงวชายอยแขนงหนง ของ clinical informatics ได แตแตกตางจากแขนงวชายอยอนๆ ของ clinical informatics คอ เนนการมอง informatics จากมมของผบรโภค (consumer)8 ซงรวมถงผ ปวย ผ รบบรการสขภาพ และบคคลทสขภาพด และสนใจการจดการขอมลของตนเองหรอคนรอบขาง ในขณะทแขนงวชายอยอนๆ ของ clinical informatics เนนการมอง informatics จากมมของบคลากรทางการแพทยในสาขาวชาชพตางๆ ในฐานะผใหบรการสขภาพ การมแขนงวชายอย consumer health informatics จงเปนการรกษาสมดล (balance) และเตมเตมมมมองของงานดาน biomedical and health informatics ไดอยางด

■ Research informatics (สารสนเทศการวจย) คอ การน�าความรดาน informatics มาใชเพอสนบสนนงานวจย ทางชวการแพทยและสขภาพ (biomedical and health research) ซงรวมถงแขนงวชายอยทเรยกวา clinical research informatics (สารสนเทศการวจยทางคลนก) ทใช informatics เพองานวจยทางคลนก (clinical research) เชน การท�าการทดลองทางคลนก (clinical trials) หรอ observational studies ตางๆ ทเปนการศกษาวจยในคนเกยวกบการแพทย รวมทงงานวจยทเรยกวา

i พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2554 พมพครงท 2 (พ.ศ. 2556) ใหความหมายของค�าวา “ปรวรรต” ไววา “ปรวรรต, ปรวรรต- [ปะรวด, ปะรวดตะ-] ก. หมนเวยน เชน ปรวรรตเงนตรา; เปลยนแปลง, เปลยนไป, แปรไป. (ส. ปรวรต; ป. ปรวตต).



18

translational research คอ งานวจยทสนบสนนการน�า ผลการวจยจากหองปฏบตการมาสการรกษาผปวยจรง (“from bench to bedside”) และไดรบการน�ามาใชใน เวชปฏบตอยางกวางขวางดวย8 ซงก�าลงไดรบความสนใจ

ภาพท 3 ความเชอมโยงระหวางความรทางชววทยากบความรทางคลนกโดยแขนงวชา translational bioinformatics (ท�าซ�าจาก Sarkar IN, Butte AJ, Lussier YA, Tarczy-Hornoch P, Ohno-Machado L. Translational bioinformatics: linking knowledge across biological and clinical realms. J Am Med Inform Assoc. 2011;18(4):354-7. Figure 1, Bridging biological and clinical knowledge using translational bioinformatics; p. 355. โดยไดรบอนญาตจาก Oxford University Press ภายใต Creative Commons Attribution-NonCommercial 2.0 License.)

Sarkar et al.11 อธบายวา แขนงวชา translational bioinformatics เปนการเชอมโยงระหวางโลกทางชววทยา ซงใชความร ในแขนงวชา bioinformatics เปนหลกกบ โลกทางคลนก ซงใชความรในแขนงวชา health informatics เปนหลก โดย translational bioinformatics เปนแขนงวชา ทเชอม 2 แขนงวชานเขาดวยกน โดยมโจทยวจยทมกเปน ทสนใจ ไดแก clinical genomics, genomic medicine (หรอ personalized medicine), pharmacogenomics และ genetic epidemiology ซงโจทยเหลาน ตางกเกยวของกบ ความรดานชววทยา (เชน genome) ซงมขอมลทมลกษณะเฉพาะแตกตางจากขอมลทางคลนก แตหากน�ามาเชอมโยง กบงานรกษาพยาบาล งานสรางเสรมสขภาพ หรองานดานสาธารณสขแลว กอาจท�าใหการดแลสขภาพของผปวยและประชาชนไดผลดขน เชน personalized medicine ซงสนใจหาความสมพนธระหวางลกษณะทางพนธกรรม (genotype) กบลกษณะการแสดงออกทางคลนก (phenotype) ซงอาจชวยใหการรกษาผปวยตรงจดมากขน หรอ pharmacogenomics ซงเปนการหาลกษณะทางพนธกรรมบางอยางทอาจมผล

อยางมากในปจจบน ทงน จากภาพท 2 จะเหนวางาน ดาน research informatics เกยวของกบแขนงวชาอนๆ ดวย เชน clinical informatics, consumer health informatics และ public health informatics

ตอกระบวนการทางเภสชวทยาในรางกายของมนษย ซงอาจชวยใหการใชยารกษาผปวย มประสทธผลดขน หรอปลอดภยมากขนได เปนตน ความรดาน translational bioinformatics จงเปนการบรณาการ (integration) ขอมลจาก 2 ขวของ biomedical spectrum ทมลกษณะเฉพาะทแตกตางกน เพอชวยใหเกดการสรางองคความร ทเชอมโยงกน และ สามารถน�าไปประยกตใช “from bench to bedside” ไดมากขน11 (ดภาพท 3) ซงเมอวนท 30 มกราคม 2558 ประธานาธบดบารค โอบามา ของสหรฐอเมรกา ไดแถลง เปดตวโครงการ Precision Medicine ซงเปนความพยายาม ทจะสงเสรมการวจยและนวตกรรมทน�าไปสการแพทยท มความแมนย�าสง โดยการน�าขอมลทางพนธกรรมและ ขอมลทางคลนกมาเชอมโยงกนเพอใหสามารถ “ใหการรกษาทเหมาะสม ในเวลาทเหมาะสม ทกๆ ครง กบผปวยถกคน” (“[deliver] the right treatments, at the right time, every time to the right person”)12 ซงยงตอกย�าความ ส�าคญและโอกาสของแขนงวชา translational bioinformatics มากยงขน



19Journal of the Thai Medical Informatics Association, 1, 13-24, 2015

นอกจากน Sarkar13 ยงไดแสดงถงความเชอมโยงระหวางสาขาวชา biomedical informatics กบ translational medicine (เวชศาสตรปรวรรต) ดงภาพท 4 โดยชใหเหนวา นอกจากเราจะแบงแขนงวชาของ biomedical informatics ตาม biomedical informatics continuum (หรอท Shortliffe เรยกวา spectrum ของงานดาน biomedicine) แลว หากมองในมมของ translational medicine แลว กม translational medicine continuum ทเรมตนจากงานในหองปฏบตการ (bench) ซงเนนการวจยเพอสรางนวตกรรม (innovation) และขยายผลมาสการทดลองใชในการรกษาผปวย (bedside) ซงเนนการวจยเพอทดสอบผลทางคลนก (clinical validation) จากนนจงเปนการขยายผลในวงกวางในชมชน (community) เมอไดรบการยอมรบ (adoption) มากยงขน และอาจน�าไป สการพฒนานโยบาย (policy) เพอสงเสรมใหมการใชมาก ยงขน13 ซง Sarkar13 กลาววา บทบาทของ translational medicine คอการอดชองวางใน continuum น ทท�าให องคความรและนวตกรรมจาก bench กาวมาไมถง bedside (เรยกวา T1 translational barrier) หรอจาก bedside ไปไมถง community adoption (T2 translational barrier) หรอแม จะมการยอมรบในชมชนของผปฏบตแลว แตไปไมถงระดบ policy (T3 translational barrier) โดยมแขนงวชาของ สาขาวชา biomedical informatics 2 แขนงทท�าหนาท ชวยสาขาวชา translational medicine เชอมโยงหรอแปรผล (“translate”) เพอใหกาวขาม translational barriers

เหลาน โดยแขนงวชา translational bioinformatics เนนการอดชองวางใน T1 translational barrier ในขณะทแขนงวชา clinical research informatics จะชวยอดชองวางใน T2 และ T3 translational barriers เปนหลก โดยเขาไดยกตวอยางหวขอดาน biomedical informatics ทอยในความสนใจ ของสาขาวชา translational medicine เชน การสนบสนน การตดสนใจ (decision support), การประมวลภาษาธรรมชาต (natural language processing), มาตรฐาน (standards), ระบบคนคนสารสนเทศ (information retrieval) และระเบยนสขภาพอเลกทรอนกส (electronic health records) เปนตน13

นอกจากน Bernstam et al.14 ไดบรรยายถงบทบาทและ ความส�าคญของสาขาวชา biomedical informatics และ สาขาวชาอนๆ ดานเทคโนโลยสารสนเทศ ตองานดาน clinical and translational research และ Greenes & Shortliffe15 ไดเนนย�าถงความแตกตางระหวางสาขาวชา biomedical informatics กบสาขาวชาอนๆ ดานเทคโนโลยสารสนเทศ ตองาน clinical and translational research ไววา biomedical informatics professionals ไมไดเนนทตวเทคโนโลยสารสนเทศ แตเปนปฏสมพนธ (interactions) ระหวางระบบสารสนเทศ คน และองคกร เพอมงสเปาหมายบางประการ ซงแสดงใหเหนอยางชดเจนวา แมในบรบทของการวจย นกวชาการดาน biomedical informatics กมบทบาทส�าคญ ในฐานะผทเขาใจความซบซอนของงานดานชวการแพทยและสขภาพ ในมตของมนษย สงคม และองคกร15

ภาพท 4 ความเชอมโยงระหวางความรทางชววทยากบความรทางคลนกโดยแขนงวชา translational bioinformatics (ท�าซ�าจาก Sarkar IN. Biomedical informatics and translational medicine. J Transl Med. 2010;8:22. Figure 1, The synergistic relationship across the biomedical informatics and translational medicine continua; p. 2. โดยไดรบอนญาตจากผเขยนภายใต Creative Commons Attribution 2.0 License.)


20

ส�าหรบแขนงวชา clinical informatics แมจะไมไดจ�ากดเฉพาะงานทเกยวของกบวชาชพแพทยแตเพยงอยางเดยว แตในปจจบน ประเทศสหรฐอเมรกาไดมการผลกดนจน clinical informatics เปนแขนงวชาตอยอดดานแพทยศาสตร (medical subspecialty) ส�าหรบแพทยทมวฒบตรอนในสาขาใดสาขาหนงแลว (U.S. board-certified physicians)16-21

โดยไดมการก�าหนดเนอหาทส�าคญ (core content),22 แนวทางของหลกสตรทเปดสอน (program requirements for fellowship education)23 และมการเปดสอบวฒบตรใหกบแพทยทมคณสมบตตามหลกเกณฑทก�าหนดเปนครงแรกในป ค.ศ. 2013 (พ.ศ. 2556)20 ถอเปนความกาวหนาของแขนงวชาน ส�าหรบวชาชพแพทยในสหรฐอเมรกา และอาจเปนบรรทดฐานของพฒนาการของแขนงวชา clinical informatics ในวชาชพอนๆ และส�าหรบวชาชพแพทยในประเทศอนๆ ในอนาคต มนกวชาการจ�านวนหนงไดตพมพบทความน�าเสนอเอกลกษณและตวตนของแขนงวชายอย เชน nursing informatics และความสมพนธระหวางแขนงวชายอยกบ สาขาวชาใหญ คอ biomedical informatics รวมทงความสมพนธกบสาขาวชาอนๆ เชน พยาบาลศาสตร ดวย24-28 ซงแสดงใหเหนตวอยางความสมพนธและเชอมโยงในหลายมตระหวางสาขาวชาและแขนงวชาตางๆ

ควำมเชอมโยงกบสำขำวชำอน ดงทไดกลาวมาแลววาสาขาวชา biomedical informatics น�าองคความรจากสาขาวชาอนๆ หลายสาขาวชามาประยกตใชในบรบทดานชวการแพทยและสขภาพ สาขาวชานจงมความเชอมโยงกบสาขาวชาอน อาทเชน■ สาขาวชาดานเทคโนโลยสารสนเทศ เชน วทยาการ

คอมพวเตอร (computer science) วทยาการสารสนเทศหรอสารสนเทศศาสตร (information science) เทคโนโลยสารสนเทศและการสอสาร (information and communica-tion technology) วศวกรรมคอมพวเตอร (computer engineering) และวศวกรรมซอฟตแวร (software engineering) เปนตน

■ วศวกรรมศาสตร ซงนอกจากสาขาทางเทคนคอยางวศวกรรมคอมพวเตอร วศวกรรมซอฟตแวร และวศวกรรมไฟฟา (electrical engineering) ทอาจเกยวของแลว การออกแบบระบบสารสนเทศทเหมาะสมกบบรบทดานชวการแพทยและสขภาพ ยงใชองคความรดานการออกแบบกระบวนการท�างาน (business process reengineering) ของวศวกรรมอตสาหการ (industrial engineering) ดวย นอกจากน งานดาน biomedical informatics บางอยาง

อาจเชอมโยงกบการออกแบบและผลตอปกรณเพอใช ในการตรวจรกษาผปวย ซงเปนงานในสาขาวศวกรรมชวการแพทย (biomedical engineering) ดวย

■ บรรณารกษศาสตร (library science) สารสนเทศศาสตร (information science) ระบบคนคนสารสนเทศ (infor-mation retrieval) และการจดการความร (knowledge management) ซงเปนสาขาวชาทเกยวของกบขอมลสารสนเทศและความรจงเชอมโยงกบงานดาน biomedical informatics

■ Cognitive science และ decision science ซงเกยวของกบการรบร ความคด และการตดสนใจของมนษย ซงเปนเรองส�าคญในการน�าระบบสารสนเทศมาชวยบคลากรทางการแพทยในการปฏบตงาน

■ สงคมศาสตรและมนษยศาสตร (social sciences and humanities) เชน สงคมวทยา (sociology) ซงเกยวกบมตดานสงคมของมนษย และจตวทยา (psychology) ทชวยใหเขาใจความสมพนธระหวางกลมคนในองคกรและวธคด ของบคคล ซงจะเปนประโยชนตอการวางแผนการน�าระบบสารสนเทศมาสนบสนนการท�างานของคน โดยเฉพาะบคลากรทางการแพทย รวมทงการท�าวจยเชงคณภาพ บางรปแบบซงอาจน�าแนวคดและเทคนคดานมานษยวทยา (anthropology) มาใช นอกจากนยงงานในสาขาวชา biomedical informatics บางดาน อาจเกยวของกบความรดานนตศาสตร (law) และจรยศาสตร (ethics) เชน ประเดนเกยวกบขอมลสวนบคคลดานสขภาพ หรอผล ทางกฎหมายของการใชระบบสารสนเทศในการใหบรการ รฐศาสตร (political science) เชน งานทเกยวของกบระดบนโยบาย ตลอดจนภาษาศาสตร (linguistics) เชน การวจยเพอพฒนาเทคโนโลยทชวยใหคอมพวเตอรเขาใจและ สอสารกบมนษยไดดขนดวย

■ ชวสถต (biostatistics) ระบาดวทยา (epidemiology) และระเบยบวธวจย (research methodology) ซงเปนเทคนคและกระบวนการในการท�าการศกษาและวเคราะหขอมล งานดานนจงเชอมโยงกบการจดการขอมลของสาขาวชา biomedical informatics นอกจากนองคความรของสาขาวชา biomedical informatics กเกดขนจากการท�าการศกษาวจยและใชสถตมาวเคราะหขอมลดวย

■ ความรเกยวกบวทยาศาสตรการแพทย (medical sciences) และสาธารณสขศาสตร (public health) รวมทงสาขาวชาชพตางๆ ทางสขภาพ เชน ทนตแพทยศาสตร เภสชศาสตร พยาบาลศาสตร และสตวแพทยศาสตร ซงสาขาวชาตางๆ ดานชวการแพทยและสขภาพ เปน domain ทงานสวนใหญของ biomedical informatics พยายามจะตอบโจทยดวย



21

ภาพท 5 ความสมพนธระหวาง biomedical informatics กบสาขาวชาอนๆ (ท�าซ�าจาก Shortliffe EH, Blois MS. The computer meets medicine and biology: emergence of a discipline. In: Shortliffe EH, Cimino JJ, editors. Biomedical informatics: computer applications in health care and biomedicine. 3rd ed. New York: Springer; 2006. Figure 1.22, Component sciences in biomedical informatics; p. 37. With kind permission from Springer Science and Business Media.)

ภาพท 6 ความสมพนธระหวาง biomedical informatics กบสาขาวชาอนๆ (ท�าซ�าจาก Kulikowski CA, Shortliffe EH, Currie LM, et al. AMIA Board white paper: definition of biomedical informatics and specification of core competencies for graduate education in the discipline. J Am Med Inform Assoc. 2012;19(6):931-8. Figure 4, Component sciences and disciplines upon which bio-medical informatics depends and to which it contributes; p. 937. โดยไดรบอนญาตจาก Oxford University Press.)

■ วทยาการจดการ (management science) เนองจาก งานดาน biomedical informatics เปนเรองทไมไดเกยวของกบเทคโนโลยแตเพยงอยางเดยว แตยงเกยวของทงกบคน ระบบและกระบวนการท�างาน (work systems and work processes) และองคกรดวย จงจ�าเปนจะตอง มความร ความเขาใจแนวคดเกยวกบการบรหารจดการ (management) นอกจากน การบรหารจดการระบบสารสนเทศในองคกร กยงตองมความเขาใจเกยวกบ

แนวคดดานการบรหารจดการดวย จงจะประสบความส�าเรจ

Shortliffe & Blois5 ไดแสดงแผนภาพทชวยใหเขาใจ ความเชอมโยงระหวางสาขาวชาเหลาน กบงานวจยพนฐาน ดาน biomedical informatics และงานเชงประยกตของ สาขาวชา biomedical informatics ไวในภาพท 5 และ Kulikowski et al.10 ไดน�าเสนอแผนภาพทคลายคลงกน ดงแสดงในภาพท 6

ควำมส�ำคญของสำขำวชำตอระบบสขภำพ จะเหนไดวา งานดาน biomedical informatics แตกแขนงไปมากมาย ตามความกวางและความลกของงานดานชว การแพทยและสขภาพ ทงนเพราะขอมลสารสนเทศมความส�าคญตอการท�างานของผปฏบตงานทกระดบ ในทกภาคสวน Shortliffe ไดกลาวถงความส�าคญของขอมลสารสนเทศ ตอการท�าเวชปฏบตของแพทยไว ในบทความทเสนอวา การศกษาของแพทยในศตวรรษท 21 จ�าเปนจะตองมทง 3 ศาสตร คอ วทยาศาสตรพนฐาน (basic science) วทยาศาสตรการแพทยคลนก (clinical science) และสารสนเทศศาสตร/วทยาการสารสนเทศ (information science) โดยไดอางเหตผลสนบสนนวาขอมลสารสนเทศ มความจ�าเปนส�าหรบแทบทกกจกรรมในทางคลนก และไมวาแพทยจะก�าลงดแลผ ปวยอย หรอไมกตาม ในการปฏบตหนาทของแพทยจะตองเกยวของกบขอมลของผปวยเสมอ29

ในป ค.ศ. 2007 (พ.ศ. 2550) องคการอนามยโลก ไดเสนอกรอบแนวคดเกยวกบระบบสขภาพ เรยกวา “The building blocks of the health system”30,31 ซงนยมเรยกกนวา “Six building blocks” ของระบบสขภาพ โดยมองวา ระบบสขภาพใดๆ มองคประกอบ (building blocks) ทส�าคญ 6 องคประกอบ ไดแก การจดบรการสขภาพ (service delivery); บคลากรสขภาพ (health workforce); สารสนเทศสขภาพ (health information); เทคโนโลยทางการแพทย (medical technologies) ซงรวมถงยา เวชภณฑ วคซน และเทคโนโลยอนๆ ทจ�าเปน; การเงนการคลงดานสขภาพ (health financing); และการน�าและการอภบาลระบบ (leadership and governance) ดงภาพท 731

จะเหนวา องคการอนามยโลกมองวา ขอมลสารสนเทศสขภาพ มความส�าคญในฐานะ 1 ใน 6 เสาเขมหลกของระบบ



22

ภาพท 7 Six building blocks ของระบบสขภาพและเปาหมาย (ท�าซ�าจาก de Savigny D, Adam T, editors. Systems thinking for health systems strengthening. Geneva: World Health Organization; 2009. Figure 1.1, The building blocks of the health system: aims and attributes; p. 31. โดยไดรบอนญาตจาก World Health Organization.)

สขภาพ โดยไดอธบายเพมเตมวา ระบบสขภาพทด พงท�าใหมการผลต วเคราะห เผยแพร และใชขอมลสารสนเทศท เชอถอไดและทนสถานการณ ซงรวมถงขอมลสารสนเทศ เกยวกบปจจยก�าหนดสขภาพ (health determinants) ผลการด�าเนนงานของระบบสขภาพ (health systems performance) และสถานะสขภาพ (health status)30,31 จะเหนวากรอบแนวคดขององคการอนามยโลก ตอกย�าความส�าคญของขอมลสารสนเทศในงานทกดานในทางชวการแพทยและสขภาพ และท�าใหเขาใจ ถงความกวาง ความลก และความจ�าเปนทตองแตกแขนงวชายอยๆ ของสาขาวชา biomedical informatics ไดเปนอยางด บทความน ไมอาจยกตวอยางเนองานและหวขอวจยทเกยวของกบแตละแขนงวชาของ biomedical informatics ไดโดยละเอยด แตเคยมการตพมพบทความเกยวกบหวขอ วจยของงานในแขนงวชาตางๆ ของ biomedical informatics ในบรบทของประเทศไทยแลว32 ซงผทสนใจสามารถศกษาไดจากบทความดงกลาว

สรป สาขาวชา biomedical informatics หรอ biomedical and health informatics มการแตกแขนงวชาเปนหลายแขนง โดยอาจแบงเปนแขนงวชาตางๆ ไดตาม spectrum ของงาน



ดานชวการแพทยและสขภาพ ตงแตระดบเซลลและโมเลกล (bioinformatics) ไปจนถงระดบประชากรและสงคม (public health informatics) นอกจากนยงมแขนงวชายอยๆ ของ แขนงวชา clinical informatics ตามวชาชพดานสขภาพตางๆ เชน nursing informatics, dental informatics และ pharmacy informatics รวมทงแขนงวชายอยในมมมอง ของผปวยและประชาชน คอ consumer health informatics ดวย ทงยงมแขนงวชาทเรยกวา translational bioinformatics และ clinical research informatics ชวยอดชองวางระหวาง spectrum และสงเสรมใหเกดการน�าองคความรและนวตกรรมไปใชตอยอดในบรบททสงขน ตามแนวคดของ translational medicine ดวย สาขาวชา biomedical informatics และ แขนงวชาเหลาน มความเชอมโยงกบสาขาวชาอนๆ มากมาย ไมเพยงเฉพาะสาขาวชาดานเทคนค เชน computer science และ information science เทานน แตยงรวมถงสาขาวชา ทาง social sciences และสาขาวชาอนๆ อกดวย ความส�าคญของสาขาวชา biomedical informatics เกดขนจากความจ�าเปนในการใชขอมลสารสนเทศในแทบทกกจกรรมและทกบรบท ในทางชวการแพทยและสขภาพ ท�าใหสาขาวชานถอเปน สวนส�าคญของการพฒนาระบบสขภาพในอนาคต ดงค�ากลาวทวา “สสขภาวะดวยสารสนเทศ”

23



เอกสำรอำงอง1. Blumenthal D, Glaser JP. Information technology

comes to medicine. N Engl J Med. 2007;356(24): 2527-34.

2. Hersh WR. Medical informatics: improving health care through information. JAMA. 2002;288(16): 1955-8.

3. นวนรรน ธระอมพรพนธ. สสขภาวะดวยสารสนเทศ: บทความทบทวนสาขาวชา Biomedical and Health Informatics, ตอนท 1—ก�าเนดของ Informatics และ ชอสาขาอนหลากหลาย. วารสารสมาคมเวชสารสนเทศไทย. 2558;1(1):1-12.

4. Kukafka R, O’Carroll PW, Gerberding JL, et al. Issues and opportunities in public health informatics: a panel discussion. J Public Health Manag Pract. 2001;7(6):31-42.

5. Shortliffe EH, Blois MS. The computer meets medicine and biology: emergence of a discipline. In: Shortliffe EH, Cimino JJ, editors. Biomedical informatics: computer applications in health care and biomedicine. 3rd ed. New York: Springer; 2006. p. 3-45.

6. Shortliffe EH. JBI status report. J Biomed Inform. 2002;35(5-6):279-80.

7. The Science of Informatics | AMIA [Internet]. Bethesda (MD): American Medical Informatics Association; 2015 [cited 2015 Apr 19]. Available from: https://www.amia.org/about-amia/science- informatics.

8. Hersh W. A stimulus to define informatics and health information technology. BMC Med Inform Decis Mak. 2009;9:24.

9. Butte AJ. Translational bioinformatics: coming of age. J Am Med Inform Assoc. 2008;15(6):709-14.

10. Kulikowski CA, Shortliffe EH, Currie LM, et al. AMIA Board white paper: definition of biomedical informatics and specification of core competencies for graduate education in the discipline. J Am Med Inform Assoc. 2012;19(6):931-8.

11. Sarkar IN, Butte AJ, Lussier YA, Tarczy-Hornoch P, Ohno-Machado L. Translational bioinformatics: linking knowledge across biological and clinical realms. J Am Med Inform Assoc. 2011;18(4):354-7.

12. Remarks by the President on Precision Medicine | The White House [Internet]. Washington, DC: The White House; 2015 Jan 30 [cited 2015 Apr 19]. Available from: https://www.whitehouse.gov/ the-press-office/2015/01/30/remarks-president- precision-medicine.

13. Sarkar IN. Biomedical informatics and translational medicine. J Transl Med. 2010;8:22.

14. Bernstam EV, Hersh WR, Johnson SB, et al. Synergies and distinctions between computational disciplines in biomedical research: perspective from the Clinical and Translational Science Award programs. Acad Med. 2009;84(7):964-70.

15. Greenes RA, Shortliffe EH. Commentary: informatics in biomedicine and health care. Acad Med. 2009;84(7):818-20.

16. Cassel CK, Reuben DB. Specialization, subspecializa-tion, and subsubspecialization in internal medicine. N Engl J Med. 2011;364(12):1169-73.

17. Detmer DE, Lumpkin JR, Williamson JJ. Defining the medical subspecialty of clinical informatics. J Am Med Inform Assoc. 2009;16(2):167-8.

18. Shortliffe EH. President’s column: subspecialty certification in clinical informatics. J Am Med Inform Assoc. 2011;18(6):890-1.

19. Lehmann CU, Shorte V, Gundlapalli AV. Clinical informatics sub-specialty board certification. Pediatr Rev. 2013;34(11):525-30.

20. Detmer DE, Shortliffe EH. Clinical informatics: prospects for a new medical subspecialty. JAMA. 2014;311(20):2067-8.

21. Detmer DE, Munger BS, Lehmann CU. Clinical informatics board certification: history, current status, and predicted impact on the clinical informatics workforce. App Clin Inform. 2010;1(1):11-8.

22. Gardner RM, Overhage JM, Steen EB, et al. Core content for the subspecialty of clinical informatics. J Am Med Inform Assoc. 2009;16(2): 153-7.

23. Safran C, Shabot MM, Munger BS, et al. Program requirements for fellowship education in the subspecialty of clinical informatics. J Am Med Inform Assoc. 2009;16(2):158-66.

24



24. Brennan PF. On the relevance of discipline to informatics. J Am Med Inform Assoc. 1994;1(2): 200-1.

25. Saba VK. A look at nursing informatics. Int J Med Inform. 1997;44(1):57-60.

26. Masys DR, Brennan PF, Ozbolt JG, Corn M, Shortliffe EH. Are medical informatics and nursing informatics distinct disciplines? The 1999 ACMI debate. J Am Med Inform Assoc. 2000;7(3):304-12.

27. Staggers N, Thompson CB. The evolution of definitions for nursing informatics: a critical analysis and revised definition. J Am Med Inform Assoc. 2002;9(3):255-61.

28. Brennan PF. A discipline by any other name... J Am Med Inform Assoc. 2002;9(3):306-7.

29. Shortliffe EH. Biomedical informatics in the education of physicians. JAMA. 2010;304(11):1227-8.

30. Everybody’s business: strengthening health systems to improve health outcomes: WHO’s framework for action [Internet]. Geneva: World Health Organization; 2007 [cited 2015 Apr 19]. 44 p. Available from: http:// www.who.int/healthsystems/strategy/everybodys_ business.pdf

31. de Savigny D, Adam T, editors. Systems thinking for health systems strengthening [Internet]. Geneva: World Health Organization; 2009 [cited 2015 Apr 19]. 107 p. Available from: http://whqlibdoc.who.int/publications/2009/9789241563895_eng.pdf

32. นวนรรน ธระอมพรพนธ. หวขอวจยดานเวชสารสนเทศในบรบทของประเทศไทย. ใน: Health Informatics: Strengthening through Meaningful Usage of Health Data. งานประชมประจ�าป สมาคมเวชสารสนเทศไทย ครงท 20; 26-27 มกราคม 2555; กรงเทพมหานคร. กรงเทพมหานคร: สมาคมเวชสารสนเทศไทย; มกราคม 2555.

achieving health through information: a review of ...2)achieving... · achieving health through...

Documents